1

2

Theatermaken vanuit echte verhalen en Verbeeldingsrijke

Thema’s

3

Inhoud

Het Boek pag.4

Wat ik Maak pag.6

Waarom ik Maak pag.8

Hoe ik maak pag.12

Projecten pag.14

Contact pag.20

4

5

Mijn naam is Veerle van Dieren en ik ben theatermaker. Als maker en als mens bevind ik mij graag in

Om dit boek te maken heb ik aansluiting gezocht met een nieuwe wereld. Ik heb dit boek laten maken door Coby Augustijn, die een Boekbinderij heeft in Soest.

Door een paar uur in haar werkkamer te zijn geweest weet ik nu dat je papier kunt maken van olifantenpoep en leer kunt maken van vissenhuid..

Ook werk ik graag samen Om deze reden ben ik voor het maken van dit boek een samenwerking aangaan met Yentl van Stokkum. Zij heeft collages gemaakt voor bij mijn teksten.

Mijn makersschap kenmerkt zich door een stijl. Om deze persoonlijke stijl in beeld te brengen, heb ik ervoor gekozen een aantalteksten met de hand te schrijven.

6

“De zoektocht naar het wonder is voor mij de drijfveer in het maken van theater”

Werken vanuit de verhalen van de spelers of een bepaalde gemeenschap Dit wonder vind ik wanneer ik in contact kom met nieuwe werelden. Om deze reden wil ik theater maken op allemaal verschillende plekken in de maatschappij. Ik wil in contact komen met mensen en verhalen waar ik eerst nog geen weet van had. Ik geloof dat in contact komen met een andere wereld een verrijking voor je kan zijn, omdat je door deze ontmoeting nieuwe perspectieven op de werkelijkheid kunt krijgen. In deze nieuwe perspectieven zit voor mij vaak het wonder verstopt waar ik naar zoek.

Om deze reden maak ik dit soort voorstellingen voor een publiek, dat net als ik, aan-vankelijk weinig kennis heeft van de spelers en de verhalen op het podium. Ik wil ze in aanmerking te laten komen met het nieuwe. Anderzijds wil ik dit soort voorstellingen maken voor de doelgroep zelf. Ik geloof erin dat het helend kan werken om je eigen verhaal terug te zien op een podium.

7

Ook werk ik graag vanuit thema’s die voor mij dit wonder behelzen. Deze thema’s vind ik bijvoorbeeld in artikelen in de krant of in boeken die ik lees. Soms komt het wonder zonder reden ineens mijn hoofd binnen wandelen. Vaak zijn het thema’s waarvan ik vind dat ze prangend en actueel zijn. Maar dat hoeft niet altijd zo te zijn.

Ik maak dus ook graag voorstellingen vanuit een bepaald thema. Tijdens het maakproces keer ik dit thema binnenstebuiten en bekijk het van zoveel mogelijk verschillende kanten. Met dit soort voorstellingen wil ik mijn publiek het wonder van het thema laten ervaren. Ik wil ze nieuwsgierig maken en ze aanzetten tot een vragende en onderzoekende houding. De doelgroep voor wie ik dit soort voorstellingen maak is afhankelijk van het thema van waaruit ik werk. Vaak zullen het (basisschool) scholieren zijn maar het kunnen ook (jonge) bezoekers van musea zijn. Mijn doel met dit soort voorstellingen is om het publiek zin te geven om dingen te onderzoeken. Ik wil ze aanzetten om de wereld niet te nemen zoals hij is maar om de wereld weer te aanschouwen als een onuitputtelijke bron van mogelijkheden.

Werken vanuit Verbeeldingsrijke Thema’s

8

Ik geloof dat een mens door het beleven van kunst kan vitaliseren. Dat is dan ook wat ik wil bereiken met de voorstellingen die ik maak. Kunst is er naar mijn idee voor om de mens van een mechanische zijnstoestand terug te krijgen in een enthousiaste staat van zijn. In een mechanische toestand reageer je verstandelijk of automatisch op prikkels van buitenaf. Door het ervaren van kunst kun je het leven met een hernieuwde blik bekijken. Wanneer je weer fris naar het bekende kunt kijken kunnen zich ook nieuwe mogelijkheden en wegen openbaren. Ik sluit mij graag aan bij het mens-beeld van Hanna Arendt, een bekende filosofe uit de vorige eeuw. Volgens haar is het kunnen beginnen de meest unieke en essentiële eigenschap van de mens. Volgens Arendt is de mens ten diepste een initium, een ‘begin en een nieuwkomer’ die in staat is nieuwe initiatieven te nemen.

Als we in deze wereld veranderingen willen realiseren dan is het naar mijn idee noodzakelijk om uit onze korst van automatisch gedrag heen te breken en opnieuw met een kinderlijke blik de wereld te bekijken. Dit is wat kunst naar mijn idee kan bereiken, mensen met nieuwe ogen naar de wereld laten kijken. Drie centrale begrippen waarmee ik probeer het pub-liek opnieuw te laten kijken en ze aan te zetten tot een nieuwe begin zijn verbeelding, empathie en vergeving.

9

VerbeeldingVolgens mij ligt aan alle begin een gevoel van enthousiasme ten grond-slag. Wanneer je niet enthousiast bent zal je ook niet de kracht en de zin ervaren om iets nieuws op te zetten of om verder over iets na te denken. Joke Hermsen schrijft in haar boek Kairos (2013) ‘Ons enthousiasme wordt pas gewekt als we het niet meteen kunnen thuisbrengen, en na een moment hierdoor uit ons evenwicht te zijn gebracht, vervolgens zelf aan het denken en verbeelden slaan om het te kunnen duiden’. Deze woorden komen overeen met mijn beleving als theatermaker. Mijn drift om iets te willen maken ontstaat vanuit een gevoel dat er nog dingen verborgen zitten in het subject van waaruit ik wil gaan maken. Het idee dat er nog dingen te ontsluiten, te ontdekken en af te vragen zijn geeft mij het enthousiasme om een nieuw project te beginnen. Deze nieuwsgierigheid wil ik ook op mijn publiek overbrengen. Ik wil hun verbeelding aanwakkeren omdat ik denk dat de verbeelding de bron bij uitstek is voor een geestdriftige en enthousiaste levenshouding.

EmpathieIn sommige van mijn voorstellingen gaat het mij minder om de verbeelding, maar is mijn hoofddoel het creëren van empathie bij het publiek voor de mensen en hun verhalen op het toneel. Ik geloof erin dat iemands persoonlijke verhaal of visie een vollediger of rijker beeld schept dan dat wat bijvoorbeeld de massamedia doen. Bovendien kunnen de massamedia vaak niet meer tot ons doordringen, terwijl een persoonlijk verteld verhaal wel de kracht heeft om nog echt binnen te kunnen komen.

VergevingIk denk dat theater ook de kracht kent om met nieuwe ogen naar je eigen levensverhaal te kijken. De handeling van het vertellen en van het zien van je eigen verhaal werkt naar mijn idee helend. Het kan bijdragen aan een proces van acceptatie en vergeving. Door dat wat gebeurd is te vergeven, bevrijd je je als het ware van dat wat je vasthoudt aan het verleden en schep je ruimte voor een nieuw begin.

10

In mijn afstudeerjaar ben ik een onderzoek begonnen vanuit het vraagstuk of je als theatermaker de pretentie kunt legitimeren om de waarheid of de werkelijkheid op het toneel te zetten. Om hier voor mijzelf een antwoord op te kunnen vinden heb ik andere theatermakers geïnterviewd die werken met de persoonlijke verhalen van hun spelers. Ik heb onderzocht in hoeverre deze theatermakers moderne dan wel postmoderne overtuigingen koesteren. Pas enkele maanden nadat ik het onderzoek had afgerond kon ik voor mijzelf een antwoord formuleren op het vraagstuk van waaruit ik mijn onderzoek was gestart.

Ik denk dat je er niet aan ontkomt dat je als theatermaker de werkelijkheid zult interpreteren. Ik ben nu van mening dat dit niet erg is, dat hierdoor niet de waarde verloren gaat van dat wat je verteld. Ik ben er namelijk met terugwerkende kracht wel weer in gaan geloven dat jou interpretatie als maker dicht bij iemands persoonlijke waarheid kan komen. Ik geloof erin dat dit mogelijk is omdat ik vertrouw op het vermogen van een mens om echt open te kunnen staan voor de wereld om hem heen. Ik geloof erin dat je als mens je eigen mening en gevoelens tijdelijk naar de achtergrond kunt brengen en door het openzetten van al je zintuigen dat wat er speelt kunt beetgrijpen. Met deze overtuiging keer ik mij tegen de postmoderne filosofie, waarbinnen gesteld wordt dat de werkelijkheid nooit te kennen dan wel weer te geven is.

Voor s’Heerenloo, een zorginstelling voor verstandelijk beperkten, heb ik een voorstelling gemaakt gebaseerd op interviews met ouders van een gehandicapt kind. Alle verhalen die ik hoorde waren weer anders, maar één ding leek voor alle ouders hetzelfde te zijn. Namelijk de pijnlijkheid van de keuze om hun kind naar de zorginstelling te brengen. Dit was dan ook waar de voorstelling voornamelijk over ging, het loslaten van je kind. Bij de uitvoering kwamen ook de ouders kijken die ik had geïnterviewd en de voorstelling riep veel emoties bij hen op. Ieder van hen had zich herkent in het verhaal. Ik denk dat de ouders geraakt werden omdat de

Theater als Medium

11

voorstelling overeenkwam met hun beleving van dat wat er was gebeurd. Ik geloof dat je als maker wel degelijk iets kunt blootleggen van de realiteit en dat je met jou vertelling dicht bij iemands persoonlijke beleving van het leven, kunt komen.

Ik geloof dus dat het medium theater de kwaliteit in zich heeft om iets van de realiteit bloot te leggen. Juist datgene wat niet alleen met woorden kan worden gezegd. Het weergeven van de realiteit is voor mij dan ook niet het enige doel wat ik wil bereiken met een voorstelling. Als dat zo was geweest dan had ik beter documentaires kunnen maken. Ik wil het publiek ook een ervaring bieden. Dat kan het medium theater denk ik het beste. Beelden op televisie lijken nauwelijks meer iets met ons te doen. Het theater is denk ik de plek bij uitstek om je nog wel te kunnen laten raken. Om de reden dat het zich in de realiteit afspeelt en omdat alles wat je kan afleiden, er verbannen is. Het theater heeft in mijn ogen het monopolie op de aandacht. Doordat de aandacht zich puur kan richten op dat wat er op het podium gebeurd creëert dit de mogelijkheid om je hierdoor echt te laten raken. Een van de belangrijkste taken als regisseur vind ik dan ook ‘het dirigeren van de aandacht’ voor het publiek. Want doordat je aandacht creëert is, creëer je de mogelijkheid om iets te ervaren. Dat theater mensen kan raken, vind ik net zo essentieel en noodzakelijk als dat theater iets kan vertellen over de wereld.

12

De voorstellingen die ik maak ontspruiten uit dezelfde bron, de nieuwsgierigheid naar het onbekende, maar resulteren in verschillende maakprocessen. Enerzijds wil ik vanuit een thema voorstellingen maken voor een bepaalde doelgroep. Deze voorstellingen maak ik met acteurs of maak ik met een collectief waarbij ik zelf ook speel. Anderzijds wil ik voorstellingen maken gebaseerd op echte verhalen. Deze voorstellingen kunnen worden gespeeld door de mensen van wie de verhalen zijn, of door acteurs.

Verderop in dit boek onder het kopje ‘Projecten’ komen vier projecten aan bod. Al deze projecten kenden een ander maakproces. Ik vind het dan ook lastig om een algemeen beeld te schetsen hoe een proces bij mij in zijn werking gaat. Ik heb hieronder dan ook een aantal kenmerken op-geschreven die tekenend zijn voor mijn maakprocessen.

Beginsel De eerste stap in al mijn processen is dat ik op zoek ga naar een helder beginsel. Voor de voorstelling die ik heb gemaakt voor het dick buna huis was ons startpunt de bevinding dat een simpele geometrische vorm zoals een cirkel, de potentie heeft om in je verbeelding in heel veel verschillende dingen te veranderen. Het kan een zon, maar ook het stuur van een schip worden. Het beginsel voor de voorstelling ‘Land van Melk en Honing’ was veel basaler. Mijn uitgangspunt was namelijk dat ik de mensen waarmee ik werkte, illegalen en immigranten, wilde leren kennen. Ik vind het belangrijk om het beginsel van een project heel helder te kunnen formuleren, omdat dit richting geeft aan het proces en je hier altijd op terug kunt vallen.

13

Werkwijzen Hieronder een aantal werkwijzen die ik in voorgaande projecten heb toegepast.

Collectief maken Ik heb vaak collectief gewerkt en houdt ook heel erg van deze werkwijze. Ik vind het leuk om verast te worden door nieuwe ideeën en andere perspectieven. Ik denk ook dat het eindproduct rijker wordt als er meerdere mensen aan hebben gewerkt. Ik geloof ook dat als je samenwerkt je tot een scherper resultaat kunt komen. In gesprek met de ander kom je vaak sneller tot de kern van je idee. Om een goede samenwerking te hebben is het naar mijn idee belangrijk om je echt open te stellen voor de ideeën van de ander.

Ruimte voor de VerbeeldingDe mooiste spelopdrachten om te geven vind ik opdrachten waarin de verbeelding van de speler wordt aangezet. Dit probeer ik te bereiken door kaders te stellen maar binnen deze kaders een bepaald element open te laten voor eigen invulling. Ik vind werken vanuit dat wat de spelers aandragen interessanter dan een werkwijze waarin ik de spelers mijn ideeën opleg. De reden hiervoor is heel simpel, namelijk dat ik binnen deze werkwijze echt kan worden verrast. Ik denk dat wanneer ik als maker oprecht verrast ben, ik dit gevoel ook eerder op het publiek kan overbrengen.

Interviewen Binnen processen waarin ik werk vanuit persoonlijke verhalen neem ik vaak interviews af. Ik kom er steeds meer echter dat mensen je veel willen vertellen als ze doorhebben dat je echt geïnteresseerd bent. Het doen van

Land van Melk en Honing (2014)

Land van Melk en Honing is een voorstelling die gespeeld is door ongedocumenteerden en immigrant-en. Vooraf opgenomen filmbeelden werden tijdens de voorstelling gepro-jecteerd op een huisje van kalkpapier. In deze beelden werden de verhalen verteld van de spelers die allemaal om hun eigen reden naar Nederland zijn gekomen.

Voor de voorstelling ben ik een samenwerking aangegaan met twee beeldend kunstenaars. Zij hebben tijdens het proces teksten en tekeningen verzameld van de spelers. Dit materiaal hebben zij laten afdrukken op het huis van kalkpapier. Behalve dat dit huis als decor voor de voorstelling diende, was het ook na de voorstelling apart te bezichtigen.

Theatermaken vanuit echte verhalen

Als regisseur heb ik in dit proces vooral aan plezier en vertrouwen gewerkt. Dit heeft ervoor gezorgd dat de spelers mij deel wilden maken van wat er bij hen binnen leefde. Doordat deze verhalen verder gingen dan de buitenkant kon het publiek echt een idee krijgen hoe het is om illegaal of immigrant te zijn.

15

Regie: Veerle van Dieren Regieassistent: Lisa Groot HaarDecor: Tim van der Meer, Femke van Os

Met dank aan: Het Rotterdams Ongedocumenteerden Steunpunt, het Rotterdams Wijktheater Foto’s: Jacqueline van der Kort, Theo Huijgens

16

In opdracht van zorginstelling s’Heerenloo heb ik samen met tekstschrijf-ster Frederique Hofman de voorstelling ‘Ruben’ gemaakt. s’Heerenloo is een instelling waar mensen met een beperking kunnen wonen en werken. De opdracht vanuit de organisatie was om iets te maken over het thema ‘familie’.

De voorstelling ‘Ruben’ ging over het leven van een jongen met een beperking, verteld vanuit het perspectief van zijn ouders. De voorstelling is geschreven op basis van verschillende interviews die ik heb afgenomen met ouders van een gehandicapt kind.

De voorstelling werd opgevoerd op s’Heerenloo, voor zowel cliënten, als hun ouders en medewerkers van de instelling. Deze mix aan publiek zorgde voor bijzondere reacties in de zaal. De ouders werden geraakt, omdat ze veel herkenning vonden in het verhaal. De cliënten hebben vooral heel erg moeten lachen. Voor de medewerkers gaf de voorstelling inzicht in hoe het is om aan de kant van ‘de ouder’ te staan.

s’Heerenloo (2013)

Regie: Veerle van Dieren Tekst: Frederique HofmanSpel: Bas Klemann, Sarah EversFoto’s: Marsel Loermans

17

18

Voorstelling dick bruna (2012/2013)

Samen met Daan Bosch heb ik in opdracht van het dick bruna huis een voorstelling gemaakt voor kinderen van 3 tot 7 jaar. Voor deze voorstel-ling hebben wij ons laten inspireren door het werk van dick bruna.

De voorstelling is ontstaan vanuit de fascinatie voor de simpelheid van Bruna’s werk. Je hoeft niet natuurgetrouw een zon na te tekenen om een zon te kunnen herkennen. Een ronde cirkel kan, door de kleur en de plaatsing in de tekening, in je eigen hoofd een zon vormen.

Wij zijn gaan werken vanuit voorwerpen met simpele geometrische vor-men. We zijn gaan onderzoeken in hoeveel verschillende dingen deze voorwerpen konden veranderen. Hieruit is een voorstelling gekomen die met simpele maar krachtige beelden de verwondering van het publiek heeft aangewakkerd. Spel en concept: Daan Bosch, Veerle van Dieren Foto’s: Kris van Veen, Janet Oosterlaken

Theatermaken vanuit een thema

19

Interactieve installatie ‘Ocelli’ (2013)

‘Ocelli’ is een installatie die ik samen met drie andere studenten heb gemaakt in opdracht van het 2 Turven Festival. De installatie is gemaakt voor een peuterpubliek.

Ocelli is ontstaan vanuit de fascinatie voor het esthetische effect dat ontstaat wanneer licht op het water reflecteerd. In de onderzoeksfase zijn we uren aan het spelen geweest met deze twee elementen; licht en water. We hebben alle verschillende mogelijke effecten onderzocht die je teweeg kunt brengen met een flesje water en een zaklamp.

Met onze installatie wilden we ons peuterpubliek en vooral ook hun ouders, aanzetten om te gaan onderzoeken en exploreren. We wilden het publiek in onze installatie een verwondering laten ervaren over dat wat ze in het dagelijkse leven als heel normaal ervaren, de aanwezigheid van water en licht.

Concept en uitvoering: Lotte van den Berg, Veerle van Dieren, Jasmijn Koning, Roel TraaFoto’s: Roel traa

20

Email: veerlevandieren@gmail.com Telefoon: 06-23369222