Taakspel in de klas

Voorwoord

Iedere ouder wenst dat zijn kind met plezier naar school gaat. De kans daarop is groter als ook deleerkracht plezier beleeft aan zijn vak. Maar iedere leerkracht heeft zijn prettige en minder prettigewerkdagen. Dat komt omdat het plezier soms weg is doordat het te lawaaierig en te druk is in deklas en er veel regelovertredend gedrag is. Het Taakspel is methodiek om het taakgerichte gedrag telaten toenemen en het regelovertredend gedrag te laten afnemen. Dit leidt tot een positief onder-wijsleerklimaat waarin zowel kinderen als leerkracht prettige ervaringen opdoen.Bij het ontwikkelen van het Taakspel is gekeken naar het Amerikaanse Good Behavior Game (Dolan,e.a. 1989). Het Pedologisch Instituut van het Centrum Educatieve Dienstverlening te Rotterdam heeftvan 1996 tot en met 1999 in samenwerking met 15 basisscholen de methodiek ontwikkeld. De erva-ringen van de leerkrachten van de proefscholen zijn verwerkt in de definitieve versie. Het Pedologisch Instituut heeft als uitgangspunt dat wetenschap en praktijk hand in hand moetengaan om tot verbetering van het onderwijs te komen. Dit is ook de reden om samen met deErasmus Universiteit/ Sophia Kinderziekenhuis wetenschappelijk onderzoek te verrichten naar deeffecten van het Taakspel. Daarbij wordt door het Sophia Kinderziekenhuis vooral gekeken naar deafname van psychopathologie (bijvoorbeeld agressief gedrag), terwijl het Pedologisch Instituut vooralde effecten in de onderwijsleersituatie zal meten (bijvoorbeeld of taakgericht gedrag toeneemt). Deeerste publicaties hiervan worden medio 2002 verwacht.De positieve feedback die wij van de proefscholen kregen, heeft ons doen besluiten de methodieknu al ter beschikking te stellen van het gehele onderwijsveld. Het Taakspel zoals beschreven in dezehandleiding, is geschikt voor leerkrachten van groep 4 en 5 van het basisonderwijs. In de praktijk isgebleken dat het Taakspel in deze vorm ook toegepast kan worden in groep 3 en 6. Op hetmoment dat deze handleiding uitgegeven wordt, is het Taakspel voor andere leeftijdsgroepen enonderwijssoorten nog in ontwikkeling.Bij de invoering van het Taakspel is training en begeleiding noodzakelijk. De begeleiding van hetTaakspel in het onderwijs zal plaatsvinden door schoolbegeleiders die een door het PedologischInstituut verstrekte licentie gekregen hebben.

Succes toegewenst met het gebruik van het Taakspel.

Koosje Naudts-GeschiereCoördinator Jeugdzorg Pedologisch Instituut

3

Taakspel-bi-werk-nieuw09-10:Taakspel-bi-werk/nieuw06-08 15-09-10 11:29 Pagina 3

Inhoudsopgave

1. Inleiding 7

2. Theoretische uitgangspunten van het Taakspel 92.1 De operante conditionering in het Taakspel 92.2 Het model planmatig werken aan gedrag 102.3 Sociale competentie en de waarden binnen het Taakspel 11

3. Training en begeleiding van het Taakspel 133.1 De drie fasen van het Taakspel 133.2 De inhoud van de trainingen 143.3 De begeleiding in de klas 14

4. Invoeringswijzer 174.1 Observeren 17

4.1.1 Waarom observeren? 174.1.2 Observeren voor het Taakspel 17

4.2 Samenstelling teams 204.2.1 Het teamaspect van het Taakspel 204.2.2 Stappen in het samenstellen van teams 20

4.3 Voorbereiden van het Taakspel 214.3.1 Positieve regels 21

4.3.1.1 Waarom positieve regels? 214.3.1.2 Positieve regels opstellen voor het Taakspel 21

4.3.2 Beloningen 224.3.2.1 Waarom belonen? 224.3.2.2 Beloningen kiezen voor het Taakspel 23

4.3.3 Teamposter 234.3.3.1 Waarom een teamposter? 234.3.3.2 Het maken en gebruiken van de teamposter 24

4.3.4 Kaarten 254.3.4.1 Waarom kaarten? 254.3.4.2 Voorbereiding voor het gebruik van de kaarten 25

4.4 Het spelen van het Taakspel 264.4.1 De proefles 264.4.2 Het spelen van het Taakspel 26

4.4.2.1 Stappen voordat het Taakspel begint 274.4.2.2 Stappen tijdens het spelen van het Taakspel 274.4.2.3 Stappen als het Taakspel is afgelopen 30

4.4.3 Opbouw in de invoeringsfase 31

5


5. Uitbreidingswijzer 335.1 Observeren van regelovertredend gedrag 335.2 Wijzigen van teams 345.3 Opbouw in de uitbreidingsfase 35

5.3.1 Uitbreiden onderwijssituaties 365.3.2 Uitbreiden tijdsduur 36

5.4 Elementen van het Taakspel voor uitbreiding 365.4.1 Positieve regels 365.4.2 Knipjes 375.4.3 Beloningen 375.4.4 Kaarten 375.4.5 Observeren met formulier IV 38

6. Generalisatiewijzer 396.1 Observeren van regelovertredend gedrag 396.2 Wijzigen van teams 396.3 Opbouw van de generalisatiemomenten 396.4 Elementen van het Taakspel voor generalisatie 40

6.4.1 Stappen voordat het generalisatiemoment begint 416.4.2 Stappen tijdens het generalisatiemoment 426.4.3 Stappen als het generalisatiemoment is afgelopen 42

7. Leerlingen met veel regelovertredend gedrag 457.1 Reden van regelovertredend gedrag 457.2 Mogelijkheden voor de aanpak van regelovertredend gedrag 46

Bijlagen 49Introductieles 1 en 2Voorbeelden van positieve regels voor het TaakspelVoorbeelden van beloningen voor het TaakspelAanbevolen literatuur

Colofon 63

Materialen9 Pictogrammen80 KaartenSuggesties voor bevestiging kaarten1 Verkorte handleiding 1 Teamposter 5 Formulieren

6


1 Inleiding

7

1 Inleiding

Praten tijdens de uitleg..., naar buiten kijken tijdens het werken..., elkaar duwen op de gang..., wiebe-len op de stoel..., spelen in plaats van bezig zijn met werk..., niet eerst hulp vragen aan een ander,maar meteen de vinger opsteken... In elke klas komt wel eens gedrag voor dat niet gewenst is, bijvoorbeeld omdat het storend of niet taakgericht is.Met het Taakspel kunt u leerlingen leren vooral gedrag te laten zien dat gewenst is, dat volgens deregels is. Dit kan nodig zijn omdat kinderen niet hebben geleerd welk gedrag wanneer gewenst is.En omdat er kinderen zijn die het wel hebben geleerd maar het onvoldoende kunnen toepassen.Het Taakspel is een groepsgerichte aanpak om leerlingen te leren zich beter aan klassenregels tehouden. Wanneer leerlingen zich beter aan deze regels houden, neemt onrustig, storend en eventu-eel aanwezig agressief gedrag af. Met het Taakspel wordt het taakgerichte gedrag van leerlingen positief beïnvloed. Doordat er minderverstoringen zijn tijdens een les kan er beter gewerkt worden. Afhankelijk van de gekozen regelsleren leerlingen ook meer rekening te houden met elkaar. Op een prettige manier met elkaaromgaan leidt tot een beter klimaat in de klas.De doelen van het Taakspel voor de leerlingen zijn daarom als volgt:- taakgericht gedrag neemt toe - regelovertredend gedrag neemt af- het wordt rustiger en gezelliger in de klas.Om deze doelen te kunnen bereiken is het nodig dat u zich een aantal leerkrachtvaardighedeneigen maakt of verder uitbreidt, zoals observeren, complimenteren en negeren. Het Taakspel werktmet positieve regels en de nadruk wordt gelegd op wat de kinderen goed doen. Doordat er meercomplimenten uitgedeeld worden en er minder corrigerende opmerkingen gemaakt worden,neemt taakgericht of ander gewenst gedrag toe en neemt storend of ander niet gewenst gedrag af.Leerkrachten die het Taakspel al gespeeld hebben, geven vaak aan dat deze aanpak even wennen is.Daarom wordt u tijdens het invoeren van het Taakspel getraind en begeleid door uw eigen onder-wijsbegeleidingsdienst.

De inhoud van deze handleiding is als volgt:Eerst worden de theoretische uitgangspunten van het Taakspel kort toegelicht. Daarna wordt in hethoofdstuk Training en begeleiding uitgelegd hoe de planning van het Taakspel over het jaar verdeeldis. Het Taakspel wordt in drie fasen ingevoerd. Elke fase wordt duidelijk beschreven in de daaropvolgende hoofdstukken. Omdat er ondanks het Taakspel kinderen blijven met regelovertredendgedrag is er een hoofdstuk opgenomen met een aanpak voor dit gedrag. De introductielessen enlijsten met voorbeelden van regels en beloningen zijn opgenomen in de bijlagen.De formulieren, verkorte handleiding voor het Taakspel en de materialen die u nodig hebt voor hetTaakspel zijn te vinden in de materialendoos die bij deze handleiding hoort.

Leerkrachten die al met het Taakspel werken geven aan dat de leerlingen zich tijdens het Taakspelinderdaad beter aan de klassenregels houden, dat er taakgerichter wordt gewerkt en dat het gezel-liger is in de klas. Ook de leerlingen zijn enthousiast over het Taakspel: ‘Yes... Taakspel!’ Wij wensen u dan ook veel succes toe met het Taakspel!

Ria van der Sar, projectleider TaakspelMarléone Goudswaard, medewerker Taakspel


2 Theoretische uitgangspunten van het Taakspel

9


2.1 De operante conditionering in het Taakspel

Het Taakspel is gebaseerd op de leertheorie. Binnen de leertheorie zijn er verschillende stromingenen één daarvan is de operante conditionering. Het operant conditioneren is het leren van eensamenhang tussen wat iemand doet en wat er als resultaat op volgt.

1 Gedrag wordt bepaald door wat er aan vooraf gaat. - Kinderen leren gedrag van anderen (modelleren).

Bijvoorbeeld: Jesse ziet dat de kinderen die klaar zijn met hun werk, zachtjes met hunschrift naar voren lopen. Zij leggen hun schrift in een groene bak. Jesse hoort dat de leer-kracht zegt: ‘prima, jullie lopen zo zachtjes’. Jesse is klaar met zijn werk. Op zijn tenenloopt hij met zijn schrift naar de groene bak.

In het Taakspel wordt de nadruk door de leerkracht gelegd op wat de leerlingen goeddoen. Hiermee wordt ook aan de leerlingen het voorbeeld gegeven te letten op wat deander goed doet. Ook de leerkracht geeft het goede voorbeeld door zich consequentaan afspraken te houden.

- Regels/ instructie geven over welk gedrag wanneer gewenst is (discriminatief leren). Bijvoorbeeld: Natasja moet naar de wc. Ze ziet naast de deur een rood papieren rondjehangen. De leerkracht heeft uitgelegd dat de wc dan bezet is en dat je dan moet wach-ten. Colin komt terug van de wc en draait het rondje om. Het is nu groen. Natasja gaatnaar de wc.

In het Taakspel wordt gewerkt met positieve regels. Deze regels vertellen de leerlingenwelk gedrag gewenst is in de klassensituatie op dat moment.

2 Gedrag wordt bepaald door wat er op volgt. - Kinderen leren gedrag van de reacties die anderen hebben op hun gedrag.

Bijvoorbeeld: Tom heeft zijn vinger opgestoken. De leerkracht komt naar hem toe en Tomstelt zijn vraag. De leerkracht helpt hem en Tom kan weer verder werken. Met het opste-ken van zijn vinger heeft Tom dus het gewenste resultaat behaald. Tom zal de volgendekeer weer zijn vinger opsteken als hij hulp wil.

In het Taakspel worden de kinderen beloond wanneer zij zich aan de regels houden, bij-voorbeeld door een compliment. De leerlingen leren op deze manier dat zij aandachtkrijgen wanneer zij gewenst gedrag laten zien. Hierdoor neemt het gewenste gedrag toe.

In het Taakspel wordt er zo min mogelijk aandacht gegeven aan het ongewenste gedrag.Er wordt bijvoorbeeld weinig gewaarschuwd. Het ongewenste gedrag neemt hierdoor af.

Wanneer een kind ongewenst gedrag heeft aangeleerd, is het ook weer af te leren of is er andergedrag voor in de plaats aan te leren. Bijvoorbeeld: De leerkracht wil juist dat de kinderen nietmeteen hun vinger opsteken, maar eerst hulp vragen aan degene die naast hen zit. De leerkracht



10

spreekt dit af met de kinderen. Er zijn kinderen die toch direct hun vinger opsteken. De leerkrachtgaat niet naar hen toe. Hij helpt wel de kinderen die eerst hulp aan een ander hebben gevraagd endaarna pas hun vinger opsteken. De andere kinderen zien dat het geen zin heeft meteen je vingerop te steken. Zij gaan ook eerst hulp vragen aan andere kinderen.

Gedrag wordt aangeleerd in interactie met de omgeving. Dit houdt in dat u als leer-kracht het gedrag van de leerlingen in uw klas positief kunt beïnvloeden. U kunthet gewenste gedrag uitlokken door uw instructie voorafgaand aan het gedrag endoor uw reactie op het gedrag.

2.2 Het model planmatig werken aan gedrag

In het Taakspel wordt op planmatige wijze gewerkt aan het beïnvloeden van gedrag.

Model planmatig werken aan gedrag

Model planmatig werken aan gedrag, C. Oele, K. Naudts-Geschiere, C. Struiksma (1994), PI Rotterdam.

Figuur 1 Model planmatig werken aan gedrag

1 probleem signaleren

2 probleem analyseren

3 oplossing voorbereiden

4 oplossing toepassen

5 oplossing evalueren

(cyclus herhalen)

a. individueel

1. Probleem selecteren2. Gedrag omschrijven 3. Observeren4. ABC-analyse5. Doelgedrag

- Toepassing technieken beschrijven in relatie tot probleem

- Oplossing kiezen

Plannen uitvoeren

Evalueren

b. groep

1. Probleem selecteren

2. Gedrag omschrijven

3. Observeren

4. ABC-analyse

5. Doelgedrag

- Toepassing

technieken

beschrijven in

relatie tot probleem

- Oplossing kiezen

Plannen uitvoeren

Evalueren

c. leerkracht

1. Probleem selecteren2. Gedrag omschrijven 3. Observeren4. ABC-analyse5. Doelgedrag

- Toepassing technieken beschrijven in relatie tot probleem

- Oplossing kiezen

Plannen uitvoeren

Evalueren

Situatie weergeven

Gegevens bespreken



11

De planmatige aanpak in het Taakspel verloopt volgens een cyclus. Hierbij worden de volgende stap-pen herhaaldelijk doorlopen:

Problemen signaleren: Leerkrachten signaleren het probleem dat de kinderen hun werk niet afkrijgen, bijvoorbeeldomdat ze regelmatig met iets anders bezig zijn. Met behulp van het Taakspel kan taakgerichtgedrag worden bevorderd. Er wordt een beslissing genomen over het wel of niet invoerenvan het Taakspel.

Problemen analyseren:Regelovertredend gedrag wordt geobserveerd. De gegevens van de observatie wordengeanalyseerd. Er wordt bekeken hoe vaak de regels worden overtreden en door welke leer-lingen. Er wordt een teamindeling gemaakt.

Oplossing voorbereiden:Samen met de leerlingen worden er regels opgesteld voor gedrag in de klas. Er worden doorde leerlingen beloningen gekozen. Ook wordt het Taakspel uitgelegd aan de leerlingen.

Oplossing toepassen:Het Taakspel wordt gespeeld. Het wordt geleidelijk opgebouwd in drie fasen.

Oplossing evalueren:Het regelovertredend gedrag wordt weer geobserveerd om te kijken of het Taakspel effectheeft.Wanneer regelovertredend gedrag afneemt wordt doorgegaan met ‘oplossing toepassen’.Wanneer regelovertredende gedrag niet afneemt wordt opnieuw ‘probleem geanalyseerd’.

Door herhaaldelijk de stappen te doorlopen, wordt op een planmatige wijzegewerkt aan het positief beïnvloeden van regelovertredend en taakgericht gedragvan de leerlingen.

2.3 Sociale competentie en de waarden binnen het Taakspel

Het Taakspel heeft een groepsgerichte aanpak omdat de leerlingen veel van elkaar kunnen leren enelkaar kunnen ondersteunen. Ten Dam (1999) geeft aan dat leerlingen hun sociale competentie ont-wikkelen door te participeren in de sociale praktijk in de klas als leergemeenschap. Een klas als leer-gemeenschap is idealiter een klas waarin leerlingen zowel individueel verantwoordelijk zijn voor hunleerproces, als waarin een ieder zich verantwoordelijk voelt voor het gezamenlijke leerproces.

Binnen het Taakspel spelen de volgende waarden een belangrijke rol:- Gelijkwaardigheid

Ieder team is qua regelovertredend gedrag van de leerlingen gelijk.- Hulpvaardigheid

De leerlingen helpen elkaar om het spel te winnen.- Rechtvaardigheid

Alle teams kunnen winnen.- Solidariteit

Alle leerlingen doen mee (We zijn een team en verliezen of winnen als team).- Tolerantie

De leerling met veel regelovertredend gedrag doet ook mee, ook als deze het kan verknallen.



12

- VeiligheidHet is een spel en het enige dat er kan gebeuren is dat je een keer geen beloning hebt.

- VerantwoordelijkheidDe leden van het team zijn samen verantwoordelijk voor het functioneren van het team.

- ZorgDe leerlingen helpen elkaar zich aan de regels te houden.

Het Taakspel bevordert de sociale competentie van de leerlingen.


3 Training en begeleiding van het Taakspel

13

3 Training en begeleiding van het Taakspel

Het Taakspel wordt in drie fasen ingevoerd. Iedere fase duurt ongeveer drie maanden. In iedere faseis er een training en is er begeleiding in de vorm van klassenconsultaties. De planning over het schooljaar ziet er als volgt uit:

* In december worden geen klassenconsultaties gedaan vanwege de feestdagen. In juni niet vanwege de afronding van hetschooljaar.

Figuur 2 Planning van het Taakspel over het schooljaar

3.1 De drie fasen van het Taakspel

Iedere fase start met het observeren van het regelovertredend gedrag zonder dat het Taakspelgespeeld wordt. Naar aanleiding van deze observatiegegevens worden er teams samengesteld. Zowordt drie keer per jaar het gedrag van de leerlingen gevolgd en kunnen drie keer per jaar nieuweteams gemaakt worden.

1 InvoeringsfaseIn de invoeringsfase wordt het spel geïntroduceerd bij de leerlingen met behulp van uitgewerk-te introductielessen. De leerlingen stellen samen met de leerkracht positieve regels op en ver-zinnen beloningen die passend zijn voor de klassensituatie. Vervolgens wordt het Taakspel driekeer per week gespeeld. Eerst tijdens het (zelfstandig) werken omdat uit ervaring blijkt dat hetspelen van het Taakspel tijdens deze klassensituatie het makkelijkst is. Later komt daar deinstructie bij. De speeltijd van het Taakspel wordt heel geleidelijk opgebouwd. Het is belangrijkdat het zo gespeeld wordt dat iedereen het spel kan winnen.

2 UitbreidingsfaseIn de uitbreidingsfase wordt het Taakspel steeds langer gespeeld. Dat betekent dat het Taakspelook in andere onderwijssituaties gespeeld gaat worden. De opbouw gaat heel geleidelijk zodathet voor iedereen haalbaar blijft.

Maand

September

Oktober

November

December*

Januari

Februari

Maart

April

Mei

juni*

Training

Invoeringstraining

Uitbreidingstraining

Generalisatietraining

Begeleiding

1x klassenconsultatie








Fase van het Taakspel

1 Invoeringsfase

2 Uitbreidingsfase

3 Generalisatiefase


Taakspel in de klas

Documents

Transcript of Taakspel in de klas