syllabus HAP 2007 - De emotionele intelligentie van het varken..-----49 De hond als hulpverlener...

4e Internationale Tinley HAP congres 26, 27 & 28 oktober 2007

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3

SPONSOREN ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4

ORGANISATOR VAN HAP 2007 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 5

SPREKERS VAN HAP 2007 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 6

PROF. MARC BEKOFF ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 6 PETRA VAN BENTEN -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 6 DR. RUUD VAN DEN BOS -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7 DRS. JOANNE VAN DER BORG --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7 DR. MACHTELD VAN DIERENDONCK -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 8 DR. ARIE DIJKSTRA --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 9 DR. NIENKE ENDENBURG -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 9 SERGE GAUS --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10 DR. JANE GOODALL ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 11 DR. DEBORAH GOODWIN ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 12 PROF. PAUL MCGREEVY -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 13 DRS. RICHARD GRIFFIOEN ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 13 DR. SARAH HEATH -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 14 PROF. J.A.R.A.M VAN HOOFF ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 14 DRS. GEERTEN VAN DER LINDEN ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 15 PROF. FRANK O. ÖDBERG ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 15 PROF. DR. FRAUKE OHL -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16 DR. ANNEKE SCHELLINGERHOUT ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16 DR. MATTHIJS SCHILDER ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 17 PROF. DR. ELSBETH STASSEN -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 18 JAN VAN SUMMEREN ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 18 DRS. ELINE TEYGELER ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 19 DR. SC. DENNIS TURNER ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 19 CORIEN VALLINGA --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20 DR. CLAUDIA VINKE ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20 DAFNE WESTERHOF ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 21

PROCEEDINGS VAN HAP 2007 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25

VRIJDAG 26 OKTOBER – OPENING --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25 The gift of animal emotions: scientific research shows that animals are emotional beings -------------------- 25 Achtergrond informatie Jane Goodall Nederland --------------------------------------------------------------------------- 26

ZATERDAG 27 OKTOBER - PAARD ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 27 Providing variety for horses. The more you eat of something the less you like it! --------------------------------- 27 Stereotypieën bij paarden --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 27 Klinische ethologie paard: oorzaken en praktijkoplossingen ------------------------------------------------------------ 33 The importance of play for horses. All work and no play is no fun for anyone. ------------------------------------ 34 Horse-whispering -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 34 Een wetenschappelijke kijk op paardrijden: bijdrage aan het welzijn van paard? --------------------------------- 40

ZATERDAG 27 OKTOBER - RELATIE MENS-DIER ------------------------------------------------------------------------------------------- 42 Honden spiegelen de mens ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 42 Samen Zelfstandig ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 43 Organisatieaspecten van zorgdiertoepassingen in Nederland ---------------------------------------------------------- 45 Communicatie met dieren: kritische kanttekeningen en waar het mis kan gaan ---------------------------------- 46 Therapie en activiteiten met behulp van dieren ----------------------------------------------------------------------------- 48 Van bruikbaar tot dierbaar: over de relatie mens dier -------------------------------------------------------------------- 48 De emotionele intelligentie van het varken.. --------------------------------------------------------------------------------- 49 De hond als hulpverlener binnen de kinderen jeugdpsychiatrie ------------------------------------------------------- 50

4e Internationale Tinley HAP congres 26, 27 & 28 oktober 2007

Dol fijne interactie met kinderen ------------------------------------------------------------------------------------------------ 51 Relatie dier-mens; de mens wint een hoop, maar wat kost het ’t dier? ---------------------------------------------- 51

ZONDAG 28 OKTOBER – HOND ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 53 Understanding pheromones and applying them to canine behaviour therapy ------------------------------------- 53 Kan een hond een lafaard zijn? -------------------------------------------------------------------------------------------------- 55 Social play and morality in animals --------------------------------------------------------------------------------------------- 55 Gedragsbeeld van de Nederlandse Rottweilerpopulatie ------------------------------------------------------------------ 56 Why animal emotions matter ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 57

DIENST PR & COMMUNICATIE ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 58 Wat doen hondeneigenaren met aangereikte omgangsmethoden? De humane psychologie van gedrag en gedragsverandering bij hondenbezitters -------------------------------------------------------------------------------------- 60 Heeft het ervaren van meer spel in de juveniele fase bij de hond consequenties voor de ontwikkeling van gedragsproblemen in volwassenheid? ----------------------------------------------------------------------------------------- 61

ZONDAG 28 OKTOBER – KAT --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 64 Cat behavior and ecology --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 64 The cat-human relationship ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 64 Gedragstherapie Bij katten ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 64 Feline pheromones ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 65 Katten en conflicten: een verhaal van vermijden en inschatten -------------------------------------------------------- 68 Emoties bij katten ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 68

© Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van Tinley en de auteurs.

4e Internationale Tinley HAP congres 26, 27 & 28 oktober 2007 3

VOORWOORD Ik heet U van harte welkom op het vierde HAP congres. Een congres waar niet alleen nationale, maar ook internationale wetenschappers verslag doen van hun onderzoek en/of visie aangaande het gedrag van dieren. Maar liefst 26 sprekers zullen verspreid over één avond en twee dagen aandacht besteedt aan wetenschappelijk onderzoek en ontwikkelingen in de praktijk. Dat is geen toeval. Ik ben een voorstander van het samenbrengen van wetenschappelijk onderzoek en de praktische ervaring van alledag. Idealiter stimuleert de één de ander: gedragswetenschappers doen ideeën op voor onderzoek door nieuwsgierig te kijken en te luisteren

naar praktijkmensen. Deze op hun beurt begrijpen dat één of meerdere ervaringen geen vrijbrief is voor algemene conclusies. Dus gaan ze nieuwsgierig zoeken of hun ervaringen al wetenschappelijk ‘bewezen’ zijn of misschien in de toekomst onderzocht kunnen worden. Helaas staan wetenschappers niet altijd open voor de ervaring van alledag en zijn lang niet alle professionals die met dieren werken gezegend met een natuurlijke nieuwsgierigheid naar een bredere theoretische onderbouwing en naar het individuele dier. Maar ook binnen de wetenschap is er verschil: er zijn mensen met een ‘open mind’ en mensen die bang zijn om buiten de geijkte paden te lopen. Ik geloof in de kracht van de pionier, de anders denkende. Het is niet voor niets dat tijdens de openingsavond Jane Goodall en Marc Bekoff hun verhaal doen. Twee mensen die soms dwars tegen de stroom in hun verhaal vertellen en de inhoud van dit verhaal praktiseren. Het zijn wetenschappers die de keus hebben gemaakt om dieren niet alleen te zien als een te bestuderen object, maar als levende wezens met emoties. Het is nu nauwelijks voor te stellen dat Jane Goodall ooit verguisd is om het feit dat zij de door haar te bestuderen chimpansees een naam gaf. Haar keus om dieren als individu te benaderen heeft een verandering binnen de wetenschap tot stand gebracht. Op de Jane Goodall site staat haar tekst: Ieder individu is de moeite waard, ieder individu heeft een rol te spelen, ieder individu kan een verandering tot stand brengen. De meeste van de sprekers op dit congres zijn individuen die een verandering tot stand proberen te brengen. Het zijn allemaal mensen die meer willen weten over hoe dieren leven, leren en communiceren. Stuk voor stuk mensen waar ik veel respect voor heb. Dit jaar spreken enkelen specifiek over de therapeutische waarde van de relatie tussen mens en dier. Ook op dit gebied is ontzettend veel te onderzoeken, ontdekken en voor te lichten. Mede door het werk van de op het congres aanwezige sprekers dringt het langzaam tot de mensheid door dat dieren meer kunnen dan ooit voor mogelijk werd gehouden. Elke dag een stapje dichterbij!

Ik wens u een inspirerend congres toe.

Debbie Rijnders - Directeur Tinley Gedragstherapeut voor dieren


Virbac Hermesweg 15 3771 ND Barneveld www.virbac.nl

SPONSOREN Dit vierde HAP congres kon niet gerealiseerd worden zonder de financiële steun van de hoofdsponsor Royal Canin en medesponsoren CEVA Santé Animale, Virbac Animal Health en Boehringer Ingelheim. Ik wil ze bedanken voor het vertrouwen in Tinley. Zij hebben het mede mogelijk gemaakt dat er een boeiend programma is met een verscheidenheid aan binnen- en buitenlandse sprekers.

De openingsavond is mede mogelijk gemaakt door Proteq en congrescentrum De Reehorst.

De organisatie op de eerste congresdag staat onder leiding van: Pascale Fuchs van Vitaux, Veterinair Organisatiebureau www.vitaux.nl De tweede congresdag staat onder leiding van Sissi Meindersma van Tinley.

Boehringer Ingelheim bv Comeniusstraat 6 1817 MS Alkmaar www.boehringer-ingelheim.nl

Royal Canin Postbus 63 5460 AB Veghel www.royalcanin.nl

CEVA Santé Animale Postbus 67 2670 AB Naaldwijk www.ceva.nl


ORGANISATOR VAN HAP 2007 TINLEY is een professionele organisatie die sinds 1999 landelijk werkzaam is. Tinley werkt met een vast team van ervaren diergedragstherapeuten( waarvan een groot deel eerder werkzaam was in de humane geestelijke gezondsheidszorg) die allemaal de mening hebben dat ieder dier en ieder mens uniek is. Er wordt dus niet gewerkt volgens een methode, maar wel volgens de wetenschap van de ethologie, de gedragstherapie en de leerprincipes. Om het gedrag van het dier te veranderen is een goede samenwerking met de eigenaar erg belangrijk. Dat is een van de redenen dat klantvriendelijkheid bij Tinley hoog in het vaandel staat. Maar Tinley heeft meer te bieden dan alleen gedragstherapie voor dieren. Tinley is uitgever van het vakblad Dier & Gedrag, produceert diverse diergedrag dvd’s en is de stuwende kracht achter de voorlichtingssite: www.kinderenendieren.nl . Voor iedereen die meer wil weten van het gedrag van dieren is er Tinley Opleidingen, de specialist in opleidingen en cursussen over het gedrag van dieren voor zowel de professional, (de dierenarts en de hondengeleider van politie), als de particulier. Er zijn 2 jarige beroepsopleidingen voor gedragstherapeut en korte cursussen over gedrag van paarden, katten, honden, konijnen, kippen enz. Samen met Dogvision verzorgt Tinley voor africhters de unieke ABA opleiding en de opleiding tot Kynologisch Instructeur. Debbie Rijnders Debbie Rijnders is van oorsprong sociotherapeut, maar heeft in 1999 als Gedragstherapeut voor Dieren het bedrijf Tinley opgericht. Debbie werkt veel in de veterinaire wereld. Zo is zij één van de initiatiefneemsters van het Puppy Party - Kitten Party concept voor de Dierenarts Praktijk en verzorgt zij op verzoek van dierenartsen en/of de industrie nascholingen over het gedrag van huisdieren aan dierenartsen en assistentes. Debbie is als docent/examinator betrokken bij de Opleiding Gedragstherapie bij Honden van Dogvision. Tenslotte is Debbie Rijnders regelmatig te zien op televisie, schrijft zij voor diverse publiekstijdschriften en veterinaire vakbladen en geeft zij op verzoek lezingen en nascholingen bij kynologenclubs, hondenscholen maar ook bij de douane en diverse groot stedelijke politiekorpsen. Tinley Wageningsestraat 67 6671DC ZETTEN Telefoon: 0488-420990 Fax: 0488-421862 Email: [email protected] Website: www.tinley.nl Tinley Gedrag- en informatielijn : 0900-2020653

http://www.kinderenendieren.nl/

mailto:[email protected]

http://www.tinley.nl/


SPREKERS VAN HAP 2007

PROF. MARC BEKOFF

Marc Bekoff is Professor in de Biologie aan de Universiteit van Colorado, Boulder, en is een Fellow van de Animal Behavior Society en een former Guggenheim Fellow. In 2000 werd Bekoff onderscheiden met de Exemplar Award van de Animal Behavior Society. Hij kreeg deze onderscheiding voor zijn belangrijke bijdragen in de wetenschap van de gedragsbiologie.

Marc is ook regionaal coördinator voor Jane Goodall's Roots & Shoots programma, waar hij werkt met studenten van allerlei leeftijden, senioren en gevangenen. Hij is ook lid van de ethiek commissie

van het Jane Goodall Instituut. Marc en Jane zijn gezamenlijk oprichter van de organisatie: Ethologists for the Ethical Treatment of Animals.

Marc deed vooral onderzoek naar het gedrag van dieren, de cognitieve ethologie (de studie waarbij gekeken wordt naar de hersenen en intelligentie van dieren) en de gedragsecologie. Hij heeft veel gepubliceerd over deze en andere onderwerpen. Er zijn meer dan 200 papers van Marc uitgegeven en 18 boeken. Marc is een begenadigd spreker die zijn passie voor dieren weet over te brengen door wetenschappelijk gegevens op een toegankelijke en boeiende manier te vertellen.

PETRA VAN BENTEN

Petra van Benten werkt als maatschappelijk werkster binnen GGNet binnen het Intersectorale Zorgprogramma Orthopsychiatrie. Voorheen is zij lange tijd werkzaam geweest binnen Bureau Jeugdzorg als gezinsvoogdes, jeugdbescherming. Binnen mijn huidige functie werkt zij, naast haar reguliere ambulante taken, in veel gevallen met haar hond Wilsen als co- therapeut.

http://www.ethologicalethics.org/


DR. RUUD VAN DEN BOS Ruud van den Bos (1960) is werkzaam als assistant professor (Beharioural Biology) binnen het Departement van Dier, Wetenschap en Maatschappij van de Faculteit der Diergeneeskunde van de Universiteit van Utrecht (Nederland). De afgelopen jaren heeft hij meerdere kattenkolonies binnenshuis bestudeerd, met als doel de manier waarop katten conflicten reguleren en wat dit betekent voor huisvesting van katten te onthullen. Hij is auteur van diverse artikelen over kattengedrag en huisvestingscondities, en katten en emoties (The Smile of a Dolphin, Discovery Channel, Marc Bekoff (Ed.)). Tevens onderwijst Ruud van den Bos diergeneeskunde studenten over uiteenlopende onderwerpen gerelateerd aan kattengedrag. In

zijn thuissituatie heeft hij meerdere katten, die Ruud van den Bos de principes van het kattenleven bijbrengen.

DRS. JOANNE VAN DER BORG

Drs. Joanne van der Borg is etholoog, gespecialiseerd in het gedrag en welzijn van honden en katten. Bij de Universiteit Utrecht heeft zij diverse onderzoeken gedaan onder andere naar het sociale gedrag van honden en de ontwikkeling van gedragstesten. Aan de faculteit Diergeneeskunde heeft zij onderzoek gedaan naar de effecten van het gebruik van de stroomband tijdens training op het welzijn van honden. Vanaf 2003 is zij als wetenschappelijk medewerker Gezelschapsdieren in deeltijd werkzaam bij de afdeling Dierwetenschappen - Ethologie aan de Wageningen Universiteit. Bij haar huidige onderzoek staat het karakteriseren van honden door middel van gedragstesten in relatie tot diverse probleemgedragingen (b.v. niet alleen thuis kunnen zijn en coprofagie) centraal. Zij is lid van de Nederlandse Vereniging voor Gedragsbiologie, de International Society for Applied Ethology en de

International Society for Anthrozoölogy. Ook is zij de gedragsadviseur van de Nederlandse Vereniging voor Hondeninstructeurs in Hondenopvoeding en –opleiding (O&O).

Daarnaast is zij mededirecteur van het kynologisch opleidings- en adviesbureau DogVision. Zij verzorgt lezingen en onderwijs over het (probleem)gedrag van honden voor verschillende doelgroepen zoals trainers, instructeurs, dierenartsassistenten, co-assistenten diergeneeskunde, diermanagers en dierenartsen. Vanaf 1996 is zij cursusleider en inleider van de opleiding Gedragstherapie bij Honden, die haar bedrijf DogVision vanaf 1 januari 2007 zelfstandig verzorgt (voorheen in samenwerking met het Van Hall Instituut Larenstein). Sinds 1990 is zij gedragstherapeut voor honden. Als waarnemend gedragstherapeut heeft zij jarenlang het gedragsspreekuur van de polikliniek van de faculteit Diergeneeskunde verzorgd.


Zij heeft trainingservaring met haar vorige hond, een kruising herder – bouvier uit het asiel, waarmee zij G&G en behendigheid heeft gedaan. Momenteel doet ze mee aan de landelijke flyball competitie met haar kruising Labrador retriever Dita, een wegens obsessie voor tennisballen afgekeurde blindengeleidehond.

DR. MACHTELD VAN DIERENDONCK

Dr. Machteld van Dierendonck is recentelijk gepromoveerd op een proefschrift getiteld “The importance of social relationships in horses” (ofwel: het belang van sociale relatie voor paarden) aan de faculteit Diergeneeskunde.in Utrecht. Ze heeft Biologie gestudeerd aan de Universiteiten van Amsterdam en Utrecht. Als doctoraal onderzoek heeft zij zich al bezig gehouden met het sociale gedrag van IJslandse paarden. Ze is afgestudeerd als etholoog (diergedragwetenschapper), maar werkt nu op het grensvlak van de diergeneeskunde en de ethologie: de klinische ethologie. Na wat losse projecten in begrazingsgebieden her en der in het land is ze betrokken geraakt bij de herintroductie van de Takhi (het Przewalski paard) in Mongolië. Ze heeft met de Mongoolse en Russische wetenschappers het research en monitoringplan voor de terugkeer opgesteld. In 1992 ging ze in het vliegtuig met deze eerste dieren

mee en is daarna een paar maanden in Mongolië achtergebleven om het reservaat ter plekke op poten te zetten. Ook daarna is ze meerdere keren voor langere tijd terug geweest om het project en de onderzoekers te begeleiden. Na de periode in Mongolië heeft ze in Zweden en Italië gewoond en wetenschappelijke onderzoeksprojecten met wilde of half wilde paarden in Engeland, Italië en IJsland gedaan; toegepaste ethologie colleges gegeven aan universiteiten en klinisch ethologische patiënten behandeld.

Momenteel werkt ze als junior docent en onderzoeker aan de faculteit Diergeneeskunde bij twee vakgroepen namelijk “Dier, wetenschap en maatschappij” en “Hoofdafdeling Paard”. Ze doet hier onderzoek, geeft onderwijs en is betrokken in de patiëntenzorg. Het onderzoek omhelst onder andere de ontwikkeling van ongelijke voeten, overtraining, quantificatie van beweging van veulens, oorzaak en behandeling van kribbebijten/luchtzuigen, mens-dier relaties bij Natural Horsemanship trainingen, pijnbeleving bij paarden en klinische ethologie, waarbij onderzoekstage studenten begeleid worden bij hun afstudeerprojecten. In het onderwijs heeft ze (gedrags)onderwijs voor paardendierenartsen ontwikkeld zowel in het curriculum als in post doctorale bijscholingen. In de kliniek worden klinisch ethologische patiënten behandeld samen met de coassistenten.

Ze geeft daarnaast lessen/clinics en cursussen daar waar er vraag is. Sinds 1997 is ze lid van de Equid Specialist Group van de IUCN; sinds 2003 is ze lid van de werkgroep Welzijn Paard van het Sectorbestuur Paarden.


DR. ARIE DIJKSTRA

Arie Dijkstra is Universitair Hoofd Docent bij de vakgroep Sociale en Organisatiepsychologie van de Rijks Universiteit Groningen (RUG). Hij bestudeert menselijk gedrag vanuit de “normaal psychologie”. Dat betekent dat hij de wetmatigheden onderzoekt van alledaagse gedragingen zoals “gezond gedragen” maar sinds kort ook “het omgaan met je hond”. De uitkomsten worden vervolgens gebruikt om manieren te ontwikkelen om dat gedrag te beïnvloeden.

Arie Dijkstra publiceerde meer dan honderd artikelen op dit gebied en is internationaal een erkende expert op het gebied van gedragsverandering en gedragsbeïnvloeding. Hij werkte vanaf 1980 tien jaar als verpleegkundige, o.a. in psychiatrische ziekenhuizen. Daarna studeerde hij Gezondheidswetenschappen aan de Universiteit Maastricht en promoveerde hij in 1998. In dat jaar ontving hij aan de

Universiteit Leiden een KNAW-fellowship gedurende 5 jaar. In 2003 begon hij aan de Rijksuniversiteit Groningen en ontving een NWO VIDI-stimuleringsimpuls voor 5 jaar. Naast onderwijs in de Sociale Psychologie leidt negen promovendi op en begeleidt hij zes masterstudenten. Arie woont samen met twee honden, een zoon en een vrouw die verstand heeft van honden.

DR. NIENKE ENDENBURG In Utrecht is Nienke Endenburg afgestudeerd als klinisch pedagoog, en aan de Faculteit Diergeneeskunde gepromoveerd op het onderwerp “Relatie Mens-Dier”. Sinds 1991 is zij werkzaam bij diezelfde Faculteit als senior docent/onderzoeker. Nienke Endenburg heeft sinds 1999 haar eigen psychologenpraktijk als GZ psycholoog waar mensen behandeld worden met onder andere rouwproblematiek, met name betreffende overleden huisdieren. Volwassenen en kinderen worden ook behandel met betrekking tot “Animal Assisted Therapy”, EMDR en symbooldramatherapie. Verder is Nienke Endenburg onder andere adviseur van de Stichting Met Dieren Meer Mens.


SERGE GAUS

Serge Gaus (41) is sinds vijf jaar samen met zijn vrouw Tamara directeur/eigenaar van Martin Gaus Geleide- & Hulphondenschool, Dierenhotel Lelystad en het Streekdierentehuis Flevoland. Sinds het begin van dit jaar is ook Martin Gaus Trainings- & Adviescentrum en de Martin Gaus Hondenscholen aan het bedrijf toegevoegd.

Het opvoeden en trainen in speciale vaardigheden is Serge met de paplepel ingegoten. Vanaf zijn twaalfde jaar trainde hij onder begeleiding van zijn vader Martin Gaus mee in het team van opvoeders van moeilijke honden. Hij heeft de voortdurende aanpassingen in trainingstechnieken en veranderende inzichten van dichtbij meegemaakt, evenals de vele (interne) discussies daarover. Daardoor staat Serge Gaus zeer open voor andere meningen. Een goede aanwijzing neemt hij onmiddellijk over in zijn dagelijkse werk, een beter inzicht onmiddellijk in zijn denken.

Serge heeft zich toegelegd op het gedrag en de training van (probleemgevende) honden in het algemeen en is gespecialiseerd in de training van blindengeleide- & hulphonden. Daarnaast is hij Oriëntatie en Mobiliteit Trainer t.b.v. mensen met een visuele beperking. De Martin Gaus Geleide- & Hulphondenschool traint en levert blindengeleidehonden, hulphonden en combinatiehonden. De laatste categorie honden is vrij uniek door de dubbele taak die deze honden uitvoeren.

Alle honden worden getraind met een clicker. Ook de cliënten worden met het gebruik daarvan vertrouwd gemaakt waardoor zij in staat zijn hun eigen geleidehond verder te coachen naar individueel aangepast hoger niveau. Zo worden gebruiker en hond een uniek zelfstandig werkend team.


DR. JANE GOODALL

Jane Goodall begon haar opzienbarende onderzoek naar chimpansees in Tanzania, in juni 1960, onder de begeleiding van haar mentor, de antropoloog en paleontoloog Dr. Louis Leakey. Haar werk, in het, toen geheten Golbe Stream Reservaat, zou de basis vormen voor het huidige primatologisch onderzoek en de relaties tussen mens en dier in belangrijke mate herdefiniëren.

Jane deed een van haar belangrijkste ontdekkingen in haar eerste jaar in Gombe, toen ze chimpansees observeerde die een werktuig

maakte om daarmee in een termietenheuvel naar de termieten te vissen. Deze ontdekking was een grote uitdaging voor de toen heel populaire definitie van de mens als enige gebruiker van gereedschap. Jane zag ook in haar eerste jaar in Gombe dat chimpansees joegen op oerwoudvarkentjes en andersoortig wild en dat ze deze opaten. Hierdoor werd de theorie ontkracht dat chimpansees in de eerste instantie vegetariërs waren, met een dieet van fruit en noten, welke zij enkel sporadisch aanvulden met insecten en kleine knaagdieren. Het feit dat ze als jonge vrouw bezig was met een toen typisch mannenberoep en dat ze de chimpansees namen had gegeven in plaats van nummers, zoals dit toen gebruikelijk was, haalde de hele wetenschap overhoop. Haar eerste verslag, dat ze ter publicatie bij een wetenschappelijk tijdschrift instuurde, werd meteen terug gestuurd. Alle namen werden van de redactie veranderd in nummers, emoties van chimpansees werden gewoon eruit gehaald - woedend veranderde Jane alles weer zoals het was, en stuurde het verslag opnieuw in. Dit was haar eerste gevecht tegen de traditionele wetenschap - en ze won! Het Gombe Stream onderzoekscentrum, dat Jane Goodall in 1965 stichtte, zou uiteindelijk een opleidingscentrum worden voor studenten die in het bestuderen van primaten geïnteresseerd zijn. Vandaag de dag wordt het geleid door een team van onderzoekers en veld assistenten, onder welke veel Tanzanianen. Het zet Dr. Goodalls werk vandaag de dag voort, waardoor het een van de langstdurende onafgebroken studies van het dierenrijk is. In 1977, zette Goodall het Jane Goodall Instituut (JGI) op, dat het Gombe en andere onderzoeks-, ontwikkelings- en scholingsprojecten ondersteunt. Het is daarnaast bekend geworden door het opzetten van innovatieve gemeenschapsgerichte beschermingsprogramma’s in Afrika door mensen te voorzien van middelen om een duurzame levensstijl op te bouwen, terwijl ze ook regionale beschermingsdoelen promoten zoals het beëindigen van de ontbossing en van de bushmeat trade. JGI’s “Roots & Shoots” educatie programma, waaraan meer dan 8000 groepen in meer dan 95 verschillende landen deelnemen, ondersteunt studenten van de kleuterklas tot aan de universiteit in projecten dat de mens, de dieren en het milieu ten goede komt.


Jane Goodall is nog zeer actief en reist 300 dagen per jaar, om op scholen of in volle zalen voorlichting en lezingen te geven over de gevaren die de chimpansees met uitsterving bedreigen, andere milieu problemen en haar hoop dat de mensheid uiteindelijk in staat zal zijn de problemen die zij op de aarde heeft veroorzaakt te overwinnen. Jane Goodall vraagt altijd haar publiek om hun eigen verantwoordelijkheid te nemen en door veranderingen in hun eigen levensgewoonten en koopgedrag en door hun inzet dingen te veranderen. Dr. Goodall heeft verschillende onderscheidingen gekregen, waaronder: Medal of Tanzania, the National Geographic Society's Hubbard Medal, Japans prestigieuze Kyoto Prize, the Prince of Asturias Award for Technical and Scientific Research 2003, the Benjamin Franklin Medal in Life Science, and the Gandhi/King Award for Nonviolence. In april 2002 benoemde Secretaris-Generaal Kofi Annan Dr. Goodall tot een United Nations “Messenger of Peace.” Prins Charles sloeg Dr. Goodall in 2004, tijdens een ceremonie in Buckingham Palace, tot “Dame of the British Empire”, het vrouwelijke equivalent van ridder. In 2006, ontving Dr. Goodall de UNESCO Gold Medal Award en het Franse Legioen D’Honeur, aan haar gegeven door de minister-president Dominique de Villepin. Dr. Goodall’s lijst van publicaties is lang, met niet allen twee over haar werk in Gombe—In the Shadow of Man and Through a Window— maar ook met twee autobiografische werken in brieven en haar autobiografische bestseller. Zij publiceerde ook verschillende kinderboeken. Haar laatste boek, The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior wordt gezien als de complete opsomming van Jane Goodalls wetenschappelijk werk en daarmee als haar ultieme boek. Verscheidene tv documentaires zijn over haar gemaakt en over haar gaat de film Jane Goodall's Wild Chimpanzees (2002). In 2004 zond Animal Planet van Discovery channel twee specials over Dr. Goodall—Jane Goodall’s Return to Gombe en Jane Goodall’s State of the Great Ape, uit.

DR. DEBORAH GOODWIN

Deborah Goodwin behaalde haar Bachelor in Zoology met lof aan de University College of Wales, Aberystwyth. Vervolgens promoveerde ze in Paarden Parasitologie aan de University of Southampton. Tijdens deze promotie onderzocht zij New Forest pony-gedrag en ecologie van overdraagbaarheid van parasitaire infecties. Negen jaar werkte ze als onderzoeker binnen de School of Biological Sciences te Southampton. Hier onderzocht zij sociaal en foerageergedrag van paarden, katten en honden.

In februari 2002 werd ze benoemd tot docente Toegepast Diergedrag. Zij ontving een Post Graduate

Certificate in Leren en Onderwijzen in het hoger onderwijs, van Portsmouth University in juli 2003. In mei 2004 werd ze verkozen als lid van de Linnean Society.


PROF. PAUL MCGREEVY

Al vanaf zijn jeugd traint de Australische Universitair Hoofd Docent Paul McGreevy paarden en honden voor wedstrijden. Hij heeft tien dierverzorgingsboeken uitgegeven en schreef vier boeken over diergedrag, waaronder Equine Behavior: een gids voor dierenartsen en wetenschappers op het gebied van paarden. Zijn inzet op het gebied van paardenwelzijn is in 2001 erkend, toen hij de internationale Prince Laurent Prize won. Hij gebruikt zijn praktijkervaring als algemeen dierenarts in Australië en Engeland, om

zijn oplossingen toepasbaar te maken voor alledaagse problemen. Zijn werk op het gebied van gedragstherapie startte 15 jaar geleden toen hij promoveerde op het gedrag van paarden die op stal staan. Sinds 1996 onderwijst, onderzoekt en adviseert Paul McGreevy aan de Universiteit van Sydney (Faculteit van Diergeneeskunde). Zijn huidige onderzoek richt zich op stereotypieën, wetenschappelijke benadering van paardrijden en de toepassing van leertheorieën. Paul is internationaal erkend als wetenschappelijk adviseur van de World Society for the Protection of Animals en de RSPCA (Australië).

DRS. RICHARD GRIFFIOEN

Letterlijk en figuurlijk raakt Richard mensen (aan), haalt hun wikkels eraf en slecht blokkades. Daarmee brengt hij hen op een liefdevolle en openstellende manier tot hun ware zelf. Spraak, motoriek, houding en gedrag zijn voor hem uitingen van de mens als eenheid: de hele persoon. Alles wil hij weten, alles begrijpen en het liefst ook alles beïnvloeden. Zo gedreven als hij is, zo is hij er ook voor anderen. Hij geeft manuele therapie en werkt daarnaast als psycholoog. Als geen ander doen zijn handen wat hij als psycholoog hoort en ziet.

Hij volgde de opleiding Fysiotherapie, behaalde vervolgens het diploma Manuele Therapie en daarna het 'full member exam' aan de prestigieuze Society of Orthopaedic Medicine in Londen. Hij is afgestudeerd Master of Arts in Psychology.

Verder bekwaamde hij zich op het gebied van de sportfysiotherapie en behandelt met succes bekende Nederlandse sportlieden. Zijn behoefte om alles te willen weten bracht hem ook op het spoor van haptonomie, (shiatsu) massage, acupunctuur, inspannings- en neurofysiologie e.a.

In 1995 startte hij het medisch centrum Ibis in Amstelveen en in 1997 de Stichting SAM (www.stichtingsam.nl). Deze stichting wil kinderen met een fysieke, mentale en/of emotionele handicap Dolfijn Therapie laten beleven. Ook hier blijkt zijn respect voor de persoonlijke integriteit. Samen met zijn eigen zoon Sam realiseert hij zijn dromen. Samen zwemmen ze met de dolfijnen.


DR. SARAH HEATH

Sarah Heath kwalificeerde zich aan Bristol Universiteit en werkte daarna vier jaar in een gemengde algemene praktijk, voordat zij in 1992 een 2e lijns kliniek van gedragsgeneeskunde opzette. Ze is Honorary Lecturer in de veterinaire gedragsgeneeskunde van kleine dieren binnen Liverpool University (Diergeneeskunde). Bovendien is ze docente bij de Postgraduate Diploma/MSc course in Companion Animal Behaviour Counselling binnen de Southampton University.

Sarah is voorzitter van de European Society for Veterinary Clinical Ethology. In 2002 werd zij Founding Diplomate van het European College of Veterinary Behavioural Medicine (gezelschapsdieren), waar zij momenteel voorzitter van is. Zij geeft zowel in binnen- als buitenland lezingen over gedragsonderwerpen.

PROF. J.A.R.A.M VAN HOOFF

Prof. J.A.R.A.M van Hooff, etholoog en primatoloog, promoveerde in 1972 cum laude op een later wereldwijd bekend geworden onderzoek over de betekenis en de evolutionaire herkomst van de lach en de glimlach bij de mens. Sindsdien heeft hij vooral studies verricht over het sociale gedrag en de sociale organisatie bij primaten. Van Hooff heeft vele jaren als hoogleraar Ethologie (de biologie van gedrag) gedoceerd aan de Faculteit Biologie van de universiteit Utrecht en hij doceerde Veterinaire Ethologie aan de Faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit van Utrecht. Zijn uitgebreide Curriculum Vitae toont vele bestuursfuncties bij diverse stichtingen op het gebied van dieren gedragskunde en hij is tevens lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Van Hooff is reeds sinds 1962 als wetenschappelijk adviseur betrokken bij Burgers Zoo in Arnhem, alwaar hij in de zeventiger en tachtiger

jaren onderzoek heeft gedaan naar wolvengedrag in het toenmalige Wolvenroedel.


DRS. GEERTEN VAN DER LINDEN

Geerten van der Linden (1977) studeerde als orthopedagoge af aan de universiteit van Utrecht. Zij deed werkervaring op in de jeugd-GGZ en het speciaal onderwijs. Tevens werkte ze als free-lance psychodiagnosticus. Momenteel werkt ze binnen de afdeling Orthopsychiatrie van GGNet. Hierbij richt zij zich ondermeer op het ontwikkelen van behandelmodules. In dit kader is ook de ‘Top-Dog’-module ontwikkeld, waarbij een therapie-hond wordt ingezet in een specifieke training voor kinderen met een psychiatrische stoornis.

PROF. FRANK O. ÖDBERG

Professor Frank O. Ödberg studeerde af in de psychologie in 1969 (Universiteit van Gent). Een beurs van de Royal Zoological Society of Antwerp maakte zijn specialisatie in ethologie mogelijk met Aubrey Manning van Edinburgh University. Hiervoor kreeg Ödberg zijn Mastor of Science in Zoology in 1972. Hij promoveerde in de Experimentele Psychology (Universiteit van Gent) in 1981.

Frank O. Ödberg onderwijst ethologie en dierenwelzijn binnen de Universiteit van Gent (Faculteit van Diergeneeskunde; Faculteit van wetenschappen en binnen de Vrije Universiteit van Brussel (VUB, Faculteit van Psychologie).

Zijn onderzoek richt zich voornamelijk op ethologische en neurobiochemische aspecten van abnormaal gedrag bij chronische stress, voornamelijk stereotypen. Daarnaast richt het onderzoek zich op paardengedrag en welzijn in het algemeen. Hij heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van de Society for Veterinary Ethology (later de ISAE) in de zeventiger jaren. Tevens had hij de leiding over de Animal Welfare Council op het Belgische Ministerie van Agricultuur (en later van Public Health) gedurende 12 jaar. En was hij lid van verschillende commissies voor dierenwelzijn binnen de Europese Unie en de Council of Europe. Als een bevlogen dressuurrijder en een ingewijde in de Barokke school, is hij vooral bezorgd over de dwangmatige manier waarop paarden, vandaag de dag, maar al te vaak bereden worden. Hij is van mening dat een wetenschappelijke benadering van het paardrijden kan bijdragen aan het welzijn van een paard.


PROF. DR. FRAUKE OHL

Frauke Ohl, geboren te Oelde (Duitsland), studeerde Zoölogie/Ethologie, Mariene Biologie aan de Universiteit van Kiel. Zij promoveerde in 1999 op het onderwerp “The effects of chronic stress on cognition in tree shrews” aan de Universiteit van Karlsruhe. Frauke Ohl is vooral geïnteresseerd in de studie van het gedrag van dieren, om zodoende hun behoeften beter te leren begrijpen. De kennis daarvan is volgens haar essentieel voor het verder verfijnen, verminderen of zelfs vervangen van dierproeven. Naast een nauwe samenwerking met wetenschappers uit verschillende onderzoeksvelden en studenten hecht zij zeer aan het verbeteren van de communicatie met de samenleving. De levenswetenschappen streven ernaar om de kwaliteit van het leven vergroten - daarom moeten de beoefenaars van deze wetenschappen zo transparant

mogelijk te werk gaan bij het verklaren hoe zij dit doel trachten te bereiken. Bovendien vindt Frauke het belangrijk dat het streven naar verfijning, vermindering en - indien mogelijk - vervanging van dierproeven alle aandacht krijgt.

DR. ANNEKE SCHELLINGERHOUT

Na haar studie diergeneeskunde heeft Dr. Anneke Schellingerhout zich op verschillende gebieden gericht. Naast haar promotie op het gebied van voeding van biggen in 2002, deed zij vele cursussen, onder andere over de homeopathie, Bach Bloesem remedies, Reiki en Veterinaire acupunctuur. In 1999 en 2000 volgde zij verschillende cursussen over communicatie met dieren. In 1998 startte zij Jyoti, haar holistische praktijk voor mens en dier. In deze praktijk richt zij zich niet alleen op het uitoefenen van de reguliere diergeneeskunde, maar combineert zij deze met het toepassen van alternatieve behandelingen en het geven van advies over voeding, verzorging, gedrag en training. Over deze onderwerpen geeft Anneke regelmatig lezingen, cursussen en workshops.


DR. MATTHIJS SCHILDER

Matthijs Schilder werd geboren te Kampen (1950). Hij studeerde Biologie aan de Universiteit van Utrecht van 1971-1979. Daarna kreeg hij een aanstelling bij Vakgroep Vergelijkende Fysiologie (faculteit Biologie, UU) als onderwijsgever en onderzoeker. De werkzaamheden betroffen de ontwikkeling van onderwijs in de ethologie en het geven van ethologieonderwijs aan biologie- en psychologiestudenten.

Van 1981-1985 werd een promotieonderzoek uitgevoerd naar het sociale gedrag van steppezebra’s. Daarnaast werd onder andere onderzoek uitgevoerd naar kribbebijten bij en sociaal gedrag van paarden. De promotie volgde in maart 1990. Vanaf begin 1987 werd tevens onderwijs gegeven in de algemene ethologie aan studenten diergeneeskunde en medische biologie, alsmede onderwijs in gedrag van hond en kat en gedragsproblemen

daarvan aan studenten diergeneeskunde (tweedejaars en coassistenten).

Vanaf oktober 1990-1996 is Matthijs Schilder tevens (in deeltijd) aangesteld bij het departement Geneeskunde van Gezelschapsdieren (faculteit der Diergeneeskunde) alwaar onderzoek is gedaan naar aspecten van stress en welzijn bij honden. Daarnaast werd onderzoek gedaan cq begeleid naar gedragstesten bij paarden, afwijkend kijkgedrag van gestoorde kinderen, en effecten van het gebruik van de stroomband bij honden.

Vanaf 2001 is hij gedetacheerd bij het Departement Dier, Wetenschap en Maatschappij van de faculteit Diergeneeskunde. In de periode 2001-2006 begeleidde hij onderzoek naar de genetische basis van agressie bij Golden Retrievers en onderzocht zelf de betekenis van dreiggedrag bij de Golden. Tevens doet hij de gedragspoli van het Departement Geneeskunde van Gezelschapsdieren en geeft en coördineert onderwijs in ethologie en welzijn en gedrag en in gedragsproblemen bij gezelschapsdieren. Gastonderwijs wordt gegeven aan de Universiteit Maastricht, Dogvision en PTC+ Barneveld.

Daarnaast publiceert hij in internationale tijdschriften, is lid van de editorial board van het tijdschrift Applied Animal Behaviour Science en geeft hij jaarlijks lezingen in Nederland en in het buitenland.


PROF. DR. ELSBETH STASSEN

Elsbeth Stassen studeerde in 1977 af als dierenarts aan de Universiteit Utrecht. Ze begon haar loopbaan als practicus in de gemengde praktijk. In 1984 promoveerde zij cum laude aan de Universiteit Utrecht. In 1988 werd zij hoofddocent bij de vakgroep Gezondheidszorg Landbouwhuisdieren van de Faculteit Diergeneeskunde. Van 1996 tot 2004 was zij bijzonder hoogleraar Relatie Mens Dier aan de faculteit Diergeneeskunde. In 2004 is zij benoemd als hoogleraar Dier en Samenleving aan de Wageningen Universiteit, met speciale aandacht voor dierenwelzijn en de sociaal/ethische aspecten van gehouden dieren. Zij heeft meerdere promovendi begeleid. Zij was projectleider van het onderzoek “Doden van dieren: ja mits, of nee tenzij” (NWO, 2004). Op dit

moment is zij projectleider van het project ‘Nieuwe fundamenten voor de preventie en controle van aangifteplichtige dierziekten’ (NWO). Elsbeth Stassen is lid geweest van meerdere commissies, zoals: lid van de afdeling welzijn van de Raad voor Dierenaangelegenheden, lid van de commissie Wijffels, lid van de commissie welzijn tijdens de vogelpest uitbraak in 2003 en discussieleider van de EC parlementaire conferentie ‘Towards socially responsible animal disease policy’ (2004). Op dit moment is zij onder andere voorzitter van de ethische commissie van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde en participeert zij in meerdere commissies in binnen- en buitenland op het gebied van dierenwelzijn en dierethiek.

JAN VAN SUMMEREN

Jan van Summeren is reeds vanaf 1998 actief in de Nederlandse zorg/hondenwereld. Hij realiseerde in 2000 de fusie (SOHO, SAM, Eurodog) van Hulphond Nederland en de AWBZ financiering van hulphonden in Nederland. In 2000 was hij mede-oprichter van het Europees samenwerkingsverband Assistance Dogs Europe.

Na een aantal werkbezoeken en een haalbaarheidstudie richtte hij in 2003 Stichting ZorgDier Nederland (www.zorgdier.nl) op waarvan hij tot heden directeur is. ZorgDier ontwikkelde de afgelopen jaren een professioneel en verantwoord 'zorgdierprogramma' (AAA en AAT) waarvan reeds een aantal zorginstellingen in Nederland gebruik maken. Stichting ZorgDier Nederland heeft tot heden 80 vrijwilligers en hun huisdieren opgeleid tot zorgdierteam.

In juni 2007 was Jan mede-initiatiefnemer van de conferentie 'Gek met dieren!', in samenwerking met Cliëntenraad AMC/De Meren en onderzoeksbureau

http://www.zorgdier.nl/


AdSearch. 'Gek met dieren!' wil een platform zijn waarin wetenschappers, cliënten, zorgprofessionals, beleidsmedewerkers, dierdeskundigen en vrijwilligers elkaar ontmoeten om dierendrempels in de zorg te verlagen, welzijn van zorgdieren te waarborgen, onderzoek te verrichtten, kwaliteitseisen te formuleren, fondsen te werven, projecten te ontwikkelen en voorlichting te geven (www.gekmetdieren.nl). Naast de activiteiten met huisdieren in de zorg houdt Jan zich bezig met verschillende marketing en innovatieprojecten binnen de zorg.

DRS. ELINE TEYGELER

Eline Teygeler studeerde in 1996 af als Sociaal Psycholoog aan de Universiteit van Utrecht. In het laatste jaar maakte ze de zijstap van mens naar dier, door vakken te volgen bij de vakgroep Ethologie. Ze volgde de opleiding tot gedragstherapeut voor honden bij DogVision/Van Hall Instituut en de Opleiding tot kattengedragstherapeut bij Tinley Opleidingen.

Eline werkt professioneel als gedragstherapeut voor honden, katten en konijnen en is aangesloten bij

Tinley. Als Docent en Coördinator Opleidingen houdt ze zich bezig met lesgeven en lesontwikkeling in verschillende modules van Tinley Opleidingen.

DR. SC. DENNIS TURNER

Dennis C. Turner is de oprichter en directeur van het Institute for Applied Ethology and Animal Psychology in Hirzel, en senior onderzoeker aan het Zoology Institute, University of Zürich, Zwitzerland. Hij heeft uitgebreid gepubliceerd over gedomesticeerde katten zowel engelstalig als diverse werken in het Duits.

Hij is een van de auteurs van het beroemd wetenschappelijk kattenboek 'The Domestic Cat, The biology of its behavior' dat ook in het

Nederlands is uitgegeven dat bij Tinley Opleidingen als één van de verplichte studieboeken is bij de Opleiding voor Kattengedragstherapeut.

http://www.gekmetdieren.nl/


CORIEN VALLINGA

Met veel plezier heeft Corien Vallinga ruim 10 jaar wetenschappelijk onderzoek verricht naar humane ziektebeelden bij zowel universitaire- als farmaceutische instellingen. Nieuwsgierigheid was voor haar de prikkelende factor om iedere keer weer een nieuw stukje van de puzzel te onderzoeken. Een nieuwsgierig mens gaat ook vaak graag een uitdaging aan en dat heeft ertoe geleid dat ze de stap heeft genomen om van haar hobby haar werk te creëren. Dieren hebben een speciale plaats in Coriens hart. Het effect dat ze teweeg kunnen brengen bij mensen is iedere keer weer verrassend. Werken met mensen én dieren, kijkende naar de interactie tussen beide en daar iets mee doen, is voor Corien de nieuwe uitdaging geworden.

Het bedrijf Hondenspiegel past helemaal in dit kader. Binnen dit bedrijf werk Corien als trainer samen met de roedel van 12

honden aan competenties zoals natuurlijk leiderschap, communicatie en motivatie. Deze competenties worden op een speelse en ongedwongen manier onderzocht en verder ontwikkeld. De andere uitdaging is de inzet van onze roedel bij de therapie van kinderen met een vorm van autisme of kinderen met Syndroom van Down.

Tijdens de trainingen bij hondenschool Braaf van Bets Engel, komen deze aspecten ook aan de orde. Hier begeleidt Corien volwassenen en kinderen bij de opvoeding van hun hond of werken ze samen aan hondse gedragsproblemen.

De manier waarop dieren ons bewust maken van ons gedrag en het effect dat zij kunnen hebben om positieve veranderingen te weeg te brengen inspireert Corien mateloos. Iedere dag geniet Corien én ook de roedel ervan om mensen en dieren een stapje verder te helpen.

DR. CLAUDIA VINKE

Claudia Maureen Vinke is etholoog (gedragsbioloog) gespecialiseerd in dierenwelzijn, gedrag en gedragsproblemen bij dieren. Na afronding van haar studie biologie in 1992 werkte zij bij de vakgroep Ethologie & Socio-ecologie aan de Universiteit Utrecht mee aan de ontwikkeling van de agressietest bij honden. Van 1993-1996 werkte zij in opdracht van het Ministerie van Justitie aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Leiden aan een studie naar de legale en illegale organisatiestructuren van de

exotische dierenhandel in Nederland.


Vanaf 1996 is zij als wetenschappelijk medewerker werkzaam bij de afdeling Ethologie & Welzijn, Departement Dier, Wetenschap & Maatschappij bij de Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht. Hier rondde zij diverse projecten af met betrekking tot het welzijn van dieren waaronder een inventarisatie naar de welzijnsomstandigheden van bijzondere gezelschapsdieren in de dierenhandel en een toetsingsonderzoek naar verbeterde huisvesting voor nertsen beide in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. In 1999 werd haar onderzoeksaanvraag gehonoreerd over de betekenis van verrijking op het welzijn van nertsen hetgeen is afgerond met een dissertatie in 2004.

Sinds 2002 is zij universitair docent/onderzoeker en tevens werkzaam in de Kliniek Gezelschapsdieren bij de Klinische Ethologie- gedragsproblemen bij hond en kat. Sinds 2005 is Claudia Vinke naast vele andere taken, bezig om haar nieuwe onderzoekslijn Problem behaviour in dogs: the effects of early life experiences and the ontogenic environment on the sensitivity for the development of behavioural disorders and problem behaviour vorm te geven, waarbij vooral gekeken worden naar de invloed van omgevingsverrijking en spelgedrag in de eerste levensfase op het latere gedrag van de hond.

DAFNE WESTERHOF

Dafne Westerhof is een communicatiedier. Als boerenkleindochter volgde ze uit liefhebberij een deeltijdopleiding aan de landbouwschool (1994) en weigerde de biggen te castreren. Organiseerde in 2001 de Stille MKZ-Tocht en ving 450 ter dood veroordeelde hanen op uit het Amstelpark. Dafne voert aansprekende acties om consumenten te verleiden over te stappen op 'groen vlees' (De Blije Beesten Bus).

In 2001 ontwierp ze De Scharreltram, die anderhalf jaar in Amsterdam reed: 'Hoogste tijd om over te

stappen, alle productiedieren een echt scharrelleven!' Zelf eet ze al lang geen vlees en vis meer. Dafne verdient de kost met het geven van communicatietrainingen. Eigen baas.

Op haar boerderij Het Beloofde Varkensland woont ze samen met de Familie Bofkont, een stel varkens en 2 koeien, die ze vrijkocht uit de bio-industrie. Die mogen leven tot ze omvallen van ouderdom. Dafne stond voor de rechter als principieel gewetensbezwaarde oormerk-weigeraar en won gedeeltelijk (met advocaat Gerard Spong). Dat leverde haar een lintje van de Dierenbescherming op.

Als Varkensfluisteraar is de grondlegger van het fenomeen Varkensmassage, de ultieme troost voor mens en dier. Regelmatig gaat ze met haar dierenarts op pad om gedumpte varkens te redden. Iedere varkensfan gaat inmiddels te rade bij deze varkensvraagbaak. Ze verschijnt regelmatig in nationale en internationale media. Duizenden belangstellenden vinden de weg naar Het Beloofde Varkensland voor haar spraakmakende Familie Bofkont Workshops.


Dafne is momenteel druk bezig met de oprichting van de School voor Dierenliefde in Amsterdam. Als dierenwelzijnsdeskundige adviseert zij wethouders met dierenwelzijn in hun portefeuille. Ze heeft een drukbezochte, levendige website, is vaste columniste van DierenNieuws.nl en schrijft een online boek over de geschiedenis van de Familie Bofkont.


PROCEEDINGS VAN HAP 2007

VRIJDAG 26 OKTOBER – OPENING

THE GIFT OF ANIMAL EMOTIONS: SCIENTIFIC RESEARCH SHOWS THAT ANIMALS ARE EMOTIONAL BEINGS PROF. MARC BEKOFF

As a scientist who studied animal emotions for more than thirty years, I consider myself very fortunate. I love what I do. I love learning about animals, and I love sharing what my colleagues and I discover with others. Whenever I observe or work with animals, I get to contribute to "science" and develop social relationships at the same time, and to me, there's no conflict between those activities.

While stories about animal emotions abound, there are many lines of scientific support (what I call "science sense") about the nature of animal emotions that are rapidly accumulating from behavioral and neurobiological studies (from the emerging field called social neuroscience using fMRIs and PET scans). Common sense and intuition also feed into and support science sense and the obvious conclusion is that at least mammals experience rich and deep emotional lives, feeling passions ranging from pure and contagious joy shared so widely among others during play that it is almost epidemic, to deep grief and pain. There also are recent data that show that birds and fish also are sentient and experience pain and suffering. Emotions have evolved as adaptations in numerous species and they serve as a social glue to bond animals with one another.

Emotions also catalyze and regulate a wide variety of social encounters among friends and competitors and permit animals to protect themselves adaptively and flexibly using various behavior patterns in a wide variety of venues.

In scientific research there are always surprises. Just when we think we've seen it all, new scientific data appear that force us to rethink what we know and to revise our stereotypes. For example, spindle cells, which were long thought to exist only in humans and other great apes, have recently been discovered in humpback whales, fin whales, killer whales, and sperm whales in the same area of their brains as spindle cells in human brains. This brain region is linked with social organization, empathy, and intuition about the feelings of others, as well as rapid gut reactions. Spindle cells are important in processing emotions. It's likely that if we seek the presence of spindle cells in other animals we will find them. Neuroscientific research has also shown, using functional magnetic resonance imaging (fMRI), that elephants have a huge hippocampus, a brain structure in the limbic system that's important in processing emotions. We now know that elephants suffer from psychological flashbacks and likely experience the equivalent of post-traumatic stress disorder (PTSD). Furthermore, all mammals (including humans) share neuroanatomical structures (for example, the amygdala and hippocampus) and neurochemical pathways in the limbic system that are important for feelings Along these lines, who would have thought that laboratory mice actually are empathic rodents? But now we know they are. Research has shown that mice react more strongly to painful stimuli after they observed other mice in pain, and it turns out that they are fun loving as well. Interestingly, mice, use in the millions in education and research, are not considered to be an "animal" under the federal animal welfare act in the United States and aren't protected from harmful research. A quote from the US federal register, volume 69, number 108, Friday June 4, 2004 states: "We are amending the Animal Welfare Act (AWA) regulations to reflect an amendment to the Act s definition of the term animal. The Farm Security and Rural Investment Act


of 2002 amended the definition of animal to specifically exclude birds, rats of the genus Rattus, and mice of the genus Mus, bred for use in research." www.literati.net/Bekoff/

ACHTERGROND INFORMATIE JANE GOODALL NEDERLAND

DR. JANE GOODALL Jane Goodall Nederland

In 1977 richtte de wereldberoemde Britse chimpansee onderzoekster Jane Goodall en prinses Genevieve van San Faustino de non-profit organisatie: "Jane Goodall Institute for Wildlife Research, Education and Conservation" op. Het Jane Goodall Instituut is een organisatie die op een diplomatieke wijze haar doelen tracht te verwezenlijken. Zij werkt daarom met het Community Centered Conservation concept waarbij een breed draagvlak onder de bevolking zeer belangrijk is. Hierbij is een holitische werkwijze essentieel om op lange termijn duurzame veranderingen teweeg te brengen in de bestaande relaties tussen mens, dier en milieu.

De Nederlandse vestiging van het Jane Goodall Instituut, Jane Goodall Nederland, is opgericht in 1998. In de loop der jaren is Jane Goodall Nederland uitgegroeid tot een organisatie met een toegewijd bestuur en een enthousiaste groep vrijwilligers.

Jane Goodall Nederland richt zich op een aantal projecten in Afrika, waaronder het herbebossing- en educatieprogramma TACARE en Roots & Shoots in Tanzania. Via een adoptieprogramma worden de chimpanseeopvangcentra Ngamba Island in Oeganda en Tchimpounga in Congo ondersteund. Daarnaast wordt in Nederland het Roots & Shoots programma voor jongeren ingezet om bewustwording te stimuleren.

Jane Goodall Nederland Polstraat 48 7411 KC Deventer Tel. 0570-658989 Email: [email protected] Website: www.janegoodall.nl

http://www.literati.net/Bekoff/

http://www.janegoodall.nl/


ZATERDAG 27 OKTOBER - PAARD

PROVIDING VARIETY FOR HORSES. THE MORE YOU EAT OF SOMETHING THE LESS YOU LIKE IT! DR. DEBORAH GOODWIN

The need to provide variety in the diet of cats and humans is widely accepted. The horse has only been domesticated for 6000 years and much of its ancestral adaptive behavior remains relatively unchanged. This has resulted in successful feralisation of populations of horses in America, Australasia and Europe. Feral and free-ranging horses choose a great variety of feeds. However, the diets provided for domestic horses are often not varied, due to concerns over colic. Previous studies have shown that this unvarying diet can lead to the development of behaviour problems, including crib-biting, weaving and box walking. Recent studies have shown that the motivation to select a varied diet in multiple locations persists in stabled horses. Providing variety in the diet can be a way of overcoming some of the frustrations associated with stabling. Published studies have shown that providing variety in the forage and concentrate rations presented to stabled horses can lead to improvements in the behaviour and welfare of horses.

STEREOTYPIEËN BIJ PAARDEN PROF. FRANK O. ÖDBERG

Inleiding Het paard, vooral het veulen, is nieuwsgierig wanneer nieuwe stimuli verschijnen. Dit kan trouwens uitgebaat worden bij schrikachtige paarden. Vrije teugel geven en wachten; meestal zal de nieuwsgierigheid de overhand nemen en na een aantal aarzelingen en sprongen (niet straffen) zal de stimulus gecatalogeerd worden als “OK, gekend, niet gevaarlijk”. Vechten om het paard te dwingen snel langs de stimulus te lopen heft weinig zin: ondertussen heeft het dier niets geleerd en het wordt daarenboven ongevoeliger aan de gegeven (hardere) hulpen. Voortdurende presentatie van nieuwe stimuli is echter niet per se nodig: een paard houdt van routine en gewenning. Bijvoorbeeld vroeger kenden paarden van melkkarren e.d. de weg en stopten zelf bij iedere klant. Indien U gewoon bent tijdens wandelingen ergens links te draaien zullen vele paarden U moeilijk gehoorzamen wanneer U op een dag rechts wilt gaan. Wel van essentieel belang is de nood aan bezigheid. Dit is m.i., samen met het ondeskundig africhten, het meest voorkomende welzijnsprobleem van de meeste hedendaagse paarden. Te vaak binnen op stal, te weinig werk (of dan plotseling te veel). Populair spreken de mensen van “verveling”. Dat kan leiden tot wat men ook in de paardenwereld "stalondeugden" noemt. Die benaming is slecht gekozen en suggereert dat het de fout is van het dier. Het zijn in feite geen ongewenste, maar echte abnormale gedragingen, zoals men ook in de menselijke psychiatrie ziet. Gewoonlijk zijn stalondeugden “stereotypieën”, namelijk motorische patronen die steeds op dezelfde wijze uitgevoerd worden, volgens een vast ritme herhaald worden en die ogenschijnlijk zinloos zijn (zie D). A. De motorische patronen kunnen afzonderlijk voorkomen, maar ook in een repetitieve vorm en aldus echte stereotypieën zijn. Bv. windzuigen (zonder steun), kribbebijten (met steun), houtbijten,


rond wandelen, met een voorbeen krabben, slaan (bv. tegen de muur met geluidvorming), weven, hoofdschudden, tongspelen, met de tanden over de tralies raspen, met de onderlip bibberen. Andere frustraties kunnen een bijkomende factor vormen; bv. het te vaak geven van een suikerklontje e.d. schept dan vaak onvoldane verwachtingen telkenmale iemand voor de stal passeert. Weidegang en regelmatig voldoende werken zijn de beste middelen om echt de oorzaak weg te nemen. Symptomatische behandelingen (zie C) lossen niets op, schaden nog meer het welzijn. Tenzij het abnormale gedrag op zichzelf fysieke schade berokkent (bv. snijtanden die zo afgesleten zijn dat het paard moeilijk kan eten). Dergelijke technieken worden nu als ethisch onverantwoord beschouwd. B. Ersatzen (elementen die in de stal gebracht worden om een echte oplossing na te bootsen) die het paard bezig houden kunnen soms de stereotypie inhiberen. De vraag is in welke mate louter nieuwigheid verantwoordelijk is, ofwel de aard zelf van het voorwerp voor een blijvend effect zorgt. In het eerste geval is het effect van voorbijgaande aard. Men kan bv. rubberen ballen kopen die vaak maar een korte tijd de aandacht van het dier aantrekken. Studies tonen echter aan dat de "Equiball" vrij efficiënt is (Waran et al.; ons laboratorium). Deze cilinder verschilt hierin met de vorige modellen dat hij echt foerageergedrag uitlokt (eerste ontwikkeld voor varkens onder de naam “Foodball”). Zijn oppervlakte is doorboord met gaten en hij wordt met pellets gevuld, zodat het paard leert hem te doen rollen om nu en dan eens voedsel te bekomen. Het gedrag wordt dus regelmatig beloond. Verdere studies zullen moeten uitmaken of het effect op lang termijn blijft bestaan. Men kan nu andere merken op de markt vinden. Een nadeel is dat het toestel snel (2-tal uren) leeg is. Bij een proef met Lippizanerhengsten hebben wij dan wat agressiviteit vastgesteld. Het plaatsen van wat takken of van een kleine boomstam kan soms uren bezigheid verlenen. Wanneer men dat systeem wil gebruiken moet men er wel op letten een ongevaarlijke houtsoort te kiezen zoals populier. Paarden eten graag wilg of es maar in grote hoeveelheden kunnen zij toxisch worden. Nooit harshoudende soorten gebruiken. Mills et al. hebben met succes het weven kunnen onderbreken door spiegels te plaatsen in de stal (opgelet: onbreekbare plastieken spiegels, nooit glazen gebruiken). Zelfs een poster met een paardenkop zou een invloed kunnen hebben. Het is sinds meer dan 50 jaar gekend (Grzimek) dat paarden zelfs een zwarte silhouet met afgeplatte randen nog als een soortgenoot begroeten. Eigen spiegelbeelden kunnen aangevallen worden! Zeitler-Feicht heeft onlangs aangetoond dat paarden meer tijd nodig hebben om hooi uit een net te eten dan op de grond. Men vindt nu echter op de markt hooinetten met extra kleine mazen om de dieren nog langer bezig te houden. In de stal wordt traditioneel het gebrek aan bezigheid gedeeltelijk gecompenseerd door stro. Stro wegnemen en vervangen door zaagsel of rubbermatten zou maar mogen om diergeneeskundige redenen (bv. emfyseem), nooit voor het gemak van de eigenaar. Minder houtbijten (bv. van de stal-deur) bij het geven van voedsel met meer vezels kan te danken zijn aan een combinatie van echte nutritieve factoren (of het gevoel van de mechanische uitzetting van de maag) met het verlengen van de tijd doorgebracht met eten.

C. Symptomatische behandelingen (halsbanden, elektrische schokken, heelkundige ingrepen, stenen naast de deur hangen, geen substraat geven om op te steunen, psychofarmaca) terwijl het dier dezelfde levensomstandigheden moet ondergaan (op stal blijven) zijn om ethische redenen af te keuren, gezien het feit dat sommige stereotypieën een adaptatieve functie hebben die het dier helpen de stress te verdragen (zie verder). Meestal is bij vele eigenaars de echte motivatie om in te grijpen niet het welzijn van het dier maar het feit dat de stereotypie op de zenuwen van de eigenaar werkt of een verminderde financiële waarde.


Farmacologisch ingrijpen (bv. naloxone) zou kunnen helpen in de eerste fase wanneer het dier naar een nieuwe, niet frustrerende situatie overgebracht wordt. Er moet rekening gehouden worden met het ontwikkelingsstadium van het pathologische gedrag (zie cursus Ethologie 1eBa, deel over het neurobiochemische achtergrond van stereotypieën). Stereotypieën kunnen echter niet permanent verdwijnen dankzij farmaca. Het effect is maar tijdelijk. De uitlokkende milieufactoren moeten verdwijnen. Soms is het te laat en heeft er emancipatie plaatsgegrepen. Vandaar dat men soms paarden ziet windzuigen in de weide. Het is echter nog een open vraag of het voor het welzijn van het dier soms verantwoord zou zijn een geëmancipeerde stereotypie te inhiberen (bv. via een elektrische halsband) wanneer de oorspronkelijke oorzaak wel degelijk verdwenen is (bv. een paard dat 24u/24u in gezelschap op de weide loopt). M.a.w. zou het dier op verbeteren of zou het verlies van een gedrag dat erg compulsief is een bijkomende stress betekenen? Er is tot nu toe maar één studie uitgevoerd (McBride & Cuddeford) over het effect van een gewone halsband bij kribbebijters en van een tralie boven de staldeur bij wevers. Deze paarden moesten in een eentonige stal blijven en stereotypeerden vermoedelijk al geruime tijd. Cortisol steeg bij beide groepen, echter maar significant bij de kribbebijters. Het probleem is dat cortisol ook steeg bij de niet-stereotyperende controledieren. Men kan dus geen besluit trekken wat specifiek de stereotypeerders betreft. Wel dat die maatregelen bij alle paarden een zekere stress veroorzaken. Misschien is het echter een voorbijgaande reactie die men observeert bij alle nieuwigheden of veranderingen. Er kan dus niets gezegd worden over welzijn. McGreevy & Nicol hebben kribbebijters en normale paarden getransfereerd van hun eigen stal naar een stal op hun proefhoeve die zo uitgerust was dat de dieren met hun tanden op niets konden rusten. Cortisolspiegels waren hoger bij kribbebijters maar steeg niet na de transfer. Tegen de verwachtingen in steeg het beta-endorfinepeil bij kribbebijters. De resultaten kunnen moeilijk geïnterpreteerd worden daar het feit van getransfereerd te worden van het ene bedrijf naar het andere op zichzelf al een invloed kon hebben. De gebruikelijke stal had moeten veranderd geweest zijn. D. De groep rond McGreevy en Nicol heeft ontdekt dat, in tegenstelling tot wat men eeuwen geloofd heeft, bij windzuigers tijdens het zogezegd "zuigen" er heel zelden lucht tot in de maag geraakt. Het betreft de contractie van een aantal spieren in de nekstreek zonder dat een luchtbolus echt ingeslikt wordt. Volgens hen zou het gedrag beloond worden door de uitzetting van de slokdarm, die een feedback veroorzaakt (dat ook voorkomt tijdens het eten). Die dilatatie betekent ook een parasympathische stimulatie. Men mag echter niet vergeten dat een windzuiger ook vaak zijn diafragma contraheert. Wij hebben geobserveerd dat windzuigers een hoger hartritme hebben en dat hun hartritme significant daalt tijdens het windzuigen (Minero et al.). Het effect blijft bestaan zolang het dier de stereotypie uitvoert. Patiënten met tachycardie verlagen hun hartritme met de Valsalva manoeuver, waarbij men inademt, een tijd probeert uit te ademen maar de glottis sluit, en dan uitademt. Het hartritme versnelt tijdens inhalatie en vertraagt tijdens het uitademen. Vandaar de hypothese dat deze stereotypie bij het paard een soort Valsalva manoeuver zou zijn en dus ook functioneel zou zijn. Zij helpen die dieren de chronische stress te verdragen. Vandaar dat het niet aangewezen is ze symptomatisch te inhiberen (zie C). Cortisolspiegels zijn gemeten door McBride & Cuddeford 40 minuten voor en na het kribbebijten en het weven. Men heeft een significante stijging gevonden juist vóór het stereotyperen en een


significante daling nadien. Deze resultaten ondersteunen de homeostatische "de-arousing" hypothese. Eigenaardig is dat de endogene opioiede blokker naloxone het kribbebijten tijdelijk en gedeeltelijk kon inhiberen, terwijl er geen effect was bij wevers. Men kan echter nog niet besluiten dat de onderliggende neurobiochemische mechanismen verschillend zijn, daar het farmacon op de gebruikte dosis sedatie veroorzaakte bij de kribbebijters en dit bij de wevers niet onderzocht is geweest. E. Recent heeft men een correlatie gevonden tussen windzuigen en maagzweren. Een correlatie betekent niet dat er een causaal verband bestaat: men kan dus niet besluiten dat maagzweren de oorzaak zijn van het windzuigen. Het kan zijn dat meer zenuwachtige individuen gemakkelijker gefrustreerd geraken op stal en daarom zowel met windzuigen reageren als maagzweren ontwikkelen (een typische psychosomatische stoornis). Een tegenargument is dat jonge windzuigers die in hun rantsoen verzuringsremmers toegediend krijgen de tendens vertonen om minder te stereotyperen. In één studie kon het WZ verminderd worden met volgende samenstelling die bij het voeder gevoegd werd: 40g gemalen tarwe vermengd met 10% calciumcarbonaat, 5,7% magnesiumcarbonaat, 10% aluminiumhydroxide en 8,3% dicalciumfosfaat. Het effect werd pas zichtbaar na een week behandeling. Een dosis van 80g had een sterkere invloed. De totale passagetijd blijkt ook langer te zijn bij windzuigers. De orocaecale passagetijd verschilt niet, wat suggereert dat de vertraging in de dikke darm zou optreden.

Sommige clinici hebben gevonden dat windzuigen de risico’s op obstructie en distentie kolieken verhoogt. Anderen vinden dat verband niet. Men staat hier opnieuw voor het probleem van het causale of correlationeel verband. In ieder geval schijnen windzuigers/kribbebijters meer nerveuze paarden te zijn. Zij reageren met hogere stress parameters op gestandaardiseerde stressoren zoals een neusnijper, een plots opgeblazen ballon (Minero et al. in ons laboratorium), onbereikbaar voedsel (Bachmann et al.). F. De volgende hypothese wordt geopperd om het ontstaan van sommige maagzweren uit te leggen. Zoals hoger vermeld grazen paarden normaal een groot percentage van de dag. Enerzijds stimuleert het kauwen de speekselproductie. Anderzijds zou er een continue productie zijn van maagsappen met laag pH. In normale omstandigheden zorgen die twee factoren voor een evenwichtige zuurgraad. Op stal zou de speekselsecretie tussen de voederperiodes te sterk verminderen, zeker wanneer die dieren weinig of geen hooi of stro krijgen. Dit zou dan een te hoge zuurgraad voor gevolg hebben en de kans op maagzweren verhogen. Indien er wel een causaal verband zou bestaan tussen maagzweren en windzuigen dan zou de reden kunnen zijn dat de speekselsecretie verhoogt tijdens het windzuigen. Dit heeft men echter nog niet nagegaan. G. Een verband tussen kribbebijten en obstructie ter hoogte van het foramen epiploicum hernia is gevonden geweest tijdens een parallelle studie in Illinois en in Liverpool (Archer et al.). Respectievelijk 68 en 49% van de paarden die geopereerd werden voor hernia waren kribbebijters, terwijl maar 6 en 10,5% van de paarden geopereerd voor kolieken veroorzaakt door andere laesies die anamnese hadden. Hier opnieuw stelt zich de vraag of het een correlatie is of een causaal verband.


H. Men heeft zich maar onlangs rekenschap gegeven dat "stalondeugden" vaak op jonge leeftijd ontstaan. Waters en French uit de groep rond Nicol hebben gevonden dat de mediane leeftijd voor het ontstaan van weven en het in een cirkel rondlopen 15 maanden is, voor houtbijten is het 7,5 maanden en voor kribbebijten 5 maanden. Het management tijdens de jeugd schijnt dus heel belangrijk te zijn. Het toedienen van geconcentreerd voedsel na het spenen verviervoudigt de kansen op kribbebijten. Huisvesting van het veulen op stal houdt de meeste risico's in, gevolgd door een paddock, dit in vergelijking met weidegang. Er werd ook een eigenaardige correlatie gevonden tussen de kansen op abnormaal gedrag en de hiërarchische positie van de moeder. Veulens van dominante merries hebben meer kansen stereotypieën te ontwikkelen dan die van merries die een middelmatige of lage rang bekleden. Dezelfde groep heeft het zuiggedrag van 186 veulens geobserveerd. Achttien veulens ontwikkelden kribbebijten en/of houtbijten vóór het spenen en 42 nadien. De eerste groep spendeerde meer tijd tegen de uier te duwen en hun zuigsessies werden vaker onderbroken. De tweede groep zogen langer en spendeerden meer dan tweemaal zoveel tijd tegen de uier te duwen dan normale veulens. Dit alles suggereert dat frustratie tijdens het zuigen een van de oorzaken zou kunnen zijn van die stereotypieën. Sommige veulens gaan de staart van hun moeder beknabbelen. De oorzaak van dat gedrag is nog niet gekend en men weet ook nog niet of het een speciale vorm is van kribbebijten dat op zo'n bijzonder substraat gericht wordt. I. Naast een foutieve huisvesting en management, zijn er vermoedelijk ook genetische predisposities aanwezig. Galizzi Vecchiotti & Galanti vonden een invloed via de (afwezige) vader. Er kan dus geen sprake zijn van een “vroege ervaringseffect” via zijn gedrag. De vraag is waarom, in dezelfde situatie, een aantal individuen stalondeugden ontwikkelen en andere niet? Waarschijnlijk bestaat er geen specifieke genetische determinant voor een bepaalde stereotypie, maar wel voor gedragsmodaliteiten zoals temperament. Een meer zenuwachtig paard zal dan ook meer kansen hebben stalondeugden te ontwikkelen wanneer geplaatst in een chronische conflictsituatie. J. Imitatie is een bijkomende factor. Een paard neemt echter niet zomaar dat gedrag over van een stalgenoot. Het zal dat maar doen wanneer het zelf in de gepaste motivationele toestand zit (d.w.z. zelf ook gefrustreerd is; zie "sociale facilitatie", cursus 1e kand.). Een bepaalde stalondeugd zou zich theoretisch op die wijze misschien wel sneller kunnen verspreiden in een stal, hoewel dit wetenschappelijk nooit aangetoond is. K. Conditionering kan ook. Bijv. kappen op de deur voor het voederen. Wanneer het dier dan onmiddellijk zijn portie krijgt wordt het in feite beloond en zal dat gedrag ook vaker vertonen. L. Epidemiologische studies (McGreevy, Nicol, Redbo, Ödberg, Luescher, Galizzi Vecchiotti, Waters, Bachmann, Stauffacher, enz.): Verschillende studies wijzen op een frequentie van tussen 5.9 en 34% van de onderzochte populatie. Significante positieve correlaties werden met de volgende factoren gevonden: weinig ruwvoer (minder dan 6.8kg/dag), afwezigheid van stro, stallen die weinig sociaal contact toelaten, meer geconcentreerd voer, minder tijd doorgebracht met te eten, bedrijven met minder dan 75 paarden (in een Britse studie; vermoedelijk bedrijven met minder personeel), aantal paarden per trainer (in een Zweedse studie). Volbloeden ontwikkelen vaker stereotypieën dan dravers.


Hengsten vertonen vaker stereotypieën, maar dat zou te wijten kunnen zijn aan het feit dat ze vaker geïsoleerd worden. Zoals hoger gezegd (g.), kunnen stalondeugden bij jonge paarden ontstaan. Het plots spenen (op 4-6 maanden) zou dus een grote stress kunnen betekenen voor vele paarden. De vraag is echter of de management nadien niet belangrijker is dan het spenen zelf. Windzuigen/kribbebijten, weven, rondlopen schijnen de meest voorkomende stalondeugden te zijn. Deze gegevens suggereren dat het nodig is het management van paarden grondig te herdenken in functie van de moderne wetenschappelijke kennis in plaats van alleen op traditie te steunen. Verschillende auteurs (bijv. Piotrowski, Schnitzer, Zeeb) hebben sinds geruime tijd ethologisch verantwoorde stallen ontworpen. Die designs zijn tot nu toe helaas nog weinig doorgedrongen in de paardenwereld. M. N.B.: opgelet! Er is een verschil tussen ongewenst gedrag en het zo-even beschreven abnormaal gedrag, hoewel beide vaak samen vermeld worden in hippologische geschriften. Ongewenst gedrag kan een normale reactie zijn om negatieve omgevingsstimuli kwijt te geraken (vaak een ondeskundige ruiter): opzij springen uit schrik, bokken, aan de teugels trekken, steigeren, kopschudden, enz. Het beknabbelen van hout en schors komt ook in de natuur voor. Het is echter niet aangenaam zijn staldeuren regelmatig te moeten herstellen. Meestal is het bijten van hout in de stal echter een omgericht gedrag (onvoldoende graasgedrag), hoewel sommige individuen een duidelijke voorkeur hebben voor schors.

Meer weten over het gedrag van paarden, volg dan één of meerdere module van de Tinley Opleiding: gedragstherapie voor Paarden. Kijk op www.tinley.nl



KLINISCHE ETHOLOGIE PAARD: OORZAKEN EN PRAKTIJKOPLOSSINGEN

DR. MACHTELD VAN DIERENDONCK Gedragsproblemen (van “geen been willen geven” tot “ernstige zelfverwonding”) bij paarden en pony’s komen vaker voor dan men denkt. Goede kennis van de ethologie van het paard, kennis van zijn motivaties, leervermogens en hoe hij de wereld met zijn zintuigen “ziet” kan een heleboel bijdragen aan het voorkomen/oplossen van deze grote en kleine problemen. Als het dat toch misgaat zoeken weinig mensen professionele hulp, terwijl 30% van de paarden naar de slacht wordt gebracht wegens gedragsproblemen. Jammer genoeg wordt meestal niet onderkend dat er een serieus probleem is en wordt er geen professionele hulp gezocht. Het leven van een gemiddeld paard dat door de mens verzorgd wordt wijkt relatief sterk af van een vrij levend gedomesticeerd paard. Er zijn evolutionair bepaalde, vrij onveranderlijke natuurlijke behoeften die in het hedendaagse paard nog steeds aanwezig zijn en de grenzen van zijn adaptatie aan zijn leefomstandigheden bepalen. Er zijn vooral sterke veranderingen op het terrein van voeding (fysiologisch moet een paard 55-70% van zijn tijd bezig zijn met foerageren van laagwaardig ruwvoer), naast veranderingen t.a.v. de hoeveelheid vrije locomotie en de mogelijkheid tot het hebben van fysiek sociaal contact. Daarnaast geeft de opgroei veel paarden en pony’s vaak relatief weinig mogelijkheden om zich goed sociaal te ontwikkelen bij gebrek aan juiste partners. Dit kan leiden tot paarden en pony’s met gedragsproblemen. Omdat paarden zeer sociale dieren zijn, hebben ze een goed leervermogen. Door de eeuwen heen is waarschijnlijk (onbewust) extra geselecteerd op leergierigheid. Hierdoor zijn veel paarden relatief gevoelig voor inconsequente omgang (onvoorspelbaarheid). Voorspelbaarheid in de zin van een directe (heel kleine) beloning door de ruiter of verzorger bij een directe reactie in de juiste richting op een stimulus leidt tot paarden die goed samenwerken met de ruiters of verzorgers. Timing, doelgedrag herkennen, consequentheid en de juiste bekrachtiging weten zijn de belangrijkste factoren voor een juiste communicatie. Deze combinatie van suboptimale huisvesting en aangeleerde problemen levert regelmatig paarden op die chronische stress ervaren en als gevolg daarvan afwijkend gedrag gaan vertonen. Afwijkend gedrag kan zich uiten in hyperreactiviteit (overdreven reageren op een normale stimulus wat leidt tot angst, agressie, extreme frisheid (stalmoed), wegspringen), maar ook juist in hyporeactiviteit (niet reageren op een stimulus: apathie, lethargie of zelfs “learned helplessness”). Een aparte categorie van afwijkend gedrag zijn de stereotypieën. Dat zijn schijnbaar doelloze repetitieve individueel getinte gedragingen als boxlopen, weven, lip-flapperen, zelfmutilatie, tongbijten etc. Naast het abnormale gedrag van een paard of pony zijn vele vervelende gedragingen aangeleerd. Angst voor een injectie of een wormenspuit is bijna altijd (soms per ongeluk) aangeleerd en kan dus ook weer afgeleerd worden. Voor het behandelen van dieren met een probleem zijn, naast aanpassingen in de leefomgeving en het management thuis, verschillende technieken ontwikkelt, zoals desensitisatie gevolgd door counter conditioning. Uiteraard moeten een deskundige dierenarts en een klinisch etholoog eerst een juiste diagnose stellen voor anderen aan het werk kunnen. In de presentatie zal uitgelegd worden wat de motivatie van een paard kan zijn in een aantal veel voorkomende gedragsafwijkingen. Tot slot wordt toegelicht hoe enkele problemen praktisch benaderd moeten worden om naast het oplossen van het probleem, tot een veilige behandelingssituatie te komen, waarbij (dus) zo min mogelijk stress voor het paard is.


Dit is uitdrukkelijk niet een vrijbrief voor de toehoorders om nu een bordje gedragstherapeut op de deur te hangen en aan de gang te gaan. Wees er van bewust dat hier een behoorlijke studie en ervaring aan vooraf dient te gaan om veilig en succesvol de dierenarts / klinische etholoog te ondersteunen en de patiënten in de praktijk te begeleiden.

THE IMPORTANCE OF PLAY FOR HORSES. ALL WORK AND NO PLAY IS NO FUN FOR ANYONE. DR. DEBORAH GOODWIN

The young of many species, including humans, learn about their environment and their social group through play. Seventy five percent of the developmental activities of foals are devoted to play. When given the opportunity adult horses will also play. It has been argued that horses may view many of their activities and interactions with humans as learning the rules of games and play. However, some owners actively prevent their horses playing through concerns over safety, or mistaken concerns that this will lead to the development of behaviour problems. Providing safe social and object play opportunities can allow horses to express their natural motivation to play, improve their welfare and can lead to rewarding interactions with their owners. However, humans should not attempt to play horse games with horses, e.g. nip and shove or chase and charge, as these present safety risks to human participants. Alternative object play, puzzles and exploratory games can provide safe and valuable outlets for equine play motivation.

HORSE-WHISPERING PROF. PAUL MCGREEVY

The recent renaissance for the ‘horse whisperer’ reminds us that there are individuals who have rare gifts at an intuitive level, in understanding horses and their behaviour. Additionally, it offers some refinements and novel interpretations of the motivation of horses undergoing training. This presentation explores the science behind these approaches. The behaviour of horses has intrigued horse-lovers, since ancient times. The domestication of the horse and subsequent modern use for recreational purposes has led to close observations of and fascination with horse behaviour. Whether or not they realize it, those who get the best out of their horses are students of equine behaviour. Many opinions exist in relation to what are regarded as normal and abnormal behaviours by horse owners and trainers. Most recently, this has culminated in a renaissance for the ‘horse whisperer’, who has supposedly mythical powers to commune with horses in their very souls. Undoubtedly, there are individuals who have rare gifts at an intuitive level, in understanding horses and their behaviour. Additionally, the latest wave of horse whisperers has offered some refinements and some novel interpretations of the motivation of horses undergoing training. The current presentation explores the science behind these approaches. While humans have been interacting with horses for many millennia through hunting, it is only relatively recently that horses have become beasts of burden and been used for transport, war, agriculture and more recently, sport and leisure. Direct evidence suggests that horses were


domesticated at around the end of the 2nd millennium BC (Levine, 2005). Since the beginnings of domestication, various techniques for training them have been developed and handed to subsequent generations through word of mouth or literature. It is likely that since domestication, selective breeding has reduced the hyper-reactive tendencies of the horse. That said, it has not eradicated the tendency for some horses to buck as a result of the girth pressure during foundation training. Thus, even though the percentage of horses that buck when first saddled is low, this response is still generally expected in some horses. So, while it is probable that during the process of selective breeding over four millennia of domestication, the associative learning abilities of the horse have not changed, the same may not be true for habituation. Therefore, it is proposed here that the major cognitive change that occurred during selective breeding over the millennia was the capacity for habituation. The domestic horse habituates readily to a wide array of environmental and social stimuli. Such an extreme ability to habituate may have been maladaptive for the wild horse. The terms equine ethology and ethological training are becoming increasingly common in the equestrian domain and yet they seem to be used with a conspicuous lack of clarity. Among the more outrageous examples are recent attempts to establish Equine Ethology as a brand of training system. This is rather like a paracetamol manufacturer calling itself ‘Pharmacology’ or a religious sect dubbing itself ‘Theology’. The term ethologically sound training has appeared in the scientific literature but without an adequate definition or an explanation of what constitutes ethologically flawed training. Effective and humane training always takes account of the animal’s ethology, so there appears little need for the development of a distinct subclass of training. It is time to set out the correct meaning of these terms and also to identify human-horse interactions that are especially reflective of ethological principles. This paper explores the ethological challenges encountered by working horses and considers the merits and limitations of solutions that bypass associative and non-associative learning. Discussions of horse-human interactions acknowledged the use of ethological techniques to some extent but have largely focused on cognitive and learning abilities. This is because purely ethological solutions are limited (McGreevy and McLean, 2006) since they are confined to the innate predispositions of the animal that humans can capitalise upon to modify behaviour (allelomimetic behaviour, social facilitation, stimulus enhancement and so on). By way of contrast, learning theory provides far greater possibilities to alter behaviour through the non-associative processes of habituation and sensitisation and associative modalities such as operant and Pavlovian conditioning. Ethology Ethology is primarily the study of animal behaviour in a natural environment. It can help us understand how animals respond to environments in which they have not evolved e.g. the human domain. More accurately, it is the study of animal behaviour in the environment in which natural selection acted to shape that behaviour. Given that all aspects of behaviour are subject to natural selection, ethology is not merely the study of innate behaviours but also the study of how selection, both natural and artificial, has influenced learning strategies and capabilities. Natural selection will, for example, have influenced whether or not an animal learns well individually, or learns by observing conspecifics, or both. It will have influenced such variables as relative attention devoted to learning new food finding techniques versus scanning for predators.


Thus, equine ethology informs not only communication but equine behavioural needs and preferences, learning, value systems and motivation. It helps us to predict some of the ways horses out of their natural environment (i.e., in the domestic context) might react and cope with various challenges and how behaviourally flexible they may be. As such it underpins enlightened and effective training but is not a training system or philosophy per se. Ethological challenges Ethological challenges include interventions that cause horses both social and environmental distress. Examples of social challenges include leaving the social group, taking the lead in the company of established leaders, being close to aggressive conspecifics, walking abreast rather than trekking in a line and ignoring displays by other horses. Enforced proximity to conspecifics can cause one horse to tread on another in ways that seldom occur in the free-ranging state. It can also be hazardous because it limits vision, such as when horses are clustered during steeplechasing. Furthermore, as jockeys well know, when galloping horses are too closely spaced, they may be prompted by their conspecifics to jump when they are not close enough to the obstacle to clear it safely. Even when riding alone we may demand responses that naturally arise only in social contexts, contexts far removed from the manège. The collection and elevation required in higher levels of dressage, for instance, may be appropriate when horses greet one another but are ethologically discordant in isolation. Examples of environmental challenges include leaving the home range, deviating from an obvious track and traversing, rather than avoiding, obstacles. Riding brings both social and environmental challenges and is a useful example of the way we overcome horses’ innate responses and thus ignore their preferences. For example, free-ranging horses rarely maintain a fixed postural outline while changing gait. The current debate surrounding hyperflexion (Rollkür) has helped to highlight the extent to which riders can enforce a sustained, abnormal manipulation of a horse’s posture and sometimes gain a competitive advantage as a result (van Breda, 2006). Responses to physical discomfort under saddle generally have more to do with physiology than ethology. Here, the most obvious sources of physical discomfort are the bit, the rider’s leg/spur, the whip, the ‘carrot-stick’ and the girth. This is important because there seems to be an implied assumption that the relationship a human has with a horse on the ground is identical to the relationship when he is mounted. It is by no means certain that horses connect pressure in the mouth with the rider. They have not evolved to expect that another animal can apply pressure to the inside of the buccal cavity via a piece of metal. This cognitive aspect may account for the apparent tolerance horses show when allowing heavy-handed riders to mount them time after time. It is therefore unnecessary and inappropriate to complicate a rider’s interventions by giving them anthropomorphic labels such as asking (e.g., asking the horse to lower his head), encouraging (e.g., using the inside leg to encourage forward movement) and supporting (e.g., outside rein to support the impulsion). It may be the intention to words that are common in every day usage and convey an attitude of cooperation rather than supremacy but the abiding problem with the use of an anthropomorphic framework to explain rider-horse interactions is that it can disguise and justify abuse of horses that offer undesirable responses. So most horses benefit when science provides mechanistic explanations of equitation,


even though some horse-lovers argue that this is undermining the bond they share with their horses (McGreevy, 2007). Communicating ethologically There is an appealing notion that we can apply equine social strategies to human-horse interactions. But data and scientific rigour are lacking in this domain. In the midst of social conflict among horses, it is often appeasement signals that switch off aggression (McGreevy 2004) and thus determine the outcome. These signals may be very subtle: indeed so subtle that they are the subject of considerable debate among equine ethologists (Goodwin, 1999). Horses have rod-dominant dichromatic photoreceptors arranged in visual streak, giving tremendous peripheral vision, that contrasts with the cone-dominant trichromatic area centralis of humans (Evans and McGreevy, 2006). They are able to detect minute cues from animals (and not just horses) around them. It seems likely that most human signals are not necessarily interpreted as homologues of equine signals (Roberts and Browning, 1998). How crude are the signals from a human to an equine observer? With no tail, fixed ears, a short, inflexible neck and only two legs we can hardly expect horses to regard us as equine. The chance that we can mimic equine signalling with any subtlety seems remote. Perhaps this is partly why humans rarely claim an ability to issue appeasement signals to horses and why agonistic advances (that may facilitate putative domination) prevail. Humans who fall into the trap of assuming that they can speak the language of horses with eloquence may fail to recognise the aversiveness of some of their behaviour and so put horses under inappropriate pressure. Ultimately, however, any search for equine analogues of human interactions with a horse becomes virtually irrelevant when a human gets on the horse’s back. This point is based simply on the observation that horses mount conspecifics far more occasionally and far more briefly, in play and sexual congress. Relating ethologically If, when handling horses on the ground, we are to correctly exploit the social organisation of equidae in training and handling them, the distinction between so-called dominance characteristics and leadership is critical. It is important to recognise that in the equestrian context, the imposition of so-called dominance manifests as the application and withdrawal of aversive stimuli and therefore cannot be considered outside the framework of learning theory (McGreevy, 2007). As it happens, there is growing distaste for the term ‘alpha’ since this implies domination and permanency. This trend is also found in dog-training circles, and has led to a preference for the notion of leadership. This concept of humans as leaders of horses has subsequently gained currency in equestrian contexts but brings its own set of problems. It implies that all horses which ‘respect’ a human as leader and have subsequently bonded to him or her will follow that human even when conspecifics are present. Leadership implies also that such bonded horses will follow humans to aversive places away from the sanctuary of conspecifics. There is no evidence in the scientific literature of these phenomena occurring. Furthermore, those who subscribe to the notion of leadership do not explain how leadership qualities can be developed. Rather, they describe operant techniques that condition same useful responses. Perhaps this area of debate would move forward if there was more intraspecific evidence of the role of learning in the acquisition of equine leadership and following styles. Unless they have been hand-reared or subjected to excessive early handling, horses will always find conspecifics more salient than humans as leaders. Analogues drawn between human-horse


interactions and elements of the equine ethogram can be tenuous. For example, it is suggested that simply being behind a horse and driving it forward (as in long-reining) is directly analogous to the herding behaviour of stallions (Zeitler-Feicht, 2004). This assumption is very difficult to test but convincing evidence would include behavioural analogues in horses driven by humans of the responses herd members typically make when driven by a familiar stallion. Perhaps we should simply accept that we are, at best, caregivers and companions, and when we are not giving care and companionship, we are trainers. Conspecifics, including dams, can condition members of their social group and this activity may facilitate some later function but whether training is their intention is debatable. Although there is clearly some overlap between care-giving, companionship and training, there seems sense in compartmentalising them. To do so helps us approach each set of activities with clear expectations. It has been suggested that humans can enter the social ‘hierarchy’ of groups of horses by mimicking their behaviour, most notably through their signals (Sighieri et al., 2003; Roberts, 1997). Based on the debatable premise that a herd is organised according to a social status established by means of ritualised conflict, this approach has grown in popularity but embodies some muddy thinking. Let’s consider round-pen training as an example. The merits of this type of hands-off training are purported to be that it is humane and carries with it little risk of learned helplessness. The chief appeal of this approach lies in the notion that it is possible to manage unhandled horses without coercion by mimicking behaviours from the equid social ethogram. But round-pen training does involve coercion. For unhandled horses, being approached and touched seem to lie on the same continuum of aversive interactions as being whipped, they are all interactions worth avoiding (McGreevy 2004). Round-pen training can be ineffective insofar as achieving anything useful in human-horse interactions. Indeed, it has been proposed that horses might simply learn how to avoid being chased (Krueger, 2006), in other words, negative reinforcement. In some circumstances (with fearful horses, for example), round-pen training can be inhumane. In other cases, it may prompt horses to practice unwelcome responses. It can precipitate chronic stress if used to condition horses into constant states of hyper-reactivity and therefore may increase behavioural wastage in the form of loss of usefulness and commercial value, a trend that can lead to euthanasia. Furthermore, rewards in round-pens often take the form of rubbing, typically on the forehead. Although this intervention may indeed be effective, it lacks ethological salience, given that allogrooming of the forehead by conspecifics is unlikely to occur compared with wither-scratching, which has been shown to lower the heart-rate (Feh and de Mazières 1993; McBride et al. 2004). Interestingly, a recent report of responses to round-pen training states that grooming appeared to have no significant effect on the horses' tendency to follow trainers in the round-pen itself (Krueger, 2006). A raft of questions is launched by the philosophy of human-as-leader: What if, despite embracing the notion wholeheartedly, handlers cannot persuade their horses to comply? Does it mean that the horse has better and more consistent leadership characteristics? If the horse fails to follow the handler into a trailer, does that simply mean the human was perceived as a poor leader? What particular aspect of the human’s leadership was lacking? How can this be studied scientifically? Are there negative welfare implications for the horse that doesn’t recognise any human as leader? If a third party leads the horse using negative reinforcement is he/she showing subliminal leadership?


One would expect horses that have bonded in this way and genuinely regard certain humans as leaders to seek out the company of the human leaders and forsake their conspecific affiliates. However, there is currently insufficient evidence that horses in a paddock approach humans for reasons other than mere curiosity or because they have been conditioned to do so. Indeed, it is worth noting that after 'successful' round-pen training, horses show no increase in their tendency to follow trainers (Krueger, 2006), leading us to question the utility of such a potentially detrimental technique. Ethological solutions It has been suggested that a trainer’s interactions with horses should be based on three elements fundamental to the equilibrium of the herd: flight, herd instinct and ‘hierarchy’ (Sighieri et al., 2003). However, this approach overlooks the importance of foraging, coalitions, kinship and affiliation as well as the reality of the effects of conditioning on all innate responses. Ethologically sound solutions should not depend on a notion of the horse’s benevolence – that the horse is ‘wanting to be with’ or ‘wanting to please’ the trainer. This is an ideologically unsound mindset owing to its anthropocentricity. The importance of habituation, sensitisation, operant and Pavlovian conditioning should never be under-estimated because they facilitate efficient learning and underpin training techniques. They are informed by learning theory, and supported by ethology. Although most training systems use a blend of all four of these processes, there are fundamental gaps in the understanding and acceptance of their place in equestrian coaching (Warren-Smith and McGreevy, 2006). Studying equine ethology demands consideration of how natural selection shaped horse behaviour and horse learning capacity. Training philosophies that embrace learning theory can be ethological in the sense that they might take into account the types of stimuli horses are most likely to respond to and the types of reinforcer that are most rewarding (from knowledge of ethology). Instinctive responses predicted by ethology can facilitate horse handling without the need for deliberate training. For example, allelomimetic behaviour, mimicry, stimulus enhancement and social facilitation (McGreevy et al., 2005) are all mechanisms for changing behaviour without associative conditioning. However, these are adaptive mechanisms that evolved for group cohesion and they can and do act upon behaviours that may have been subject to conditioning themselves. Ethologically based training solutions can capitalise on ‘leadership’ by conspecifics and possibly even the effects of psychopharmaceuticals (including pheromones; personal communication, Sue McDonnell, 2006). Dressing up training systems as being forms of ethology denies the importance of learning theory and implies that we must speak the language of horse. This may be beguiling but it is ultimately an illusion. The illusions of horse-owners are generally harmless as long as they do not create unrealistic expectations. Learning theory can and should be used to explain all training techniques no matter how elaborately they are camouflaged. For example, advance-and-retreat (Blackshaw et al., 1983) is as much based on negative reinforcement as the physical pressure-release systems used in the ridden horse (McLean and McGreevy, 2005). Equitation science uses learning theory to demystify and simplify training and, although still in its infancy, it is already beginning to show how behavioural wastage can be reduced and welfare enhanced (McGreevy, 2007). References Blackshaw, J.K., Kirk, D., Creiger, S.E. (1983) A different approach to horse handling, based on the Jeffrey method. International Journal for the Study of Animal Problems. 4 (2) 117-123.


Breda E. van (2006) A nonnatural head-neck position (Rollkur) during training results in less acute stress in elite, trained, dressage horses. Journal of Applied Animal Welfare Science 9 (1): 59-64 Evans, K. E. and McGreevy, P.D. (2006) The distribution of ganglion cells in the equine retina and its relationship to skull morphology. Anatomia, Histologia, Embryologia. 35, 1–6. Feh, C. and de Mazières, J. (1993) Grooming at a preferred site reduces heart rate in horses. Anim. Behav. 46, 1191-1194. Goodwin, D. (1999) The importance of ethology in understanding the behaviour of the horse. Equine Veterinary Journal, Supplement 28, 15-19. Krueger, K. (2007) Behaviour of horses in the ‘round pen technique’. Applied Animal Behaviour Science. 104, 162-170. Levine, M.A. In: Mills, D. and McDonnell, S.M. (2005). The Domestic Horse. Cambridge: Cambridge University Press. McBride, S.D., Hemmings, A. and Robinson, K. (2004) A preliminary study on the effects of massage to reduce stress in the horse. J. Equine Vet. Sci. 24, 76-81. McGreevy, P.D. (2004). Equine Behavior – a Guide for Veterinarians and Equine Scientists. Edinburgh: W.B. Saunders. McGreevy, P., McLean, A. (2005) Behavioural problems with the ridden horse. In: The Domestic Horse. The Origins, Development, and Management of its Behaviour. Eds: Mills, D.S. and McDonnell, S.M., Cambridge University Press, Cambridge. 196-211. McGreevy, P.D., McLean, A.N., Warren-Smith, A.K., Waran, N. and Goodwin, D. (2005) Defining the terms and processes associated with equitation. Proceedings of the 1st International Equitation Science Symposium (2005), Eds: P. McGreevy, A. McLean, N. Waran, D. Goodwin, A. Warren-Smith. Broadford, Victoria, Post-Graduate Foundation in Veterinary Science, Sydney, 10-43. McGreevy, P.D. (2007) The advent of equitation science. The Veterinary Journal. doi:10.1016/j.tvjl.2006.09.008 McLean, A.N. and McGreevy, P.D. In: McGreevy, P.D. (2004). Equine Behaviour – a Guide for Veterinarians and Equine Scientists. Edinburgh: W.B. Saunders. Roberts, J.M., Browning, B.A. (1998) Proximity and threats in highland ponies. Social Networks 20(3):227–238. Roberts, M. (1997) The man who listens to horses. London: Arrow Books. Sighieri, C., Tedeschi, D., De Andreis, C., Petri L. and Baragli, P. (2003) Behaviour patterns of horses can be used to establish a dominant-subordinate relationship between man and horse. Proceedings of the 2nd International Workshop on the Assessment of Animal Welfare at Farm and Group Level, University of Bristol, UK, 4-6 September 2002. Animal Welfare 12 (4): 705-708. Warren-Smith, A.K., McGreevy, P.D., (2006) An audit of the application of the principles of equitation science by qualified equestrian instructors in Australia. Proceedings of the 2nd International Equitation Science Symposium (2006), Milan. Eds. M. Minero, E. Canali, A. Warren-Smith, A. McLean, D. Goodwin, Mari Zetterqvist, N. Waran, P. McGreevy. Zeitler-Feicht, M. (2004) Horse Behaviour Explained. Origins, Treatment and Prevention of Problems. Manson Publishing, London.

EEN WETENSCHAPPELIJKE KIJK OP PAARDRIJDEN: BIJDRAGE AAN HET WELZIJN VAN PAARD? PANELDISCUSSIE


ZATERDAG 27 OKTOBER - RELATIE MENS-DIER

HONDEN SPIEGELEN DE MENS CORIEN VALLINGA

Hondenspiegel Hondenspiegel geeft trainingen en workshops in leiderschap, communiceren en motiveren en vooral het bewust worden van je eigen rol daar in. Hoe je communiceert en motiveert zal je razend snel duidelijk worden als je met een hond werkt. Werken met honden is speels, humoristisch en schept vaak een speciale band. Het is ook uitdagend, grensverleggend en vooral eerlijk. Honden spelen geen toneel. De hond doet wat hij moet doen, hond zijn. Hij neemt de dingen en de mensen zoals ze zijn. Het maakt hem niet uit of je het moeilijk vindt om je te uiten of juist heel emotioneel bent. Alles is goed. De hond (ver)oordeelt niet, maar reageert. Dat geeft een veilig gevoel. Hierdoor laten de mensen sneller zien wie ze daadwerkelijk zijn, zelfs als ze dat eigenlijk niet van plan zijn. Onze honden zijn speciaal opgeleid voor dit werk. Ze weten precies wanneer ze aan het werk gaan en vanaf dat moment gelden er voor hun geen regels meer, totdat de cursist deze gaat stellen. Lichaamstaal en intentie zijn daarbij de belangrijkste ingrediënten. Ervaring met honden en het kennen van ‘de trucjes’ is dan ook geen voordeel. Tijdens de training zal één van onze honden je maatje en begeleider zijn. Hij kan figureren als bijvoorbeeld een collega, vriend, partner of een kind. De hond zal zo een ‘spiegel’ vormen waarin je naar je gedrag kijkt. Hij geeft namelijk direct feedback door primair te reageren op je eigen gedrag en lichaamstaal. De directe feedback vergroot je inzicht in je eigen gedragspatronen. Een excuus bedenken waarom iets niet lukt heeft geen zin. Jij werkt met de hond en jij bent de enige die invloed heeft op het gedrag dat de hond laat zien. Niemand anders. In de training maken we je samen met de hond eerst bewust van de invloed die je communicatie en motivatie stijlen kunnen hebben. Pas daarna ga je met je nieuw verworven inzichten oefenen met de hond. In de trainingen van hondenspiegel leer je vervolgens datgene wat je je bewust geworden bent en ervaren hebt, op de buitenwereld toe te passen in je eigen persoonlijke omgeving. Deze ervaringsgerichte trainingsmethode zorgt ervoor dat je op een snelle manier, je vaak vast geroeste gedragpatronen gaat herkennen. Aangezien geen mens hetzelfde is en iedereen met eigen specifieke doelstellingen naar de training komt, hebben we een flinke roedel honden om mee te werken. De honden hebben allemaal een ander karakter en uiterlijk. Het gebruik van honden en het werken buiten heeft duidelijk positieve effecten op de cursisten. In een ontspannen speelse situatie, even geen jasje dasje, zien we prachtige dingen gebeuren. We werken meestal in onze eigen bosrijke omgeving maar we kunnen ook op locatie werken. Dat we gekozen hebben voor honden komt voornamelijk door ons eigen fascinatie voor deze veelzijdige viervoeters, de snelle reactie die ze vertonen en het gemakkelijk oefeningen kunnen doen.


Onze honden zijn onze werknemers en daarom zorgen we goed voor hen, dus ook tijdens het werk. Mocht een hond geen zin hebben, vermoeid zijn of geen normaal gedrag vertonen dan doet deze niet mee. Verder zijn we altijd met voldoende trainers om in de gaten te houden of de mensen goed met onze honden omgaan en bouwen we altijd veiligheidsregels in tijdens de training. Iedere training wordt op maat gemaakt en is dus uniek, want de opdrachtgever bepaalt het thema, de plaats en de duur maar vooral het doel! Er is echter maar één manier om hondenspiegel echt te leren kennen en dat is ERVAREN.

www.hondenspiegel.nl

SAMEN ZELFSTANDIG

SERGE GAUS Een blindengeleidehond begeleidt de mens in het dagelijks leven door obstakels te omzeilen en belangrijke dingen te zoeken zoals een vrije zitplaats of een ingang van een gebouw. De mens moet leren volledig te vertrouwen op zijn hond en af te gaan op diens beslissingen. Dit is een heel proces die vaak gepaard gaat met sterke emoties en angsten en daardoor blijkt in de praktijk dat dat de moeilijkste opgave is. Als ziende hebben wij het voordeel dat wij kunnen inspelen op situaties en zo de hond kunnen begeleiden. Dit in tegenstelling tot mensen met een visuele beperking. Door deze afhankelijkheid is de relatie die ziende mensen met hun hond hebben anders dan die van mensen met een visuele beperking. De training van een blindengeleidehond of hulphond is voor een groot deel het zelfde als de training van een huishond. Ze worden positief getraind waarbij ze leren zelfstandig te werken zonder ondersteuning van de begeleider door hulpcommando’s of lichaamstaal. De meeste cliënten vinden het ook prettig om in hun eigen vertrouwde omgeving te trainen omdat het krijgen en leren werken met een geleidehond behoorlijk (in)spannend is. Zo leert de cliënt naar zijn eigen mogelijkheden stapje voor stapje te werken met zijn geleidehond. Als de aflevering succesvol is afgesloten, is het aan de cliënt om al het geleerde in de praktijk te gaan brengen. Dit is zeker de eerste tijd niet gemakkelijk. De inwerktijd van een geleidehond duurt dan ook in de meeste gevallen een half- tot een heel jaar. Het is tenslotte een relatie waar de cliënt samen met de hond aan zal moeten werken. En net als bij mensen heeft dit tijd nodig en zal het niet altijd over rozen gaan. www.martingaus.nl

http://www.hondenspiegel.nl/

http://www.martingaus.nl/


ORGANISATIEASPECTEN VAN ZORGDIERTOEPASSINGEN IN NEDERLAND

JAN VAN SUMMEREN De rol van huisdieren in het huidige zorgstelsel •• De ontwikkeling van belevingsgerichte zorg •• Over ad hoc aaien, afdelingshonden en bijtincidenten •• De zorg als klant •• Voorwaarden voor een veilige en verantwoorde projectmatige aanpak •• Een toekomstperspectief met waarborg voor dierenwelzijn Jan van Summeren, directeur van Stichting ZorgDier Nederland, gaat in zijn lezing in op de organisatieaspecten van verantwoord werken met huisdieren in de gezondheidszorg. Hij bespreekt de maatschappelijke context en onderstreept het belang van huisdieren in de moderne Westerse zorg en maatschappelijke dienstverlening. In zijn betoog komt aan de orde wat de risico’s zijn van ad-hoc acties waarbij ongekwalificeerde dieren en begeleiders worden ingezet bij kwetsbare mensen. Of kwetsbare dieren bij gedragsgestoorde cliënten. Door het hoge aaibaarheidsgehalte en gebrek aan kennis is het niet ondenkbaar dat dit soort ‘gratis’ initiatieven een kans krijgen in zorgland. Uit eigen praktijkervaring legt Jan uit waarom verantwoord huisdierbezoek alleen succesvol kan zijn als het verankerd wordt in het zorgaanbod. Toch zit de zorg nog niet te springen om huisdieren toe te laten bij de behandeling of activiteiten voor cliënten. Welke drempels zijn er dan en hoe kunnen deze overwonnen worden? Binnen de gezondheidszorg zijn veel mogelijkheden om huisdieren in te zetten bij activiteitenzorg en behandeling. Stichting ZorgDier Nederland onderzoekt en adviseert per cliëntendoelgroep hoe dit projectmatig en op maat kan worden georganiseerd en duurzaam in zorgsettings kan worden geïntegreerd. Hierdoor krijgt het zorgdierwerk een serieuze status en zullen kostbare ervaringsgegevens niet verloren gaan. Door opleiding van vrijwilligers en professionals, effectonderzoek en evaluatie van zorgdierprojecten, wil de stichting uiting geven aan haar missie: een substantiële bijdrage leveren aan de accreditatie en professionele ontwikkeling van Animal Assisted Activities en Animal Assisted Therapy in Nederland. Besproken wordt waar begeleiders en hun huisdieren aan moeten voldoen om ingezet te kunnen worden in bezoekprogramma’s en hoe het welzijn van de dieren hierbij gewaarborgd kan worden. Vervolgens wordt het opleidingspakket van ZorgDier nader toegelicht. Een groot probleem bij de ontwikkeling van professionele zorgdierprojecten is de financiering. In de presentatie wordt ingegaan op de verschillende mogelijkheden die er zijn om een financiële basis onder een projectplan te krijgen. Tot slot wordt het belang van bundeling van capaciteiten in een kwaliteitsnetwerk als ‘Gek met dieren!’ (www.gekmetdieren.nl) overduidelijk gemaakt. Kortom, alle ingrediënten die samen garant moeten staan voor een professioneel toekomstperspectief in het zorgdier werkveld in Nederland.


Tijdens de HAP conferentie wordt een prachtige film van producent Ton Plekkenpol vertoond over de activiteiten van Stichting ZorgDier Nederland. Stichting ZorgDier Nederland • Postbus 18 • 5175 ZG • Loon op Zand www.zorgdier.nl • Tel. 0610592212

COMMUNICATIE MET DIEREN: KRITISCHE KANTTEKENINGEN EN WAAR HET MIS KAN GAAN

DRS. ANNEKE SCHELLINGERHOUT

Als je communiceert met dieren ben je een dierentolk: Je vertaald voor de eigenaar wat je doorkrijgt van het dier en andersom. En dat maakt dat het inherent is dat je daar fouten mee kunt maken. Helaas onderkennen veel dierentolken dit niet en denken ze 100% te scoren. Ze krijgen die informatie door, dus moet het kloppen. Dat dat niet zo is, zal iedereen wel aanvoelen. Maar wat en hoe gaat het nu mis en hoe kan dat verbeterd worden? Wanneer mensen elkaar of mens en dier elkaar ontmoeten, wordt er bewust en onbewust informatie met elkaar uitgewisseld. Dit gaat via woorden en lichaamstaal en alle zintuigen worden daarbij gebruikt. Daarnaast speelt ook de intuïtie een belangrijke rol. Meestal is het gebruik van de intuïtie volledig onbewust, maar het is te leren om bewust te worden van de informatie die langs intuïtieve weg verkregen wordt. Dat is de basis van communiceren met dieren. Communiceren met dieren kan en doet iedereen. Het is geen kwestie van iets moeten leren, maar je bewust worden van het feit dat je het kan en dit bewust en gecontroleerd gaan toepassen. Het ontwikkelen van een vermogen dat er in aanleg al is. Hierbij worden de heldere zintuigen ontwikkeld: Helderzien, helderhoren, heldervoelen, helderweten, helderruiken en helderproeven. Mijn overtuiging is dat je als dierentolk energie waarneemt en dat onbewust ‘’vertaald’’ via al je heldere zintuigen naar voor jou begrijpbare taal. Ik denk dat hier ook de oorzaak ligt van de ‘’fouten’’ die in de communicatie optreden. De energie moet door alle energie uit je eigen systeem heen, energie waarin veel gaten en blokkades zitten. Zo raakt de energie als het ware ‘’vervuilt’’ en gefilterd. Je bent geneigd dingen die voor jou eng of bedreigend zijn, niet ‘’te zien’’. Zeker als je je eigen kwetsbaarheden en blokkades niet kent, herken je je eigen lading op de energie van het dier niet, en schrijf je deze dus aan het dier toe. Het eerste punt waarop het dus misgaat, is dat de meeste dierentolken zichzelf niet goed genoeg kennen en zich niet bewust zijn van de ‘’vervuiling in de vertaling’’. Een tweede aspect is onbewuste interpretatie. Een goed voorbeeld is de verschillende associaties met de kleur rood. Veel dierentolken zullen het beeld van een rode band tussen het dier en de baas interpreteren als ‘’er is een liefdevolle band’’, maar misschien wil het dier juist wel aangeven dat er boosheid is bij hem en/of de eigenaar. De enige manier om erachter te komen wat het dier bedoelt, is je eigen associatie los te laten en het dier te vragen naar de betekenis.

http://www.zorgdier.nl/


Een derde reden waarom er iets mis kan gaan bij de communicatie, is dat men zich onvoldoende bewust is van zijn of haar eigen referentiekader. Anders gezegd: je zult het zelf moeten weten of ervaring mee hebben, voor je die informatie kunt krijgen van het dier. Als je bijvoorbeeld niet gelooft in reïncarnatie, zul je daar hoogstwaarschijnlijk ook geen informatie over krijgen. Waar ik schokkende voorbeelden van heb meegemaakt, is dat veel dierentolken, niet gehinderd door enige medische kennis, wel medische claims doen naar aanleiding van een gesprek, diagnoses stellen en therapieën aanbevelen. Als vierde hoor ik verhalen van mensen die ongevraagd met een dier communiceren, die informatie dumpen bij de eigenaar en vervolgens uit beeld verdwijnen, de eigenaar met veel vragen en soms vertwijfelt achterlatend. Om niet te spreken van hen die ronduit oneerlijk zijn. Zij zeggen gewoon dat wat de eigenaar wil horen, doen uitspraken die hoogstwaarschijnlijk wel kloppen of voor de eigenaar herkenbaar zijn. Of uitspraken die juist niet te controleren zijn. Er zijn ook lui die geen gesprek aangaan, maar denken het dier te kunnen commanderen, bedreigen en manipuleren. Zoals in het gewone leven, kom je ook onder de dierentolken elk slag mens tegen. Deze laatste groep mensen, want dierentolken zijn het niet, doen dit in mijn ogen niet uit liefde voor mens en dier, maar zijn uitsluitend op geld uit. De dingen die misgaan in het communiceren met dieren, komen in mijn ogen door geen of onvoldoende opleiding, gebrek aan ervaring en zelfkennis en slechte communicatie met de eigenaar. Men leest een boekje of besluit dat ze dit altijd gekund hebben en er geld te verdienen valt en er staat weer een dierentolk op. Zonder eerst ervaring op te doen, denkt men ineens van alles verstand te hebben en doet men uitspraken over o.a. gedrag, voeding, gezondheid en relaties. Want ja, dat zegt het dier toch? Nou weten dieren ontzettend veel en ze kunnen je heel veel leren, maar dan moet je daar wel voor open staan en bereid zijn je eigen overtuigingen en vooroordelen aan de kant te zetten. Natuurlijk moet iedereen ervaring opdoen, maar dit mag nooit ten koste gaan van mens en dier. Men dient eerst te zorgen voor een goede basis, alvorens men zich als professionele dierentolk neerzet. Het gebrek aan zelfkritiek en zelfkritische houding bij de meeste dierentolken is schrikbarend, de goede dierentolken niet te na gesproken. Dierentolk is een fantastisch jong beroep, waarin nog veel ontwikkeling mogelijk is. Hopelijk komt er in de toekomst een overkoepelende organisatie waar opleidings-, nascholings-, en kwaliteitseisen gesteld worden, zodat de kwaliteit van de dierentolken op een steeds hoger peil komt.

www.petplan.nl

http://www.petplan.nl/


THERAPIE EN ACTIVITEITEN MET BEHULP VAN DIEREN

DR. NIENKE ENDENBURG

Therapie met behulp van dieren lijkt in toenemende mate DE therapie te zijn. Wat is echter bekend van deze therapie en wat zijn de effecten ervan.

Deze van oorsprong uit de V.S. afkomstige stroming is onder te verdelen in AAA (Animal Assisted Activities) en AAT (Animal Assisted Therapy). Bij de activiteiten gaat het met name om interactie met een dier met als doel ontspanning en afleiding. In de therapie met behulp van dieren gaat het om het inzetten van dieren in een behandelplan met een professional in de gezondheidszorg. Dit gaat volgens een bepaald protocol, met behandelindicaties en contra-indicaties. Dit is van belang om eventuele risico’s zoveel mogelijk uit te sluiten.

Tot op dit moment is er redelijk veel onderzoek naar AAA/AAT gedaan, maar dit onderzoek is lang niet altijd op juiste wijze uitgevoerd. De uitkomsten zijn trouwens wel positief. Onderzoek dat wel op juiste wijze is uitgevoerd geeft ook een positieve uitkomst. Het is geen wondermiddel, maar er zijn merkbare verschillen geconstateerd. www.endenburg.biz

VAN BRUIKBAAR TOT DIERBAAR: OVER DE RELATIE MENS DIER

PROF. DR. ELSBETH STASSEN

De laatste decennia is het aantal gezelschapsdieren sterk gestegen in Nederland. Een gestegen welvaart, toegenomen vrije tijd, verstedelijking, een vervreemding van landbouw en natuur en voortschrijdende individualisering hebben hieraan bijgedragen. In Nederland worden er 30.7 miljoen gezelschapsdieren gehouden. De functie van het kleine huisdier is in de loop van de tijd sterk veranderd, de werkhonden van weleer zijn gezelschapsdier geworden. Gebaseerd op de medische ethiek heeft zich de laatste 30 jaar een moreel denken, aangepast aan dieren, ontwikkeld. Centraal daarbij staat dat dieren een eigen waarde, ook wel intrinsieke waarde genoemd, hebben. Dieren hebben dus een waarde die losstaat van de waarde die mensen aan dieren geven. Dat betekent dat er respectvol met dieren omgegaan moet worden, omdat gewervelde dieren bewustzijn hebben en dus positieve en negatieve impulsen kunnen ervaren. De mens kan het dier dan ook niet continu proberen aan te passen aan specifieke doelen voor de mens. Uit dit beginsel volgt dat er van de mens verwacht wordt dat ze zorg draagt voor de gezondheid en het welzijn van het dier met respect voor de natuurlijkheid van het dier. De Nederlandse samenleving heeft zich de laatste decennia ontwikkeld tot een samenleving met een aantal specifieke kenmerken. De samenleving is pluriform geworden, waarbij mensen zich laten leiden door vele religieuze en filosofische denkwijzen. De samenleving is multicultureel, waarbij meer dan 50% van de burgers in verstedelijkte gebieden woont. Mensen hebben steeds minder inzicht in de biologische behoeften en het natuurlijk gedrag van dieren. Bovendien worden mensen steeds individualistischer en daarbij hanteren zij als diereigenaren hun eigen normen en waarden. Al deze ontwikkelingen hebben invloed op de mens-dier relatie. Zo zijn een aantal trends te herkennen. Voor groepen mensen hebben gezelschapsdieren een steeds grotere emotionele waarde. Andere mensen gebruiken dieren juist als statussymbool of om hun persoonlijkheid te ondersteunen. Ook worden dieren ingezet als hulpdieren of als ‘hulpmiddelen’ bij managementcursussen. Een andere ontwikkeling is de toegenomen intolerantie in met name de grote steden ten opzichte van gezelschapsdieren.

http://www.endenburg.biz/


Kleine huisdieren worden dus om heel verschillende redenen en onder heel verschillende omstandigheden gehouden. Wat betekent dat voor de dieren? In veel gevallen genieten de gezelschapsdieren een goede zorg. Echter het welzijn van individuele en groepen gezelschapsdieren vormt steeds vaker een punt van zorg. In mijn verhaal zal ik dieper ingaan op dierenwelzijn, hoe het onder druk kan staan en hoe het geborgd moet worden.

DE EMOTIONELE INTELLIGENTIE VAN HET VARKEN.. DAFNE WESTERHOF

Het varken, dat is me er eentje. Speels, slim, aanhankelijk, soms erg lief, dan weer een kreng. Een bijzondere eigenschap van varkens is dat ze echt vrolijk kunnen zijn. Niemand kan zo schaamteloos genieten als een varken. Het varken - een dier met persoonlijkheid. AAGJE Aagje kocht ik bijna 10 jaar geleden vrij uit de bio-industrie. Een klein roze biggetje. Ik dacht dat ze zich van dankbaarheid in mijn armen zou storten. Niets bleek minder waar. Ze was angstig en heel schuw. De eerste paar dagen kreeg ik geen contact met haar. HET BELOOFDE VARKENSLAND Op een avond ging ik voorzichtig naast haar in het stro liggen. Ik legde mijn hand voorzichtig op haar warme, roze lijfje. Verder niks. Nou ja, niks. Ik zei in gedachten tegen haar dat ze een geweldige big was en meer dan welkom op Het Beloofde Varkensland. Dat ze nergens bang voor hoefde te zijn en ze bij mij net zo oud kon worden als ze zelf wilde. AANRAKINGSRITUEEL De avond daarop herhaalde ik het ritueel. En de derde avond mocht ik meer. Ik volgde met mijn handen de contouren van haar kleine lijfje. Ik begon bij het neusje, over het ruggetje, de billen en eindigde bij de achterhoefjes. Toen de pootjes, een voor een. De oortjes. Niets bleef onaangeraakt. En steeds prees ik haar in gedachten om wie zij was, en hoe blij ik was met haar komst. Binnen een week was ze kalm. Aagje zat goed in haar vel. VARKENSMASSAGE Ze groeide op - dat gebeurt razendsnel bij een bio-industriebig – en deze 'bevestigingen' werden heuse massagesessies. Toen mijn vader mij een keer zo bezig zag, moest hij lachen: 'Wat jij daar met Aagje doet, is precies hetzelfde watopa Westerhof vroeger deed bij zijn varken. Als zijn zeug moest biggen, sliep hij 's nachts bij haar in het stro, streek over haar rug om haar te kalmeren en knorde haar bemoedigend toe. Opa was een met zijn dieren. En dat ben jij ook'. INSTINCT Die woorden klonken mij als muziek in de oren, want ik was puur op instinct met deze massages begonnen. Het zat me dus in de genen. De jaren verstreken en ik had het nooit aan de grote klok gehangen, omdat ik die massages zo vanzelfsprekend vond. Maar toen er op een dag een journalist vroeg 'Wat is dat toch wat je daar met je varken doet?', antwoordde ik half voor de grap: 'O, dat is varkensmassage.' De rest is geschiedenis. De beelden van mijn varkensmassages zijn inmiddels de hele wereld overgegaan. En het is niet alleen bij Aagje gebleven. Er woont nu een hele Familie Bofkont op Het


Beloofde Varkensland. De varkens beschikken over een eigen Varkensmassagesalon, waar je heerlijk bij de varkens kunt liggen om de eerste massagekunsten onder de knie te krijgen. LEERMEESTERS Want wat bleek? Door de media-aandacht wilde iedereen langskomen. Af en toe gaf ik eens een open dag en van het een kwam het ander. Als mijn varkens de mensen leuk genoeg vonden, stonden ze het ook wel toe dat ze door vreemde handen werden gemasseerd. Maar vreemde handen moesten dan wel eerst lieve handen worden. En met lieve handen alleen, nemen de varkens geen genoegen. Aan die lieve handen moest een mens vastzitten, van vlees en bloed, een en al aandacht en betrokkenheid. Hoe krijg je dat voor elkaar? En zo werden mijn varkens leermeesters. DE GEHEIMEN VAN HET VARKENSLEVEN Inmiddels draaien de Familie Bofkont Workshops op volle toeren. Emotionele intelligentie? Varkens hebben het uitgevonden. Op 27 oktober zal ik jullie inwijden in de geheimen van het varkensleven. www.familiebofkont.nl

DE HOND ALS HULPVERLENER BINNEN DE KINDER- EN JEUGDPSYCHIATRIE PETRA VAN BENTEN EN GEERTEN VAN DER LINDEN

Sinds een jaar wordt er op de afdeling Orthopsychiatrie van GGNet (instelling voor geestelijke gezondheidszorg in Oost-Gelderland en de Achterhoek) gewerkt met een speciaal ontwikkelde training voor moeilijk opvoedbare jongeren, waarbij een hond wordt ingezet in het behandelingsproces (Animal Assisted Therapy). Deze training is speciaal ontwikkeld voor deze doelgroep, omdat bestaande behandelmodules niet altijd aansloten bij hun problematiek, achtergrond en motivatie. Deze module is ontstaan vanuit een samenwerking tussen GGNet en Lindenhout, die hun krachten hebben gebundeld om deze moeilijke doelgroep te kunnen bereiken. De zogenoemde ‘Top-Dog’-training is een programma waarbij de jongeren door middel van samenwerken met honden gedragstherapeutische technieken leren die, -naar henzelf vertaald- zelfcontrole, spiegeling van het eigen gedrag, observatievermogen en zelfvertrouwen geeft. De effecten die in de praktijk zijn opgedaan zijn gunstig, hoewel er in Nederland nog weinig wetenschappelijk onderzoek is gedaan naar Animal Assisted Therapy.

Aan de ontwikkeling van deze training is veel tijd besteed, met name omdat het implementeren van een dier op de werkvloer niet zomaar van de grond komt. In hun lezing zullen Geerten van der Linden en Petra van Benten aan de hand van praktijkvoorbeelden een beeld schetsen van het opzetten van een training waarbij dieren ingezet worden. Onderwerpen die onder andere aan de orde komen zijn: de voordelen en effecten van het inzetten van een hond binnen een hulpverleningscontext, de wijze waarop er binnen Orthopsychiatrie omgegaan wordt met het feit dat een hond dagelijks op de werkvloer aanwezig is, de effecten van het werk op de hond en op welke wijze de hond begeleidt wordt om gezond te blijven en plezier te houden in het werk.

http://www.familiebofkont.nl/


DOL FIJNE INTERACTIE MET KINDEREN

DRS. RICHARD GRIFFIOEN Stichting SAM verzorgt interactieve sessies voor kinderen met Down syndroom en kinderen met autistische stoornissen en dolfijnen. De sessies worden gehouden in het Dolfinarium te Harderwijk. In de periode 2001-2007 hebben ongeveer 400 kinderen deze sessies gevolgd. Momenteel is de capaciteit ongeveer 90-100 kinderen per jaar. Dolfijn therapie is een vorm van Animal Assisted Therapy (AAT). AAT wordt onder andere aangewend bij het faciliteren van interacties tussen mensen, in het reduceren van stressreacties, in het verminderen van depressieve verschijnselen en als een zeer bruikbare methode om mensen met een fysieke handicap te helpen, zie bijvoorbeeld de vele maneges die dit soort programma’s bieden. Dolfijn therapie kenmerkt zich door interactie tussen kinderen en dolfijnen. De theorie achter Dolfijn therapie is dat bij kinderen met een handicap een verhoogde aandacht en concentratie ontstaat als bij het uitvoeren van een taak de dolfijnen zowel coach als beloning zijn. Deze verhoogde aandacht en concentratie maakt het mogelijk een leerproces op gang te brengen. Het is geen “nieuwe therapie”, maar wij maken gebruik van de expertise van diverse professionals (kinderfysiotherapeuten, logopedisten , kinderpsychologen en orthopedagogen) om in een speciale setting een gemodificeerde gedragsmatige aanpak aan te wenden. Deze speciale setting is een combinatie van gedragstherapeutische interventies met de dolfijn in de rol van coach alsook beloning. Het programma is zeer intensief en strekt zich uit over een periode van 7 weken en heeft zodoende een katalyserende invloed op de ontwikkeling van de kinderen. In mijn presentatie zal ik het programma uiteenzetten en de randvoorwaarden bespreken welke wij in samenwerking met het Dolfinarium te Harderwijk draaien voor kinderen met Down syndroom en kinderen met een autistische stoornis. Ik zal ingaan op de rolverdeling en de verantwoordelijkheden tussen therapeuten van stichting SAM en de dolfijntrainers van het Dolfinarium en op de speciale rol van de dolfijn in deze setting. En wat het voor de dolfijnen zelf betekent om aan deze sessies deel te nemen. Middels het doen van wetenschappelijk onderzoek (in samenwerking met de faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit van Utrecht) hopen wij de komende jaren aan te kunnen tonen dat er een positieve werking uit gaat van deze sessies en antwoorden te kunnen vinden op de vraag hoe deze positieve veranderingen tot stand komen. WWW.STICHTINGSAM.NL

RELATIE DIER-MENS; DE MENS WINT EEN HOOP, MAAR WAT KOST HET ’T DIER? PANELDISCUSSIE

http://www.stichtingsam.nl/


ZONDAG 28 OKTOBER – HOND

UNDERSTANDING PHEROMONES AND APPLYING THEM TO CANINE BEHAVIOUR THERAPY

DR. SARAH HEATH Introduction Pheromones are substances that regulate behaviour by olfactory means. They are natural chemicals, which are produced by one individual but then go on to affect the behaviour of another and they are subdivided into homeochemicals - substances that regulate the behaviour within one species, and allelochemicals - substances which regulate the behaviour of animals belonging to different species. Alloelochemicals include for example kariomones, helping predators to locate potential prey and allomones, substances that are released by plants in order to attract insects. Pheromones (pherein = to bring to; hormone = to excite) are substances of variable chemical composition (ketones, aldehydes, amines, alkanes, etc.) which are secreted by cutaneous glands and play an important role in intraspecific communication. The effects of naturally occurring “pheromones”, or social odours as they are sometimes referred to, on behaviour in the domesticated species has been an area of relatively recent study and Dr Patrick Pageat in France was the pioneer of commercial activity within this field. The use of chemical messages between individuals has traditionally been considered to be important in mammalian communication and especially in relation to reproductive behaviours. Types of pheromones Pheromones can be divided into three types: primer-, releaser-, and imprinting pheromones. Primer pheromones have a delayed effect and are involved in inducing physiologic responses (i.e. reproduction). Releaser pheromones, in contrast, have an immediate and direct effect as soon as they are perceived by the animal. Imprinting pheromones determine the future behaviour of adult animals and play a key role in the behavioural development of young animals.

Pheromones convey many different types of information, including information about the sexual cycle, social rank, territorial marking, individual recognition, recognition of offspring, alarm signals, and arousal state (aggression). Some pheromones are bound to carrier proteins, such as Feld1 of cats, which is found in saliva, anal gland secretions, and basal epithelial cells and plays a critical role in the development of cat (hair) allergies. Olfactory communication The perception of pheromones is largely accomplished by the vomeronasal (or Jacobson´s) organ, which lies just above the hard palate near the inter-nasal septum and communicates with the nasal and oral cavities through ducts, the anatomy of which varies by species. The so-called Flehmen response, in which the upper lips are raised and the mouth slightly opens in a characteristic fashion, serves to enhance pheromone perception; active pumping of blood vessels transports solubilized pheromones into the interior of the vomeronasal organ, where they bind to specialized receptors. From there, information regarding the presence of pheromones is transmitted to the accessory olfactory bulb, the amygdala, and ultimately to the ventromedial hypothalamus.

Human pheromones The olfactory capabilities of humans (olfactory epithelium: 3 cm2) cannot be compared with those of species such as the dog (18-150 cm2), which are able to detect substances at 100,000,000 fold lower concentrations. While in foetal humans the vomeronasal organ is clearly recognizable, in


adults only a rudimentary vomeronasal organ remains. Nevertheless, pheromones are known to influence human behaviour (i.e. amniotic fluid in establishment of the maternal bond; increased social interactions by women in response to male pheromones; menstrual cycle synchronization in women that live together). Pheromones in canine communication In the dog, it is well established that the pheromone p-hydroxybenzoate mediates the attraction of males to bitches in heat. Furthermore, olfactory substances are known to play an important role in the recognition of the bitch's teats by pups, the formation of the maternal bond between bitch and pups, the recognition of individual animals (mouth, face, anus), and in marking behaviours (paws, urine, feces). The function of spontaneous emptying of anal glands during fear has not been extensively studied, but may be related to the release of alarm or aggression inhibiting pheromones. The release of alarm pheromones is glucocorticoid dependent. The smell emitted by fearful animals may have significant negative effects on the stress level of other animals in a variety of situations, such as waiting and treatment rooms in veterinary hospitals. In contrast the presence of appeasing pheromones can significantly decrease the effects of anxiety and stress.

“Pheromones” in companion animal behaviour therapy Over the past few years there has been increasing interest in the application of so called pheromonatherpay into the field of companion animal behaviour therapy and there is one synthetic canine pheromone now available (Dog Appeasing Pheromone – DAP). This product has the potential to be applied to physical objects in the environment via a spray, aerially through diffusion, or via an impregnated collar.

The role of pheromones in treating canine behaviour problems Dog appeasing pheromone (DAP) is an isolate of pheromones the bitch emits in the area of the mammary glands during lactation. The anxiety-reducing properties of this substance affect the adult dog’s behaviour and DAP is advocated for use in conjunction with other therapeutic methods for the treatment of separation anxiety and other fear related problems in dogs. It has a range of reported indications. Firstly it is used in the treatment or prevention of fear and stress related behaviour signs in dogs including, destructive behaviour, inappropriate vocalisation, house soiling and excessive licking. Secondly DAP can be used to increase security in dogs in situations of hyper-attachment to owners and during potentially stressful situations, such as visits to the veterinary practice and encounters with novel or unpredictable situations. In addition it has been shown to be beneficial in the introduction of puppies and adult dogs to new environments, for example during rehoming, and to alleviate stress during potentially challenging situations such as moving house and interacting with strangers. Finally DAP has been shown to assist in the treatment of phobic conditions, such as firework phobia, and it is recommended as an adjunct to a desensitisation and counterconditioning programme using specifically designed CDs.

Conclusions Pheromone analogues, when used in combination with traditional methods of behaviour therapy, present interesting possibilities for effectively influencing undesirable canine behaviours. The ease of applying these pheromones and the apparent absence of side effects, which must be expected


with any psychopharmacologic interventions, represent significant advantages of this mode of therapy. Hopefully, additional pheromone analogues will soon become available for the treatment of common behavioural problems in more of our domestic species.

KAN EEN HOND EEN LAFAARD ZIJN? PROF. FRAUKE OHL

Anxiety is een essentiële emotie die gedurende de evolutie goed bewaard gebleven is. Emoties zijn mee geëvolueerd omdat ze reactiepatronen reguleren, en een organisme voorbereiden op uitdagingen. Zij zijn onderdeel van het normale gedragsrepertoire van een dier om om te gaan met (bijvoorbeeld potentieel gevaarlijke) situaties. In principe is anxiety een adaptieve reactie wanneer een dier geconfronteerd wordt met gevaar of bedreiging. Gedragsmatige en fysiologische reacties die bij anxiety horen bereiden een dier voor om adequaat op de situatie te reageren, bijvoorbeeld met defensieve of offensieve agressie. Anxiety zorgt ervoor dat een dier kan ontsnappen aan gevaar en het in de toekomst kan vermijden. Met andere woorden, dat het zich kan aanpassen aan veranderende omgevingsfactoren. Als anxiety reacties ongepast zijn, zal de mogelijkheid van het individu zich aan te passen aan de omgeving substantieel op de proef gesteld worden. Dit heeft de consequentie dat het welzijn en kwaliteit van leven kan schaden. Maar – kan een hond een lafaard zijn?

SOCIAL PLAY AND MORALITY IN ANIMALS PROF. MARC BEKOFF

Many mammals, especially youngsters, love to play, seeking out play with boundless zeal and expressing joyful glee as they run about and wrestle, chase and bite their friends. Playtime is safe time, mistakes are forgiven and apologies accepted by others, especially when one player is a youngster who is not yet a competitor for social status, food or mates.

Animal play is obvious, but animal social morality is not. People often wonder if some nonhumans are moral beings with codes of social conduct that regulate their behavior in terms of what is permissible and what is not during social encounters.

Group-living animals provide many insights into animal morality. Individuals coordinate their behavior; some mate, some hunt, some defend resources, some accept subordinate status to achieve common goals. Individuals know what they can and cannot do, and the groups’ integrity depends upon individuals agreeing that certain rules regulate their behavior. At any given moment individuals know their place or role and those of other group members.

Consider pack-living wolves. For a long time researchers thought pack size was related to food resources. Wolves typically feed on such prey as elk and moose, each of which is larger than an individual wolf. Hunting such large ungulates successfully takes more than one wolf, so it made sense to postulate that wolf packs evolved because of the size of wolves’ prey.

Defending food might also be associated with pack-living.


However, long-term research by David Mech showed pack size in wolves was regulated by social, not food-related, factors. Mech discovered that the number of wolves who could live together in a coordinated pack was governed by the number of wolves with whom individuals could closely bond (social attraction factor) balanced against the number of individuals from whom an individual could tolerate competition (social competition factor).

Codes of conduct, and consequentially packs, broke down when there were too many wolves.

What about social play and the development of social morality? It is thought that during play, while individuals are having fun in a relatively safe environment, they form social bonds, acquire different dominance ranks, and learn what they can and cannot do to others how hard they can bite, how roughly they can interact and how to resolve conflicts. They generalize these codes of conduct to other group members and other situations. Individuals also learn to anticipate what others will do in certain situations and to behave flexibly in changing environments. As a result of lessons in social cognition and empathy they learn what is "right" or "wrong", what is acceptable to others the result of which is the development and maintenance of a well-oiled social group. (Social morality does not mean other animals are "wrong" when they kill for food, for they have evolved to do this.) My own research on members of the dog family showed that youngsters of more-social species (wolves) play more than youngsters of less-social species (coyotes, red foxes, golden jackals).

Rules of social play interacting justly transfer to codes of social conduct that facilitate the smooth functioning of a social group. What could be a better atmosphere in which to learn social skills than play, where there are few penalties for transgressions?

Human morality has some origins in the behavior of nonhuman animals. Social morality, knowing right from wrong and behaving fairly, is an evolved trait shared by many of our animal kin. We are not alone or unique in the arena of social morality. www.literati.net/Bekoff/

GEDRAGSBEELD VAN DE NEDERLANDSE ROTTWEILERPOPULATIE DRS. JOANNE VAN DER BORG

In 1999 gaf de toenmalige minister van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit aan 4 rassen (American Staffordshire Terriër, de Dogo Argentino, de Fila Brasileiro en de Mastino Napoletano) op te willen nemen in de Regeling Agressieve Dieren (d.w.z. houden fokverbod). Voor de Rottweiler werd aangegeven dat “het licht op oranje” stond (d.w.z. kans op een houden fokverbod). Om opname in die Regeling te voorkomen is door de Raad van Beheer sinds juli 2001 verplicht gesteld dat de fokdieren van deze rassen een voldoende resultaat voor de MAG–test (Maatschappelijk Aanvaardbaar Gedrag – test) behaald moeten hebben om voor hun nakomelingen een FCI-stamboomcertificaat te krijgen. De MAG–test selecteert op twee eigenschappen die ongewenst zijn voor fokdieren van gezelschapshonden, namelijk overmatige angst en overmatige agressie. In de praktijk bestaat de populatie Rottweilers voor een deel uit honden met een officieel FCI-stamboomcertificaat (d.w.z. beide ouders met een voldoende resultaat voor de MAG-test) en voor een deel uit look-a-likes (d.w.z. het uiterlijk en eventueel gedrag van een Rottweiler maar zonder stamboom). Naar schatting bestaat de populatie raszuivere Rottweilers in Nederland uit ongeveer 7000 honden en is de populatie look-a-likes ongeveer even groot. De Raad van Beheer wil in de toekomst mogelijk ook andere rassen verplicht stellen de MAG test te ondergaan nadat het ras getoetst is aan bepaalde objectieve criteria. Eén van deze criteria is de mate waarin binnen een bepaald ras agressie en angstgedrag voorkomt. Om de mate van agressie

http://www.literati.net/Bekoff/


en angst bij Rottweilers vast te stellen zijn in deze voorstudie de volgende onderzoeksvragen beantwoord:

- Wat is de prevalentie van agressie en angstgedrag in de Nederlandse populatie raszuivere Rottweilers?

- Zijn er verschillen in agressie en angstgedrag tussen de populatie raszuivere Rottweilers en de populatie look-a-likes?

Door middel van een internationaal gevalideerde vragenlijst (C-Barq ©) op het internet (www.dierenwetenschap.nl) is informatie verzameld over het gedrag van beide populaties. In totaal zijn 822 bruikbare vragenlijsten geanalyseerd. De gemiddelde leeftijd van deze honden was 4,6 jaar (± 3,4 jaar). De totale onderzoekspopulatie bestond uit 48% raszuivere Rottweilers (50,4% reuen en 49,6% teven) en 52% look-a-likes (48,5% reuen en 51,5% teven). Uit de gegevens van deze vragenlijsten konden voor 7 reeds eerder gevalideerde gedragscomponenten (gerelateerd aan angst en agressie) de prevalenties berekend worden. Deze gedragscomponenten zijn Agressie naar vreemden, Agressie naar de eigenaar, Agressie en/of angst naar honden, Agressie naar honden uit het huishouden, Najagen, Angst voor vreemden en Niet-sociale angst. Van de 7 onderzochte gedragscomponenten is de meest voorkomende gedragscomponent in de totale populatie Rottweilers najagen (47,1%; najagen van katten, vogels of andere dieren, indien deze de kans krijgt). Na Najagen zijn bij de raszuivere Rottweilers Agressie en/of angst naar honden (10,5%) en Agressie naar vreemden (7,2%) de meest voorkomende gedragscomponenten. Angst naar vreemden (1,3%) en Niet-sociale angst (2,9%) zijn de minst voorkomende gedragscomponenten. De verschillen tussen raszuivere Rottweilers en look-a-likes zijn significant voor de gedragscomponenten: Angst voor vreemden (p=0.04) en Niet-sociale angst (p=0.002), en laat een trend zien voor Agressie naar vreemden (p=0.06). Dat wil zeggen dat de prevalentie voor deze gedragscomponenten binnen de populatie raszuivere Rottweilers lager is dan voor de look-a-likes. Rottweilers, waarvan één van of beide ouders de MAG-test met voldoende resultaat hebben afgelegd, hebben een significant lagere prevalentie voor de gedragscomponent Agressie en/of angst voor andere honden (p=0,02) dan Rottweilers waarvan geen van beide ouders de MAG-test hebben afgelegd met voldoende resultaat (of waarvan de uitslag onbekend is). Drie gedragscomponenten waarop door de MAG-test niet geselecteerd wordt, te weten Najagen, Agressie naar de eigenaar en Agressie naar honden uit het huishouden, laten geen significante verschillen zien tussen raszuivere Rottweilers en look-a-likes. Er blijkt daarmee een duidelijk positief effect van de selectie op basis van MAG-test uitslagen op de prevalentie van agressie en angstgedrag in de Nederlandse populatie raszuivere Rottweilers. www.dogvision.nl

WHY ANIMAL EMOTIONS MATTER PROF. MARC BEKOFF

We know more about animal passions then we often admit, and we can no longer ignore the pain and suffering of other beings. Many people are faced with difficult, challenging, and frustrating questions about the use of animals in their classrooms and research laboratories and today we must accept that there are compelling reasons stemming from scientific research to limit and perhaps stop using animals in lieu of the numerous highly effective non-animal alternatives that are readily available.

I often begin my lectures with the question: "Is there anyone in this audience who thinks that dogs don’t have feelings - that they don’t experience joy and sadness?" I have never had an enthusiastic

http://www.dogvision.nl/


response to this question, even in scientific gatherings, although on occasion a hand or two goes up slowly, usually halfway, as the person glances around to see if anyone is watching. But if I ask, "How many of you believe that dogs have feelings?" then almost every hand waves wildly and people smile and nod in vigorous agreement.

Using behavior as our guide, by analogy we map the feelings of other beings onto our own emotional templates and we do it very reliably.

Recognizing that animals have emotions is important because animals' feelings matter. Animals are sentient beings who experience the ups and downs of daily life, and we must respect this when we interact with them.

While we obviously have much more to learn, what we already know should be enough to inspire changes in the way we treat other animals. We must not simply continue with the status quo because that is what we have always done and it is convenient to do so. What we know has changed, and so should our relationships with animals. Quite often what we accept as "good welfare" is not "good enough."

Our relationship with other animals is a complex, ambiguous, challenging, and frustrating affair, and we must continually reassess how we should interact with our nonhuman kin. Humans have enormous power to affect the world any way we choose. Daily, we silence sentience in innumerable animals in a wide variety of venues. There is no doubt whatsoever that, when it comes to what we can and cannot do to other animals, it is their emotions that should inform our discussions and our actions on their behalf.

Emotions are the gifts of our ancestors. We have them and so do other animals. We must never forget this.

Toegepast diergedrag: ken de aard van het beestje ! Meer informatie: Dienst Voortgezette Opleidingen: http://dvo.kahosl.be Jo Vicca : tel : 03 780 89 01

e-mail : [email protected]

KaHo St.-Lieven

DIENST PR & COMMUNICATIE

Campus Rabot Gebroeders Desmetstraat 1 B-9000 GENT Tel.: +32 (0)9 265 86 43 Fax: +32 (0)9 265 86 25 [email protected] [email protected]

http://dvo.kahosl.be/





WAT DOEN HONDENEIGENAREN MET AANGEREIKTE OMGANGSMETHODEN?

DE HUMANE PSYCHOLOGIE VAN GEDRAG EN GEDRAGSVERANDERING BIJ HONDENBEZITTERS DR. ARIE DIJKSTRA

Bijtincidenten, poep op de stoep, mishandeling van honden, blafoverlast, angst voor honden en te klein gehouden honden zijn maar een paar voorbeelden van problemen van het samenleven van mens en hond in onze maatschappij. Kennis van het gedrag van honden en van het omgaan met honden zou het grootste deel van deze problemen kunnen voorkomen. Dergelijke kennis kan ervoor zorgen dat mensen meer grip op het gedrag van de hond hebben en het dier binnen diens behoeften beter kunnen inpassen in onze samenleving. Daarom is deze kennis van het gedrag van honden en van het omgaan met honden zo belangrijk. Echter, zolang deze kennis niet op grote schaal door hondenbezitters wordt toegepast, zal deze kennis geen noemenswaardige bijdrage leveren aan het verminderen van bovengenoemde problemen. Er kunnen dus nog vele goede onderzoeken naar hondgedrag worden gedaan, gepubliceerd in vele professionele bladen en gepresenteerd op HAP congressen, maar als hondenbezitters geen gebruik maken van die kennis blijft de impact en daarmee het belang van al die onderzoeken gering. Daarom is inzicht in het gedrag van de hondenbezitter essentieel. De vraag is dus: “Waarom gebruiken zo veel hondenbezitters in de omgang met hun hond geen methode die gebaseerd is op kennis over hondgedrag en omgang met honden en hoe krijgen we ze zover dat ze dat wel doen?”. Deze vraag kan beantwoord worden met behulp van humaan psychologische theorieën. De sociaal cognitieve theorie is een theorie over menselijk gedrag die onder andere de belangrijkste oorzaken van menselijk gedrag beschrijft. Ten eerste is menselijk gedrag gebaseerd op uitkomstverwachtingen. Het gaat hier om het anticiperen van straf en beloning volgend op een bepaald gedrag. Deze cognitieve versie van operante conditionering geeft een kijkje in de black-box van de mens. Om deze uitkomstverwachtingen goed te begrijpen is het essentieel om te weten dat menselijk gedrag niet gebaseerd is op werkelijke straf en beloning maar op de inschatting en verwachting daarvan. Daarnaast zien mensen verschillende clusters van straf en beloning: fysiek, sociaal, zelfevaluatief, op korte maar ook op lange termijn. Als een hondenbezitter denkt dat het gebruik van een methode in de omgang met de hond weinig positieve effecten (beloning) zal hebben, zal zij de methode niet consequent toepassen of er niet eens aan beginnen. Als de hondenbezitter denkt dat het gebruik van een methode negatieve effecten zal hebben, bv. slecht voor de hond is (straf), dan zal dit haar tegenhouden om de methode toe te passen. Naast verwachte uitkomsten definieert de sociaal cognitieve theorie nog een belangrijke psychologische factor die menselijk gedrag bepaalt: de eigen-effectiviteitsverwachtingen. Dit zijn inschattingen van mensen over of ze in staat zijn om een methode goed te gebruiken. Een hondenbezitter kan weten dat het gebruik van een methode grote voordelen heeft maar als zij denkt dat het gebruik te moeilijk is zullen deze verwachte voordelen niet in een motivatie worden omgezet. Uitkomstverwachtingen en eigen-effectiviteitsverwachtingen zijn dus de factoren die bepalen of hondenbezitters een methode gebruiken. Het zijn dan ook deze factoren die beïnvloed moeten worden om meer hondenbezitters zover te krijgen dat ze een methode gaan gebruiken. Een dergelijke verandering treedt geleidelijk op; mensen doorlopen veranderingsfase van geheel ongemotiveerd om een methode te gebruiken tot het langdurig en gewoontematig toepassen van een methode. De eerste fase is de precontemplatiefase. In deze fase zijn hondenbezitters niet gemotiveerd om een methode toe te passen. Meestal komt dat doordat ze er weinig voordelen van zien. Hondenbezitters in de


contemplatiefase zien al wel wat voordelen maar ze stellen het uit om het echt te gaan toepassen. Het kost hen voor hun gevoel nog teveel tijd en moeite maar ze staan wel open voor informatie over het gebruik van methoden. Hondenbezitters in de preparatiefase zijn zeer gemotiveerd om een methode te gebruiken. Ze kennen al de voordelen, zo nu en passen ze het ook wel toe maar ze willen op korte termijn er echt mee beginnen. Dat kan zich uiten in zich inschrijven voor een cursus of het kopen van een boek over de omgang met honden. Vervolgens komen hondenbezitters in de actiefase, waarin ze de methode daadwerkelijk breed toepassen. Het gaat nog niet steeds goed, het kost nog moeite en men is nog erg aan het leren hoe het precies moet. Als dit leren positief verloopt volgt de volhoudfase waarin de hondenbezitter zonder veel moeite automatisch de methode toepast. De optimale situatie is dat alle hondenbezitters zich in de volhoudfase bevinden. Pogingen om ze daar te krijgen moeten altijd rekening houden met de fase waarin de hondenbezitter zich bevindt. Iemand in de precontemplatiefase moet niet eerst gevraagd worden te oefenen met een methode maar moet overtuigd worden van de voordelen van het gebruik. Een hondenbezitter in de preparatiefase hoeft, bijvoorbeeld, niet meer verteld te worden wat de voordelen zijn maar moet er toe aan gezet worden om nu die cursus te volgen of dat boek te kopen en te starten met de toepassing van de methode. Het veranderingsfasemodel brengt zo de populatie hondenbezitters in kaart en geeft aan hoe we deze populatie het beste aan kunnen zetten tot gedragsverandering (i.c., het gebruik van een methode). In de presentatie over dit onderwerp worden recente gegevens gepresenteerd van Baas en Hond-onderzoek 2007 van de Rijksuniversiteit. Dit onderzoek laat zien hoe de bovenstaande theorie over gedrag en gedragsverandering bij Nederlandse hondenbezitters is getoetst. Deze gegevens kunnen als basis dienen voor de ontwikkeling van interventies om hondenbezitters op grote schaal aan te zetten tot het gebruik van een methode. Want alleen als dat lukt heeft onderzoek naar het gedrag van honden en de omgang met honden een relevant rendement. HEEFT HET ERVAREN VAN MEER SPEL IN DE JUVENIELE FASE BIJ DE HOND CONSEQUENTIES VOOR DE ONTWIKKELING VAN

GEDRAGSPROBLEMEN IN VOLWASSENHEID? DR. CLAUDIA VINKE

Opgroeien in een stimulusrijke omgeving is belangrijk voor de gedragsontwikkeling van elke jonge hond, zelfs met mogelijke consequenties tot in volwassenheid. Onderzoek bij andere diersoorten duidt op het belang van o.a. spelgedrag: veel en variabel kunnen spelen lijkt het latere sociale communiceren en functioneren van een individu te bevorderen (van den Berg e.a.). Interessant genoeg start juveniel spel in de periode dat ook belangrijke hersenstructuren rondom de emotionele ontwikkeling uitkristalliseren. Letterlijk het samenspel van deze neuronale ontwikkeling en het opdoen van veel (“belonende”) ervaringen in je leefomgeving kunnen van invloed zijn op de stressbestendigheid van een dier en zijn latere gedragsontwikkeling. Een interessante vraag is of de invulling van die eerste levensfase ook bepalend kan zijn voor de kans voor het al dan niet ontwikkelen van probleemgedrag bij de hond? In 2006 is aan de Universiteit van Utrecht een lange termijn onderzoek opgestart naar de gedragsontwikkeling van hondenpups onder verschillende opgroeicondities. In de ene experimentele groep zaten pups in puppengroepen met extra verschillende spelobjecten (die elk zo waren uitgekozen dat zij nauw aansloten op de verschillende spelfases van de jonge hond). In de


andere experimentele groep zaten pups in puppengroepen die onder standaardcondities opgroeiden. Gedurende dit onderzoek is onder andere het gedrag van de pups van de beide groepen geobserveerd en is er een puppytest afgenomen op 7 weken. In de daarop volgende periode hebben de eigenaren van deze honden regelmatig vragenlijsten ingevuld en is er nog tweemaal een gedragtest uitgevoerd met de pups (op 16 weken, respectievelijk op 18 maanden). Uit de eerste resultaten van het onderzoek blijkt dat pups die zijn opgegroeid met spelobjecten op 7 weken niet alleen meer spelgedrag vertoonden, maar dat hun spel ook minder vaak escaleerde. Ook waren er in de verrijkte spelgroep minder dominantieconflicten en minder agressie. Uit de vragenlijst op 16 weken bleek dat deze pups meer gehoorzaam waren naar de baas. Op de lange termijn, tijdens de evaluatie op 18 maanden, bleek dat de dieren uit verrijkte groep significant minder schrik en angst gedrag vertoonden, minder steun zochten naar de baas en meer exploratief waren in vergelijking met de onverrijkte groep. Bovendien presteerden deze verrijkte groep beter in een taakje om inzicht te krijgen in het probleem oplossend vermogen van het dier. De toename van angstgedrag, het mindere exploratieve gedrag en de afname van het probleemoplossende vermogen bij de niet verrijkte groep komt overeen met resultaten van studies bij ratten en muizen die onder niet verrijkte omstandigheden opgroeien en/of spel gedepriveerd zijn geweest in een vroege levensfase. Tijdens de lezing zullen de bovenstaande resultaten van de hond worden besproken met betrekking op de functie van het spelgedrag bij het verkrijgen van sociale vaardigheden (bijv. dominantieacceptatie) en de lange termijneffecten van belonende (gedrags-) ervaringen en omgevingverrijking in de eerste levensfase.


MEER WETEN OVER HET GEDRAG VAN DIEREN?

Volg dan een Tinley opleiding of nascholing:

Gedragstherapie voor Katten Gedragstherapie voor Paarden Gedragstherapie voor Papegaaien

Huisdiergedragsadviseur in de DAP Cursus Konijnengedrag Algemene Basisopleiding voor Africhters En nog vele andere cursussen Van de gedragstherapie opleidingen zijn meerdere modulen ook afzonderlijk naar keuze te volgen

Van de gedragstherapie opleidingen zijn meerdere modulen ook afzonderlijk naar keuze te volgen

MEER INFORMATIE: kijk op www.tinley.nl of vraag onze studiegids aan via: Telefoon: 0488-420990


ZONDAG 28 OKTOBER – KAT

CAT BEHAVIOR AND ECOLOGY

DR. SC. DENNIS TURNER

In deze lezing bespreekt Dennis C. Turner de volgende onderwerpen: gedragsontologie van kittens en de relatie tussen moederpoes en kitten, inclusief spelgedrag, de ontwikkeling van jachtgedrag, en socialisatie met soortgenoten. Ook komen aan bod: sociale organisatie binnen kattenkolonies, markeergedrag en de ruimtelijke organisatie van huiskatten die buiten komen. Vervolgens gaat Turner in op jachtgedrag en de invloed hiervan op populaties van prooien.

THE CAT-HUMAN RELATIONSHIP DR. SC. DENNIS TURNER

Deze lezing start met een korte beschouwing over de socialisatie van kittens met mensen en andere factoren die van invloed blijken te zijn op de kwaliteit van de eerste relatie met de mens. Vervolgens bespreekt Dennis C. Turner de invloed van het menselijk gedrag op de kat. Ieder mens gaat op zijn eigen manier met katten om; wat is de reactie van een kat op deze verschillende benaderingen? Turner gaat tevens in op de invloed van huisvesting (binnen vs. buiten; aantal katten) en het ras op het gedrag van de kat en de kat-mens relatie. Subjectieve eigenaar beoordelingen van kattengedrag en de kwaliteit van de relatie met het dier worden vergeleken met een ethologische norm van kwaliteit van relatie. Bovendien bespreekt Turner de effecten van de aanwezigheid van een kat en sociale interactie op de stemming van de mens. Deze effecten zijn afhankelijk van sekse en de burgerlijke status van de mens. www.turner-iet.ch

GEDRAGSTHERAPIE BIJ KATTEN DR. MATTHIJS SCHILDER

Bij dierenartsen zijn de meest gemelde gedragsproblemen sproeien, in huis plassen en defeceren. Bij eigenaren thuis echter, wordt angst het meest gemeld. Daarna volgen respectievelijk zindelijkheidsproblemen, eetproblemen en agressie. In de lezing wordt vooral aandacht besteed aan angstig en agressief gedrag. Angstig gedrag heeft meerdere oorzaken en een adequate bestrijding ervan behelst een combinatie van geneesmiddelen en gedragstherapie. Het meeste agressieve gedrag naar mensen heeft de vorm van angst-gerelateerde agressie; naar andere katten toe betreft het vaak territoriale agressie. De indruk bestaat daarnaast dat persoonlijke voor- en afkeuren van katten een rol spelen bij het al of niet accepteren van een andere kat. Naar mensen toe kunnen katten agressief reageren, als die mensen,gemeten naar de norm van de betreffende kat, te lang aaien of op de verkeerde plek. Afreageeragressie kan zowel tegen mensen, katten of andere dieren gericht zijn, die toevallig in de buurt van de betreffende kat zijn. Misinterpretaties komen nogal eens voor als katten onverwacht mensen grijpen, zonder dat sprake is van bijbehorende agressieve communicatiesignalen. Vaak is dan sprake van prooivangstgedrag, uitgevoerd door een jonge kat die te langdurig alleen moet zijn. Ingegaan wordt verder op de wijzen, waarmee men agressief gedrag kan voorkomen en oplossen.

http://www.turner-iet.ch/


FELINE PHEROMONES DR. SARAH HEATH

Introduction Olfactory communication has a very important role to play in feline interactions and cats are highly adapted to send and receive scent signals. The perception of pheromones is largely accomplished by the vomeronasal (or Jacobson´s) organ, which lies just above the hard palate near the inter-nasal septum and communicates with the nasal and oral cavities through ducts, the anatomy of which varies by species. The so-called Flehmen response, in which the upper lips are raised and the mouth slightly opens in a characteristic fashion, serves to enhance pheromone perception; active pumping of blood vessels transports solubilized pheromones into the interior of the vomeronasal organ, where they bind to specialized receptors. From there, information regarding the presence of pheromones is transmitted to the accessory olfactory bulb, the amygdala, and ultimately to the ventromedial hypothalamus. In addition to possessing specialized anatomical features to detect scent signals the cat is also highly adapted to deposit them and there are various parts of the cat’s body where special scent producing glands are found. The scent that the individual produces is unique and helps to identify it to other cats both within its social group and in the wider community. Domestic cats use these glands to deposit signals on inanimate objects in the house and on other cats in the household, provided that they are considered to be part of the same social group, and even on their owners. The major areas of scent production are the face, the flanks and the tail base but cats also have glands on the paws, which deposit scent signals during the process of scratching. The scent signals that individual cats deposit can give important information about how long ago they were in the area. Time-scheduling is a very important feature of feline life especially in areas of high population density, such as housing estates, and cats that are forced to share relatively small territories, even within the same household, will use scent signals to communicate with fellow felines and inform them of how long ago they used any specific passage track within the territory. Such a communication system can be extremely useful in a species which prides itself on avoiding any unnecessary face to face encounters. In cats olfactory substances are known to have multiple functions; in addition to their well known role in urine marking and scratching behaviors, they also convey information about territorial boundaries, sexual cycle, and arousal status. A total of 40 compounds have been identified in feline pheromones, of which 13 are present in all cats. Five of these compounds (F1-F5) produced a clear-cut effect in clinical trials. The commercial products There is one synthetic feline pheromone currently available in New Zealand for veterinary use in the domestic cat. It is a synthetic analogue of the F3 faction of the feline facial pheromone complex and is marketed under the trade name Feliway®. This product is available in two different formulations and while the spray can be useful for application in specific locations it is the diffuser which can be particularly beneficial as a means of applying the pheromone to the cat’s environment.


Practical considerations The Feliway ® diffuser is a plug in device which resembles a household air freshener. It should be left switched on for 24 hours a day in order to obtain an even distribution of the pheromone throughout the house. It is advisable to remove any other household air fresheners when using Feliway® due to the potential for interaction between the carriers used in the different products. One diffuser will last for approximately one month and for some of the clinical applications of the product this will provide sufficient time for other behavioural interventions to be successfully applied. However, in cases where cats with particular emotional issues and in situations of integration of new cats into established feline households the pheromone may need to be used for a longer period and refills for the diffuser can be obtained in such cases. Clinical applications: Feliway The best known application of Feliway® in a clinical context is for the treatment of indoor urine marking. Several scientific studies have been published which illustrate the efficacy of the product in this condition and these studies have been carried out in various countries around the world (Frank et al 1999, Hunthausen W 2000, Ogata and Takeuchi 2001, White and Mills 1997). The early studies related to the use of the spray version of the product but more recent publications relate to the diffuser and it is widely accepted that this form of Feliway® is more successful in the reduction of spraying behaviour (Mills and Mills 2001). There is general agreement across the studies that the use of Feliway® produces a significant reduction in spraying behaviour over a relatively short time scale and in addition a study involving follow up of cases treated with Feliway® suggested that the effects of the product are also maintained in the long term (Mills and White 2000). Application of Feliway® to the environment has been shown to increase the rate of facial marking and is believed to enhance the cat’s sense of security within its core territory. It is recommended to be used in combination with behavioural therapy techniques and environmental management which aims to decrease perception of threat and increase a sensation of safety within the home. The application of Feliway® is not limited to cases in which feline stress is manifested through urine spraying and over recent years there has been increasing interest in the use of pheromone therapy in a variety of contexts in which the domestic cat suffers from anxiety related symptoms, ranging from behavioural changes to physical symptoms. Clinical evidence suggests that Feliway® can be particularly beneficial in multi-cat households where social tension is increasing following the introduction of a newcomer, but the use of the pheromone signal alone will not be enough to over-ride other signals of social incompatibility and therefore some work still needs to be done on integrating the cats from a behavioural perspective. The use of Feliway® diffuser during this process is recommended as it reduces the risk of marking behaviours developing, such as indoor urine marking, but it has also been shown to reduce signs of defensive aggression, and passive withdrawal. Prophylatic use of Feliway® during the introduction of a new kitten into a home, with or without existing feline residents, has also been recommended and in these cases the diffuser should be installed a few days before the new feline arrives and left in for the first month that the cat is in its new home. If behavioural problems do develop during this time, or there is evidence of conflict between the resident cats and the new arrival, the period of exposure to Feliway® can be increased through the use of refills.


In addition to the use of Feliway® in the domestic context for the management of behavioural issues, scientific studies have also confirmed its efficacy in a veterinary context to reduce stress associated with veterinary intervention, such as venous catheterization (Kronen et al 2006) and to reduce anxiety related behaviours in cats hospitalized within a veterinary context (Griffiths et al 2000). The use of Feliway® as a tool in the management of idiopathic cystitis has also been supported by scientific study (Gunn-Moore and Cameron 2004). Conclusions Scent communication is known to be an important feature of feline behaviour and recent developments in the application of pheromone therapy in veterinary behavioural medicine offer an exciting range of potential applications for the synthetic feline facial pheromones in a variety of contexts. References Frank D F, Erb H N, and Houpt K A (1999) Urine spraying in cats: presence of concurrent disease and effects of pheromone treatment Animal Behaviour Science 61: 263-272 Griffiths C A, Steigerwald E S and Buffington C A T (2000) Effects of a synthetic facial pheromone on behaviour of cats Journal of the Veterinary Medical Association 217 (8) 1154- 1156 Gunn-Moore D A and Cameron M E 2004 A pilot study using synthetic feline facial pheromone for the management of feline idiopathic cystitis Journal of Feline Medicine and Surgery 6 (3) 133 – 138 Hunthausen W (2000) Evaluating a feline facial pheromone analogue to control urine spraying Veterinary Medicine 95: 151-156 Kronen P W, Ludders J W, Erb H N, Moon P F, Gleed R and Koski S (2006) A synthetic fraction of feline facial pheromones calms but does not reduce struggling in cats before venous catheterization Veterinary Anaesthesia and analgesia 33 (4) 258 – 265 Mills D S and Mills C B (2001) Evaluation of a novel method of delivering a synthetic analogue of feline facial pheromone to control urine spraying by cats Vet Rec 149: 197-199 Mills D S and White J C (2000) Long term follow up of the effect of a pheromone therapy on feline spraying 147 746-747 Ogata N and Takeuchi Y (2001) Clinical trial of a feline pheromone analogue for feline urine marking Journal of Veterinary Medical Science 63 (2) 157-161 White J C and Mills D S (1997) Efficacy of synthetic feline facial pheromone (F3) analogue (Feliway) for the treatment of chronic non-sexual urine spraying by the domestic cat: In Proceedings of the First International Conference on Veterinary Behavioural Medicine (1997) Mills D S, Heath S E and Harrington L J (Eds) Birmingham p 242


KATTEN EN CONFLICTEN: EEN VERHAAL VAN VERMIJDEN EN INSCHATTEN

DR. RUUD VAN DEN BOS Daar waar dieren leven zijn conflicten. Immers, er is altijd wel gebrek aan juist die dingen die nu net zo belangrijk zijn, zoals een goede ligplaats, lekker eten en niet te vergeten dat ene bijzondere vrouwtje of mannetje. Op zich zijn conflicten geen probleem. Ze zijn gewoon onderdeel van de manier waarop dieren met elkaar leven. Conflicten zijn net zo normaal als eten en drinken. Maar, waar het wel om draait zijn de volgende vragen: hoe blijft het aantal conflicten binnen de perken, hoe wordt voorkomen dat die conflicten uit de klauwen lopen, en hoe worden de gevolgen van die conflicten beperkt? Katten kunnen zowel alleen als in groepen leven. Dus de vraag is dan: hoe lossen dieren, die in zulke diverse sociale systemen kunnen leven, nu conflicten op, dus zodanig dat het aantal conflicten binnen de perken blijft, beschadigingen binnen de perken blijven en de gevolgen van conflicten niet te ernstig zijn. In deze lezing zal ik ingaan op deze drie vragen.

EMOTIES BIJ KATTEN DRS. ELINE TEYGELER

Kattenliefhebbers waren er al van overtuigd, steeds meer wetenschappers steunen het; katten hebben emoties. Er is veel discussie over emoties bij dieren. Deze discussie is niet los te zien van cognitie en zelfbewustzijn. De invulling van de discussie zit hem vooral in details en heeft alles te maken met definities van wat emoties nu zijn en hoe ze ervaren worden. En dit laatste is nu meteen een van de moeilijkste zaken. Want dat een kat geen machine is die op elke prikkel hetzelfde reageert dat weten we, maar kan een kat voelen en is hij zich bewust van zijn gevoel? Om deze vragen te beantwoorden kijken we niet alleen naar de diersoort kat, maar worden vergelijken gemaakt met andere diersoorten, waaronder de (psychologie van de) mens. Hersenen Veel mensen denken dat zij verheven zijn boven andere diersoorten; wij mensen controleren de wereld en alle diersoorten daarin. Onze hersenen spelen daarin een belangrijke rol. Alle gewervelde dieren hebben in grote lijnen een zelfde structuur van het zenuwsysteem (inclusief de mens). De hersenen zijn onderdeel van het centrale zenuwstelsel waar belangrijke zaken geregeld worden zoals fysiologische functies (ademhaling, hartslag), mentale functies (geheugen, leren, willen, denken en voelen) en besturing van de motoriek van het lichaam. De voorhersenen zijn groter ontwikkeld bij zoogdieren, waaronder de mens en de kat. De indeling verschilt wel iets, dit is afhankelijk van de manier waarop wij en de kat leven. Zo zijn mensen visueel ingesteld, vandaar dat het gedeelte in de hersenen wat te maken heeft met gezichtsvermogen enorm ontwikkeld is. Bij katten is zicht ook belangrijk, maar daarnaast ook geur en gehoor. Het soortspecifieke gedrag van de kat hangt dus samen met zijn hersenstructuur en is in details anders dan bij de mens; de manier waarop zij hun wereld ervaren is dus niet gelijk aan die van ons. Alle zoogdieren (inclusief mensen) hebben dezelfde hersenstructuur die belangrijk zijn voor emoties, maar voelen dieren hetzelfde? Er zijn nog steeds wetenschappers die hieraan twijfelen. Ze denken dat de emoties die dieren ervaren ‘minder’ zijn dan die van mensen. En dat heeft alles te maken met de verschillende soorten emoties en de manier waarop er door het dier wordt omgegaan met de emoties.


Definitie van emotie De meeste mensen denken dat het begrip emotie duidelijk is. Emotie staat gelijk aan onze gevoelens, denken we. Maar is dat zo? Als er in de psychologie nog zoveel verschillende theorieën over zijn, hoe kunnen we die dan op de kat toepassen? Het hebben van emoties staat nog niet gelijk aan het ervaren van gevoelens, de ‘emotionele beleving’. Een emotie is een gemoedstoestand. Deze gemoedstoestand helpt ons juist te reageren, zetten ons aan tot actie. Aan een emotie zitten verschillende kanten;

het aspect van bewuste ervaring (blijdschap, verdriet)

een gedragsaspect (wegrennen of vechten)

een fysiologisch aspect (zweten, hartkloppingen) Een emotie is niet hetzelfde als een gevoel. Gevoelens spelen zich voornamelijk af in de hersenen. Een gevoel is vaak een interpretatie van onze emoties en duren langer dan de prikkel die de emotie veroorzaakt heeft. Gevoelens kunnen zich uiten zich als verschillende stemmingen (moods). ‘Ik ben boos of ik voel me boos…’ Een boosheidsgevoel heeft dezelfde structuur als een emotie, behalve dat het niet werkelijk op actie aandringt. Een gevoel bestaat uit het bewustzijn ervan en de anticipatie dat een bepaalde actiebereidheid zal ontstaan wanneer de situatie urgent wordt. Een veelgebruikte definitie van emotie in de psychologie is ‘verandering in actiebereidheid’. Een emotie heeft alles te maken met motivaties, elk dier heeft de motivatie om te streven naar bevrediging van belangen. Een instinctmatige reactie op een stimulus die niet flexibel is, is geen emotie. Bijvoorbeeld een mier die standaard wegloopt als hij wordt aangeraakt of voedsel ruikt. Hier is geen flexibiliteit, terwijl bij emoties wel flexibel gereageerd kan worden, door beheersing kan een reactie achterwege blijven (geinhibeerd worden). Emoties zijn dus functioneel; ze wijzen ons de weg in acute situaties waarin snel gehandeld moet worden. In de psychologie discussiëren de wetenschappers al jaren over de relatie tussen emotie en het autonome zenuwstelsel; wat komt eerst? Het realiseren dat je in een enge situatie zit (cognitieve verwerking) of de autonomische reactie (schrikken), of zijn ze gelijktijdig? Als we willen achterhalen of katten emoties hebben, moeten we ons realiseren dat het een zeer complex vraagstuk is waar zelfs de wetenschappers bij de mens het nog oneens over zijn. Basisemoties Er wordt een onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire emoties. De primaire emoties zijn instinctmatige reacties, ze hebben de functie om ons te helpen overleven (basisemoties). Hier is geen ‘bewust denken’ oftewel cognitie voor nodig. Darwin maakte onderscheid tussen de volgende basisemoties:

- Fear / angst - Anger / woede - Disgust / afkeer, afschuw - Happiness / blijdschap, vreugde - Surprise / verrassing, verbazing - Sadness / droevig, verdriet

Niet alle wetenschappers hanteren de basisemoties van Darwin; desire of lust is een andere veelgenoemde basisemotie. De zetel van deze basisemoties is het limbisch systeem gelegen. Dit gedeelte van de hersenen behoort tot het lagere gedeelte van de hersenen. De amygdala is een van de onderdelen van het limbisch systeem en speelt een grote rol in het ervaren en reguleren van emoties. Zowel bij mensen


als bij katten zijn deze centra aanwezig. Daarnaast speelt de hippocampus een rol in het processen van emoties. Secundaire emoties zijn complexere emoties, ze zijn niet automatisch, verwerking in overige hersendelen is nodig (evalueren, nadenken over, cognitie). Secundaire emoties zijn flexibeler dan primaire emoties en worden ook wel zelfgerichte emoties genoemd. Deze emoties worden vaak als afgeleide van de primaire emoties gezien. Voorbeeld van secundaire emoties bij mensen zijn: empathie, schaamte, verlegenheid, schuldgevoel, trots, bewondering, jaloezie, afgunst, hoop, wanhoop, verwijt, liefde, trots, spijt, berouw, haat, minachting. Om deze secundaire emoties te kunnen tonen, moeten dieren aan een aantal ‘eisen’ voldoen. Zo moeten zij cognitief in staat zijn om ‘na te denken’ over de basisemoties. Ze moeten zich bewust zijn hiervan, en van zichzelf. Zelfbewustzijn is belangrijk om deze emoties te kunnen hebben volgens veel wetenschappers. Er wordt verondersteld dat de meeste diersoorten geen ontwikkeld zelfbewustzijn hebben, de kat dus ook niet. Veel van de secundaire emoties worden ook wel sociale emoties genoemd; het laten zien van een emotie heeft ook een functie, vooral bij sociaal levende dieren. Hierin verschilt de voorouder van de huiskat van de voorouder van de hond; de wolf. Wolven hebben meer manieren om emotie te laten zien dan andere hondachtigen die niet zo’n complexe vorm van samenleven hebben. Er wordt beredeneerd dat een individu binnen een sociale structuur moet leven om zelfgerichte of secundaire emoties te kunnen hebben. Emoties bij katten Emoties zijn zichtbaar voor ons door veranderingen in lichaamshouding, gezichtsexpressie, pupilgrootte, manier van kijken, manier van bewegen, spierspanning, geluiden, geuren/feromonen. Katten hebben minder uitdrukkingsvermogen in vergelijking tot honden; dit is dus mogelijk te verklaren vanuit het feit dat honden (meer) sociale dieren zijn met een complexe samenlevingsvorm. De meest onderzochte zoogdieren met betrekking tot het onderwerp emoties zijn sociale dieren. Uiteraard kan hieruit niet afgeleid worden dat solitair levende dieren minder emoties hebben. Het is geaccepteerd dat we zeggen dat een kat angstig is. Minder geaccepteerd is het dat als een kat agressie vertoont om een andere kat te verjagen; om te zeggen dat boosheid / woede een rol speelt. En helemaal weinig gebruikt zijn de positieve emoties; een kat die geniet van aaien, het zonnetje, oftewel vreugde ervaart. Toch is het aannemelijk om te stellen dat katten deze basisemoties hebben en we dit ook zo mogen zeggen. Overigens is dit niet hetzelfde als stellen dat een kat gelukkig is en moet opgepast worden voor het interpreteren van deze emoties op een menselijke manier. Ook bij katten zijn er verschillende reacties op prikkels in de omgeving; de primaire route waarbij geen evaluatie plaatsvindt; de instinctmatige reacties zoals vluchten voor een hond die blaffend aan komt rennen. Zelfs deze reactie kan een kat wel aanpassen; als een kat leert dat het op de kast veilig is, is zijn vluchtreactie minder heftig. Niet alle reacties zijn dus instinctmatig en primair; katten kunnen ook flexibel reageren op prikkels in hun omgeving, ze evalueren sommige prikkels eerst (op basis van ervaringen). Vooralsnog wordt aangenomen dat katten geen secundaire emoties hebben. Veel interpretaties van deze emoties komen voort uit de menselijke kijk op zaken: Als een kat op de tas van de eigenaar urineert, is dat geen wraak omdat de eigenaar een weekend weg is geweest. (misschien omdat er op de tas allerlei rare geuren zitten?).


Als een kat een muis mee naar huis neemt, doet hij dat niet om de eigenaar een plezier te doen (wellicht omdat het in eigen territorium veiliger en rustiger eten is?). Als een kat de andere kat wegjaagt bij de eigenaar, is dat geen jaloezie (de verklaring dat de kat zich overal het recht toe-eigent om de beste plek in te nemen ten opzichte van andere katten past hij ook op de eigenaar toe, is niet vergelijkbaar met de aanname dat de kat jaloers is). Conclusie Ja, katten hebben emoties. Deze emoties moeten geïnterpreteerd worden in de context van hun natuurlijke behoeften en hun omgeving. Katten hebben een minder groot repertoire aan emoties in vergelijking tot mensen en hun interactie met de omgeving is ook anders dan bij mensen. We kunnen dus zeggen dat een kat boos is, maar of de kat deze emotie hetzelfde ervaart als wij dat doen, hoeft niet zo te zijn, omdat zij hun wereld anders ervaren. Respecteer je kat, door je te verdiepen in zijn leefwereld, natuurlijke behoeften, de manier waarop hij communiceert. WWW.TINLEY.NL Bronnen Artikel ‘Kunnen dieren zich schamen? Zelfgerichte emoties bij dieren’ www.kennislink.nl – Oorspronkelijke bron: Darwin C. (1872). Expressions of emotions in man and animal. Henry Gleitman - Psychology (3rd edition, 1991) - W.W. Norton & Company, New York/London James W. Kalat - Biological Psychology (5th edition, 1995) - Brooks/Cole Publishing company Marc Bekoff - The Emotional Lives of Animals (2007) - New World Library Nico H. Frijda – De Emoties (2005) – Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam Prisma van de Biologie - Uitgeverij Het Spectrum Prisma van de Psychologie - Uitgeverij Het Spectrum Sarah Hartwell - Do cats have emotions? (2001, 2003) - www.messybeast.com/emoticat.html


http://www.kennislink.nl/

http://www.messybeast.com/emoticat.html

syllabus HAP 2007 - De emotionele intelligentie van het varken..-----49 De hond als hulpverlener...

Documents

Transcript of syllabus HAP 2007 - De emotionele intelligentie van het varken..-----49 De hond als hulpverlener...