Schubert met SS’ers

Ruhe heeft me geen minuut met rust gelaten. Mijn onrust contrasteert wellicht met

de titel van deze eerste voorstelling die de Vlaamse theatermaker Josse de Pauw bij

Muziektheater Transparant met de hulp van het Collegium Vocale Gent maakte.

Maar dat is ook vanaf het begin de ironie van deze muziektheaterproductie. Ik zag

de voorstelling met een handjevol mensen in de Stadsschouwburg van Amsterdam,

maar de productie ging al eerder in Nederland in première tijdens het Zeeland

Nazomerfestival 2007 in Goes en was daarvoor te zien op het

Kunstenfestivaldesarts in Brussel.

Wanneer ik de halfverlichte ruimte van het toneel betreed, zingen twaalf

zoetgevooisde mannenstemmen a capella zinnenprikkelende Schubertliederen als

op een knusse winteravond après-ski. Herman Sorgeloos sprokkelde voor het

podiumbeeld een tweehonderdtal houten stoelen bij elkaar, de een wat knusser dan

de ander en onwillekeurig bij elkaar geplaatst. Ik kies er eentje uit met zachtleren

kussens, wat mijn blikrichting voor de rest van de avond zal bepalen. Wat ongewoon

staan de zangers recht op de stoelen en zingen over onze hoofden heen. Treffend is

hoe deze lichamen streven naar harmonie en het publiek door hun samenzang met

een klankdeken toedekken. Des te prangender is het gevoel van een akoestische

gemeenschap die streeft naar eenheid en verbondenheid in de muziek, waarvan je

door de nabijheid deelgenoot wordt.

Maar niets van die intimiteit en harmonie blijft overeind wanneer Dirk Roofthooft de

samenzang verstoort met een scherpe getuigenis van een man die in 1940 in dienst

trad bij de SS in Duitsland. De man spreekt recht voor zijn raap en zonder spijt voor

zijn keuze, terwijl hij door het publiek waadt als door een mensenmassa op het

oorlogsterrein. De monoloog is een bewerking uit het spraakmakende non-fictieboek

GEHOORD GEZIEN GELEZEN

Ruhe van Muziektheater Transparant

Wanneer: 26 januari

Waar: Stadsschouwburg Amsterdam

Door Pieter Verstraete

TM – MAART 2008 GGG 56

De SS-ers van Armando (pseudoniem voor Herman Dirk van Dodeweerd) en Hans

Sleutelaar uit 1967, gebaseerd op interviews met acht Nederlandse SS-vrijwilligers.

Het boek stuitte eind jaren zestig hard tegen de borst van vele Nederlandse critici,

want de idee dat die voormalige SS-ers ‘onmensen’ waren, werd door het neutrale

documentairegehalte omvergehaald. Volgens De Pauw misten de mensen toen een

kader om die getuigenissen een plaats te geven, zoals hij in een uitzending van

Radio 6 verduidelijkte. Anderen zagen in het boek een gewaagd en noodzakelijk

document over de motieven van gewone mensen zoals u en ik. Een ‘gevaarlijke’

nabijheid die ook in de voorstelling tastbaar is. Want het komt akelig dichtbij

wanneer je wordt meegesleept door de wel erg plausibele argumenten van het

nationaal-socialisme, die flink uit de bocht gaan.

De combinatie van deze onverbloemde getuigenissen met de Duitse

Schubertliederen bulkt van het understatement. De taal is echter van minder belang.

Het is De Pauw kennelijk te doen om de schoonheid die deze mensen samenbrengt

op het randje van het fascisme. ‘De schoonheid is niet pluis,’ is een citaat van

Armando dat hij vaak aanhaalt als motto voor de voorstelling. Er zit heel wat gruwel

achter die schoonheid. De Pauws bezorgdheid gaat er echter om dat schoonheid

niets met goedheid heeft te maken. Ze gaat voorbij aan een moreel standpunt.

Daarom wil hij geen kader of perspectief bieden dat de monologen zou veroordelen.

De combinatie van lied, beeld en tekst is echter des te dwingender en Schuberts

Ruhe, schönstes Glück der Erde krijgt een wel heel ironische naklank.

Problematisch is als de toeschouwer de complexiteit achter de eenvoud niet ziet. De

klankdeken en de monologen zetten aan tot denken over ons eigen verlangen naar

rust, over de dagelijkse onwetendheid waarin wij ons comfortabel voelen.

Tegen het einde van de voorstelling dringt dit tot mij door, wanneer een stilleven als

een gestolde maar levende ansichtkaart wordt geprojecteerd op een doek tegen de

achterwand (een videomontage uit 1997 van beeldend kunstenaar David Claerbout).

De projectie toont een typisch Nederlands natuurlandschap met molen, dat eerst

onopgemerkt maar dan des te dreigender voor mijn ogen begint te bewegen.

Wanneer ik die minieme beweging doorheb, merk ik hoe de nieuwe compositie van

Annelies van Parys enkele muzikale motieven uit de Schubertliederen uit hun tonaal

verband haalt. Muziek werkt hier op een heel eenvoudige maar sprekende manier

naast het beeld en de tekst. Zij brengt je in verwarring over de complexiteit van wat

op het eerste gezicht merkbaar of hoorbaar is. Het bijna argeloze feelgood-gehalte

waarmee de voorstelling begon, zindert na in mijn hoofd wanneer ik het toneel weer

verlaat.