FACULTEIT GENEESKUNDE EN

GEZONDHEIDSWETENSCHAPPEN

Academiejaar 2008 - 2009

Primaire preventie van zwaarlijvigheid en obesitas bij kleuters en lagere schoolkinderen

Nele Philips

Promotor Prof Dr De Henauw Stefaan Co-promotor Charlene Ottevaere

Scriptie voorgedragen in de 2de Master in het kader van de opleiding tot ARTS

ldquoDe auteur en de promotor geven de toelating deze scriptie voor consultatie

beschikbaar te stellen en delen ervan te kopieumlren voor persoonlijk gebruik Elk ander

gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht in het bijzonder met

betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van

resultaten uit deze scriptierdquo

Datum

(handtekening student) (handtekening promotor)

Philips Nele De Henauw Stefaan

Voorwoord

Het schrijven van deze thesis kadert in mijn opleiding tot arts Het was een boeiende reis

waarbij mij achter elke bocht van de weg een interessante ontdekking te wachten stond Er

waren echter ook een aantal obstakels Gelukkig kreeg ik hulp om deze te overwinnen

Daarom wil ik graag mijn promotor professor De Henauw en mijn co-promotor Charlene

Ottevaere bedanken voor alle hulp die ik van hen kreeg voor de tips en het nalezen van mijn

thesis Ook mijn ouders en mijn partner wil ik bedanken voor het vele geduld dat zij gehad

hebben gedurende de 2 jaar waarin ik aan mijn thesis heb gewerkt

Inhoudstafel

0 Verklarende woordenlijst ___________________________________________________ 0

1 Abstract _________________________________________________________________ 1

2 Inleiding ________________________________________________________________ 2

3 Methodologie ____________________________________________________________ 4

4 Resultaten _______________________________________________________________ 4

41 Determinanten ________________________________________________________ 4

411 Prenatale determinanten _____________________________________________ 4

412 Geboortegewicht ___________________________________________________ 6

413 Genetische aspecten ________________________________________________ 7

414 Borstvoeding ______________________________________________________ 8

415 Socio-economische status (SES) ______________________________________ 9

416 Restrictie ________________________________________________________ 10

417 Voeding ________________________________________________________ 11

418 Fysieke activiteit __________________________________________________ 13

419 Woonomgeving __________________________________________________ 14

4110 Slaap __________________________________________________________ 15

4111 Kenmerken van het gezin __________________________________________ 16

42 Preventiestrategieeumln ___________________________________________________ 19

421 Interventies uitgevoerd door de overheid _______________________________ 19

422 Interventies gericht op de gemeenschap ________________________________ 20

423 Interventies gericht op scholen _______________________________________ 22

424 Interventies gericht op het gezin ______________________________________ 29

5 Discussie _______________________________________________________________ 34

6 Annexen _______________________________________________________________ 41

61 Annex 1 ____________________________________________________________ 41

62 Annex 2 ____________________________________________________________ 41

63 Annex 3 ____________________________________________________________ 42

64 Annex 4 ____________________________________________________________ 42

7 Referentielijst ___________________________________________________________ 43

0

0 Verklarende woordenlijst

Betacellen

Boostersessies

Orexigene neurotransmitters

Primaire preventie

Secundaire preventie

Tertiaire preventie

Cellen gelegen in de pancreas die insuline aanmaken en

vrijstellen

Sessies waarin deelnemers aangeleerde materie herhalen

Boodschapperstoffen die de honger opwekken

Activiteit die tot doel heeft een aandoening te voorkomen

Activiteit die tot doel heeft de kans op genezing te

vergroten door een aandoening in een vroeg stadium te

ontdekken

Activiteit die tot doel heeft een spoediger en zo volledig

mogelijk herstel van een aandoening te bewerkstelligen

1

1 Abstract

Zwaarlijvigheid gaat gepaard met verschillende medische sociale en economische problemen

Gezien de toename van zwaarlijvigheid bij zowel volwassenen als bij kinderen nemen ook

deze problemen toe Het is dus noodzakelijk om hieraan een halt toe te roepen Om dit te

kunnen doen is een beter inzicht in de oorzaak nodig Uit verschillende literatuurstudies blijkt

dat zwaarlijvigheid veroorzaakt wordt door een samenspel van factoren Het gaat hierbij om

prenatale genetische en omgevingsfactoren Deze factoren worden in de thesis uitgebreid

besproken Op basis van deze kennis werden reeds verschillende interventies ontworpen en

uitgevoerd waarbij de resultaten een idee gaven over de effectiviteit van de interventie Deze

interventies probeerden via verschillende wegen en op verschillende manieren kinderen te

bereiken Men kan kinderen bereiken via school via de ouders via de media hellip Men kan

verschillende factoren tegelijk aanpakken of zich vooral focussen op 1 factor bvb fysieke

activiteit In deze thesis wordt dan ook dieper ingegaan op de reeds uitgevoerde interventies

2

2 Inleiding

De prevalentie van zwaarlijvigheid is over de ganse wereld sterk aan het stijgen Dit bewijzen

de cijfers van de WHO (World Health Organization) Zij rapporteerden namelijk dat in 2004

127 van de volwassenen in Belgieuml aan obesitas leden tegenover 9 in het jaar 1997 In de

Verenigde Staten was dit 322 in 2004 en 166 in 1997

Zwaarlijvigheid ontstaat door een onevenwicht tussen energie-inname en energieverbruik Het

teveel aan energie wordt opgeslagen onder de vorm van vet Bij zwaarlijvigheid is er dus

sprake van een te veel aan lichaamsvet Om dit objectief te definieumlren zou men de hoeveelheid

lichaamsvet moeten meten Gezien dit praktisch een ingewikkelde procedure is maakt men

meestal gebruik van de Body Mass Index (BMI) De BMI van een persoon kan men

berekenen door het lichaamsgewicht (in kilogram) te delen door het kwadraat van de

lichaamslengte (in meter) Men spreekt van een normale BMI bij een volwassene tussen de

1850 en 2499 kgmsup2 Wanneer de BMI 25 kgmsup2 of meer bedraagt spreekt men van

overgewicht Van obesitas wordt gesproken bij een BMI van 30 kgmsup2 of meer Vanaf een

BMI van 40 kgmsup2 is er sprake van morbide obesitas (WHO) Omdat kinderen een andere

lichaamssamenstelling hebben dan volwassenen moet men andere richtlijnen gebruiken bij

deze populatie Hier bovenop is de BMI bij kinderen afhankelijk van de leeftijd De Vrije

Universiteit Brussel (VUB) stelde curven op over de evolutie van deze BMI in functie van de

leeftijd (zie annex 2) Uit onderzoek blijkt dat inwoners van India en andere Aziatische landen

een kleiner gestel hebben dan personen uit andere streken Gezien deze gegevens en et feit dat

de obesitas classificatie gebaseerd is op onderzoek uit Westerse landen mag men de BMI-

waarden niet veralgemenen naar niet-westerse landen Een Belg met een BMI van

bijvoorbeeld 30 kgmsup2 heeft een lager vetpercentage dan een Aziaat met dezelfde BMI De

classificatie van normaal gewicht ndash overgewicht ndash obesitas en morbide obesitas is in de

verschillende populatiegroepen dus niet gelijk (Yajnik 2004)

Zwaarlijvigheid brengt heel wat medische problemen met zich mee zowel op korte als op

lange termijn Op korte termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot hypertensie dyslipemie

(gestoord lipidengehalte in het bloed) en psychosociale problemen (Ebbeling et al 2002) Het

meest bestudeerde psychosociaal gevolg is depressie Uit een studie van Reilly et al (2003)

bleek dat kinderen met obesitas een verhoogd risico hebben op psychologische en

psychiatrische problemen Dit vooral bij meisjes Het risico neemt evenredig toe met de

leeftijd van het kind Depressie kan echter ook leiden tot een veranderd eet- en beweegpatroon

wat opnieuw kan leiden tot zwaarlijvigheid Er is dus sprake van een soort vicieuze cirkel Op

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

ldquoDe auteur en de promotor geven de toelating deze scriptie voor consultatie

beschikbaar te stellen en delen ervan te kopieumlren voor persoonlijk gebruik Elk ander

gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht in het bijzonder met

betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van

resultaten uit deze scriptierdquo

Datum

(handtekening student) (handtekening promotor)

Philips Nele De Henauw Stefaan

Voorwoord

Het schrijven van deze thesis kadert in mijn opleiding tot arts Het was een boeiende reis

waarbij mij achter elke bocht van de weg een interessante ontdekking te wachten stond Er

waren echter ook een aantal obstakels Gelukkig kreeg ik hulp om deze te overwinnen

Daarom wil ik graag mijn promotor professor De Henauw en mijn co-promotor Charlene

Ottevaere bedanken voor alle hulp die ik van hen kreeg voor de tips en het nalezen van mijn

thesis Ook mijn ouders en mijn partner wil ik bedanken voor het vele geduld dat zij gehad

hebben gedurende de 2 jaar waarin ik aan mijn thesis heb gewerkt

Inhoudstafel

0 Verklarende woordenlijst ___________________________________________________ 0

1 Abstract _________________________________________________________________ 1

2 Inleiding ________________________________________________________________ 2

3 Methodologie ____________________________________________________________ 4

4 Resultaten _______________________________________________________________ 4

41 Determinanten ________________________________________________________ 4

411 Prenatale determinanten _____________________________________________ 4

412 Geboortegewicht ___________________________________________________ 6

413 Genetische aspecten ________________________________________________ 7

414 Borstvoeding ______________________________________________________ 8

415 Socio-economische status (SES) ______________________________________ 9

416 Restrictie ________________________________________________________ 10

417 Voeding ________________________________________________________ 11

418 Fysieke activiteit __________________________________________________ 13

419 Woonomgeving __________________________________________________ 14

4110 Slaap __________________________________________________________ 15

4111 Kenmerken van het gezin __________________________________________ 16

42 Preventiestrategieeumln ___________________________________________________ 19

421 Interventies uitgevoerd door de overheid _______________________________ 19

422 Interventies gericht op de gemeenschap ________________________________ 20

423 Interventies gericht op scholen _______________________________________ 22

424 Interventies gericht op het gezin ______________________________________ 29

5 Discussie _______________________________________________________________ 34

6 Annexen _______________________________________________________________ 41

61 Annex 1 ____________________________________________________________ 41

62 Annex 2 ____________________________________________________________ 41

63 Annex 3 ____________________________________________________________ 42

64 Annex 4 ____________________________________________________________ 42

7 Referentielijst ___________________________________________________________ 43

0

0 Verklarende woordenlijst

Betacellen

Boostersessies

Orexigene neurotransmitters

Primaire preventie

Secundaire preventie

Tertiaire preventie

Cellen gelegen in de pancreas die insuline aanmaken en

vrijstellen

Sessies waarin deelnemers aangeleerde materie herhalen

Boodschapperstoffen die de honger opwekken

Activiteit die tot doel heeft een aandoening te voorkomen

Activiteit die tot doel heeft de kans op genezing te

vergroten door een aandoening in een vroeg stadium te

ontdekken

Activiteit die tot doel heeft een spoediger en zo volledig

mogelijk herstel van een aandoening te bewerkstelligen

1

1 Abstract

Zwaarlijvigheid gaat gepaard met verschillende medische sociale en economische problemen

Gezien de toename van zwaarlijvigheid bij zowel volwassenen als bij kinderen nemen ook

deze problemen toe Het is dus noodzakelijk om hieraan een halt toe te roepen Om dit te

kunnen doen is een beter inzicht in de oorzaak nodig Uit verschillende literatuurstudies blijkt

dat zwaarlijvigheid veroorzaakt wordt door een samenspel van factoren Het gaat hierbij om

prenatale genetische en omgevingsfactoren Deze factoren worden in de thesis uitgebreid

besproken Op basis van deze kennis werden reeds verschillende interventies ontworpen en

uitgevoerd waarbij de resultaten een idee gaven over de effectiviteit van de interventie Deze

interventies probeerden via verschillende wegen en op verschillende manieren kinderen te

bereiken Men kan kinderen bereiken via school via de ouders via de media hellip Men kan

verschillende factoren tegelijk aanpakken of zich vooral focussen op 1 factor bvb fysieke

activiteit In deze thesis wordt dan ook dieper ingegaan op de reeds uitgevoerde interventies

2

2 Inleiding

De prevalentie van zwaarlijvigheid is over de ganse wereld sterk aan het stijgen Dit bewijzen

de cijfers van de WHO (World Health Organization) Zij rapporteerden namelijk dat in 2004

127 van de volwassenen in Belgieuml aan obesitas leden tegenover 9 in het jaar 1997 In de

Verenigde Staten was dit 322 in 2004 en 166 in 1997

Zwaarlijvigheid ontstaat door een onevenwicht tussen energie-inname en energieverbruik Het

teveel aan energie wordt opgeslagen onder de vorm van vet Bij zwaarlijvigheid is er dus

sprake van een te veel aan lichaamsvet Om dit objectief te definieumlren zou men de hoeveelheid

lichaamsvet moeten meten Gezien dit praktisch een ingewikkelde procedure is maakt men

meestal gebruik van de Body Mass Index (BMI) De BMI van een persoon kan men

berekenen door het lichaamsgewicht (in kilogram) te delen door het kwadraat van de

lichaamslengte (in meter) Men spreekt van een normale BMI bij een volwassene tussen de

1850 en 2499 kgmsup2 Wanneer de BMI 25 kgmsup2 of meer bedraagt spreekt men van

overgewicht Van obesitas wordt gesproken bij een BMI van 30 kgmsup2 of meer Vanaf een

BMI van 40 kgmsup2 is er sprake van morbide obesitas (WHO) Omdat kinderen een andere

lichaamssamenstelling hebben dan volwassenen moet men andere richtlijnen gebruiken bij

deze populatie Hier bovenop is de BMI bij kinderen afhankelijk van de leeftijd De Vrije

Universiteit Brussel (VUB) stelde curven op over de evolutie van deze BMI in functie van de

leeftijd (zie annex 2) Uit onderzoek blijkt dat inwoners van India en andere Aziatische landen

een kleiner gestel hebben dan personen uit andere streken Gezien deze gegevens en et feit dat

de obesitas classificatie gebaseerd is op onderzoek uit Westerse landen mag men de BMI-

waarden niet veralgemenen naar niet-westerse landen Een Belg met een BMI van

bijvoorbeeld 30 kgmsup2 heeft een lager vetpercentage dan een Aziaat met dezelfde BMI De

classificatie van normaal gewicht ndash overgewicht ndash obesitas en morbide obesitas is in de

verschillende populatiegroepen dus niet gelijk (Yajnik 2004)

Zwaarlijvigheid brengt heel wat medische problemen met zich mee zowel op korte als op

lange termijn Op korte termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot hypertensie dyslipemie

(gestoord lipidengehalte in het bloed) en psychosociale problemen (Ebbeling et al 2002) Het

meest bestudeerde psychosociaal gevolg is depressie Uit een studie van Reilly et al (2003)

bleek dat kinderen met obesitas een verhoogd risico hebben op psychologische en

psychiatrische problemen Dit vooral bij meisjes Het risico neemt evenredig toe met de

leeftijd van het kind Depressie kan echter ook leiden tot een veranderd eet- en beweegpatroon

wat opnieuw kan leiden tot zwaarlijvigheid Er is dus sprake van een soort vicieuze cirkel Op

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

Voorwoord

Het schrijven van deze thesis kadert in mijn opleiding tot arts Het was een boeiende reis

waarbij mij achter elke bocht van de weg een interessante ontdekking te wachten stond Er

waren echter ook een aantal obstakels Gelukkig kreeg ik hulp om deze te overwinnen

Daarom wil ik graag mijn promotor professor De Henauw en mijn co-promotor Charlene

Ottevaere bedanken voor alle hulp die ik van hen kreeg voor de tips en het nalezen van mijn

thesis Ook mijn ouders en mijn partner wil ik bedanken voor het vele geduld dat zij gehad

hebben gedurende de 2 jaar waarin ik aan mijn thesis heb gewerkt

Inhoudstafel

0 Verklarende woordenlijst ___________________________________________________ 0

1 Abstract _________________________________________________________________ 1

2 Inleiding ________________________________________________________________ 2

3 Methodologie ____________________________________________________________ 4

4 Resultaten _______________________________________________________________ 4

41 Determinanten ________________________________________________________ 4

411 Prenatale determinanten _____________________________________________ 4

412 Geboortegewicht ___________________________________________________ 6

413 Genetische aspecten ________________________________________________ 7

414 Borstvoeding ______________________________________________________ 8

415 Socio-economische status (SES) ______________________________________ 9

416 Restrictie ________________________________________________________ 10

417 Voeding ________________________________________________________ 11

418 Fysieke activiteit __________________________________________________ 13

419 Woonomgeving __________________________________________________ 14

4110 Slaap __________________________________________________________ 15

4111 Kenmerken van het gezin __________________________________________ 16

42 Preventiestrategieeumln ___________________________________________________ 19

421 Interventies uitgevoerd door de overheid _______________________________ 19

422 Interventies gericht op de gemeenschap ________________________________ 20

423 Interventies gericht op scholen _______________________________________ 22

424 Interventies gericht op het gezin ______________________________________ 29

5 Discussie _______________________________________________________________ 34

6 Annexen _______________________________________________________________ 41

61 Annex 1 ____________________________________________________________ 41

62 Annex 2 ____________________________________________________________ 41

63 Annex 3 ____________________________________________________________ 42

64 Annex 4 ____________________________________________________________ 42

7 Referentielijst ___________________________________________________________ 43

0

0 Verklarende woordenlijst

Betacellen

Boostersessies

Orexigene neurotransmitters

Primaire preventie

Secundaire preventie

Tertiaire preventie

Cellen gelegen in de pancreas die insuline aanmaken en

vrijstellen

Sessies waarin deelnemers aangeleerde materie herhalen

Boodschapperstoffen die de honger opwekken

Activiteit die tot doel heeft een aandoening te voorkomen

Activiteit die tot doel heeft de kans op genezing te

vergroten door een aandoening in een vroeg stadium te

ontdekken

Activiteit die tot doel heeft een spoediger en zo volledig

mogelijk herstel van een aandoening te bewerkstelligen

1

1 Abstract

Zwaarlijvigheid gaat gepaard met verschillende medische sociale en economische problemen

Gezien de toename van zwaarlijvigheid bij zowel volwassenen als bij kinderen nemen ook

deze problemen toe Het is dus noodzakelijk om hieraan een halt toe te roepen Om dit te

kunnen doen is een beter inzicht in de oorzaak nodig Uit verschillende literatuurstudies blijkt

dat zwaarlijvigheid veroorzaakt wordt door een samenspel van factoren Het gaat hierbij om

prenatale genetische en omgevingsfactoren Deze factoren worden in de thesis uitgebreid

besproken Op basis van deze kennis werden reeds verschillende interventies ontworpen en

uitgevoerd waarbij de resultaten een idee gaven over de effectiviteit van de interventie Deze

interventies probeerden via verschillende wegen en op verschillende manieren kinderen te

bereiken Men kan kinderen bereiken via school via de ouders via de media hellip Men kan

verschillende factoren tegelijk aanpakken of zich vooral focussen op 1 factor bvb fysieke

activiteit In deze thesis wordt dan ook dieper ingegaan op de reeds uitgevoerde interventies

2

2 Inleiding

De prevalentie van zwaarlijvigheid is over de ganse wereld sterk aan het stijgen Dit bewijzen

de cijfers van de WHO (World Health Organization) Zij rapporteerden namelijk dat in 2004

127 van de volwassenen in Belgieuml aan obesitas leden tegenover 9 in het jaar 1997 In de

Verenigde Staten was dit 322 in 2004 en 166 in 1997

Zwaarlijvigheid ontstaat door een onevenwicht tussen energie-inname en energieverbruik Het

teveel aan energie wordt opgeslagen onder de vorm van vet Bij zwaarlijvigheid is er dus

sprake van een te veel aan lichaamsvet Om dit objectief te definieumlren zou men de hoeveelheid

lichaamsvet moeten meten Gezien dit praktisch een ingewikkelde procedure is maakt men

meestal gebruik van de Body Mass Index (BMI) De BMI van een persoon kan men

berekenen door het lichaamsgewicht (in kilogram) te delen door het kwadraat van de

lichaamslengte (in meter) Men spreekt van een normale BMI bij een volwassene tussen de

1850 en 2499 kgmsup2 Wanneer de BMI 25 kgmsup2 of meer bedraagt spreekt men van

overgewicht Van obesitas wordt gesproken bij een BMI van 30 kgmsup2 of meer Vanaf een

BMI van 40 kgmsup2 is er sprake van morbide obesitas (WHO) Omdat kinderen een andere

lichaamssamenstelling hebben dan volwassenen moet men andere richtlijnen gebruiken bij

deze populatie Hier bovenop is de BMI bij kinderen afhankelijk van de leeftijd De Vrije

Universiteit Brussel (VUB) stelde curven op over de evolutie van deze BMI in functie van de

leeftijd (zie annex 2) Uit onderzoek blijkt dat inwoners van India en andere Aziatische landen

een kleiner gestel hebben dan personen uit andere streken Gezien deze gegevens en et feit dat

de obesitas classificatie gebaseerd is op onderzoek uit Westerse landen mag men de BMI-

waarden niet veralgemenen naar niet-westerse landen Een Belg met een BMI van

bijvoorbeeld 30 kgmsup2 heeft een lager vetpercentage dan een Aziaat met dezelfde BMI De

classificatie van normaal gewicht ndash overgewicht ndash obesitas en morbide obesitas is in de

verschillende populatiegroepen dus niet gelijk (Yajnik 2004)

Zwaarlijvigheid brengt heel wat medische problemen met zich mee zowel op korte als op

lange termijn Op korte termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot hypertensie dyslipemie

(gestoord lipidengehalte in het bloed) en psychosociale problemen (Ebbeling et al 2002) Het

meest bestudeerde psychosociaal gevolg is depressie Uit een studie van Reilly et al (2003)

bleek dat kinderen met obesitas een verhoogd risico hebben op psychologische en

psychiatrische problemen Dit vooral bij meisjes Het risico neemt evenredig toe met de

leeftijd van het kind Depressie kan echter ook leiden tot een veranderd eet- en beweegpatroon

wat opnieuw kan leiden tot zwaarlijvigheid Er is dus sprake van een soort vicieuze cirkel Op

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

Inhoudstafel

0 Verklarende woordenlijst ___________________________________________________ 0

1 Abstract _________________________________________________________________ 1

2 Inleiding ________________________________________________________________ 2

3 Methodologie ____________________________________________________________ 4

4 Resultaten _______________________________________________________________ 4

41 Determinanten ________________________________________________________ 4

411 Prenatale determinanten _____________________________________________ 4

412 Geboortegewicht ___________________________________________________ 6

413 Genetische aspecten ________________________________________________ 7

414 Borstvoeding ______________________________________________________ 8

415 Socio-economische status (SES) ______________________________________ 9

416 Restrictie ________________________________________________________ 10

417 Voeding ________________________________________________________ 11

418 Fysieke activiteit __________________________________________________ 13

419 Woonomgeving __________________________________________________ 14

4110 Slaap __________________________________________________________ 15

4111 Kenmerken van het gezin __________________________________________ 16

42 Preventiestrategieeumln ___________________________________________________ 19

421 Interventies uitgevoerd door de overheid _______________________________ 19

422 Interventies gericht op de gemeenschap ________________________________ 20

423 Interventies gericht op scholen _______________________________________ 22

424 Interventies gericht op het gezin ______________________________________ 29

5 Discussie _______________________________________________________________ 34

6 Annexen _______________________________________________________________ 41

61 Annex 1 ____________________________________________________________ 41

62 Annex 2 ____________________________________________________________ 41

63 Annex 3 ____________________________________________________________ 42

64 Annex 4 ____________________________________________________________ 42

7 Referentielijst ___________________________________________________________ 43

0

0 Verklarende woordenlijst

Betacellen

Boostersessies

Orexigene neurotransmitters

Primaire preventie

Secundaire preventie

Tertiaire preventie

Cellen gelegen in de pancreas die insuline aanmaken en

vrijstellen

Sessies waarin deelnemers aangeleerde materie herhalen

Boodschapperstoffen die de honger opwekken

Activiteit die tot doel heeft een aandoening te voorkomen

Activiteit die tot doel heeft de kans op genezing te

vergroten door een aandoening in een vroeg stadium te

ontdekken

Activiteit die tot doel heeft een spoediger en zo volledig

mogelijk herstel van een aandoening te bewerkstelligen

1

1 Abstract

Zwaarlijvigheid gaat gepaard met verschillende medische sociale en economische problemen

Gezien de toename van zwaarlijvigheid bij zowel volwassenen als bij kinderen nemen ook

deze problemen toe Het is dus noodzakelijk om hieraan een halt toe te roepen Om dit te

kunnen doen is een beter inzicht in de oorzaak nodig Uit verschillende literatuurstudies blijkt

dat zwaarlijvigheid veroorzaakt wordt door een samenspel van factoren Het gaat hierbij om

prenatale genetische en omgevingsfactoren Deze factoren worden in de thesis uitgebreid

besproken Op basis van deze kennis werden reeds verschillende interventies ontworpen en

uitgevoerd waarbij de resultaten een idee gaven over de effectiviteit van de interventie Deze

interventies probeerden via verschillende wegen en op verschillende manieren kinderen te

bereiken Men kan kinderen bereiken via school via de ouders via de media hellip Men kan

verschillende factoren tegelijk aanpakken of zich vooral focussen op 1 factor bvb fysieke

activiteit In deze thesis wordt dan ook dieper ingegaan op de reeds uitgevoerde interventies

2

2 Inleiding

De prevalentie van zwaarlijvigheid is over de ganse wereld sterk aan het stijgen Dit bewijzen

de cijfers van de WHO (World Health Organization) Zij rapporteerden namelijk dat in 2004

127 van de volwassenen in Belgieuml aan obesitas leden tegenover 9 in het jaar 1997 In de

Verenigde Staten was dit 322 in 2004 en 166 in 1997

Zwaarlijvigheid ontstaat door een onevenwicht tussen energie-inname en energieverbruik Het

teveel aan energie wordt opgeslagen onder de vorm van vet Bij zwaarlijvigheid is er dus

sprake van een te veel aan lichaamsvet Om dit objectief te definieumlren zou men de hoeveelheid

lichaamsvet moeten meten Gezien dit praktisch een ingewikkelde procedure is maakt men

meestal gebruik van de Body Mass Index (BMI) De BMI van een persoon kan men

berekenen door het lichaamsgewicht (in kilogram) te delen door het kwadraat van de

lichaamslengte (in meter) Men spreekt van een normale BMI bij een volwassene tussen de

1850 en 2499 kgmsup2 Wanneer de BMI 25 kgmsup2 of meer bedraagt spreekt men van

overgewicht Van obesitas wordt gesproken bij een BMI van 30 kgmsup2 of meer Vanaf een

BMI van 40 kgmsup2 is er sprake van morbide obesitas (WHO) Omdat kinderen een andere

lichaamssamenstelling hebben dan volwassenen moet men andere richtlijnen gebruiken bij

deze populatie Hier bovenop is de BMI bij kinderen afhankelijk van de leeftijd De Vrije

Universiteit Brussel (VUB) stelde curven op over de evolutie van deze BMI in functie van de

leeftijd (zie annex 2) Uit onderzoek blijkt dat inwoners van India en andere Aziatische landen

een kleiner gestel hebben dan personen uit andere streken Gezien deze gegevens en et feit dat

de obesitas classificatie gebaseerd is op onderzoek uit Westerse landen mag men de BMI-

waarden niet veralgemenen naar niet-westerse landen Een Belg met een BMI van

bijvoorbeeld 30 kgmsup2 heeft een lager vetpercentage dan een Aziaat met dezelfde BMI De

classificatie van normaal gewicht ndash overgewicht ndash obesitas en morbide obesitas is in de

verschillende populatiegroepen dus niet gelijk (Yajnik 2004)

Zwaarlijvigheid brengt heel wat medische problemen met zich mee zowel op korte als op

lange termijn Op korte termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot hypertensie dyslipemie

(gestoord lipidengehalte in het bloed) en psychosociale problemen (Ebbeling et al 2002) Het

meest bestudeerde psychosociaal gevolg is depressie Uit een studie van Reilly et al (2003)

bleek dat kinderen met obesitas een verhoogd risico hebben op psychologische en

psychiatrische problemen Dit vooral bij meisjes Het risico neemt evenredig toe met de

leeftijd van het kind Depressie kan echter ook leiden tot een veranderd eet- en beweegpatroon

wat opnieuw kan leiden tot zwaarlijvigheid Er is dus sprake van een soort vicieuze cirkel Op

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

0

0 Verklarende woordenlijst

Betacellen

Boostersessies

Orexigene neurotransmitters

Primaire preventie

Secundaire preventie

Tertiaire preventie

Cellen gelegen in de pancreas die insuline aanmaken en

vrijstellen

Sessies waarin deelnemers aangeleerde materie herhalen

Boodschapperstoffen die de honger opwekken

Activiteit die tot doel heeft een aandoening te voorkomen

Activiteit die tot doel heeft de kans op genezing te

vergroten door een aandoening in een vroeg stadium te

ontdekken

Activiteit die tot doel heeft een spoediger en zo volledig

mogelijk herstel van een aandoening te bewerkstelligen

1

1 Abstract

Zwaarlijvigheid gaat gepaard met verschillende medische sociale en economische problemen

Gezien de toename van zwaarlijvigheid bij zowel volwassenen als bij kinderen nemen ook

deze problemen toe Het is dus noodzakelijk om hieraan een halt toe te roepen Om dit te

kunnen doen is een beter inzicht in de oorzaak nodig Uit verschillende literatuurstudies blijkt

dat zwaarlijvigheid veroorzaakt wordt door een samenspel van factoren Het gaat hierbij om

prenatale genetische en omgevingsfactoren Deze factoren worden in de thesis uitgebreid

besproken Op basis van deze kennis werden reeds verschillende interventies ontworpen en

uitgevoerd waarbij de resultaten een idee gaven over de effectiviteit van de interventie Deze

interventies probeerden via verschillende wegen en op verschillende manieren kinderen te

bereiken Men kan kinderen bereiken via school via de ouders via de media hellip Men kan

verschillende factoren tegelijk aanpakken of zich vooral focussen op 1 factor bvb fysieke

activiteit In deze thesis wordt dan ook dieper ingegaan op de reeds uitgevoerde interventies

2

2 Inleiding

De prevalentie van zwaarlijvigheid is over de ganse wereld sterk aan het stijgen Dit bewijzen

de cijfers van de WHO (World Health Organization) Zij rapporteerden namelijk dat in 2004

127 van de volwassenen in Belgieuml aan obesitas leden tegenover 9 in het jaar 1997 In de

Verenigde Staten was dit 322 in 2004 en 166 in 1997

Zwaarlijvigheid ontstaat door een onevenwicht tussen energie-inname en energieverbruik Het

teveel aan energie wordt opgeslagen onder de vorm van vet Bij zwaarlijvigheid is er dus

sprake van een te veel aan lichaamsvet Om dit objectief te definieumlren zou men de hoeveelheid

lichaamsvet moeten meten Gezien dit praktisch een ingewikkelde procedure is maakt men

meestal gebruik van de Body Mass Index (BMI) De BMI van een persoon kan men

berekenen door het lichaamsgewicht (in kilogram) te delen door het kwadraat van de

lichaamslengte (in meter) Men spreekt van een normale BMI bij een volwassene tussen de

1850 en 2499 kgmsup2 Wanneer de BMI 25 kgmsup2 of meer bedraagt spreekt men van

overgewicht Van obesitas wordt gesproken bij een BMI van 30 kgmsup2 of meer Vanaf een

BMI van 40 kgmsup2 is er sprake van morbide obesitas (WHO) Omdat kinderen een andere

lichaamssamenstelling hebben dan volwassenen moet men andere richtlijnen gebruiken bij

deze populatie Hier bovenop is de BMI bij kinderen afhankelijk van de leeftijd De Vrije

Universiteit Brussel (VUB) stelde curven op over de evolutie van deze BMI in functie van de

leeftijd (zie annex 2) Uit onderzoek blijkt dat inwoners van India en andere Aziatische landen

een kleiner gestel hebben dan personen uit andere streken Gezien deze gegevens en et feit dat

de obesitas classificatie gebaseerd is op onderzoek uit Westerse landen mag men de BMI-

waarden niet veralgemenen naar niet-westerse landen Een Belg met een BMI van

bijvoorbeeld 30 kgmsup2 heeft een lager vetpercentage dan een Aziaat met dezelfde BMI De

classificatie van normaal gewicht ndash overgewicht ndash obesitas en morbide obesitas is in de

verschillende populatiegroepen dus niet gelijk (Yajnik 2004)

Zwaarlijvigheid brengt heel wat medische problemen met zich mee zowel op korte als op

lange termijn Op korte termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot hypertensie dyslipemie

(gestoord lipidengehalte in het bloed) en psychosociale problemen (Ebbeling et al 2002) Het

meest bestudeerde psychosociaal gevolg is depressie Uit een studie van Reilly et al (2003)

bleek dat kinderen met obesitas een verhoogd risico hebben op psychologische en

psychiatrische problemen Dit vooral bij meisjes Het risico neemt evenredig toe met de

leeftijd van het kind Depressie kan echter ook leiden tot een veranderd eet- en beweegpatroon

wat opnieuw kan leiden tot zwaarlijvigheid Er is dus sprake van een soort vicieuze cirkel Op

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

1

1 Abstract

Zwaarlijvigheid gaat gepaard met verschillende medische sociale en economische problemen

Gezien de toename van zwaarlijvigheid bij zowel volwassenen als bij kinderen nemen ook

deze problemen toe Het is dus noodzakelijk om hieraan een halt toe te roepen Om dit te

kunnen doen is een beter inzicht in de oorzaak nodig Uit verschillende literatuurstudies blijkt

dat zwaarlijvigheid veroorzaakt wordt door een samenspel van factoren Het gaat hierbij om

prenatale genetische en omgevingsfactoren Deze factoren worden in de thesis uitgebreid

besproken Op basis van deze kennis werden reeds verschillende interventies ontworpen en

uitgevoerd waarbij de resultaten een idee gaven over de effectiviteit van de interventie Deze

interventies probeerden via verschillende wegen en op verschillende manieren kinderen te

bereiken Men kan kinderen bereiken via school via de ouders via de media hellip Men kan

verschillende factoren tegelijk aanpakken of zich vooral focussen op 1 factor bvb fysieke

activiteit In deze thesis wordt dan ook dieper ingegaan op de reeds uitgevoerde interventies

2

2 Inleiding

De prevalentie van zwaarlijvigheid is over de ganse wereld sterk aan het stijgen Dit bewijzen

de cijfers van de WHO (World Health Organization) Zij rapporteerden namelijk dat in 2004

127 van de volwassenen in Belgieuml aan obesitas leden tegenover 9 in het jaar 1997 In de

Verenigde Staten was dit 322 in 2004 en 166 in 1997

Zwaarlijvigheid ontstaat door een onevenwicht tussen energie-inname en energieverbruik Het

teveel aan energie wordt opgeslagen onder de vorm van vet Bij zwaarlijvigheid is er dus

sprake van een te veel aan lichaamsvet Om dit objectief te definieumlren zou men de hoeveelheid

lichaamsvet moeten meten Gezien dit praktisch een ingewikkelde procedure is maakt men

meestal gebruik van de Body Mass Index (BMI) De BMI van een persoon kan men

berekenen door het lichaamsgewicht (in kilogram) te delen door het kwadraat van de

lichaamslengte (in meter) Men spreekt van een normale BMI bij een volwassene tussen de

1850 en 2499 kgmsup2 Wanneer de BMI 25 kgmsup2 of meer bedraagt spreekt men van

overgewicht Van obesitas wordt gesproken bij een BMI van 30 kgmsup2 of meer Vanaf een

BMI van 40 kgmsup2 is er sprake van morbide obesitas (WHO) Omdat kinderen een andere

lichaamssamenstelling hebben dan volwassenen moet men andere richtlijnen gebruiken bij

deze populatie Hier bovenop is de BMI bij kinderen afhankelijk van de leeftijd De Vrije

Universiteit Brussel (VUB) stelde curven op over de evolutie van deze BMI in functie van de

leeftijd (zie annex 2) Uit onderzoek blijkt dat inwoners van India en andere Aziatische landen

een kleiner gestel hebben dan personen uit andere streken Gezien deze gegevens en et feit dat

de obesitas classificatie gebaseerd is op onderzoek uit Westerse landen mag men de BMI-

waarden niet veralgemenen naar niet-westerse landen Een Belg met een BMI van

bijvoorbeeld 30 kgmsup2 heeft een lager vetpercentage dan een Aziaat met dezelfde BMI De

classificatie van normaal gewicht ndash overgewicht ndash obesitas en morbide obesitas is in de

verschillende populatiegroepen dus niet gelijk (Yajnik 2004)

Zwaarlijvigheid brengt heel wat medische problemen met zich mee zowel op korte als op

lange termijn Op korte termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot hypertensie dyslipemie

(gestoord lipidengehalte in het bloed) en psychosociale problemen (Ebbeling et al 2002) Het

meest bestudeerde psychosociaal gevolg is depressie Uit een studie van Reilly et al (2003)

bleek dat kinderen met obesitas een verhoogd risico hebben op psychologische en

psychiatrische problemen Dit vooral bij meisjes Het risico neemt evenredig toe met de

leeftijd van het kind Depressie kan echter ook leiden tot een veranderd eet- en beweegpatroon

wat opnieuw kan leiden tot zwaarlijvigheid Er is dus sprake van een soort vicieuze cirkel Op

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

2

2 Inleiding

De prevalentie van zwaarlijvigheid is over de ganse wereld sterk aan het stijgen Dit bewijzen

de cijfers van de WHO (World Health Organization) Zij rapporteerden namelijk dat in 2004

127 van de volwassenen in Belgieuml aan obesitas leden tegenover 9 in het jaar 1997 In de

Verenigde Staten was dit 322 in 2004 en 166 in 1997

Zwaarlijvigheid ontstaat door een onevenwicht tussen energie-inname en energieverbruik Het

teveel aan energie wordt opgeslagen onder de vorm van vet Bij zwaarlijvigheid is er dus

sprake van een te veel aan lichaamsvet Om dit objectief te definieumlren zou men de hoeveelheid

lichaamsvet moeten meten Gezien dit praktisch een ingewikkelde procedure is maakt men

meestal gebruik van de Body Mass Index (BMI) De BMI van een persoon kan men

berekenen door het lichaamsgewicht (in kilogram) te delen door het kwadraat van de

lichaamslengte (in meter) Men spreekt van een normale BMI bij een volwassene tussen de

1850 en 2499 kgmsup2 Wanneer de BMI 25 kgmsup2 of meer bedraagt spreekt men van

overgewicht Van obesitas wordt gesproken bij een BMI van 30 kgmsup2 of meer Vanaf een

BMI van 40 kgmsup2 is er sprake van morbide obesitas (WHO) Omdat kinderen een andere

lichaamssamenstelling hebben dan volwassenen moet men andere richtlijnen gebruiken bij

deze populatie Hier bovenop is de BMI bij kinderen afhankelijk van de leeftijd De Vrije

Universiteit Brussel (VUB) stelde curven op over de evolutie van deze BMI in functie van de

leeftijd (zie annex 2) Uit onderzoek blijkt dat inwoners van India en andere Aziatische landen

een kleiner gestel hebben dan personen uit andere streken Gezien deze gegevens en et feit dat

de obesitas classificatie gebaseerd is op onderzoek uit Westerse landen mag men de BMI-

waarden niet veralgemenen naar niet-westerse landen Een Belg met een BMI van

bijvoorbeeld 30 kgmsup2 heeft een lager vetpercentage dan een Aziaat met dezelfde BMI De

classificatie van normaal gewicht ndash overgewicht ndash obesitas en morbide obesitas is in de

verschillende populatiegroepen dus niet gelijk (Yajnik 2004)

Zwaarlijvigheid brengt heel wat medische problemen met zich mee zowel op korte als op

lange termijn Op korte termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot hypertensie dyslipemie

(gestoord lipidengehalte in het bloed) en psychosociale problemen (Ebbeling et al 2002) Het

meest bestudeerde psychosociaal gevolg is depressie Uit een studie van Reilly et al (2003)

bleek dat kinderen met obesitas een verhoogd risico hebben op psychologische en

psychiatrische problemen Dit vooral bij meisjes Het risico neemt evenredig toe met de

leeftijd van het kind Depressie kan echter ook leiden tot een veranderd eet- en beweegpatroon

wat opnieuw kan leiden tot zwaarlijvigheid Er is dus sprake van een soort vicieuze cirkel Op

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

3

lange termijn leidt zwaarlijvigheid onder andere tot diabetes type 2 ischemische hartziekten

slaapapnoe astma en tal van andere complicaties (Ebbeling et al 2002) Veel van deze

risico‟s die vroeger meestal enkel bij volwassenen voorkwamen vindt men nu ook vaker bij

kinderen Deze jonge populatie is echter kwetsbaarder voor dit soort risico‟s gezien ze zich

nog moeten ontwikkelen Dit betekent dat kinderen met overgewicht of obesitas meer dan

waarschijnlijk minder lang in goede gezondheid zullen leven dan de generatie voor hen

(Daniels 2006)

Zwaarlijvigheid brengt niet enkel medische problemen met zich mee maar is eveneens

verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de gezondheidszorguitgaven van een land Zo

bleek uit een studie van Knai et al (2007) dat jaarlijks 2-8 van het totale

gezondheidszorgbudget van een land uitgegeven wordt aan zwaarlijvigheid of de gevolgen

ervan Er zijn echter meer kosten verbonden aan de gevolgen van zwaarlijvigheid dan enkel

medische kosten Afwezigheid op het werk met als gevolg verminderde productie moet ook

gezien worden als een extra kost Sturm (2002) vergeleek in de Verenigde Staten de extra

jaarlijkse kosten voor een patieumlnt met obesitas met deze voor een patieumlnt die rookt en met een

alcoholverslaafde Een patieumlnt met obesitas kost per jaar $395 extra een patieumlnt die rookt

$230 en een alcoholverslaafde patieumlnt $150 Knai et al (2007) toonde daarnaast ook

economische gevolgen voor het individu zelf aan Obese personen blijken daarnaast ook vaker

een slechter betaalde job te hebben dan mensen zonder obesitas Dit geldt vooral voor

vrouwen

Uit een cohorte studie van Venn et al (2007) bleek dat het relatief risico om obesitas te

hebben op volwassen leeftijd 47 keer groter is indien men als kind reeds obees was Ook

volwassenen die als kind obees waren maar nu een normaal gewicht hebben lopen een

verhoogd risico op vervroegde morbiditeit en sterfte (Renders et al 2004)

Uit voorgaande gegevens blijkt dat een beter inzicht en preventie van obesitas in het algemeen

noodzakelijk is Daarnaast blijkt ook dat zwaarlijvigheid het best zo vroeg mogelijk

gedetecteerd behandeld en voorkomen wordt

In deze thesis worden twee belangrijke onderwerpen besproken Ten eerste worden de

verschillende mogelijke determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kleuters en lagere

schoolkinderen die momenteel beschreven zijn in de literatuur besproken Ten tweede

worden de preventiemogelijkheden om deze aandoeningen aan te pakken en de voor- en

nadelen hiervan weergegeven

Deze thesis werd gemaakt in het kader van de IDEFICS (Identification and prevention of

Dietary -and lifestyle-induced health Effects In Children and infantS) studie Deze 5-jaar

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

4

durende internationale studie is een samenwerking tussen 25 onderzoekscentra en KMO‟s

(Kleine of Middelgrote onderneming) uit Europa en kadert binnen het Zesde

Kaderprogramma van de Europese Unie Een eerste doel van de IDEFICS studie is het

identificeren van de determinanten van obesitas en zwaarlijvigheid bij kinderen van 2 tot 10

jaar Daarnaast wordt er ook gezocht naar de meest efficieumlnte preventiestrategieeumln Hierbij

tracht men een makkelijk te implementeren strategie te ontwikkelen waarbij er rekening

gehouden wordt met de verschillende sociale groepen uit de maatschappij (Ahrens et al

2006)

3 Methodologie

Bij het zoeken naar geschikte artikels werd gebruik gemaakt van het literatuurbestand

Pubmed ISI web of knowledge engineering village Illumina en referentielijsten van gelezen

artikels Er werd gezocht met verschillende combinaties van zoektermen die terug te vinden

zijn in annex 1 Er werd gebruik gemaakt van volgende selectiecriteria (1) gezien mijn

talenkennis moest het artikel in het Engels Frans of Nederlands geschreven zijn (2) enkel

artikels geschreven in of na het jaar 2000 werden geselecteerd (3) artikels over secundaire en

tertiaire preventie werden uitgesloten

4 Resultaten

41 Determinanten

Hieronder worden de verschillende factoren besproken die momenteel in de literatuur worden

beschreven als medeverantwoordelijk voor het ontstaan van zwaarlijvigheid bij kinderen Het

ontstaan van zwaarlijvigheid wordt meestal niet veroorzaakt door eacuteeacuten factor maar is een

samenspel van verschillende factoren Dit blijkt uit een ecologisch model ook wel holistisch

model genaamd gemaakt door Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

411 Prenatale determinanten

Obesitas bij moeders zorgt voor een verhoogde blootstelling aan voedingsstoffen bij de

foetus Deze verhoogde blootstelling veroorzaakt een 2 tot 3 keer verhoogd risico op

macrosomie (te hoog geboortegewicht gt P90) Er is niet enkel een verhoogd

geboortegewicht maar ook een verandering in lichaamssamenstelling De vetmassa van een

kind met een moeder met een normaal lichaamsgewicht bedraagt 97 van het totale gewicht

terwijl de vetmassa van een kind van een obese moeder gemiddeld 116 bedraagt (Leddy et

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

5

al 2008) Oken en Gillman (2003) verklaren het verhoogd risico op macrosomie door een

vergelijking te maken met zwangere vrouwen die diabetes hebben Vrouwen met diabetes

hebben namelijk een hogere bloedglucose concentratie net als vrouwen met obesitas Glucose

gaat via de placenta naar de foetus Zo staat de foetus bloot aan meer glucose in het bloed

Echter insuline nodig om de glucose te verwerken kan niet via de placenta naar de foetus

gaan De extra glucose en het tekort aan insuline zorgen zo voor extra stimulatie van de

foetale pancreas waardoor deze meer insuline zal produceren Deze extra insuline werkt niet

enkel hypoglycemerend maar is vooral een foetaal groeihormoon waardoor macrosomie

ontstaat Bovendien zorgt de hierdoor ontstane hyperinsulinemie (door meer productie) met

normoglycemie (wordt normaal doordat er meer insuline wordt geproduceerd) voor een

blijvende verandering in de cellen van de pancreas Deze celverandering is verantwoordelijk

voor de blijvende verhoogde BMI op volwassen leeftijd Oken en Gillman (2003) geven in

hun review ook de resultaten van de studie van Plagemann et al (1999) op dieren weer

Abnormale perinatale voeding zoals een teveel aan suiker zorgde bij ratten voor een

veranderde hersenstructuur Wanneer de ratten volwassen waren werden hyperfagie

hyperinsulinemie glucose intolerantie en overgewicht vastgesteld Deze onderzoekers stelden

dat de veranderingen teweeg gebracht werden door meer orexigene neurotransmitters een

verhoogde gevoeligheid voor orexigene neurotransmitters en vermindering van de

saturatiesignalen Isganaitis en Levitsky (2008) vinden een bijkomend bewijs van de invloed

van prenatale factoren in de studie uitgevoerd door Kral et al (2006) Deze vonden dat

kinderen van moeders die obesitas-chirurgie ondergingen voordat ze zwanger werden minder

kans hadden op overgewicht dan kinderen van moeders die pas deze chirurgie na de

zwangerschap ondergingen

Obesitas bij moeders zorgt niet enkel voor een toegenomen risico op obesitas bij hun kind

maar is ook verantwoordelijk voor zwangerschapscomplicaties zoals pre-eclampsie trombo-

embolie neurale buisdefecten hellip (Ramachenderan et al 2008)

Kinderen die als foetus ondervoed waren hebben een hogere kans op centrale obesitas (Oken

and Gillman 2003) Ook hier zijn verschillende verklaringen mogelijk Deze kinderen zouden

een veranderde expressie van hun genen hebben waardoor ze bestand zouden zijn tegen

ondervoeding Deze veranderde expressie zou echter na de geboorte een opstapeling van

voedingsstoffen in de hand werken Een andere verklaring is dat de verminderde opname van

voedingsstoffen door de moeder zorgt voor een permanente verandering van de foetale

pancreatische vascularisatie structuur en functie Dit doordat aminozuren uit de voeding de

groei en ontwikkeling van pancreatische cellen meer specifiek de betacellen van de foetus

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

6

controleren Bij ondervoeding ontstaan er bij de foetus meer betacellen De insuline afkomstig

uit deze betacellen is een groeifactor (Oken and Gillman 2003) Nog anderen beweren dat het

verhoogd risico te verklaren is door een verandering in de insuline-like groeifactor

groeihormonen of het sympathisch centraal zenuwstelsel (Oken and Gillman 2003)

Mendez et al (2008) onderzochten het effect van roken tijdens de zwangerschap op gewicht

van het kind Ze toonden aan dat wanneer de moeder gedurende het eerste trimester van haar

zwangerschap rookt haar kind op 5-7 jarige leeftijd meer dan 2 keer zoveel kans heeft op

overgewicht dan andere kinderen Dit blijft zo na het uitsluiten van mogelijke confounders

zoals socio-economische status obesitas bij de moeder en geboortegewicht Roken tijdens het

tweede en derde trimester zorgt niet voor een verhoogd risico Wideroslashe et al (2003) vonden

dat het risico evenredig toeneemt met het aantal gerookte sigaretten Wanneer moeders tijdens

de zwangerschap stopten met roken was het geboortegewicht normaler Volgens Chiolero et

al (2005) zorgt roken niet enkel op latere leeftijd voor problemen maar ook voor 15 van alle

kinderen met een laag geboortegewicht en 113 van alle premature geboortes Oken et al

(2008) vonden een mogelijke verklaring voor de relatie tussen roken van de moeder en

obesitas bij het kind Nicotine die via de placenta doorgegeven wordt zorgt voor een

verminderd hongergevoel en een lager gewicht bij de foetus Vandaar het laag

geboortegewicht Wanneer het kind geboren wordt ontvangt het geen nicotine meer

Deprivatie van nicotine zorgt dan voor hyperfagie en zo voor een gewichtstoename na de

geboorte Er is nog een tweede factor die zorgt voor een lager geboortegewicht namelijk CO

(koolstofmonoxide) ook een element van sigarettenrook CO vermindert de placentale

doorbloeding wat zorgt voor hypoxie bij de foetus Deze hypoxie is dan weer

verantwoordelijk voor de vertraagde foetale groei en dus een lager geboortegewicht wat

opnieuw een risicofactor is voor overgewicht op latere leeftijd Uit een studie van Kleiser et

al (2009) blijkt dat ook rokende vaders het risico op overgewicht van hun kind verhogen Dit

is voornamelijk het geval bij vaders die elke dag roken

412 Geboortegewicht

Verschillende studies vinden een positieve correlatie tussen het geboortegewicht en de BMI

op latere leeftijd Meestal vind men een verhoging van de BMI met 05 tot 07 kgmsup2 per kg

toegenomen geboortegewicht Zelfs wanneer men corrigeert voor mogelijke confounders

zoals leefomgeving en gewicht van de ouders vonden Oken en Gillman (2003) nog een

correlatie Vogels et al (2006) konden echter deze correlatie niet bevestigen Uit hun studie

bleek wel dat een snelle gewichtstoename gedurende het eerste levensjaar een significante

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

7

determinant van overgewicht op latere leeftijd was Dit onafhankelijk van het

geboortegewicht Ook in een studie van Stettler et al (2005) werd aangetoond dat de

gewichtstoename van kinderen gedurende de eerste week van hun leven een determinant is

van hun gewicht in de 2e en 3

e levensdecade Deze studie werd uitgevoerd bij kinderen die

enkel flessenvoeding kregen De resultaten uit deze studie mogen dus niet gegeneraliseerd

worden naar kinderen die bijvoorbeeld enkel borstvoeding kregen Uit dierenmodellen bleek

dat een overmaat aan voeding in de eerste levensdagen zorgde voor zwaarlijvigheid op latere

leeftijd Een mogelijke verklaring kan zijn dat er door de overvoeding veranderingen ontstaan

in de hersenen en het endocrien systeem Holzhauer et al (2008) toonden aan dat bij snelle

postnatale gewichtstoename de weefsels van kinderen niet allemaal even snel groeien het zijn

namelijk vooral de vetweefsels die groeien Bovendien groeien bij kinderen met een laag

geboortegewicht voornamelijk de abdominale vetweefsels waarbij abdominaal vet net het

meeste risico‟s geeft op medische problemen Holzhauer et al (2008) slaagden er wel in om

na te gaan of borstvoeding een invloed heeft op de postnatale gewichtstoename Er werd

echter geen verschil gevonden tussen kinderen die enkel flesvoeding kregen en kinderen die

borstvoeding kregen

Een opmerkelijke studie is deze van Loos et al (2002) Zij onderzochten 238 vrouwelijke

tweelingen In deze studie werden de genetische en andere beiumlnvloedende factoren zoals

opvoeding dus uitgeschakeld Een opmerking van de auteurs is dat BMI enkel een indicator

is van het lichaamsgewicht en dat er geen rekening wordt gehouden met de vetdistributie

Bijgevolg mag niet enkel naar de BMI gekeken worden In de studie werd een relatie

gevonden tussen vetvrij lichaamsgewicht en geboortegewicht Hoe lager het geboortegewicht

hoe meer subcutaan en abdominaal vet en hoe lager het vetvrij lichaamsgewicht (lean body

mass) Wanneer er een verschil was in geboortegewicht van ge 5 tussen de 2 meisjes

onderling werd op volwassen leeftijd het meisje met het hoogste geboortegewicht de grootste

van de 2 Echter pas bij een verschil in geboortegewicht van ge 15 was het meisje met het

hoogste geboortegewicht ook effectief zwaarder op volwassen leeftijd dan het ander meisje

Een verschil in geboortegewicht van ge 15 wijst op een slechte intra-uteriene omgeving voor

het magerste kindje Dit toont aan dat extreem slechte intra-uteriene omstandigheden een

invloed hebben op het volwassen lichaamsgewicht

413 Genetische aspecten

In moeilijke situaties geldt de regel bdquosurvival of the fittest‟ Dit betekent dat wanneer er

voedselschaarste heerst onder andere personen die meer vet opslaan meer kans hebben om te

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

8

overleven Zo is er een evolutief voordeel voor personen met genen die ervoor zorgen dat

vetten zoveel mogelijk opgeslagen worden Nu er in onze maatschappij zo goed als geen

voedselschaarste meer is ontwikkelen de nakomelingen van deze personen echter

gemakkelijker obesitas (Yajnik et al 2004) Bouchard en Tremblay (1990) deden

onderzoeken bij eeneiige tweelingen Hieruit bleek dat er een groot verschil was tussen de

verschillende tweelingenkoppels onderling wat betreft de opslag van calorieeumln als vet maar

binnen de tweeling zelf was er slechts een klein verschil Ook Wardle et al (2009) deed een

onderzoek om de relatie tussen genen en obesitas aan te tonen Zij observeerden de

eetgewoonten van 4-jarige kinderen en deden daarna bij dezelfde kinderen ook een genetisch

onderzoek Bij dit laatste onderzoek werd vooral gezocht naar het FTO (fat mass and obesity

associated) gen Uit een aantal onderzoeken bij volwassenen bleek dat dit gen vaker voorkomt

bij mensen met een hoger lichaamsgewicht Expressie van het FTO gen gebeurt vooral in

gebieden rond de hypothalamus die verantwoordelijk zijn voor de regulatie van honger en

saturatie Er bestaan 2 soorten FTO allelen een hoog-risico allel en een laag-risico allel

Kinderen met hoog-risico allelen aten tijdens de observatie duidelijk meer dan kinderen met

laag-risico allelen dit onafhankelijk van de BMI Het is dus duidelijk dat er genetische

aspecten meespelen in het ontstaan van obesitas Dit alleen is echter niet voldoende om de

huidige epidemie te verklaren (Farooqi I 2005) Er dient ook rekening gehouden te worden

met sociale factoren psychologische factoren levenswijze en omgevingsfactoren (zie verder)

Er wordt geschat dat 40-70 van de variatie in BMI te verklaren is via genencombinaties

Minstens 30 van de variatie wordt echter veroorzaakt door culturele en maatschappelijke

factoren De menselijke genenpool is relatief stabiel genen zullen zich maar traag aanpassen

De obesitas epidemie is echter in een klein aantal jaren sterk toegenomen (zie inleiding) Dit

bevestigt dat omgevingsfactoren een steeds grotere rol gaan spelen (Marti et al 2004)

Hierdoor is het ook moeilijk om de specifieke rol van genen in het ontstaan van overgewicht

en obesitas te bepalen

Samengevat spelen genen dus duidelijk een rol in het ontstaan van obesitas Alleen is men

nog niet zeker hoe groot deze rol is in de huidige obesitas epidemie Verder onderzoek is dus

noodzakelijk

414 Borstvoeding

Of borstvoeding al dan niet een preventief effect heeft op het ontstaan van overgewicht en

obesitas is momenteel een groot discussiepunt Gillman et al (2001) voerden een

grootschalige studie uit in de Verenigde Staten bij kinderen tussen 9 en 14 jaar Uit deze

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

9

studie bleek dat kinderen die borstvoeding kregen 22 minder kans hebben op overgewicht

op 9 tot 14- jarige leeftijd dan kinderen die geen borstvoeding kregen Er werd gecorrigeerd

voor confounders zoals BMI van de moeder leeftijd geslacht van de baby TV kijken fysieke

activiteit geboortegewicht en roken (van de ouders) Ze vonden ook een dosis-responsrelatie

kinderen die 7 maanden of langer borstvoeding kregen hadden 20 minder risico op

overgewicht dan kinderen die 3 maanden of langer borstvoeding kregen Ook Harder et al

(2005) vonden een dosis-responsrelatie in hun meta-analyse Zij beschreven een reductie van

het risico op obesitas van 4 per maand borstvoeding Gillman en collega‟s (2001) stelden 2

verklaringen voor om de relatie tussen borstvoeding en overgewicht te verklaren Een eerste

is dat kinderen in staat zijn om zelf hun energie-inname te regelen Wanneer ze echter van hun

ouders flesvoeding krijgen worden ze vaak verplicht om meer te drinken dan ze normaal

zouden doen Bij borstvoeding is dit niet zo zodat de energie-inname aangepast is aan hun

behoefte Een tweede verklaring zou zijn dat de samenstelling van moedermelk anders is dan

van flessenmelk Bij kinderen die borstvoeding krijgen vonden Lucas et al (1981) een lagere

concentratie insuline in hun bloed dan bij kinderen die flesvoeding krijgen Insuline is een

groeifactor een lagere concentratie insuline vermindert dus het risico op het ontstaan van

overgewicht Deze resultaten zijn in tegenspraak met de resultaten van Huus et al (2008) die

een onderzoek bij 7356 kinderen deden Het leek erop dat exclusief borstvoeding geven zou

zorgen voor een lager gewicht op de leeftijd van 5 jaar Maar na het corrigeren voor een

aantal factoren zoals roken bij de ouders opvoeding geboorteland en leeftijd van de ouders

was dit effect niet langer aanwezig Uit de GENESIS studie (Kortsalioudaki et al 2008) blijkt

dat borstvoeding enkel een preventief effect heeft gedurende de eerste 6-12 maanden van het

leven maar dat dit beschermend effect na deze leeftijd weg is

Verder onderzoek betreffende de relatie tussen borstvoeding en risico op overgewicht en

obesitas is dus noodzakelijk Vooral studies die onderzoeken of er een effect is van

borstvoeding op het gewicht op volwassen leeftijd zouden nuttig zijn

415 Socio-economische status (SES)

Li et al (2007) onderzochten in Australieuml of er een verband is tussen overgewicht en socio-

economische status Zij vonden geen relatie Dit in tegenstelling tot Blomquist en Bergstroumlm

(2006) Zij vonden een omgekeerde correlatie tussen SES en de prevalentie van obesitas

Hiervoor zijn verschillende hypothesen Volgens Blomquist en Bergstroumlm (2006) zouden

gezinnen met een hogere SES gezondere voedings- en bewegingsgedragingen hebben dan

gezinnen met een lagere SES Met als mogelijke verklaring dat deze laatstgenoemden zich

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

10

minder bewust zijn van gezondheidsrisico‟s en minder voedingskennis hebben Een

bijkomend argument van de onderzoekers is dat energierijk voedsel vaak goedkoper is dan

gezond voedsel Dit zorgt dus voor een lagere drempel en doet gezinnen eerder kiezen voor

energierijk voedsel Deze hypothese werd bevestigd door Smoyer-Tomic et al (2008) Zij

toonden aan dat gezinnen die in een wijk wonen waar vooral gezinnen wonen met een laag

inkomen 23 keer meer kans hebben om blootgesteld te worden aan fast food restaurants in

hun wijk Gray et al (2007) vonden dat kinderen uit armere gezinnen 3 keer meer kans

hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen uit een hogere sociale klasse Ook Sudano en Baker

(2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES en in wijken met

bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en fruitwinkels zijn

Volgens Kinra et al (2005) komen kinderen uit gezinnen met een lagere SES vooral gewicht

bij in de 6e week na hun geboorte Deze onderzoekers vonden ook een relatie tussen SES en

borstvoeding hoe lager de SES hoe minder kinderen er borstvoeding kregen Gezien de

mogelijke preventieve rol van borstvoeding kan dit ook een rol spelen bij het tot stand komen

van een omgekeerd evenredig verband tussen overgewicht en SES Procter en Holcomb

(2008) onderzochten of het verschil in risico tussen kinderen met een hogere en kinderen met

een lagere SES weggewerkt kon worden door borstvoeding te geven Uit hun resultaat blijkt

dit onmogelijk Alhoewel men in deze studie een beschermend effect van borstvoeding vond

overheersten culturele en omgevingsfactoren Hierdoor bleef het risico op overgewicht

verhoogd

Hoe lager de SES van een gezin hoe minder dit gezin samen aan tafel eet en hoe vaker de

kinderen TV kijken tijdens maaltijden (Orrell-valente et al 2007) TV kijken tijdens

maaltijden bevordert het ontstaan van zwaarlijvigheid zoals beschreven is in punt 417

Deze resultaten gelden enkel in ontwikkelde landen In ontwikkelingslanden werd een

omgekeerde relatie gevonden Hoe hoger de SES hoe meer risico op overgewicht (Yajnik

2004)

416 Restrictie

Jonge kinderen zijn afhankelijk van hun ouders wat betreft hun voeding Hun ouders beslissen

wanneer er gegeten wordt of het kind eten krijgt wanneer het dat vraagt de context waarin de

maaltijd plaats vindt de voeding en de portiegrootte Echter de manier waarop ouders hun

kinderen voeden houdt ook verband met het karakter van het kind (Ventura and Birch 2008)

Ouders die vol goede bedoelingen hun kinderen beperkingen opleggen in verband met het

eten van vetrijke voeding promoten net op deze wijze het eten ervan op latere leeftijd (Fisher

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

11

and Birch 2000) Ook wanneer ouders hun kinderen te vaak voeding opdringen die bdquogoed is

voor hen‟ zijn de kinderen juist meer geneigd om op latere leeftijd minder groenten en fruit te

eten dan andere kinderen (Galloway et al 2006) Zowel restrictie als aandringen hebben dus

een tegenovergesteld effect Dit bewezen Faith en Kerns (2005) ook met hun studie Hieruit

bleek dat 7-jarige meisjes die meer restrictie kregen opgelegd dubbel zo vaak eten wanneer ze

geen honger hebben dan hun leeftijdsgenootjes die minder restrictie ondergingen Als de

restrictie daarenboven op zeer jonge leeftijd plaatsvindt is dit schadelijker dan bij oudere

kinderen en adolescenten

Volgens Faith en Kerns (2005) zijn ouders meer geneigd om hun kinderen die reeds een hoger

gewicht hebben restrictie op te leggen dan hun kinderen die een lager gewicht hebben Dit

werkt dan weer het overgewicht van de reeds zwaardere kinderen in de hand Ze vonden ook

dat de sterkte van de relatie tussen restrictie en ongezonde voeding afhankelijk is van de

genetische voorbeschikking op zwaarlijvigheid

417 Voeding

De laatste eeuwen is er een drastische verandering opgetreden in de productie en

samenstelling van voedsel Kinderen eten nu vaker energierijk voedsel Uit studies blijkt dat

energierijk voedsel zorgt voor een verminderd saturatie gevoel en meer honger waardoor

kinderen meer eten en zwaarlijvigheid sneller ontstaat (Maziak et al 2008)

Ludwig et al (2001) vonden in hun studie bij 548 schoolkinderen dat de inname van

gesuikerde dranken positief geassocieerd was met de kans op overgewicht Gezien de hoge

beschikbaarheid van gesuikerde dranken hun agressieve marketingstrategie en de

aantrekkelijkheid voor de jeugd leveren deze dus een belangrijke bijdrage aan de prevalentie

van overgewicht (Maziak et al 2008)

Kinderen zijn geneigd om het eetgedrag van mensen die ze graag hebben zoals ouders

vrienden hellip over te nemen Jansen et al (2001) lieten een aantal kinderen een nieuwe

energierijke yoghurt proeven al dan niet samen met een leerkracht die ze leuk vinden De

kinderen die de energierijke yoghurt samen met hun favoriete leerkracht opaten vonden deze

yoghurt lekkerder dan de kinderen die het potje alleen leegaten Patrick en Nicklas (2005)

vermelden in hun review de resultaten van Harper et al (1975) waarmee aangetoond werd

dat kinderen sneller geneigd zijn bepaald voedsel te eten als ze zien dat hun moeder het eet

dan wanneer een vreemde het eet

Verschillende studies onder andere die van Neumark-Sztainer et al (2003) tonen een

positieve correlatie tussen het aantal keren dat een gezin samen eet en de hoeveelheid

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

12

groenten fruit granen calcium vezels ijzer en vitaminen dat een kind inneemt Ze vonden

ook een omgekeerde relatie tussen het aantal van deze gezamenlijke maaltijden en de

consumptie van suikerrijke frisdrank

Wanneer een kind eten aangeboden krijgt in een positieve sfeer zal het dit bij de volgende

aanbieding liever eten Het omgekeerde is echter ook waar Hieruit kan men dus concluderen

dat indien ouders willen dat hun kind gezonde voeding eet ze dit best kunnen aanbieden in

een positieve sfeer (Benton 2004)

Onderzoek wees uit dat angst om een nieuwe soort voeding te eten een belangrijke rol speelt

bij de inname hiervan Een factor die mee bepalend is hiervoor is de genetica (zie eerder)

Ook is frequente inname noodzakelijk om het eten te leren apprecieumlren Uit een studie bij

lagere schoolkinderen bleek dat wanneer kinderen 10 dagen lang een nieuwe groente

aangeboden kregen meer kinderen deze groente achteraf lekker vonden Het soort voedsel dat

het meest ter beschikking is voor het kind zal dus ook het soort voedsel zijn dat het kind het

liefst lust en meest zal eten Zo beiumlnvloeden standpunten omtrent gezonde voeding van de

ouders mede het eetgedrag van hun kind Als ouders er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat

volle melk gezonder is dan magere melk en dus nooit magere melk aan hun kind aanbieden

zal het kind een voorkeur ontwikkelen voor de vetrijkere volle melk (Patrick and Nicklas

2005)

Elfjarige Belgische kinderen kijken gemiddeld 27 uren per dag naar de televisie en eten

ongeveer 3 dagen per week een maaltijd voor de televisie (Klepp et al 2007) Uit een studie

van Coon et al (2001) blijkt dat hoe vaker maaltijden gegeten worden voor de TV hoe vaker

ouders bdquokant-en-klaar‟ maaltijden aan hun kinderen voorschotelen Hierdoor consumeren ze

dus minder groenten en meer pizza snacks en suikerrijke frisdranken

Borzekowski en Robinson (2001) toonden kinderen tussen 9 en 11 jaar 2 tekenfilmpjes met al

dan niet reclame tussenin In de reclame werden voedingsmiddelen getoond Elk

voedingsmiddel werd slechts 30 seconden getoond Wanneer achteraf aan de kinderen werd

gevraagd om te kiezen tussen product A dat wel in de reclame voorkwam en product B dat

niet in de reclame voorkwam kozen de meeste kinderen voor product A Wanneer product A

twee maal getoond werd kozen nog meer kinderen voor product A ook al was het een korter

filmpje dan de rest Zo kwam men tot het besluit dat zelfs een kort reclamefilmpje de korte

termijn voorkeur van kinderen beiumlnvloedt Voedingsmiddelen die gepromoot worden via

televisie worden dus meer geconsumeerd dan voedingsmiddelen die niet worden gepromoot

Een verklaring is mogelijk via bdquode sociale leertheorie‟ Dit betekent dat kinderen bepaalde

gedragingen aanleren via observatie van anderen (Coon and Tucker 2002)

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

13

Gepromote voedingsmiddelen zijn meestal ongezond Zelden wordt reclame gemaakt voor

verse groenten en fruit of graanproducten Uit een onderzoek van de reclame in 1978 en 1993

blijkt dat 69 van de voeding waarvoor reclame werd gemaakt een hoog suikergehalte

hadden Vijfendertig procent was vetrijk Slechts 9-11 was laag in vetgehalte suikergehalte

en natrium (Coon and Tucker 2002)

Fisher et al (2003) boden kinderen een voorgerecht aan dat dubbel zo groot was dan een

normale leeftijdsaangepast voorgerecht Een kwart van deze kinderen aten meer dan kinderen

die een bdquonormale‟ leeftijdsaangepaste portie kregen Ook Rolls et al (2000) toonden een

lineaire verband aan tussen portiegrootte en inname van voedsel De huidige evolutie naar

bdquoextra-large‟ porties speelt dus mede een rol in de verhoogde prevalentiecijfers van

zwaarlijvigheid bij kinderen

418 Fysieke activiteit

De hoeveelheid fysieke activiteit bij kinderen wordt beiumlnvloedt op 2 niveaus namelijk op

micro- en op macroniveau Met microniveau wordt bedoelt de familie en vrienden met

macroniveau de cultuur SES politiek verkeer criminaliteit hellip De verschillende

componenten van beide niveaus kunnen onafhankelijk en synergistisch van elkaar inwerken

op het kind en dus de hoeveelheid fysieke activiteit bepalen

Elektronische media en dan vooral televisie worden vaak gezien als oorzaak van te weinig

fysieke activiteit bij kinderen Door verschillende instanties wordt aanbevolen om het gebruik

van elektronische media door kinderen te beperken tot maximum 2 uren per dag Uit een

studie blijkt dat hoe ouder kinderen worden hoe vaker dit maximum wordt overschreden

(Hesketh et al 2007) In een meta-analyse vond men zowel in longitudinale als in cross-

sectionele studies een statistisch significant verband tussen het aantal uren dat kinderen

televisie kijken en de hoeveelheid lichaamsvet (Marshall et al 2004) Volgens Hesketh et al

(2007) is deze relatie bi-directioneel Meer televisie kijken zorgt voor een hogere BMI en

kinderen met een hogere BMI spenderen meer uren voor de televisie

Kinderopvang bleek in de studie van Finn et al (2002) een belangrijke determinant van de

fysieke activiteit bij de kinderen Zesenveertig procent van de variatie in fysieke activiteit

tussen 9 en 17u bij kinderen is volgens hen te verklaren door een variatie in bewegingsruimte

in de kinderopvang Uit dezelfde studie van Finn et al (2002) bleek dat premature kinderen

minder bewegen overdag dan kinderen die agrave terme geboren werden Een verklaring kunnen zij

hiervoor echter niet geven Eventueel zouden ouders van premature kinderen te beschermend

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

14

kunnen zijn naar hun kind toe Deze kinderen hebben soms ook een vertraagde motorische

ontwikkeling waardoor ze minder spontaan actief zijn

419 Woonomgeving

De buurt waarin kinderen wonen is belangrijk omwille van verschillende redenen Eeacuten

hiervan is dat een groot deel van de fysieke activiteit van kinderen plaatsvindt in de omgeving

van de woning Lumeng et al (2006) vonden dat meer ouders van kinderen met obesitas hun

buurt als onveilig beschouwen in vergelijking met ouders van kinderen met een normaal

gewicht Dit resultaat bleek onafhankelijk te zijn van de SES Ook uit de review van Davison

en Lawson (2006) bleek dat de omgeving een invloed heeft op de hoeveelheid fysieke

activiteit van een kind Kinderen leken meer te bewegen indien er meer voetpaden zijn

openbaar vervoer aanwezig is er minder onbewaakte kruispunten zijn en er minder verkeer is

Uit dezelfde review kwam ook naar voren dat de nabijheid van recreationele infrastructuur

zoals speelpleintjes voetbalvelden hellip zorgde voor meer fysieke activiteit Hoe verder de

woonomgeving van de school gelegen is hoe minder de kinderen met de fiets of te voet naar

school gaan (Davison and Lawson 2006) Een volgende reden waarom de woonomgeving

belangrijk is werd aangetoond door Macleod et al (2008) Zij konden uit hun studie bij

meisjes van 9-10 jaar besluiten dat kinderen die in een wijk wonen waar het gemiddeld

inkomen hoog ligt minder uren per week televisie kijken dan kinderen in een wijk met

inwoners die een lager gemiddeld inkomen hebben Gezien de eerder besproken relatie tussen

obesitas en digitale media moet hiermee rekening gehouden worden bij de implementatie van

een interventie ter preventie van obesitas

Franzini et al (2009) wijzen er ook op dat niet enkel de structurele componenten van een

omgeving belangrijk zijn Ook de sociale aspecten van de buurt zijn belangrijk Meer

onderlinge samenhang veel sociaal contact tussen de verschillende volwassenen meer

vriendschappen tussen de kinderen en een veilige omgeving zorgen voor meer fysieke

activiteit en minder obesitas bij kinderen Ouders gaven in de studie aan dat ze hun kinderen

vaker zouden laten buitenspelen indien er een netwerk van sociale controle zou zijn Hierop

inspelen kan er dus voor zorgen dat kinderen vaker buitenspelen en dus actiever zijn wat

opnieuw kan zorgen voor een lagere BMI

Sudano en Baker (2006) vonden dat er in wijken waar vooral mensen met een lagere SES of

in wijken met bewoners met veel verschillende nationaliteiten wonen weinig groenten- en

fruitwinkels zijn En uit de studie van Morland en Evenson (2006) blijkt dat er in wijken waar

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

15

er een supermarkt ter beschikking is minder mensen zijn met overgewicht dan in wijken waar

er enkel een winkel met kant-en-klaar maaltijden is

4110 Slaap

Uit een studie van Chen et al (2008) bleek dat kinderen die weinig slapen 58 meer kans

hebben op overgewicht dan kinderen die langer slapen Hier zijn verschillende verklaringen

voor Er is onder andere een verandering in metabole parameters Door minder slaap is er een

verhoogde sympathische activiteit een verhoogde cortisol en ghreline (eiwit die de

groeihormoon secretie bevordert en zorgt voor meer voedselinname) spiegel een verlaagde

leptine (eiwit geproduceerd in vetcellen die de voedselinname doet afnemen en het

calorieverbruik toenemen) spiegel en een gedaalde insulinetolerantie (Spiegel et al 2004)

Nixon et al (2008) gaven nog een andere verklaring voor de omgekeerd evenredige relatie

tussen slaap en obesitas namelijk dat kinderen die te weinig slapen overdag moe zijn Dit

leidt tot minder fysieke activiteit met als gevolg meer risico op overgewicht Wanneer Nixon

et al (2008) hun resultaten uit hun studie opnieuw analyseerden ditmaal met correctie voor

de factor fysieke activiteit bekwamen ze nog steeds een toegenomen risico op overgewicht

bij te weinig slaap Dit wijst er op dat enkel verminderde fysieke activiteit door te weinig

slaap niet het mechanisme is achter de associatie Een volgende verklaring is dat indien men

meer uren van de dag wakker is men meer tijd heeft om te eten Er werd dan ook een

verhoogde calorie inname gerapporteerd wanneer kinderen minder sliepen (Nixon et al

2008) Uit de studie van von Kries et al (2002) blijkt ook dat als kinderen minder slapen ze

meer uren TV kijken met alle gevolgen van dien (zie eerder) In een 32 jaar durende

prospectieve studie van Landhuis et al (2008) bleek een verhoogde BMI op volwassen

leeftijd geassocieerd met een slaaptekort in de kindertijd Dit bleef zo na correctie voor

verschillende confounders zoals de BMI van de ouders roken hoeveelheid fysieke activiteit

SES restrictie door de ouders over voeding aantal uren TV kijken en BMI van de persoon

zelf op kinderleeftijd Er was echter geen verband tussen de hoeveelheid slaap op volwassen

leeftijd en de volwassen BMI Landhuis et al (2008) waren ook niet in staat om een oorzaak

te vinden Ze zijn het echter wel eens met de reeds voorgestelde verklaringen Een extra

verklaring die zij aangeven is dat wanneer kinderen moe zijn ze op zoek gaan naar

energierijk voedsel om het tekort aan energie door slaaptekort te compenseren en zo dus meer

eten dan kinderen die goed uitgeslapen zijn

Dollman et al (2007) vonden een associatie tussen een lage SES en minder uren slaap

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

16

Slaaptekort zou meer effect hebben op meisjes dan op jongens (Hitze et al 2008) Slaap

beiumlnvloedt het gewicht van meisjes dus anders dan dat van jongens Een verklaring hiervoor

werd echter nog niet gevonden

4111 Kenmerken van het gezin

De levensstijl van ouders beiumlnvloedt die van het kind Ouders die een zeer actieve levensstijl

hebben blijken meer kans te hebben op kinderen die ook zeer fysiek actief zijn Deze

kinderen hebben dus minder kans op overgewicht Ook wanneer ouders niet erg fysiek actief

zijn maar hun kinderen aanzetten tot meer fysieke activiteit heeft dit een positief effect op het

gewicht van het kind (Maffeis and Castellani 2007) Finn et al (2002) vonden in hun studie

dat een hogere BMI van de vader gerelateerd is met meer inactiviteit bij het kind

Kinderen van moeders uit de laagst opgeleide groep in de ALSPAC-studie (2004) bleken 3

keer meer risico te hebben op zwaarlijvigheid dan kinderen van moeders uit hoger opgeleide

groepen (Ness et al 2004) Ook de GENESIS studie (2008) toont dit aan De onderzoekers

(Moschonis et al 2008) van deze studie wijzen ook op de relatie tussen de opleidingsgraad

van de ouders en de SES van het gezin Waarbij een hogere SES volgens de onderzoekers

geassocieerd is met gezondere voeding meer fysieke activiteit en gewichtscontrole (Zie

415)

Wanneer beide ouders een BMI hebben van meer dan 30 heeft hun kind 114 keer meer risico

op overgewicht dan wanneer beide ouders een BMI binnen de normale waarden (20-25)

hebben (Ness et al 2007) Ook Kleiser et al (2009) kwamen tot dit resultaat Hun studie

wees overgewicht bij ouders aan als de belangrijkste risicofactor voor overgewicht bij

kinderen Zelfs indien slechts 1 ouder overgewicht heeft is de Odds Ratio (annex 4) van dit

risicofactor in de studie hoger dan van alle andere risicofactoren

Bij dochters is volgens de studie van Burke et al (2001) de vetinname positief en de

koolhydraatinname negatief gecorreleerd met het totale vetpercentage van de ouders Uit deze

studie bleek ook dat hoe meer alcohol de vader drinkt hoe meer alcohol zijn kinderen

drinken Alcohol bevat veel energie en is dus een element die niet mag vergeten worden

wanneer men kijkt naar de dagelijkse energie-inname

Procter en Holcomb (2009) vonden een hogere prevalentie van overgewicht bij kinderen uit

gezinnen die gemigreerd zijn naar Duitsland dan bij de autochtone Duitse kinderen uit hun

studiepopulatie Na correctie voor SES bleef de prevalentie verhoogd Volgens deze

onderzoekers is migratie dus een risicofactor voor overgewicht

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

17

Determinant Relatie met

obesitas

Oorzaak

Prenatale determinanten

Obesitas bij de moeder

Foetale ondervoeding

Roken bij ouders

Risico stijgt

Risico stijgt

Risico stijgt

Blootstelling aan meer glucose rarr hyper-insulinemie rarr hoger geboortegewicht

Veranderde genexpressie door aanpassing aan de ondervoeding die later zorgt voor

gewichtstoename

Door toename risico op laag geboortegewicht

Geboortegewicht

Hoog geboortegewicht

Laag geboortegewicht

Risico stijgt

Risico stijgt

Snellere postnatale gewichtstoename

Genetische determinanten

FTO gen

Risico stijgt

Borstvoeding

Risico daalt Kinderen kunnen zelf hun energie-inname bepalen rarr geen te hoge energie-inname

Enof

Betere samenstelling van borstvoeding

Socio-economische status

Lage SES

Hoge SES

Risico stijgt

Risico daalt

Minder kennis over gezonde voeding minder financieumlle mogelijkheden minder

goede woonomgeving

Meer kennis over gezonde voeding meer financieumlle mogelijkheden betere

woonomgeving

Restrictie Risico stijgt Kind protesteert en eet meer

Voeding

Energierijk voedsel

Eetomstandigheden

Als kind samen met een

geliefde persoon eet

Wanneer het kind in een

positieve sfeer eet

Eten voor de TV

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico stijgt

Wordt vaak te veel ingenomen rarr te veel calorie-inname die opgeslagen worden

als vet

Modelling

Invloed van reclame + gewoontes

Samenvatting determinanten

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

18

Fysieke activiteit

Veel sporten

Sedentarisme

Risico daalt

Risico stijgt

Evenveel calorieverbruik dan inname

Minder calorieverbruik dan inname

Woonomgeving

Veilig verkeer

Onveilige omgeving

Groene omgeving

speelpleintjes hellip

Goeie sociale cohesie

Veel groente- en

fruitwinkels en

supermarkten

Risico daalt

Risico stijgt

Risico daalt

Risico daalt

Risico daalt

Kinderen verplaatsen zich meer met de fiets of te voet

Kinderen spelen minder buiten en worden meer met de auto rondgevoerd

Kinderen spelen meer buiten

Ouders durven hun kinderen meer buiten te laten spelen

Meer mogelijkheden tot consumeren van gezonde voeding

Slaap

Te weinig

Risico stijgt

Meer tijd om te eten verandering in metabole parameters minder fysieke activiteit

door moeheid compensatie van moeheid door meer energierijk voedsel te eten

Kenmerken van het gezin

Actieve levensstijl

Laag opleidingsniveau

Emigratie

Risico daalt

Risico stijgt

Risico stijgt

Meer energieverbruik

Minder kennis over gezonde voeding

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

19

42 Preventiestrategieeumln

In het tweede deel van deze thesis worden preventiestrategieeumln uit verschillende studies

besproken Preventie wordt opgedeeld in primaire secundaire en tertiaire preventie Onder

primaire preventie worden activiteiten verstaan die tot doel hebben een aandoening te

voorkomen door de oorzakelijke factoren aan te pakken Secundaire preventie zijn activiteiten

die tot doel hebben de kans op genezing te vergroten door een aandoening in een vroeg

stadium te ontdekken Tertiaire preventie zijn dan die activiteiten die een spoediger en een zo

volledig mogelijk herstel van een aandoening bewerkstelligen inclusief het proberen te

minimaliseren van de gevolgen en de kans op herval In deze thesis hebben we gekozen om

ons te beperken tot de primaire preventie Deze keuze hebben we gemaakt omdat men enkel

op deze manier een ware halt kan toeroepen aan de toename van de incidentie van

zwaarlijvigheid Bij de interpretatie van de resultaten van studies betreffende preventie van

zwaarlijvigheid is het dus niet de bedoeling dat kinderen met een normale BMI vermageren

maar dat ze dit gewicht behouden

Bij preventie moet er rekening gehouden worden met het feit dat de levensstijl van kinderen

beiumlnvloedt wordt door verschillende factoren Deze factoren op zich kunnen elkaar opnieuw

beiumlnvloeden Dit blijkt uit het ecologisch model van Davison en Birch (2001) (zie annex 3)

Deze verschillende factoren of determinanten werden reeds besproken in het voorgaande deel

bdquo41 determinanten‟ en in de daaropvolgende samenvatting Gezien deze verschillende

determinanten en de onderlinge correlatie is preventie op verschillende vlakken noodzakelijk

Interventies kunnen ook plaatsvinden op verschillende niveaus van de bevolking namelijk op

maatschappelijk niveau op schoolniveau op het niveau van het gezin en op individueel

niveau Deze worden hieronder nader besproken

421 Interventies uitgevoerd door de overheid

In maart 2005 werd in Europa de bdquoEU Platform on Diet Physical Activity and Health‟

opgericht Deze groep bevat vertegenwoordigers uit de reclame-industrie voedingsindustrie

kleinhandelaars fast-food restaurants cooumlperatieve bedrijven consumentengroepen en niet-

gouvernementele gezondheidsorganisaties (NGO‟s) De groep zorgde tussen de periode van

maart 2005 en februari 2007 voor zo‟n 203 overeenkomsten aangaande projecten ter preventie

van zwaarlijvigheid bij kinderen Deze projecten gingen vooral over gezonde levensstijl

educatie etikettering informatie over voeding reclame herontwikkelen van producten

portiegrootte en beleidsontwikkeling Een voorbeeld van zo‟n project is reclame gericht op

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

20

kinderen te vermijden Een ander project was het kwantitatief weergeven van bepaalde

nutrieumlnten op de verpakking van voedingsmiddelen Hieraan nam onder andere McDonalds

deel Ook het proberen meer bdquolight‟ producten te produceren werd door de overheid

aangespoord Dit samen met het verminderen van de portiegrootte van vetrijke producten In

Ierland werd door de overheid gratis fruit aangeboden in scholen en werden de kinderen die

fruit aten beloond Dit project loopt in 150 scholen Het was de bedoeling de projecten

voortdurend te evalueren maar eind 2006 was slechts 40 van de toen uitgevoerde projecten

geeumlvalueerd Zolang er geen grondige projectevaluaties plaatsvinden van de projecten is het

dus niet mogelijk om hun nut te bewijzen Op 11 september 2006 werd er een rapport

gepubliceerd met aanbevelingen om aan preventie te doen Dit rapport bevatte echter enkel

suggesties en geen concrete details om de overheden te helpen de suggesties uit te voeren

De ldquoWHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesityrdquo die plaatsvond in

Istanbul van 15 tot 17 November 2006 leverde de ldquo European Charter on Counteracting

Obesityrdquo op Het doel was om een oproep te lanceren om effectieve interventies te

ontwikkelen die de recente toename van obesitas onderdrukken Uiteindelijk wil men de

huidige toename van obesitas tegen 2015 de kop indrukken (Fussenegger et al 2007)

422 Interventies gericht op de gemeenschap

Het APPLE (A Pilot Programme for Lifestyle and Exercise) project (Taylor et al 2007)

werd uitgevoerd in 2 gelijkaardige dorpjes Het doel van het project was het promoten van

gezonde voeding en fysieke activiteit bij de inwoners De belangrijkste interventie in deze 2-

jaar durende studie was de inbreng van 7 ldquoActiviteitsCooumlrdinatorenrdquo (AC) Elke AC was

verbonden aan een school Hun taak was de kinderen te motiveren om meer te bewegen

Andere interventies tijdens het eerste jaar waren het ter beschikking stellen van gekoelde

waterfilters op school en het aansporen van leerkrachten om tijdens hun lessen de kinderen

kort een fysieke activiteit te laten doen In het tweede jaar werden de interventies vooral

gericht op gezonde voeding Er werden onder andere lessen hierover gegeven Om de

kinderen aan te zetten tot meer fysieke activiteit werd een spel ontwikkeld waarbij kinderen

beloond werden indien ze fysiek actief waren Na 2 jaar bleek dat de BMI van de kinderen

met een normale BMI in de interventiegroep meer gedaald was dan deze in de controlegroep

Er was echter geen verandering van de BMI bij kinderen met overgewicht Kinderen uit de

interventiegroep aten meer fruit meer melk minder koolhydraatrijke maaltijden en minder

vruchtensap of energierijke drank De hoeveelheid fysieke activiteit na jaar 1 was hoger in de

interventiegroep Na het 2e jaar was er echter geen significant verschil meer Deze studie toont

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

21

aan dat het zorgen voor meer mogelijkheid tot fysieke activiteit en het promoten van gezonde

voeding in een gemeenschap zonder het extra belasten van de scholen kan zorgen voor het

afremmen van het ontstaan van overgewicht bij kinderen met een normaal gewicht Een

mogelijke verklaring voor de onveranderde BMI van kinderen met overgewicht kan zijn dat

om overgewicht aan te pakken een intensievere interventie noodzakelijk is Positief is wel dat

in dit project het overgewicht niet nog meer is toegenomen

Farley et al (2007) zorgden ervoor dat speelplaatsen van bepaalde scholen open bleven voor

de kinderen na de schooluren en gedurende de weekends Op deze speelplaatsen werd dan

toezicht gehouden door 3 agrave 4 mensen Na 2 jaar bleek dat de fysieke activiteit van de kinderen

uit de buurt van de scholen toegenomen is met 84

Het lsquoBe active eat wellrsquo programma ontwikkeld door Sanigorski et al (2008) had als doel

bepaalde gemeenschappen meer mogelijkheden te bieden om gezonde voeding fysieke

activiteit en een gezond gewicht te promoten Dit gedurende 3 jaar Er werden 10 doelen

opgesteld Drie hiervan waren gericht op het opbouwen van capaciteit het promoten van de

boodschap van het project en de evaluatie Vijf doelstellingen streefden naar evidence-based

gedragsveranderingen zoals minder TV kijken meer water drinken energierijke voeding

verminderen hellip De 2 laatste doelstellingen waren kleine educatieprogramma‟s voor ouders

en het verbeteren van de frituurpraktijken in voedingszaken (betere olie gebruiken hellip) Het

gewicht van de kinderen uit de gemeenschap waarin deze interventie plaatsvond steeg minder

dan het gewicht van kinderen uit de controlegemeenschap (-092kg) De toename in

heupomtrek was ook significant minder (-314cm)

Borys (2006) is medeoprichter van het franse EPODE project Dit project is gebaseerd op de

FLVS (Fleurbaix Laventie Ville Santeacute) studie die oorspronkelijk in 4 steden in Frankrijk

begonnen is De FLVS studie bestond uit 3 delen Het eerste deel vond plaats in 1992-1997

Het doel van dit deel was om te onderzoeken of lessen over gezonde voeding in scholen effect

hebben op de eetgewoonten van de kinderen en hun familie Naast deze lessen werden er ook

andere activiteiten aangeboden zoals kooklessen bezoeken aan voedingsbedrijven hellip Het

tweede deel (1997-2002) had tot doel een longitudinale observatie uit te voeren om de

determinanten van gewichtsverandering te bestuderen Toch ging de interventie van de eerste

periode verder De gemeenschap raakte meer en meer betrokken in het project In het derde

deel (2002-2007) werden 3000 vrijwilligers een gezondheidsonderzoek aangeboden In 2004

kregen deze vrijwilligers dan gericht advies in verband met voeding en fysieke activiteit

dooreen dieumltist Gedurende de 15-jarige studie werd de gemeenschap steeds meer betrokken

Het gemeentebestuur gaf premies voor nieuwe sportfaciliteiten sporteducatoren en lokale

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

22

KMO‟s die familieactiviteiten organiseerden Ook de media werd hierin betrokken en werd

naarmate de tijd vorderde ook steeds meer geiumlnteresseerd in het project Tussen 1992 en 2000

was er een toename van BMI en overgewicht waarneembaar Echter tussen 2000 en 2004 was

er een daling in de prevalentie van overgewicht voornamelijk bij meisjes In 2006 werd de

studie omgedoopt tot het EPODE project Het project startte in 10 verschillende steden Zo

werden 500000 mensen bereikt waarvan 50000 kinderen In totaal kostte het project 2 euro

per deelnemer Ook de overheid droeg haar steentje bij Het doel van de ontwerpers was om

tegen 2007 50 gemeentes in het project te betrekken In 2008 namen reeds 113 Franse

gemeentes deel Het project is zich momenteel aan het uitbreiden naar Belgieuml (bdquoVIASANO‟

wwwviasanobe) en Spanje (bdquoTHAO‟ wwwthao-saludes) Men verwacht dat officieumlle

resultaten van het EPODE project in 2009 gepubliceerd zullen worden Indien gewenst

mogen de deelnemende steden hun eigen tussentijdse resultaten publiceren In Oise is het

totale percentage overgewicht gedaald met 3 tussen 2004 (22) en 2006 (19) In

Charente Maritime daalde dit percentage in dezelfde periode van 17 naar 15 In Haute-

Garonne waren de cijfers nog spectaculairder het percentage daalde van 19 naar 135

Men moet echter voorzichtig zijn met het interpreteren van deze cijfers Een overschatting is

mogelijk gezien de cijfers van 2006 in beide dorpen bekomen werden via vragenlijsten

terwijl deze van 2004 bekomen werden via medisch onderzoek (Romon et al 2008)

423 Interventies gericht op scholen

Kinderen spenderen veel van hun tijd op school Een groot deel van de maaltijden worden dan

ook op school genomen Uit het National School Lunch Program (NSLP) en het School

Breakfast Program (SBP) bleek dat meer dan de helft van de dagelijkse energie-inname van

kinderen op school plaatsvindt Daarom is een gezond voedselaanbod op school belangrijk

Via schoolgerichte interventies is het ook makkelijker om de hoeveelheid fysieke activiteit bij

kinderen te verhogen Een nadeel van preventie via scholen is dat scholen slechts een beperkt

budget en personeel hebben Extra personeel gratis fruit hellip is vaak moeilijk te realiseren

Het doel van de Pathways studie (2003) was om het totale vetgehalte van schoolmaaltijden te

doen dalen met behoud van de aanbevolen hoeveelheid calorieeumln en voedingsstoffen Dit

werd uitgevoerd in 21 verschillende Amerikaans Indiaanse scholen Ze slaagden erin het

vetgehalte van de schoolmaaltijden van 33 te doen dalen tot 30 Er was geen verschil in

BMI wanneer men de interventiescholen met de controle scholen vergeleek na de interventie

Een mogelijke verklaring volgens de onderzoekers was dat obesitas meer voorkomt bij

Amerikaans Indiaanse kinderen waardoor een langere interventie nodig is Echter er was ook

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

23

geen toename van de BMI wat het uiteindelijke doel van primaire preventie is Op basis van

deze studie ontwikkelden de onderzoekers een model dat andere scholen kunnen overnemen

om ook het vetgehalte in hun schoolmaaltijden te verlagen (Story et al 2003)

De SPARK (Sports Play and Active Recreation for Kids) studie werd in 1999 uitgevoerd

in de Verenigde Staten door Sallis en collega‟s en had als doel het promoten van de fysieke

activiteit Uit 7 verschillende scholen werden 759 kinderen van het 4e en 5

e leerjaar van

gerandomiseerd De interventiegroep kreeg 2 jaar lang elke week 30 minuten intensieve

fysieke oefeningen De helft van de interventiegroep kreeg deze oefeningen van een

specialist de andere helft van een turnleerkracht die hiervoor een specifieke opleiding had

gekregen Aan de deelnemers werden ook 10 keer een gezondheidsgerelateerde activiteiten

aangeboden Er werd huiswerk en maandelijks een nieuwsbrief naar huis meegegeven zodat

de kinderen ook voldoende activiteiten deden met hun ouders Na 2 jaar bleek dat de

interventiegroep significant meer calorieeumln per kilogram lichaamsgewicht per dag

verbruikten De groep die getraind werd door de specialist bleek nog beter te presteren dan de

groep die door de turnleerkracht getraind werd Daarenboven waren er geen negatieve

gevolgen op de schoolprestaties van de kinderen De kinderen waren echter niet actiever

buiten de schooluren en er was geen verandering in de BMI Verstraete et al (2007) pasten de

SPARK studie aan volgens de heersende cultuur en onderwijsvormen in Belgieuml Zo bleek dat

de pauzes tussen de lessen in Belgieuml langer zijn dan deze in de VS Verstraete et al (2007)

zagen hierin een extra kans om fysieke activiteit te promoten De interventie in Belgieuml bestond

uit 1) een programma uitgebouwd rond fysieke activiteit 2) gezondheidseducatie in de klas

en 3) een extracurriculair programma dat gezond gedrag promoot Het doel (meer fysieke

activiteit) bleef hetzelfde als bij de SPARK studie Een bijkomend doel was om leerkrachten

te doen inzien dat gezondheidseducatie belangrijk is Ook in deze studie bleek de fysieke

activiteit van kinderen in de interventiegroep na 2 jaar hoger te zijn dan van kinderen in de

controlegroep Er werd geen verschil aangetoond tussen meisjes en jongens in de hoeveelheid

fysieke activiteit

In 1996 voerde Luepker de CATCH (Child And Adolescent Trial for Cardiovascular

Health) studie uit in 96 lagere scholen in de Verenigde Staten Het doel van deze studie was

een verminderde vetconsumptie en meer fysieke activiteit bij de kinderen te bekomen De

studie duurde 25 jaar en vond plaats bij kinderen van de 3e tot de 5

e graad In de 3

e graad

werd het project ldquoThe adventures of hearty heart amp friendsrdquo genoemd Aan hen werden 15

lessen in 5 weken gegeven Er werd vooral gefocust op lichamelijke oefeningen en eetgedrag

In graad 4 en 5 werd het project ldquoGo for healthrdquo gedoopt Zij kregen 24 sessies in 12 weken

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

24

Aan hen werden bepaalde vaardigheden aangeleerd Ze leerden hoe ze zichzelf doelen konden

opleggen en werden strikt opgevolgd In de eetkantines werd het project ldquoEat smart school

and nutrition programrdquo uitgevoerd Via deze weg kregen de kinderen gezondere maaltijden

voorgeschoteld De studie was echter niet enkel schoolgericht ook de thuisomgeving werd

mee aangepakt De kinderen leerden op school vaardigheden die ze thuis konden gebruiken

om gezonder en actiever te leven ldquoHearty Heart‟s Fun Night Planetrdquo en ldquoStrongheart Nightrdquo

zijn projecten met activiteiten van telkens 2 uren die ‟s nachts plaatsvonden Uiteindelijk

bleek er een significante toename te zijn van de fysieke activiteit in de interventiegroep in

vergelijking met de controlegroep In de interventiescholen was er een significante daling in

het totaal vetgehalte van de maaltijden Ook het gehalte aan verzadigd vet die de kinderen van

de interventiegroep per dag innamen daalden significant Het doel van deze interventie was

dus geslaagd Er was echter geen daling van de BMI bij de kinderen

Ridgers et al (2007) richtten de speelplaats van enkele scholen opnieuw in zodat meer

fysieke activiteit mogelijk was Dit zorgde voor een matige toename van de fysieke activiteit

van de leerlingen en dit vooral bij meisjes Dyment en Bell (2008) vonden dat kinderen

actiever zijn wanneer er meer groen is op de speelplaats en als er meer speeltuigen of asfalt is

waarop spelletjes gesuggesteerd worden

Neumark-Sztainer et al (2008) vroegen aan alle leerlingen van de 5e en 6

e graad van 4

scholen of ze wilden deelnemen aan een naschools theaterstuk Dit stuk was een onderdeel

van het lsquoReady Set Actionrsquo programma Alle 4 de scholen bestonden voornamelijk uit

leerlingen met een lage SES In de 2 controlescholen draaide het toneelstuk rond het thema

bdquomilieu en gezondheid‟ In de interventiescholen ging het over preventie van overgewicht

Hier werden de 2-uur durende theatersessies ingedeeld in 4 delen In het eerste deel werd aan

de kinderen gevraagd of ze de laatste tijd hun levensstijl hebben veranderd In het tweede deel

kregen ze een gezonde snack aangeboden In het derde deel werd een bewegingsactiviteit

gegeven In het laatste deel werd dan rond het theaterstuk gewerkt Na de theatersessies

werden boostersessies gehouden waar de kinderen nog meer over gezonde voeding en fysieke

activiteit leerden Tijdens deze sessies werd het uiteindelijke toneelstuk nogmaals geoefend

Daarna werd het toneelstuk opgevoerd voor de ouders en de kinderen van de school

Wekelijks werden tips omtrent gezonde voeding aan de ouders meegegeven zodat zij de

kinderen konden motiveren gezonder te leven De kinderen konden thuis dansen op de CD die

meegegeven werd waarop de liedjes van het theaterstuk stonden Na de boostersessies werd

de DVD van het toneelstuk meegegeven met de ouders Vijfenzeventig procent van de

kinderen en 90 van de ouders waren positief over het project Kinderen en ouders waren

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

25

meer geneigd om positieve gedragingen zoals meer water drinken en meer fruit eten uit te

voeren dan om restrictie zoals minder snoepen in te voeren De interventie zorgde voor meer

kennis over gezonde voeding en gezond gedrag maar zorgde niet voor een significante

verandering in gewicht bij de kinderen Neumark-Sztainer et al (2008) bevelen dan ook aan

om dit programma in te passen in een bestaand preventieprogramma Het zou ook beter zijn

om het programma tijdens de schooluren te laten plaatsvinden gezien vastgesteld werd dat de

aandacht van de leerlingen vaak te wensen overliet na een volledige dag op school

Met het MOVI (MOvi da VIda) project wilden Vizcaiacuteno et al (2008) nagaan of naschoolse

activiteiten een rol kunnen spelen in de preventie van zwaarlijvigheid Zij introduceerden in

10 scholen in Spanje een 90-minuten durende recreatieve sportactiviteit na de lesuren

gedurende 24 weken dit 3 dagen per week Deelname aan de activiteit werd beloond via een

puntensysteem Na 4 jaar bleek de Triceps Skinfold Thickness (TST) die een maat is voor het

subcutaan vet bij jongens en meisjes die deelnamen significant gedaald te zijn Bij meisjes

bleek het percentage lichaamsvet ook gedaald te zijn In beide geslachten werden gedaalde

concentraties apolipoproteiumlnen in het bloed gevonden Dit project heeft als groot voordeel dat

het zeer goedkoop (enkel de faciliteiten van de school zijn noodzakelijk) gemakkelijk

implementeerbaar en handig voor de ouders (gratis naschoolse opvang) is

Het CHILT-project (Childrenrsquos Health Interventional Trial) van Graf et al (2008) vond

plaats in 6 scholen in Duitsland De leerlingen kregen gedurende 4 jaar elke week een half uur

extra les over gezondheid Elke ochtend werd gedurende de lessen een pauze van 5 minuten

gehouden om te bewegen Tijdens de andere pauzes werden extra mogelijkheden aangeboden

om aan fysieke activiteit te doen Er werd na 4 jaar geen effect gezien op het lichaamsgewicht

van de kinderen De onderzoekers Graf et al (2008) stellen dan ook voor om een intensievere

vorm van hun project te gebruiken waarbij de ouders ook betrokken worden

James et al (2004) onderzochten het effect van een 1 uur durende sessie gedurende 1 jaar in

elk semester waarbij kinderen van 7-11 jaar aangemoedigd werden om minder

suikerhoudende dranken te drinken Tijdens de eerste sessie werd gewezen op het nadelig

effect van suikerhoudende dranken op het gewicht de algemene gezondheid en de

tandhygieumlne Tijdens de volgende 2 sessies werden de kinderen aangespoord een lied te

maken over gezond gedrag Zowel in de controle als in de interventieklassen nam de

consumptie van water toe In de controlegroep steeg het percentage kinderen met overgewicht

met 75 In de interventiegroep daalde dit percentage met 02 Een beperking van deze

studie is dat de controle en interventiegroepen uit 1 school kwamen en dat beide groepen

elkaar dus konden beiumlnvloeden

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

26

Stock et al (2007) ontwikkelden het lsquoHealthy buddies programrsquo Dit programma voerden ze

uit in 2 lagere scholen in Canada Hun project was gebaseerd op 3 basisideeeumln omtrent een

gezonde levensstijl voldoende fysieke activiteit gezonde voeding en een gezond beeld

hebben over je eigen lichaam Dit verwoordden ze in 3 kernslogans bdquoGo move‟ bdquoGo fuel‟

en bdquoGo feel good‟ De kinderen van de 4e tot de 7

e graad kregen elk een bdquovriendje‟ uit een

kleuterklas toegewezen De oudere kinderen uit de interventiescholen kregen 21 lessen rond

de basisideeeumln waarna ze deze kennis konden overbrengen aan hun bdquovriendje‟ uit de

kleuterklas Hoe dit gebeurde mocht zelf gekozen worden (vb via spelletjes

knutselactiviteiten hellip) Elke week kregen de gepaarde kinderen samen 2 keer 30 minuten

fysieke activiteit aangeboden De interventie duurde 10 maanden Zowel de kennis over

gezondheid als het gedrag omtrent gezondheid van beide groepen verbeterde De systolische

bloeddruk van de kinderen in de interventiegroep was na de interventie minder gestegen dan

bij de controlegroep BMI gewicht en hartslag was niet significant verschillend Bij de

kinderen van de 4e tot 7

e graad steeg de BMI en het gewicht significant minder in de

interventiegroep dan in de controlegroep Nadelen van deze studie zijn hun klein aantal

deelnemende kinderen en een kleinere groep kinderen in de controlegroep in vergelijking met

de interventiegroep

De KISS-interventie van Zahner et al (2006) had tot doel de fysieke activiteit van kinderen

te verhogen Zowel in de interventie- als de controlescholen kregen de kinderen informatie

over gezonde voeding de nadelen van TV kijken hellip In de interventiescholen werd aan de

kinderen extra fysieke activiteit aangeboden door professionele sportleraren De kinderen en

hun families werden zo veel mogelijk gestimuleerd om meer te bewegen De onderzoekers

veronderstelden dat dit soort positieve interventies meer impact hebben op de kinderen dan

negatieve interventies Met negatieve interventies worden interventies bedoeld die kinderen

aanbevelen of verbieden iets niet meer te doen Bij positieve interventies worden de kinderen

vooral gestimuleerd om iets te doen Resultaten van deze studie zijn echter nog niet bekend

Voor de lsquoBe Smartrsquo studie van Warren et al (2003) werden alle kinderen van de eerste en

tweede graad van 3 lagere scholen in Oxford gerekruteerd De kinderen werden in 4 groepen

opgedeeld Drie groepen ondergingen een interventie De vierde groep was een controlegroep

De eerste groep was de bdquoEat smart‟ groep deze leerden over gezonde voeding De tweede

groep was de bdquoPlay smart‟ groep hier werd vooral fysieke activiteit gepromoot Een derde

groep genaamd de bdquoEat smart play smart‟ groep kreeg een combinatie van lessen over

gezonde voeding en een aanmoediging tot meer fysieke activiteit De ouders van de kinderen

uit deze laatste groep werden ook in het project betrokken Zij kregen een brief thuisgestuurd

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

27

over wat hun kinderen op school geleerd hadden De vierde groep bdquoBe smart‟ was een

controle groep De deelnemers van deze groep kregen lessen over voeding in het algemeen

(voeding in verschillende culturen voedselbereiding hellip) en het menselijk lichaam In alle

groepen nam de kennis over voeding toe De toename van fruitconsumptie was het grootst in

de bdquoEat smart‟ groep De consumptie nam echter in alle groepen toe wat verklaart kan worden

door contaminatie Hiermee wordt bedoelt dat kinderen elkaar informeren over wat ze geleerd

hebben en elkaar aanzetten tot het eten van meer fruit Er waren na de interventie meer

kinderen die te voet naar school gingen Er werd ook meer fysieke activiteit gesignaleerd op

de speelplaats Kinderen uit de bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play smart‟ groep bewogen het

meest De kinderen bewogen echter niet extra thuis Er werd geen verschil in incidentie van

overgewicht gevonden De onderzoekers verklaren dat dit deels veroorzaakt werd door de

korte tijdspanne waarin de studie liep (14 maanden)

Foster et al (2008) voerden een SNPI (School Nutrition Policy Initiative) interventie uit in

12 scholen De scholen werden eerst gevraagd om hun eigen omgeving en beleid te evalueren

Na deze evaluatie stelden de scholen zelf strategieeumln voor om dit te verbeteren Ook de

schoolmedewerkers kregen lessen in verband met gezonde voeding die ze aan de leerlingen

doorgaven Aanvullend werd het eten op school aangepast en werden de kinderen via een

beloningssysteem aangemoedigd om enkel gezonde tussendoortjes mee te brengen naar

school Ook de ouders werden hierbij betrokken via samenkomsten gezonde ontbijten hellip In

de controlescholen ontwikkelden 15 van de leerlingen overgewicht terwijl dit in de

interventiescholen 75 was

Voor de ontwikkeling van het APPLES (Active Programme Promoting Lifestyle

Education in School) project legden Sahota et al (2001) de 10 deelnemende scholen en de

ouders van de leerlingen vragenlijsten voor In deze vragenlijsten werd hen vragen gesteld in

verband met educatie rond gezonde voeding en fysieke activiteit en wie verondersteld wordt

hiervoor verantwoordelijk te zijn Ook werd hen gevraagd wat ze graag verandert zouden zien

aan het huidig beleid waaruit actiepunten afgeleid werden In totaal kwamen er 85

actiepunten 6 tot 14 per school Uiteindelijk werden 76 of 89 van de actiepunten aangepakt

Er waren ook verbeteringen op het vlak van gezondheidseducatie sportlessen en de

schoolmaaltijden Zowel ouders personeelsleden als de kinderen vonden het project nuttig en

geslaagd

Het lsquoSwitch off ndash Get activersquo project uitgevoerd door Harrison et al (2006) had tot doel de

fysieke activiteit te verhogen ten nadele van het gebruik van digitale media zoals TV bij

kinderen uit scholen in een gebied met een lagere SES Leerkrachten kregen extra lessen over

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

28

gezondheidspromotie Er werd hen ook educatief materiaal aangeboden om hun lessen te

ondersteunen zoals dagboeken voor de kinderen In 10 lessen werden de kinderen

alternatieven aangeboden die ze kunnen doen in plaats van bijvoorbeeld videospelletjes

spelen De kinderen legden zichzelf ook doelen op om het aantal uren TV kijken te

verminderen en de fysieke activiteit te verhogen Na de 10 lessen werd een bdquonacht-zonder-TV‟

ingevoerd Ook ouders kregen extra informatie over hoe ze hun kinderen kunnen helpen om

gezonder te leven Ze werden onder andere ook mee betrokken in het agendasysteem

Uiteindelijk nam de fysieke activiteit van de kinderen toe maar het aantal uren dat kinderen

TV keken daalde niet De BMI en de fitheid veranderde niet

Lazaar et al (2007) voerden een interventie uit in Frankrijk Zij bekeken het effect van hun

interventie op de obese en de niet-obese kinderen in de interventiegroep die samen lessen

kregen over gezondheid en deelnamen aan sportactiviteiten Er werd een positief effect

gevonden in de interventiegroep vooral in de groep met obese kinderen Dit is een

hoopgevend resultaat aangezien dit aangeeft dat een primaire preventie die wil voorkomen

dat de BMI van kinderen stijgt er dus misschien ook kan voor zorgen dat de BMI van obese

kinderen daalt en dus tegelijkertijd een secundaire preventieprogramma kan zijn Op deze

manier kan de stigmatisatie die kinderen met overgewicht ondervinden wanneer enkel zij

gefixeerd worden bij een secundair preventieprogramma weggewerkt worden

Het lsquoWise mindrsquo project van Williamson et al (2007) had als doel gedragsverandering bij

kinderen te bekomen door educatie over voeding en fysieke activiteit Dit via opeenvolgende

campagnes waarbij elke campagne 2 maand duurde en een vervolg was op de vorige

campagne Er werd gebruik gemaakt van verschillende communicatiemiddelen namelijk

leerkrachten internet posters brieven hellip In de controlescholen vonden ook campagnes

plaats maar deze handelden over alcohol drugs en roken Uiteindelijk bleek de interventie

inderdaad in staat om gedragsveranderingen bij de kinderen te bewerkstelligen

Jurg et al (2006) ontwierpen het JUMP-in project In dit project kregen kinderen extra

sportactiviteiten tijdens en na de schooluren aangeboden Ook werd het bdquode klas beweegt‟-

programma in de interventiescholen ingevoerd Dit programma zorgde ervoor dat de kinderen

regelmatig tijdens de gewone lessen pauzes kregen om fysiek actief te zijn relaxatie en

houdingsoefeningen De fitheid van de leerlingen werd regelmatig opgevolgd Via het spel

bdquoChoose your card‟ kregen de kinderen lessen over gezondheid Ouders werden nauw

betrokken bij het project Zij kregen informatie en werden ook gevraagd om deel te nemen

aan de bdquofinale-week‟ waarin het project afgewerkt wordt Uit de resultaten blijkt dat de

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

29

fysieke activiteit van de kinderen in de interventiegroepen toenam terwijl de kinderen in de

controlegroepen minder actief werden

424 Interventies gericht op het gezin

Het Fit KidsFit Families project (Joosse et al 2008) bestaat uit een 12 weken durend

programma waarin de gezinnen 1 keer per week gedurende 2 uren samenkomen om les te

krijgen rond gezonde voeding fysieke activiteit en gezond gedrag De ouders en de kinderen

kregen afwisselend samen of afzonderlijk les Na dit programma was er een opvolging van

nogmaals 12 weken Dit project loopt nu reeds 25 jaar De BMI daalde bij 81 van de

kinderen die deelnamen Bij 13 bleef de BMI gelijk Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de dagelijkse fysieke activiteit toe Uit de bdquoRosenberg Self-Esteem

schaal‟ (Rosenberg 1965) bleek dat bij 65 van de kinderen het zelfvertrouwen toegenomen

was Een nadeel van deze studie is echter dat er geen controle groep was Ondanks het feit dat

dit geen wetenschappelijk experimentele studie (geen controlegroep) was geeft ze

veelbelovende resultaten (Joosse et al 2008)

Haire-Joshu et al (2008) ontwierpen het lsquoHigh 5 for kidsrsquo project Dit bestond uit 3

componenten gepersonaliseerde nieuwsbrieven verschillende huisbezoeken en hulpmaterieel

voor de ouders en de kinderen Eerst werden de ouders en hun kinderen geiumlnterviewd Op

basis van dit interview werden voor hen gepersonaliseerde nieuwsbrieven opgesteld De

families kregen regelmatig een persoon op bezoek die hen tips gaf om gezonder te leven

Hierbij kregen ze dan ook boekjes en andere hulpmiddelen die het hen makkelijker maakten

om de tips uit te voeren Na dit project aten de families van de interventiegroep vaker

groenten en fruit in vergelijking met de controlegroep Echter dit geldt enkel voor families

waarin de kinderen geen overgewicht hadden

Rodearmel et al (2006) wilden met hun studie nagaan of het mogelijk is om door een korte

interventie kleine veranderingen in de levensstijl van de gezinsleden in te voeren Dit

bijvoorbeeld door meer stappen per dag te zetten wat de deelnemende families ook deden

Een andere verandering was meer cornflakes eten (liefst 2 keer per dag) zodat er meer granen

gegeten worden De meeste gezinsleden haalden het doel van 2 keer per dag niet maar wel

aten ze 1 keer per dag cornflakes De totale energie-inname bleef hetzelfde De BMI van de

controlegezinnen nam toe terwijl de BMI van de gezinnen uit de interventiegroep daalde

Rodearmel et al (2006) bewezen dus dat het door een kortdurende interventie (13 weken)

mogelijk is om kleine levensstijlveranderingen te introduceren in families

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

30

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Taylor et al APPLE o Activiteitscooumlrdinatoren die de kinderen motiveren tot meer bewegen

o Tips voor leerkrachten hoe ze korte momenten van fysieke activiteit kunnen

aanbieden in hun lessen

o Voorziening van gekoelde waterfilters

o Lessen over gezonde voeding

o Spel bdquoGotri‟ spoort de kinderen aan tot fysieke activiteit en gezond eten

o Daling BMI bij kinderen met

normale BMI

o Kinderen aten gezonder

o Meer fysieke activiteit na 1 jaar

niet meer na 2 jaar

Farley et al o Openhouden speelplaatsen na de schooluren met toezicht o Fysieke activiteit van de

buurtkinderen nam toe met 84

Sanigorski et

al

Be active eat

well

o Gericht op verschillende bdquotargets‟

- Voeding (Vb gezond ontbijt picknicken in het park folders met tips voor

een gezonde boterhamdoos)

- Fysieke activiteit (Vb naschoolse activiteiten wandel naar school dagen

extra materiaal voor sportverenigingen)

- Televisie kijken (Vb TV-uit week folders voor leerkrachten)

o Gewicht van de kinderen uit de

interventiegroep nam minder toe

dan in de controlegroep

o Heupomtrek van de kinderen uit

de interventiegroep nam minder

toe dan in de controlegroep

Borys et al FLVSEPODE o 1e episode (1992-1997)

Lessen over gezonde voeding op school en verschillende andere

educatieve activiteiten tijdens de schooluren

o 2e episode (1997-2002)

Longitudinale observatie om de determinanten van

gewichtsverandering te bestuderen

De interventie ging ook verder De gemeenschap raakte meer en

meer betrokken in het project

Workshops voor gezinnen

Extra speelterreinen

Interscolaire competities

Affiches rond gezonde voeding

Aanpassen van schoolmenu‟s

Promotie van gezonde voeding via lokale handelaars

o 3e episode (2002-2007)

Aan 3000 vrijwilligers werd een gezondheidsonderzoek aangeboden

In 2004 kregen zij vrijwilligers dan advies over voeding en fysieke

activiteit

o 1992 ndash 2000 toename van BMI

en overgewicht

o 2000 - 2004 daling in de

prevalentie van overgewicht

vooral bij meisjes

o In Oise overgewicht 22 in

2004 en 19 in 2006

o In Charente Maritime 17 in

2004 en 15 in 2006

o In Haute-Garonne 19 in 2004

en 135 in 2006

Interventies gericht op de gemeenschap

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

31

Interventies gericht op scholen

Auteurs Onderzoek Doelgroep Inhoud Resultaat

Story et al Pathways Amerikaans-

Indiaanse

schoolkindere

n

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit

o Verandering van schoolmaaltijden naar gezondere

maaltijden

o Meer fysieke activiteit op school

o Informatiepakketten om mee te nemen naar huis

o Energieinname lager in interventie-

dan in controlegroep

o Geen effect op bewegen

o Geen reductie in percentage

lichaamsvet

Sallis et al SPARK Lagere

schoolkindere

n

o Extra fysieke activiteit op school door specialist of gewone

leerkrachten

o Gezondheidsgerelateerde activiteiten

o bdquoHuiswerk‟ meegeven rond gezonde activiteiten

o Meer calorieverbruik vooral in de

groep die oefeningen kreeg door de

specialist

o Geen verandering in BMI

o Niet meer fysieke activiteit buiten

de schooluren

Luepker et al CATCH Schoolkindere

n van de 3e-5

e

graad

o Lessen over gezonde voeding en fysieke activiteit in graad

3

o Aanleren van vaardigheden in graad 4 en 5

o Gezondere voeding in de kantines

o Significante toename van fysieke

activiteit

o Significante daling in het totaal

vetgehalte van de schoolmaaltijden

o BMI bleef gelijk

Ridgers et al Lagere school o Herinrichten van speelplaatsen zodat meer fysieke activiteit

mogelijk is

o Matige toename fysieke activiteit

vooral bij meisjes

Neumark-

Sztainer et al

Ready Set

Action

5e en 6

e

graadkinderen

met lagere SES

o Aanbieden van gezonde voeding

o Aanbieden van fysieke activiteit

o Voorbereiden en opvoeren van een toneelstuk

o Tips via folders voor de ouders rond gezonde voeding

o Ouders waren meer geneigd gezond

gedrag te belonen

o Gewicht bleef gelijk

Vizcaiacuteno et al 9-jarigen o Naschoolse sportactiviteiten o Triceps Skinfold Thickness gedaald

o Percentage lichaamsvet daalde bij

meisjes

o Concentratie apolipoproteiumlnen in

bloed gedaald

Graf et al CHILT Lagere

schoolkinderen

o Extra lessen over gezondheid

o Extra mogelijkheden om te bewegen werden aangeboden

o Beweging tijdens de lessen

o BMI bleef gedurende 4 jaar gelijk

James et al 7-11 jarigen o Educatie rond negatieve effecten van suikerhoudende drank o Consumptie van water nam toe

o In de controlegroep steeg het

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

32

percentage kinderen met

overgewicht met 75 In de

interventiegroep daalde dit

percentage met 02

Stock et al Healthy

buddies

program

Lagere

schoolkinderen

o 4e tot 6

e graad kregen lessen over fysieke activiteit gezonde

voeding en leerden een gezond beeld te hebben over hun

eigen lichaam Deze leerlingen werden dan bdquobuddies‟ van

kinderen uit de 1e tot 3

e graad en gaven deze op een

originele manier dezelfde lessen

o Kennis en gedrag rond gezondheid

verbeterde

o De systolische bloeddruk van de

kinderen in de interventiegroep was

na de interventie minder gestegen

dan bij de controlegroep

o BMI steeg significant minder in de

interventiegroep dan in de

controlegroep

Zahner et al KISS Lagere

schoolkinderen

o Kinderen kregen informatie over gezonde voeding de

nadelen van TV kijken hellip

o Er werden extra fysieke activiteiten aangeboden door

professionele sportleraren

o Nog geen resultaten bekend

Warren et al Be Smart 1e en 2

e graad o Onderverdeling in 4 groepen

- Be smart controle

- Eat smart lessen over gezonde voeding

- Play smart lessen over fysieke activiteit

- Eat smart play smart combinatie van lessen

over gezonde voeding en fysieke activiteit hun

ouders werden ook in het project betrokken

o Toename van fruitconsumptie

voornamelijk in de eat smart groep

o Meer fysieke activiteit vooral in de

bdquoPlay smart‟ en de bdquoEat smart play

smart‟ groepen

o Geen verschil in percentage

overgewicht

o Geen extra fysieke activiteit thuis

Foster et al Lagere

schoolkinderen

o Evaluatie school en omgeving door de schoolmedewerkers

zelf

o Schoolmaaltijden werden gezonder

o Leerkrachten kregen informatie over gezondheid en gaven

dit door aan de ouders

o Ouders kregen informatie via folders

o In de controlescholen ontwikkelden

15 van de leerlingen overgewicht

terwijl dit in de interventiescholen

75 was

Sahota et al APPLES 8-10 jarige

kinderen

o Opleiden van leerkrachten rond gezondheidsecudatie

o Gezondere schoolmaaltijden

o Meer fysieke activiteiten

o 76 of 89 van de actiepunten die

opgesteld waren werden aangepakt

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

33

Harrison et al Switch off

ndash Get

active

Lagere

schoolkinderen

uit een lagere

socio-

economische

klasse

o Het doel was de fysieke activiteit te verhogen ten nadele

van het aantal uren televisie kijken via extra lessen

educatief materiaal zoals dagboeken

o Ouders kregen ook informatie en werden aangespoord mee

te werken aan het dagboek van hun kinderen

o Hoeveelheid fysieke activiteit nam

toe

o Het aantal uren dat kinderen TV

keken bleef gelijk

o BMI bleef gelijk

o Fitheid bleef gelijk

Lazaar et al 6-10 jarige

kinderen

o Lessen over gezondheid

o Extra sportactiviteiten

o BMI daalde zowel bij obese als

niet-obese kinderen

Williamson et

al

Wise mind Kinderen uit de

2e tot 6

e graad

o Campagnes rond voeding en fysieke activiteit via

leerkrachten internet posters brieven hellip

o Veranderingen in het voedingsaanbod in de schoolcafetaria

o Minder calorie-inname

o Minder vetinname

o Minder proteiumlne inname

o Meer fysieke activiteit

Jurg et al JUMP-in Kinderen uit de

4e tot 6

e graad

o Extra sportactiviteiten tijdens en na de schooluren

o Via een spel kregen de kinderen lessen over gezondheid

o Ouders kregen informatie en werden gevraagd deel te

nemen in de bdquofinaleweek‟

o Meer fysieke activiteit

Interventies gericht op het gezin

Auteurs Onderzoek Inhoud Resultaat

Joosse et al Fit KidsFit

Families

o Ouders en kinderen kregen samen of alleen les rond gezonde voeding fysieke

activiteit en gezond gedrag

o De BMI daalde bij 81

o Bij 13 bleef de BMI gelijk

o Bij 96 van de volwassenen en bij

81 van de kinderen nam de

fysieke activiteit toe

o Bij 65 van de kinderen nam het

zelfvertrouwen toe

Haire-Joshu et

al

High 5 for

kids

o Gepersonaliseerde nieuwsbrieven

o Verschillende huisbezoeken

o Hulpmaterieel voor de ouders en de kinderen

o Meer consumptie groenten en fruit

Rodearmel et

al

o Er werden aanbevelingen gegeven om gezonder te eten en te bewegen o Totale energie-inname bleef gelijk

o BMI bleef gedurende de

interventie gelijk

o Gezinnen aten gezondere voeding

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

34

5 Discussie

Gezien de stijgende prevalentie van zwaarlijvigheid bij kinderen en de

gezondheidsbedreigende gevolgen hiervan is ingrijpen dringend nodig Voordat men kan

ingrijpen is het noodzakelijk om te weten hoe overgewicht en obesitas ontstaan In het

voorgaande deel van deze thesis werden de tot nu toe gekende determinanten besproken In

het volgende deel wordt er kritisch gekeken naar de bestudeerde literatuur en wordt er een

samenvatting gemaakt waaruit aanbevelingen voor toekomstige studies voortvloeien

Verschillende epidemiologische en experimentele studies tonen aan dat de prenatale periode

een belangrijke periode is voor de ontwikkeling van een kind Prenatale determinanten van

obesitas zijn volgens verschillende studies obesitas bij de moeder ondervoeding bij de foetus

en roken tijdens de zwangerschap Alle 3 zorgen ze duidelijk voor een toegenomen risico op

obesitas De onderzoekers zijn het er echter nog niet over eens via welk mechanisme deze

factoren zwaarlijvigheid veroorzaken Het is echter wel duidelijk dat het geboortegewicht

bepaald wordt door verschillende prenatale factoren Men kan dus reeds beginnen met

preventie van overgewicht wanneer het kind nog niet geboren is Het promoten van gezonde

eetgewoontes en een gezonde levensstijl bij de moeder komt dus zowel de ouders als het kind

ten goede

In heel wat studies wordt er een associatie aangetoond tussen geboortegewicht en

zwaarlijvigheid Net zoals Oken en Gillman (2003) vinden tal van andere onderzoekers dat

een hoog geboortegewicht geassocieerd is met zwaarlijvigheid op latere leeftijd Oken en

Gillman (2003) toonden ook aan dat een laag geboortegewicht (ontstaan door foetaal

voedingstekort) hieraan geassocieerd is Met dit laatste zijn echter niet alle onderzoekers het

eens (Hirschler et al 2008) Op dit vlak zijn dus nog extra onderzoeken nodig Vooral gezien

de huidige discussie rond de invloed van roken van de ouders op de eventuele ontwikkeling

van zwaarlijvigheid bij hun kinderen De verklaring hiervoor zou zijn dat roken zorgt voor

minder doorbloeding van de placenta die dan opnieuw zorgt voor een lager geboortegewicht

zoals eerder reeds aangehaald werd (Oken et al 2008) Wanneer er dus een consensus zou

ontstaan over een associatie tussen laag geboortegewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd

heeft men een nieuw aangrijpingspunt in de preventie van obesitas Antirookcampagnes

zouden dus niet enkel zorgen voor een betere gezondheid van de moeder maar ook voor dat

van het kind

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

35

Obesitas kan niet enkel veroorzaakt worden door genetische factoren Er is namelijk altijd een

interactie tussen genen en omgeving noodzakelijk om obesitas te doen ontstaan Dit is

positief gezien genen in tegenstelling tot de omgeving niet te beiumlnvloeden zijn

Momenteel is er nog een grote discussie omtrent de invloed van borstvoeding op het gewicht

van de baby Verschillende onderzoekers tonen een omgekeerd evenredige relatie tussen

borstvoeding en het risico op zwaarlijvigheid aan (Gillman et al 2001) Anderen vinden

echter geen relatie De verschillen in onderzoeksresultaten kunnen veroorzaakt worden door

verscheidene factoren Een eerste factor is dat er in de meeste studies geen rekening gehouden

wordt met de sociale context Bepaalde onderzoekers zoals Amir en Donath (2008) geven

bijvoorbeeld aan dat borstvoeding vaker voorkomt in gezinnen met een hogere SES Gezien

de mogelijke relatie tussen een hogere SES en een lagere kans op het ontwikkelen van

overgewicht moet hiermee rekening gehouden worden Een andere opmerking op de tot nu

toe uitgevoerde studies is dat er slechts een beperkt aantal studies onderzochten of het effect

van borstvoeding ook bleef bestaan op volwassen leeftijd Vooraleer men kan besluiten of

borstvoeding een preventief effect heeft op overgewicht is het noodzakelijk studies uit te

voeren die rekening houden met zoveel mogelijk van deze aangehaalde argumenten Dit is

echter niet zo realistisch gezien het onmogelijk is om al deze factoren onder controle te

krijgen Het zal dus nog heel wat moeite vergen om de relatie tussen borstvoeding en een

vermindering van het risico op zwaarlijvigheid aan te tonen Dit zou bijvoorbeeld mogelijk

zijn via longitudinale studies die vrouwen en hun baby‟s gedurende verschillende jaren

opvolgen

Zwaarlijvigheid kwam vroeger vooral voor in gezinnen met een hoge SES omdat enkel zij

zich voldoende voedsel konden veroorloven Uit meerdere studies blijkt echter dat we

geeumlvolueerd zijn naar een omgekeerde verhouding (Knai et al 2007) Er is namelijk

aangetoond dat kinderen uit gezinnen met een lage SES vaker zwaarlijvig zijn dan vroeger

(Knai et al 2007) Verschillende verklaringen zijn reeds gepostuleerd Ongezonde voeding is

vaak goedkoper dan gezonde voeding Ook het verschil in educatie bij ouders uit de

verschillende socio-economische klassen helpt deze kloof te onderhouden Bij het opstellen

van een preventieprogramma moet dus rekening gehouden worden met het verschil in kennis

en de verschillende financieumlle mogelijkheden van de gezinnen Om ervoor te zorgen dat alle

kinderen kunnen deelnemen aan de interventies kan bijvoorbeeld de steun worden ingeroepen

van het OCMW de overheid lokale KMO‟s of liefdadigheidsinstellingen Om het verschil in

educatie wat weg te werken kan men de ouders via verschillende manieren informatie geven

Bijvoorbeeld via folders vergaderingen hellip

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

36

Kinderen beschikken over een ingebouwde regulatie van hun energie-inname die ervoor zorgt

dat ze altijd voldoende energie innemen Uit studies blijkt dat noch restrictie van ongezonde

voeding noch het verplichten van eten van gezonde voeding beide geen positief effect hebben

op het ontwikkelen van zwaarlijvigheid (Galloway et al 2006)

Rolmodellen en de sociale omgeving waarin voedsel gegeten wordt blijken een belangrijke

rol te spelen in het eetgedrag van een kind (Jansen et al 2001) Wanneer men ouders hiervan

op de hoogte stelt kunnen zij er voor zorgen dat hun kinderen vaker groenten en fruit zouden

eten Dit door zelf een gezonde voedingsstijl aan te nemen en de omgeving aan te passen

zodat deze uitnodigt tot het eten van gezonde voedingsmiddelen Educatie van ouders

hieromtrent zou dus opgenomen moeten worden in een goed preventieproject

Reclame heeft eveneens een belangrijke invloed op het eetgedrag en de voedselkeuze van

kinderen (Borzekowski and Robinson 2001) Tot nu toe heeft reclame voornamelijk een

negatieve invloed op het kind Verschillende pogingen van overheden om reclame gericht op

kinderen in verband met energierijk voedsel te beperken kunnen deze invloed verminderen

Men kan dit echter ook positief bekijken en de reclame net gaan gebruiken in

preventieprogramma‟s om kinderen meer groenten en fruit te laten eten Bijkomend

onderzoek rond het effect van promotie van gezonde voedingsmiddelen op het eetgedrag en

de voedselkeuzes bij kinderen is echter nog noodzakelijk vooraleer men hierover een

uitspraak kan doen

Naast een gezond eetpatroon is voldoende fysieke activiteit noodzakelijk om een gezond

gewicht te behouden Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen in vergelijking met vroeger

meer tijd spenderen aan passieve activiteiten zoals televisie kijken computerspelletjes spelen

hellip (EEHC) Hierdoor hebben ze dus minder fysieke activiteit per dag wat kan leiden tot het

ontstaan van overgewicht Studies hebben daarnaast ook aangetoond dat de oorzaak van dit

sedentair gedrag niet altijd bij het kind zelf ligt De woon- en schoolomgeving van het kind

blijkt hierin een belangrijke rol te spelen (Davison and Lawson 2006) Een veilige en

aantrekkelijke omgeving om te bewegen is dus noodzakelijk In deze context is een

belangrijke rol weggelegd voor de overheden en alle lokale bestuurorganen

Veel onderzoeken zijn het erover eens dat te weinig slaap bij kinderen leidt tot een hoger

risico op zwaarlijvigheid Een nadeel van deze onderzoeken is dat de gegevens over slaap

meestal bekomen werden via zelfrapportage Deze verkregen onderzoeksdata zijn volgens

verschillende studies minder accuraat dan wanneer men ze objectief meet (Marshall et al

2008) Onderzoek met objectieve meetinstrumenten is dus noodzakelijk om hierover

zekerheid te creeumlren Obesitas is echter niet het enige mogelijk negatief gevolg van te weinig

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

37

slaap Ook meer verkeersongevallen neurologische problemen hellip kunnen voortvloeien uit

een tekort aan slaap Daarom is het niet verkeerd om ouders aan te bevelen om hun kind

voldoende slaap te bezorgen

Uit verschillende studies komt eveneens naar voor dat een aantal familiale kenmerken

bepalend kunnen zijn voor het gewicht van een kind Onder andere de BMI en het

activiteitsniveau van de ouders maar ook de etniciteit van het kind blijkt belangrijk te zijn

Uit deze literatuurstudie blijkt dat er veel verschillende factoren zijn die mogelijk een rol

spelen in het ontstaan van overgewicht bij kinderen Wanneer men de besproken

determinanten bekijkt kan men tot de volgende aanbevelingen komen in verband met de

inhoud van preventieprogramma‟s 1) Men kan reeds beginnen met preventie door vrouwen

die zwanger willen worden te wijzen op de prenatale factoren die het later gewicht van hun

kind mee bepalen Antirookcampagnes en preventie van overgewicht bij de moeder kunnen

bijvoorbeeld bijdragen tot de preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen 2) Men kan via

campagnes de bevolking duidelijk maken dat men zelf iets kan doen aan overgewicht en zo de

aloude stelling bdquohet zit in mijn genen dus ik kan er niets aan doen‟ verwerpen 3) Men kan

aan de huidige borstvoedingcampagnes bij jonge moeders het argument dat borstvoeding

mogelijks meehelpt aan de preventie van zwaarlijvigheid bij hun kind toevoegen 4) Er moet

rekening gehouden worden met de verschillende bevolkingsgroepen in de maatschappij

Onder andere met het verhoogd risico op overgewicht bij de allochtone en lagere socio-

economische klasse 5) Men zou aan ouders het effect van hun levenswijze en opvoeding op

het gewicht van hun kind duidelijk kunnen maken Men zou hen bijvoorbeeld kunnen wijzen

op de rol van restrictie in verband met voeding op de voorbeeldfunctie die zij vormen en op

het algemeen belang van voldoende slaap bij hun kind 6) Het zou nuttig zijn om de rol van de

media in de toenemende prevalentie van overgewicht aan te pakken Minder reclame voor

energierijk voedsel gericht op kinderen en aanmoediging tot sporten en gezond eten via

programma‟s zijn maar 2 elementen die een onderdeel kunnen vormen van een goede

preventiestrategie 7) Het is noodzakelijk om overheden en lokale gemeentebesturen op de rol

van een veilige woonomgeving in de hoeveelheid fysieke activiteit van kinderen te wijzen 8)

Het is absoluut noodzakelijk om de hoeveelheid fysieke activiteit te doen toenemen en het te

veel innemen van energierijke voeding te doen dalen

Het is echter niet zo dat eacuteeacuten enkele factor verantwoordelijk is voor het ontstaan van

overgewicht bij een kind Er is steeds een samenspel van factoren nodig Men kan zich nu

afvragen hoe men een goede preventiestrategie moet ontwikkelen Moet men ingrijpen op 1

van de factoren Of is het beter om zoveel mogelijk factoren in eacuteeacuten keer aan te pakken En

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

38

moet men zich dan richten op een bepaalde groep Of is het beter om zoveel mogelijk

kinderen in 1 keer te bereiken En wat is de meest geschikte methode hiervoor Om het

antwoord op deze vragen te vinden wordt in de volgende paragrafen ingegaan op de reeds

besproken interventies

De preventie van overgewicht bij kinderen moet in elk land als een prioritair onderdeel van de

nationale volksgezondheid worden beschouwd Hiervoor is het echter noodzakelijk dat

federale en lokale politici voldoende middelen ter beschikking stellen zodat onderzoek

evaluatie en verspreiding van effectieve preventieprogramma‟s mogelijk wordt Veel

aangelegenheden zoals parken recreatiefaciliteiten verkeersveiligheid hellip die noodzakelijk

zijn om preventieprogramma‟s uit te voeren moeten goedgekeurd worden door de federale of

lokale overheid Het is dan ook hun taak om deze projecten te ondersteunen en er voor te

zorgen dat er voldoende evaluatie plaatsvindt Wanneer een project niet effectief blijkt te zijn

kan de overheid ingrijpen en het project stilleggen of herontwerpen Zijn deze echter wel

effectief dan moet de overheid ervoor zorgen dat deze bekend gemaakt worden en ook

toepasbaar worden in andere gemeenschappen De regering kan ook bedrijven en media die

een gezonde levensstijl promoten helpen om hun doel te bereiken Dit kunnen ze doen door

hen technische assistentie wetenschappelijke evidentie en algemene steun zoals premies aan

te bieden Ook kan de overheid gebruik maken van de media om een gezonde levensstijl te

promoten De overheid kan ook scholen verplichten om hun schoolmaaltijden aan bepaalde

voedingsstandaarden te laten voldoen En scholen die elke dag tenminste 30 minuten fysieke

activiteit aanbieden belonen via extra premies Indien de overheid deze en nog verschillende

andere maatregelen neemt zal de maatschappij zich systematisch gaan aanpassen en een

minder obesogene maatschappij worden Voldoende fysieke activiteit en gezonde voeding

zullen de norm worden Er is nog veel wetenschappelijk onderzoek naar effectieve

preventiestrategieeumln nodig maar dit geeft overheden geen permissie om rustig af te wachten

tot er een algemene effectieve preventiestrategie voorhanden is

Verschillende preventiecampagnes gericht op een gemeenschap bleken effectief te zijn Een

zeer goed voorbeeld hiervan is het Franse EPODE project die nu aan het uitbreiden is naar de

buurlanden En waarbij zowel de overheid de scholen als de gezinnen betrokken worden

Scholen worden door een aantal onderzoekers gezien als de beste plaats om een interventie te

doen Verschillende argumenten ondersteunen deze theorie Een eerste is dat men op deze

manier veel kinderen kan bereiken In Belgieuml is er leerplicht van 6 tot 18 jaar wat betekent dat

alle kinderen van deze leeftijdscategorie bereikt kunnen worden Een volgend argument is dat

kinderen een groot deel van hun tijd op school doorbrengen Er is dus heel wat tijd om

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

39

interventies uit te voeren Ook een aantal maaltijden worden op school genomen Scholen

kunnen dus niet enkel instaan voor het aanleren van een gezonde levensstijl maar zijn

daarnaast zelf ook deels verantwoordelijk voor de dagelijkse energie-inname van kinderen

De Pathways studie (2003) greep dan ook in op dit laatste door het vetgehalte van de

aangeboden voeding te verminderen met een positief resultaat tot gevolg Er werd geen

toename meer gezien van de BMI bij de kinderen wat ook het doel is van een primaire

preventie van overgewicht Beperken van het vetgehalte in schoolmaaltijden is dus een

efficieumlnte schoolgerichte interventie ter preventie van overgewicht (Story et al 2003)

Verschillende onderzoekers probeerden hetzelfde te bereiken door de hoeveelheid fysieke

activiteit van de kinderen te verhogen Sommigen probeerden vooral de kinderen te activeren

op de school zelf zoals Ridgers et al (2007) Dyment en Bell (2008) wat hen effectief ook

lukte Anderen besloten in te grijpen op meerdere factoren tegelijk en gaven de kinderen

zowel gezondheidslessen als de kans om actiever te zijn op school Voorbeelden hiervan zijn

de SPARK studie de CATCH studie het CHILT-project het bdquoHealthy buddies program‟ de

KISS studie en het bdquoBe Smart project‟ Zij bereikten telkens een ander effect (zie eerder) Dit

is logisch gezien de focus van deze studies ook anders was Nog anderen waaronder

Neumark-Sztainer et al (2008) en Vizcaiacuteno et al (2008) probeerden via een naschools

project een goed preventieprogramma te ontwikkelen Ook dit bleek te werken Er zijn echter

ook nadelen verbonden aan het uitvoeren van preventies op scholen Scholen kampen vaak

met een tekort aan personeel om dit alles uit te kunnen voeren Ook het budget van de school

speelt een rol Deze problemen kunnen echter opgelost worden indien overheidssteun zou

gegeven worden aan de projecten De meeste interventies in scholen die een positief

preventief effect bekwamen maakten gebruik van de bdquosociaal cognitieve theorie‟ (Sharma

2006) Een belangrijk onderdeel van deze theorie is dat mensen leren door anderen te

observeren (modelling) Toegepast op deze situatie betekent dit dat kinderen leren door

anderen te observeren Uit verschillende studies blijkt dat kinderen vaak hun ouders als

rolmodel aanzien en zich aan hen gaan spiegelen (Jansen et al 2001) Het is dan ook

essentieel om ouders in een preventieprogramma te betrekken wat ook uit de resultaten van

studies naar voren komt

Een aantal onderzoekers zoals Joosse et al (2008) en Haire-Joshu et al (2008) richtten hun

preventieprogramma op de gezinnen Er zijn verschillende argumenten te vinden die deze

aanpak steunen Zoals reeds vermeld blijken ouders vaak als rolmodel gezien te worden door

hun kinderen (Jansen et al 2001) Bij interventies gericht op gezinnen zal het gedrag van

ouders automatisch ook aangepakt worden en zo kan men dus rechtstreeks en via een omweg

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

40

het gedrag van de kinderen veranderen Een bijkomend voordeel is dat kinderen met

overgewicht zich misschien minder gefixeerd voelen wanneer er gepraat wordt over het

gewicht binnen het gezin dan wanneer dit in een klas wordt gedaan Een punt van kritiek op

deze preventieprogramma‟s is dat de invloed van ouders op hun kinderen afhankelijk is van

de leeftijd van de kinderen Jonge kinderen blijken hun ouders vaker als rolmodel te zien dan

oudere kinderen (Katzmarzyk et al 2008) Hieruit kan men afleiden dat gezinsgerichte

interventies misschien meer effect hebben op jongere kinderen dan op oudere kinderen

Verschillende auteurs waaronder Thomas H (2006) en staan echter sceptisch tegenover de

tot nu toe uitgevoerde interventies Het termijn gedurende dewelke de interventies werden

uitgevoerd en opgevolgd zijn is volgens hen onvoldoende lang Een ander punt van kritiek is

dat veel van deze studies vertekend zijn door een aantal factoren Eeacuten hiervan is dat de

kinderen in de controlegroep beiumlnvloed kunnen worden door andere campagnes rond

preventie van overgewicht Dit is mogelijk omdat er nu verschillende instanties zijn die extra

aandacht geven aan dit thema Hierdoor is het verschil tussen de controle- en de

interventiegroep kleiner Een tweede argument is dat de uitgevoerde studies niet overal

implementeerbaar zijn Dit betekent dat niet elke bevolkingsgroep de zelfde samenstelling

heeft als de interventiegroep Dit is belangrijk gezien uit studies blijkt dat bepaalde

bevolkingskenmerken een verhoogd risico vormen voor overgewicht zoals mensen met een

lage SES diabetici migranten hellip Een probleem bij het vergelijken van de interventies is de

manier van rapporteren Sommige onderzoekers meten het verschil tussen BMI van de

kinderen voor en na de interventie anderen de huidplooidikte hellip Op deze manier kan men

niet besluiten of bepaalde interventies effectiever zijn dan anderen Ook blijken sommige

interventies effectief als men de huidplooidikte meet maar niet wanneer men kijkt naar de

BMI Het zou nuttig zijn indien de toekomstige studies beide methoden gebruiken Dit biedt 2

voordelen Het eerste voordeel is dat het makkelijker zou zijn om het effect van interventies te

vergelijken Ten tweede biedt het een duidelijker beeld van wat de interventie verandert in de

lichaamssamenstelling

Er is nog veel onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat nu de beste preventiestrategie is

maar uit alle besproken studies blijkt dat ingrijpen op zowel de eetgewoonten als op de

fysieke activiteit van kinderen nuttig is in de preventie van zwaarlijvigheid Bovendien blijkt

ook dat projecten die zowel educatie als toepassingsmogelijkheden aanbieden de meest

doeltreffende zijn Bij het ontwerpen van interventiestrategieeumln is het echter ook belangrijk

om rekening te houden met de multiple niveaus die het gedrag van kinderen bepalen Enkel

het kind zelf aanmoedigen tot meer bewegen om fysieke activiteit te promoten heeft dus

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

41

minder nut dan wanneer men zowel de woonomgeving bdquobeweeg-vriendelijker‟ maakt de

ouders en de school erbij betrekt de media mobiliseert hellip Tips om in te grijpen op deze

verschillende niveaus werden eerder reeds gegeven Tot nu toe lijkt het zo te zijn dat vooral

schoolgerichte preventiecampagnes het meest doeltreffend zijn Echter het is zeer moeilijk

om dit te objectiveren Men krijgt vooral de indruk dat deze interventies het meest

doeltreffend zijn omdat dit tot nu toe de meest uitgevoerde interventies zijn Daarom zijn

extra studies noodzakelijk om te weten welke strategie het beste is Maar met de huidige

gegevens kan men besluiten dat campagnes ter preventie van zwaarlijvigheid bij kinderen

dringend noodzakelijk zijn Dat deze moeten ingrijpen op verschillende determinanten en op

een multidisciplinaire manier En dit langdurig met frequent een controle op de effectiviteit

6 Annexen

61 Annex 1

Birth weight breastfeeding child community determinants food genes government

obesity physical activity prenatal prevention restriction risk school-based prevention

sleep socio-economic

62 Annex 2

Grafieken evolutie BMI

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

42

63 Annex 3

64 Annex 4

De odds is de verhouding van de kans op het optreden van een gebeurtenis en de kans op het

niet-optreden ervan De odds ratio (OR) is de verhouding van twee odds

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

43

7 Referentielijst

AHRENS WA BAMMANN KA DE HENAUW SB HALFORD J C PALOU AD PIGEOT

IA SIANI AE SJOumlSTROumlMF M Understanding and preventing childhood obesity and related

disorders IDEFICS A European multilevel epidemiological approach Nutrition Metabolism amp

Cardiovascular Diseases 2006 16 302-308

AMIR LH DONATH SM Socioeconomic status and rates of breastfeeding in Australia evidence

from three recent national health surveys Med J Aust 2008 189 254-266

BENTON D Role of parents in the determination of food preferences of children and the

development of obesity International Journal of Obesity 2004 28 858-869

BLOMQUIST HK BERGSTROumlM E Obesity in 4-year-old children more prevalent in girls and in

municipalities with a low socioeconomic level 2006 Foundation Acta PaeligdiatricaActa Paeligdiatrica

96 113-116

BORYS JM EPODE London 2006 Opgehaald op 24 oktober 2008 van

httpwwwucdielipgenepast_eventslondon06html

BORZEKOWSKI DLG ROBINSON TN The 30-Second Effect An Experiment Revealing the

Impact of Television Commercials on Food Preferences of Preschoolers Journal of the American

Dietetic Association 2001 101 42-46

BOUCHARD C TREMBLAY A Genetic effects in human energy expenditure components Int J

Obes 1990 14 49-55

BURKE V BEILIN LJ DUNBAR D Family lifestyle and parental body mass index as predictors

of body mass index in Australian children a longitudinal study International Journal of Obesity

2001 25 147-157

CHEN X BEYDOUN MA WANG Y Is sleep duration associated with childhood obesity A

systematic review and meta-analysis Obesity 2008 16 265-274

CHIOLERO A BOVET P PACCAUD F Association between maternal smoking and low birth

weight in Switzerland the EDEN study Swiss Med Wkly 2005 135 525-530

COON CA TUCKER KL Television and children‟s consumption patterns Minerva pediatr

2002 54 423-436

COON KA GOLDBERG J ROGERS BL TUCKER KL Relationships between use of

television during meals and children‟s food consumption patterns Pediatrics 2001 107

DANIELS SR The consequences of childhood overweight and obesity The Future of children

2006 16 47-67

DAVISON KK BIRCH LL Childhood overweight a contextual model and recommendations for

future research Obesity Reviews 2001 2 159-171

DAVISON KK LAWSON DT Do attributes in the physical environment influence childrens

physical activity A review of the literature International Journal of Behavioral Nutrition and Physical

Activity 2006 3 288-292

44

DOLLMAN J RIDLEY K OLDS T LOWE E Trend in the duration of school-day sleep among

10- to 15-year-old South Australians between 1985 and 2004 Acta Pediatr 2007 96 1011-1014

DYMENT JE BELL AC Grounds for movement green school grounds as sites for promoting

physical activity Health Educ Res 2008 23 952-962

EBBELING CB PAWLAK DB LUDWIG DS Childhood obesity public-health crisis common

sense cure Lancet 2002 360 473-82

FAITH MS KERNS J Infant and child feeding practices and childhood overweight the role of

restriction Maternal and Child Nutrition 2005 164-168

FARLEY TA MERIWETHER RA BAKER ET A pilot study of an environmental intervention

to increase physical activity in inner-city children Am J Public Health 2007 971625-1631

FAROOQI IS Genetic and hereditary aspects of childhood obesity Best Practice amp Research

Clinical Endocrinology amp Metabolism 2005 19 359-374

FINN K JOHANNSEN N SPECKER B Factors associated with physical activity in preschool

children The journal of pediatrics 2002 140 81-85

FISHER JO BIRCH LL Parents restrictive feeding practices are associated with young girls

negative self-evaluation of eating J Am Diet Assoc 2000 100 1341-1346

FISHER JO ROLLS BJ BIRCH LL Children‟s bite size and intake of an entree are greater with

large portions than with age-appropriate or self-selected portions Am J Clin Nutr 20031164-1170

FOSTER GD SHERMAN S BORRADAILE KE GRUNDY KM VANDER VEUR SS

NACHMANI J KARPYN A KUMANYIKA S SHULTS J A Policy-Based School Intervention

to Prevent Overweight and Obesity Pediatrics 2008 121 794-802

FRANZINI L ELLIOTT MN CUCCARO P SCHUSTER M GILLILAND MJ GRUNBAUM

JA FRANKLIN F TORTOLERO SR Influences of Physical and Social Neighborhood

Environments on Childrens Physical Activity and Obesity Am J Public Health 2009 99 271-278

FUSSENEGGER D PIETROBELLI A WIDHALM K Childhood obesity political developments

in Europe and related perspectives for future action on prevention Obesity reviews 2007 9 76-82

GALLOWAY AT FIORITO LM FRANCIS LA BIRCH LL bdquoFinish your soup‟

Counterproductive effects of pressuring children to eat on intake and affect Appetite 2006 46 318-

323

GILLIAN H Development of taste and food preferences in children Curr Opin Clin Nutr Metab

Care 2008 11 315-319

GILLMAN MW RIFAS-SHIMAN L CAMARGO MCA BERKEY C FRAZIER A L

ROCKETT HRH FIELD AE COLDITZ GA Risk of Overweight Among Adolescents Who

Were Breastfed as Infants JAMA 2001 285 2461-2467

GRAF C KOCH B FALKOWSKI G JOUCK S CHRIST H STAUDENMAIER K TOKARSKI

W GERBER A PREDEL HG DORDEL S School-based prevention Effects on obesity and

physical performance after 4 years 2008Journal of Sports Sciences 26 987-994

45

GRAY VB BYRD SH COSSMAN JS CHROMIAK J CHEEK WK JACKSON GB Family

characteristics have limited ability to predict weight status of young children Journal of the American

Dietetic Association 2007 107 1204-1209

HAIRE-JOSHU D ELLIOTT MB CAITO NM HESSLER K NANNEY MS HALE N

BOEHMER TK KREUTER M BROWNSON RC High 5 for Kids The impact of a home

visiting program on fruit and vegetable intake of parents and their preschool children Preventive

Medicine 2008 47 77-82

HARDER T BERGMANN R KALLISCHNIGG G PLAGEMANN A Duration of Breastfeeding

and Risk of Overweight A Meta-Analysis American Journal of epidemiology 2005 162 397-403

HARRISON M BURNS CF MCGUINNESS M HESLIN J MURPHY NM Influence of a

health education intervention on physical activity and screen time in primary school children bdquoSwitch

OffndashGet Active‟ Journal of Science and Medicine in Sport 2006 9 388-394

HESKETH K WAKE M GRAHAM M WATERS E Stability of television viewing and

electronic gamecomputer use in a prospective cohort study of Australian children relationship with

body mass index Int J Behav Nutr Phys Act 2007 4 60

HIRSCHLER V BUGNA J ROQUE M GILLIGAN T GONZALEZ C Does Low Birth Weight

Predict ObesityOverweight and Metabolic Syndrome in Elementary School Children Arch Med

Res 2008 39 796-802

HITZE B BOSY-WESTPHAL A BIELFELDT F SETTLER U PLACHTA-DANIELZIK S

PFEUFFER M SCHREZENMEIR J MOumlNIG H MUumlLLER MJ Determinants and impact of

sleep duration in children and adolescents data of the Kiel Obesity Prevention Study European

Journal of Clinical Nutrition 2008 Advance online publication 1-8

HOLZHAUER S HOKKEN KOELEGA ACS DE RIDDER M HOFMAN A MOLL HA

STEEGERS EAP WITTEMAN JCM JADDOE VWV Effect of birth weight and postnatal

weight gain on body composition in early infancy The Generation R Study Early Hum Dev 2008

EPub ahead of print doi 101016jearlhumdev200811002

HUUS K LUDVIGSSON JF ENSKAumlR K LUDVIGSSON J Exclusive breastfeeding of Swedish

children and its possible influence on the development of obesity a prospective cohort study BMC

Pediatrics 2008 8 42-63

ISGANAITIS E LEVITSKY LL Preventing childhood obesity can we do it Curr Opin

Endocrinol Diabetes Obes 2008 15 1-8

JAMES J THOMAS P CAVAN D KERR D Preventing childhood obesity by reducing

consumption of carbonated drinks cluster randomized controlled trial BMJ 2004 328 22

JANSEN A TENNEY N Seeing mum drinking a bdquolight‟ product is social learning a stronger

determinant of taste preference acquisition than caloric conditioning Eur J Clin Nutr 2001 55 418-

422

JOOSSE L STEARNS M ANDERSON H HARTLAUB P EUCLIDE J Fit KidsFit Families a

report on a countywide effort to promote healthy behaviours WMJ 2008 107 231-236

JURG ME KREMERS SPJ CANDEL MJJM VAN DER WAL MF DE MEIJ JSB A

controlled trial of a school-based environmental intervention to improve physical activity in Dutch

children JUMP-in kids in motion Health Promotion International 2006 21 320-330

45

GRAY VB BYRD SH COSSMAN JS CHROMIAK J CHEEK WK JACKSON GB Family

characteristics have limited ability to predict weight status of young children Journal of the American

Dietetic Association 2007 107 1204-1209

HAIRE-JOSHU D ELLIOTT MB CAITO NM HESSLER K NANNEY MS HALE N

BOEHMER TK KREUTER M BROWNSON RC High 5 for Kids The impact of a home

visiting program on fruit and vegetable intake of parents and their preschool children Preventive

Medicine 2008 47 77-82

HARDER T BERGMANN R KALLISCHNIGG G PLAGEMANN A Duration of Breastfeeding

and Risk of Overweight A Meta-Analysis American Journal of epidemiology 2005 162 397-403

HARRISON M BURNS CF MCGUINNESS M HESLIN J MURPHY NM Influence of a

health education intervention on physical activity and screen time in primary school children bdquoSwitch

OffndashGet Active‟ Journal of Science and Medicine in Sport 2006 9 388-394

HESKETH K WAKE M GRAHAM M WATERS E Stability of television viewing and

electronic gamecomputer use in a prospective cohort study of Australian children relationship with

body mass index Int J Behav Nutr Phys Act 2007 4 60

HIRSCHLER V BUGNA J ROQUE M GILLIGAN T GONZALEZ C Does Low Birth Weight

Predict ObesityOverweight and Metabolic Syndrome in Elementary School Children Arch Med

Res 2008 39 796-802

HITZE B BOSY-WESTPHAL A BIELFELDT F SETTLER U PLACHTA-DANIELZIK S

PFEUFFER M SCHREZENMEIR J MOumlNIG H MUumlLLER MJ Determinants and impact of

sleep duration in children and adolescents data of the Kiel Obesity Prevention Study European

Journal of Clinical Nutrition 2008 Advance online publication 1-8

HOLZHAUER S HOKKEN KOELEGA ACS DE RIDDER M HOFMAN A MOLL HA

STEEGERS EAP WITTEMAN JCM JADDOE VWV Effect of birth weight and postnatal

weight gain on body composition in early infancy The Generation R Study Early Hum Dev 2008

EPub ahead of print doi 101016jearlhumdev200811002

HUUS K LUDVIGSSON JF ENSKAumlR K LUDVIGSSON J Exclusive breastfeeding of Swedish

children and its possible influence on the development of obesity a prospective cohort study BMC

Pediatrics 2008 8 42-63

ISGANAITIS E LEVITSKY LL Preventing childhood obesity can we do it Curr Opin

Endocrinol Diabetes Obes 2008 15 1-8

JAMES J THOMAS P CAVAN D KERR D Preventing childhood obesity by reducing

consumption of carbonated drinks cluster randomized controlled trial BMJ 2004 328 22

JANSEN A TENNEY N Seeing mum drinking a bdquolight‟ product is social learning a stronger

determinant of taste preference acquisition than caloric conditioning Eur J Clin Nutr 2001 55 418-

422

JOOSSE L STEARNS M ANDERSON H HARTLAUB P EUCLIDE J Fit KidsFit Families a

report on a countywide effort to promote healthy behaviours WMJ 2008 107 231-236

JURG ME KREMERS SPJ CANDEL MJJM VAN DER WAL MF DE MEIJ JSB A

controlled trial of a school-based environmental intervention to improve physical activity in Dutch

children JUMP-in kids in motion Health Promotion International 2006 21 320-330

46

KATZMARZYK PT BAUR LA BLAIR SN LAMBERT EV OPPERT JM RIDDOCH C

Expert panel report from the International Conference on Physical Activity and Obesity in Children

24-27 June 2007 Toronto Ontario summary statement and recommendations Appl Physiol Nutr

Metab 2008 33 371-388

KINRA S BAUMER JH SMITH GD Early growth and childhood obesity a historical cohort

study Arch Dis Child 2005 90 1122-1127

KLEISER C ROSARIO AS MENSINK GBM PRINZ-LANGENOHL R KURTH BM

Potential determinants of obesity among children and adolescents in Germany results from the cross-

sectional KiGGS study BMC Public Health 2009 9 46 Opgehaald op 12 februari 2009 van

httpwwwbiomedcentralcom1471-2458946

KLEPP KI WIND M DE BOURDEAUDHUIJ I RODRIGO CP DUE P BJELLAND M

BRUG J Television viewing and exposure to food-related commercials among European school

children associations with fruit and vegetable intake a cross sectional study International Journal of

Behavioral Nutrition and Physical Activity 2007 4 46 Opgehaald op 19 juni 2008 van

httpwwwijbnpaorgcontent4146

KNAI CA SUHRCKE MB LOBSTEIN TC Obesity in Eastern Europe An overview of its

health and economic implications Economics and Human Biology 2007 5 392-408

KORTSALIOUDAKI C TZAVARA C BAGLATZI L PAPADOPOULOS N MANIOS Y

Breastfeeding and atopic disease in childhood the GENESIS study PEDIATRICS 2008 121 92-93

LANDHUIS CE POULTON R WELCH D HANCOX RJ Childhood Sleep Time and Long-

Term Risk for Obesity A 32-Year Prospective Birth Cohort Study Pediatrics 2008 122 955-960

LAZAAR N AUCOUTURIER J RATEL S RANCE M MEYER M DUCHEacute P Effect of

physical activity intervention on body composition in young children influence of body mass index

status and gender Acta Paediatr 2007 96 1315-1320

LEDDY MA POWER ML SCHULKIN J The Impact of Maternal Obesity on Maternal and Fetal

Health Rev Obstet Gynecol 2008 1 170-178

LI MU BYTH K EASTMAN CJ Childhood overweight and obesity by Socio-economic Indexes

for Areas MJA 2007 187 195-197

LOOS RJF BEUNEN G FAGARD R DEROM C VLIETINCK R Birth weight and body

composition in young women a prospective twin study Am J Clin Nutr 2002 75 676-682

LUCAS A BOYES S BLOOM SR AYNSLEY-GREEN A Metabolic and endocrine responses

to a milk feed in six-day-old term infants differences between breast and cows milk formula feeding

Acta Paediatr Scand 1981 70 195-200

LUDWIG DS PETERSON KE GORTMAKER SL Relation between consumption of sugar-

sweetened drinks and childhood obesity a prospective observational analysis Lancet 2001 357

505-508

LUEPKER RV PERRY CL MCKINLAY SM Outcomes of a field trial to improve children‟s

dietary patterns and physical activity the child and adolescent trial for cardiovascular health

(CATCH) JAMA 1996 275 768-776

47

LUMENG JC APPUGLIESE D CABRAL HJ BRADLEY RH ZUCKERMAN B

Neighborhood Safety and Overweight Status in Children Arch Pediatr Adolesc Med 2006 160 25-

31

MACLEOD KE GEE GC CRAWFORD P WANG MC Neighbourhood environment as a

predictor of television watching among girls Journal of Epidemiology and Community Health 2008

62 288-292

MAFFEIS C CASTELLANI M Physical activity An effective way to control weight in children

Nutrition Metabolism amp Cardiovascular Diseases 2007 17 394-408

MARSHALL SJ BIDDLE SJH GORELY T CAMERON N MURDEY I Relationship

between media use body fatness and physical activity in children and youth a meta-analysis

International Journal of Obesity and Related Metabolic Disorders 2004 28 1238-1246

MARSHALL NS GLOZIER N GRUNSTEIN RR Is sleep duration related to obesity A critical

review of the epidemiological evidence Sleep Medicine Reviews 2008 12 289-298

MARTI A MORENO-ALIAGA MJ HEBEBRAND J MARTΊNEZ JA Genes lifestyles and

obesity International Journal of Obesity 2004 28 29-36

MAZIAK W WARD KD STOCKTON MB Childhood obesity are we missing the big picture

Obesity reviews 2008 9 35-42

MENDEZ MA TORRENT M FERRER C RIBAS-FITOacute N SUNYER J Maternal smoking very

early in pregnancy is related to child overweight at age 5ndash7 y American Journal of Clinical Nutrition

2008 87 1906-1913

MORLAND KB EVENSON KR Obesity prevalence and the local food environment Health

Place 2009 15 491-495

MOSCHONIS G GRAMMATIKAKI E MANIOS Y Perinatal predictors of overweight at infancy

and preschool childhood the GENESIS study International Journal of Obesity 2008 32 39-47

NESS AR The Avon Longitudinal Study of Parents and Children (ALSPAC) ndash a resource for the

study of the environmental determinants of childhood obesity European Journal of Endocrinology

2004 151 141-149

NESS AR LEARY SD MATTOCKS C BLAIR SN REILLY4 JJ WELLS J INGLE S

TILLING K SMITH GD RIDDOCH C Objectively Measured Physical Activity and Fat Mass in

a Large Cohort of Children PLos Medicine 2007 4 476-484

NEUMARK-SZTAINER D HAINES J ROBINSON-OBRIEN R HANNAN PJ ROBINS M

BONNIE M PETRICH CA bdquoReady Set ACTION‟ A theater-based obesity prevention program

for children a feasibility study Health Education Research 2008 First published online 11 July 2008

1-14

NEUMARK-SZTAINER D HANNAN PJ STORY M CROLL J PERRY C Family meal

patterns Associations with sociodemographic characteristics and improved dietary intake among

adolescents J Am Diet Assoc 2003 103 317-322

NIXON GM THOMPSON JMD HAN DY BECROFT DM CLARK PM ROBINSON E

WALDIE KE WILD CJ BLACK PN MITCHELL EA Short Sleep Duration in Middle

Childhood Risk Factors and Consequences SLEEP 2008 31 71-78

48

OKEN E GILLMAN M W Fetal Origins of Obesity Obesity research 2003 11 496-506

OKEN E LEVITAN EB GILLMAN MW Maternal smoking during pregnancy and child

overweight systematic review and meta-analysis International Journal of Obesity 2008 32 201-210

ORRELL-VALENTE JK HILL LG BRECHWALD WA DODGE KA PETTIT GS BATES

JE ldquoJust Three More Bitesrdquo An Observational Analysis of Parents‟ Socialization of Children‟s

Eating at Mealtime Appetite 2007 48 37-45

OWEN CG MARTIN RM WHINCUP PH DAVEY-SMITH G GILLMAN MW COOK DG

The effect of breastfeeding on mean body mass index throughout life a quantitative review of

published and unpublished observational evidence Am J Clin Nutr 2005 82 1298-1307

PATRICK H NICKLAS TA A review of family and social determinants of children‟s eating

patterns and diet quality Journal of the American College of Nutrition 2005 24 2 83-92

PROCTER SB HOLCOMB CA Breastfeeding duration and childhood overweight among low-

income children in Kansas 1998ndash2002 American Journal of Public Health 2008 98 106-110

RAMACHENDERAN J BRADFORD J MCLEAN M Maternal obesity and pregnancy

complications A review Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology 2008

48 228ndash235

REILLY JJ METHVEN E MCDOWELL ZC HACKING B ALEXANDER D STEWART L

KELNAR CJH Health consequences of obesity Arch Dis Child 2003 88 748-752

RENDERS CM SEIDELL JC VAN MECHELEN W HIRASING RA Overgewicht en obesitas

bij kinderen en adolescenten en preventieve maatregelen Ned Tijdschr Geneeskd 2004 148 2066-

2070

RIDGERS ND STRATTON G FAIRCLOUGH SJ TWISK JW Long-term effects of a

playground markings and physical structures on childrens recess physical activity levels Prev Med

2007 44 393-397

RODEARMEL SJ WYATT HR BARRY MJ DONG F PAN D ISRAEL RG CHO SS

MCBURNEY MI HILL JO A Family-Based Approach to Preventing Excessive Weight Gain

Obesity 2006 14 1392-1401

ROLLS BJ ENGELL D BIRCH LL Serving portion size influences 5-year-old but not 3-year-old

children‟s food intakes J Am Diet Assoc 2000 232-234

ROMON M LOMMEZ A TAFFLET M BASDEVANT A OPPERT JM BRESSON JL

DUCIMETIERE P CHARLES MA BORYS JM Downward trends in the prevalence of

childhood overweight in the setting of 12-year school- and community-based programmes Public

Health Nutrition 2008 E-pub ahead of print doi101017S1368980008004278

SAHOTA P RUDOLF MCJ DIXEY R HILL AJ BARTH JH CADE J Evaluation of

implementation and effect of primary school based intervention to reduce risk factors for obesity

BMJ 2001 323 1027-1029

SALLIS JF MCKENZIE TL KOLODY B LEWIS M MARSHALL S ROSENGARD P

Effects of health-related physical education on academic achievement project SPARK Res Q Exerc

Sport 1999 70 127-134

48

OKEN E GILLMAN M W Fetal Origins of Obesity Obesity research 2003 11 496-506

OKEN E LEVITAN EB GILLMAN MW Maternal smoking during pregnancy and child

overweight systematic review and meta-analysis International Journal of Obesity 2008 32 201-210

ORRELL-VALENTE JK HILL LG BRECHWALD WA DODGE KA PETTIT GS BATES

JE ldquoJust Three More Bitesrdquo An Observational Analysis of Parents‟ Socialization of Children‟s

Eating at Mealtime Appetite 2007 48 37-45

OWEN CG MARTIN RM WHINCUP PH DAVEY-SMITH G GILLMAN MW COOK DG

The effect of breastfeeding on mean body mass index throughout life a quantitative review of

published and unpublished observational evidence Am J Clin Nutr 2005 82 1298-1307

PATRICK H NICKLAS TA A review of family and social determinants of children‟s eating

patterns and diet quality Journal of the American College of Nutrition 2005 24 2 83-92

PROCTER SB HOLCOMB CA Breastfeeding duration and childhood overweight among low-

income children in Kansas 1998ndash2002 American Journal of Public Health 2008 98 106-110

RAMACHENDERAN J BRADFORD J MCLEAN M Maternal obesity and pregnancy

complications A review Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology 2008

48 228ndash235

REILLY JJ METHVEN E MCDOWELL ZC HACKING B ALEXANDER D STEWART L

KELNAR CJH Health consequences of obesity Arch Dis Child 2003 88 748-752

RENDERS CM SEIDELL JC VAN MECHELEN W HIRASING RA Overgewicht en obesitas

bij kinderen en adolescenten en preventieve maatregelen Ned Tijdschr Geneeskd 2004 148 2066-

2070

RIDGERS ND STRATTON G FAIRCLOUGH SJ TWISK JW Long-term effects of a

playground markings and physical structures on childrens recess physical activity levels Prev Med

2007 44 393-397

RODEARMEL SJ WYATT HR BARRY MJ DONG F PAN D ISRAEL RG CHO SS

MCBURNEY MI HILL JO A Family-Based Approach to Preventing Excessive Weight Gain

Obesity 2006 14 1392-1401

ROLLS BJ ENGELL D BIRCH LL Serving portion size influences 5-year-old but not 3-year-old

children‟s food intakes J Am Diet Assoc 2000 232-234

ROMON M LOMMEZ A TAFFLET M BASDEVANT A OPPERT JM BRESSON JL

DUCIMETIERE P CHARLES MA BORYS JM Downward trends in the prevalence of

childhood overweight in the setting of 12-year school- and community-based programmes Public

Health Nutrition 2008 E-pub ahead of print doi101017S1368980008004278

SAHOTA P RUDOLF MCJ DIXEY R HILL AJ BARTH JH CADE J Evaluation of

implementation and effect of primary school based intervention to reduce risk factors for obesity

BMJ 2001 323 1027-1029

SALLIS JF MCKENZIE TL KOLODY B LEWIS M MARSHALL S ROSENGARD P

Effects of health-related physical education on academic achievement project SPARK Res Q Exerc

Sport 1999 70 127-134

49

SANIGORSKI AM BELL AC KREMER PJ CUTTLER R SWINBURN BA Reducing unhealthy

weight gain in children through community capacity-building results of a quasi-experimental

intervention program Be Active Eat Well International Journal of Obesity 2008 32 1060-1067

SEBIRE NJ JOLLY M HARRIS JP WADSWORTH J JOFFE M BEARD RW REGAN L

ROBINSON S Maternal obesity and pregnancy outcome a study of 287 213 pregnancies in London

International Journal of Obesity 2001 25 1175-1182

SHARMA M School-based interventions for childhood and adolescent obesity Obesity Reviews

2006 7 261-269

SMOYER-TOMIC DE SPENCE JC RAINE KD AMRHEIN C CAMERON N

YASENOVSKIY V CUTUMISU N HEMPHILL E HEALY J The association between

neighbourhoods socioeconomic status and exposure to supermarkets and fast food outlets Health amp

Place 2008 14 740-754

SPIEGEL K TASALI E PENEV P VAN CAUTER E Brief communication sleep curtailment in

healthy young men is associated with decreased leptin levels elevated ghrelin levels and increased

hunger and appetite Ann Intern Med 2004 141 846-850

STETTLER N STALLINGS VA TROXEL AB ZHAO J SCHINNAR NELSON SE

ZIEGLER EE STROM BL Weight Gain in the First Week of Life and Overweight in Adulthood

A Cohort Study of European American Subjects Fed Infant Formula Circulation 2005 111 1897-

1903

STOCK S MIRANDA C EVANS S PLESSIS S RIDLEY J YEH S CHANOINE JP Healthy

Buddies A Novel Peer-Led Health Promotion Program for the Prevention of Obesity and Eating

Disorders in Children in Elementary School Pediatrics 2007 120 1059-1068

STORY M SNYDER MP ANLIKER AJ WEBER BJL CUNNINGHAM-SABO CL STONE

EJ CHAMBERLAIN EA ETHELBAH FB SUCHINDRAN GC RING K Changes in the

nutrient content of school lunches results from the Pathways study Preventive Medicine 2003 37

35-45

STURM R The effects of obesity smoking and drinking on medical problems and costs Health

Aff 2002 21 245-53

SUDANO JJ BAKER DW Explaining US racialethnic disparities in health declines and mortality

in late middle age the roles of socioeconomic status health behaviors and health insurance Soc Sci

Med 2006 62 909-922

TAYLOR RW MCAULEY KA BARBEZAT W STRONG A WILLIAMS SM MANN JI

APPLE Project 2-y findings of a community-based obesity prevention program in primary schoolndashage

children Am J Clin Nutr 2007 86 735-742

THOMAS H Obesity prevention programs for children and youth why are their results so modest

Health Educ Res 2006 21 783-795

VENN AJ THOMSON RJ SCHMIDT MD CLELAND VJ CURRY BA GENNAT HC

DWYER T Overweight and obesity from childhood to adulthood a follow-up of participants in the

1985 Australian Schools Health and Fitness Survey MJA 2007 186 458-460

VENTURA AK BIRCH LL Does parenting affect childrens eating and weight status 2008 5

15-27

50

VERSTRAETE SJM CARDON GM DE CLERCQ DLR DE BOURDEAUDHUIJ IMM A

comprehensive physical activity promotion programme at elementary school the effects on physical

activity physical fitness and psychosocial correlates of physical activity Public Health Nutr 2007 10

477-484

VIZCAIacuteNO VM AGUILAR

FS GUTIEacuteRREZ RF MARTIacuteNEZ MS LOacutePEZ MS

MARTIacuteNEZ SS GARCIacuteA

EL ARTALEJO FR Assessment of an after-school physical activity

program to prevent obesity among 9- to 10-year-old children a cluster randomized trial International

Journal of Obesity 2008 32 12-22

VOGELS N POSTHUMUS DLA MARIMAN ECM BOUWMAN F KESTER ADM

RUMP P HORNSTRA G WESTERTERP-PLANTENGA MS Determinants of overweight in a

cohort of Dutch children Am J Clin Nutr 2006 84 717-724

VON KRIES R TOSCHKE AM WURMSER H SAUERWALD T KOLETZKO B Reduced

risk for overweight and obesity in 5-and 6-y-old children by duration of sleep a cross-sectional study

Int J Obes 2002 26 710ndash716

WARDLE J LLEWELLYN C SANDERSON S PLOMIN R The FTO gene and measured food

intake in children International Journal of Obesity 2009 33 42 ndash 45

WARREN JM HENRY CJK LIGHTOWLER HJ BRADSHAW SM PERWAIZ S

Evaluation of a pilot school programme aimed at the prevention of obesity in children Health Promot

Int 2003 18 287-296

WIDEROslashE M VIK T JACOBSEN G BAKKETEIG LS Does maternal smoking during

pregnancy cause childhood overweight Paediatr Perinat Epidemiol 2003 17 171-179

WILLIAMSON DA COPELAND AL ANTON SD CHAMPAGNE C HAN H LEWIS L

MARTIN C NEWTON JR RL SOTHERN M STEWART T RYAN D Wise Mind Project A

School-based Environmental Approach for Preventing Weight Gain in Children Obesity 2007 15

906 ndash 917

YAJNIK CS Obesity epidemic in India intrauterine origins Proceedings of the Nutrition Society

2004 63 387-396

ZAHNER L PUDER JJ ROTH R SCHMID M GULDIMANN R PUumlHSE1 U KNOumlPFLI M

BRAUN-FAHRLAumlNDER C MARTI B KRIEMLER S A school-based physical activity program

to improve health and fitness in children aged 6ndash13 years (Kinder-Sportstudie KISS)

study design of a randomized controlled trial BMC Public Health 2006 6 147 ndash 159