§,§,\§

tifll'.r'l:*.lS{lËirt

*iat

dïGr{ï

..|l'4..,-l

$Ë

De preekstoel van Aldeboarn

De beeldhouwer die in de achttiende eeuw in Fries-land het meeste kerkmeubilair met houtsnijwerkdecoreerde en ook het meeste steeÍrhouwerswerkaan de kerkgebouwen leverde was Dirk Embder-veld, die in Leeuwarden gedurende precies een

halve eeuw het grootste steenhouwersatelier in de

provincie lrrad. Zijnwerk in steen en hout is uitge-voerd in de Lodewifk xv-stiil, het Rococo. Hierinoverheersen C- en S-vormige krullen (rocailles) ineen asymmetrische context. Het werk van Emder-veld onderscheidt zich van dat van zijn Leeuwar-der vakgenoten door een grotere zwierigheid en

geroutineerdere vormgeving. De beeldhouwer ver-vaardigde het sniiwerk voor zeker vier opvallendepreekstoelen en twee doophekken. Ze vormen hetonderwerp van dit artikel.'

IIET LEVEN VÀN DIRK EMBDERVELD

Op 6 februari ryzz werd Dirk Hendriks Embderveld

in Leeuwarden geboren. In de begraafboeken van de

stad staat hij op zo september 1799 ingeschreven. Hijoverleed volgens een bericht in de Leeuuarder Courant

'aan de gevolgen eener langdurige Verstopping en verval

van Kragten.'In 1748 verkreeg hij het burgerrecht van Leeuwarden en

'nry49werdhij lid van het gilde van metselaars en steen-

houwers. Hij huwde op z9 meiry49, ook in Leeuwarden,

maar pas na procedures voor het Leeuwarder nederge-

recht en het Hof van Friesland. Hij bleek in Amsterdam,

waar hij mogelijk zijn opleiding tot steenhouwer kreeg,

'in onecht' een kind te hebben verwekt bij Catherine

Dimers en aan haar zou hij trouwbeloften hebben ge-

daan. Omdat de wouw als klaagster het proces voor

het Hof niet voortzette, kon Embdervelds huwelijk inLeeuwarden voortgang vinden.

SYTSE TEN HOEVE

Preekstoelen en

doophekken vanDirk Embderveld(rlzz-rlgg)

Foto's Regnerus Steensmo tenzij anders vermeld

Uit zijn huwelijk werd in ry5o de dochter Doetje ge-

boren. Zlj was genoemd naar de tante van de beeldhou-

wer, Doetje Hendriks Embderveld, die gehuwdwas metde secretaris Henricus Duijff van Smallingerland. DirkEmbderveld was haar erfgenaam, waardoor hij bezitverkreeg in Oudega (S) en ook een bank in de kerk van

het dorp. Door zijn relaties in het dorp zal hij ook de op-

drachten hebben gekregen van de familie Van llaersmavoor het vervaardigen van monumentale grafzerken en

rouwkassen.'

In ry63 kreeg Embderveld de aanstelling tot land-

schapssteenhouwer en'handtijksnijder'. FIet betrof een

eervolle, maar ook lucratieve functie, omdat hij voort-aan alle steenhouwerij aan provinciale gebouwen en

werken moest leveren. Yan ry7r tot 1792 voerde hij de

stadswerken van Leeuwarden uit.Zijnwerkplaats was in een loods aan het Ruiterskwar-

tier. Aanvankelijkwoonde hij aan de Ossekop, maar lateraan de zuidzijde van Nieuwestad. Daar huurde hij van de

voogden van het Marssumer Poptagasthuis een woning,

die hij in 1794 kocht. In het Quotisatiekohier .van ry49staat achter Embdervelds naam \rint de kost'. Laterwas hij zeker in goeden doen. Hij werd praeses van de

Stadsarmenkamer. Zljt dochter sloot tweemaal een goed

huwelijk en een achterkleinzoonging na een academische

studie met een dubbele naam als Dirk Embderveld Rui-tinga door het leven.

ALDEBoARN $766)Nadat er in ry54 in Àldeboarn naar ontwerp van de

Gorredijkster timmerbaas Popke Theunis de Jong een

nieuwe kerk was gebouwd, werd daar in 1766 ook een

nieuwe preekstoel in gemaakt. Het rekeningboek van

de kerkvoogden licht ons daarover in.3 De timmerman

Jan Binnes, vervaardigde deze preekstoel, zoals hij dat25

lnterieur van de kerk van Aldeboarn

ook voor de kerk van Akkrum deed. Hij kreeg er in

ry67 fl.. r9o-o-o voor betaald. Al eerder, op 4 juri 1766,

deden de kerkvoogden een betaling van fl. roo-o-oaan Dirk Embderveld 'ter sake verdiende Arbeidsloonvan't Snijdwerk aen de Nieuwe Predikstoel en Tiap totOldeboorn.'

De schipper Hindrik Douwes ontving achttien sruivers

voor de vracht van het snijwerk van Leeuwarden naar

Aldeboarn. Ook werd fl.7-r6-o betaald aan LeeuwarderkopergieterJ. Klinkhamer'ter sake een geleeverde Kope-renArm onder de Lessenaer aan de nieuwe Predikstoel'.

Het snijwerk bestaat uit omgaande lijsten met blador-narnent op de panelen van de kuip en verder aan het rug-geschot uit vleugelstukken met bladornament alsmede

een fraaie krul, waaraan de predikantssteek kon wordenopgehangen. Een viertal balusters van de trap is sierlijkopengewerkt en ook voorzien van bladornament. De

De preekstoel in Oostrum. FotoTheo Hop

hoofdvorm van de preekstoel is strak en traditioneel,maar de decoraties zijn uitgevoerd in de zwierige stijlvan het Rococo (Lodewijk xv-stiil) met asyrnmetri-

sche S- en C-vormige bladkrullen en schelpmotieven(rocailles).

oosrRUM (t268)In ry68 verantwoordden de kerkvoogden van Oostrumeen betaling var, fl. 7z-o-o aan Dirk Embderveld 'voorhet Snidwerk aan de preekstoel'.4 Timmerman TjeerdDirks had die preekstoel gemaakt en kreeg ervoor (en

voor ander werk) een betaling van fl. ry4-t5-o.Er zljn overeenkomsten tussen het snijwerk aan het

ruggeschot en dat van de preekstoel in Aldeboarn.Opvallend is het rocaille bladornament onder de lezenaar.

Kleine bladvormige motiefes zijn gesneden op de pilas-

ters tussen de kuippanelen. Grotere bladornamenten

Paneel met een afbeelding van de Hoop. FotoTheo Hop

26

Engelenf iguur met banderolHoekversiering met de evange-

list Johannes

zíen we op twee kuippanelen. Passend in een Friese

traditie zijn ín Oostrum op drie panelen allegorische

figuren gesneden, vooral gebaseerd op voorbeelden uitde Iconolo§a van Cesare Ripai: Geloo{ Hoop en Liefde.

Bijzonder is dat de Hoop, herkenbaar is aan een anker

en met een hoorn des overvloeds en een klaverblad. Datlaatste is een s)nnbool van de Heilige Drie-eenheid. Is

hier uitgebeeld dat de hoop, gericht op de steun van de

drie-enige God, voorspoed brengt?

r:;,u.um (1773)

Op 6 februari ryTlboekten de kerkvoogden van HaIIum

de betaling in van fl.. 725-o-o aan de Leeuwarder timmer-

man V/illem Groeneveld'ter sake voor't Leveren en ma-

kenvan de nieuwe Predikstoel enwegbreekenvan de oude

met een koperen Ring, waarop de doopbekken komt'.Dirk Embderveld onwing toen f. rrr-o-o 'vant Sniwerk

op de paneelen van de predikstoel en het Figuur verbeel-

dende een Engel etcetera boven op de Kap gemaakt'.6\Waarschijnlijk waren in de betaling de kosten van de ba-

lusters van het doophek begrepen. Zewordet niet apart

vermeld, zoals enige tijd later wel de snijstukken op de

zijschotten van de mannen- en wouwenbanken.

De kuip van de preekstoel in Hallum

Hoekversiering met de evangelistMattheiis

Het opvallendste element aan de preekstoel vanHallum is de engelenfiguur op de preekstoel met de

banderol met het opschrift '§7ant Siet ik Verkondig UGroote blijdschap'.

Vooral elementen aan het ruggeschot zijn verwantaan die in Aldeboarn en Oostrum. Die aan de kuip zijnafwijkend. De panelen zijn versierd met enigszins stijve

festoenen, maar daar staat tegenover dat de hoekversie-

ringen heel plastisch zrjr..-legen voluten zijn evangelis-

tenfiguren gebeeldhouwd, steeds met een evangelieboek:

Mattheiis met de mens/engel, Marcus met de leeuw,

Lucas met de os enJohannes met de adelaar.

De balusters in het doophek met hun asymmetrische

bladornamentiek hebben de sierlijke vormen van hetRococo.

RÀERD (crncl r77o)Het kerkvoogdijrekeningboek van Raerd over de jaren

1764-1777 is verloren gegaar Daardoor is het archiva-

lisch niet bewijsbaar dat Dirk Embderveld het snijwerkvoor de preekstoel en het doophek van Raerd maakte.

Toch is dit zeker aannemelijk te maken. De overeen-

komst met veel details aan de preekstoelen in Oostrumen Hallum is groot en ook gelijkenis tussen de balusters

in de doophekken van Hallum en Raerd is opvallend.

In r78o leverde Embderveld snijwerk aan kerkmeubi-lair in Raerd en in de kerk leverde hij voor de familie Van

Eysinga, die in Raerd de dienst uitmaakte, beeldhouw-

werk aan grafstenen en rouwkassen.

Afwijkend van de andere drie preekstoelen heeft die

van Raerd, als enige in Friesland, een klankbord met een

speels golvende omtrek, geheel passend in de sfeervan hetRococo. Sierlijk zijn ook de balusters van de trapleuning

en de lessenaar met daaronder gebeeldhouwd een bevallig

engelenkopje. Het ruggeschot heeft de rocailles die we van

de andere preekstoelen kennen. Op de panelen zijn binnen

omlijstingen met bladornament allegorische figuren uit-gesneden: Geloo{ Hoop, Liefde, Vrede en Gerechtigheid(met de spiegel als attribuut van de Voorzichtigheid)

Het rijk geornamenteerde deurtje van het doophek is

voorzien van wapens, die h ry95 zijn afgesneden.

27

ö

P6b\ A,

De preekstoel van Raerd

KLEUR EN BEKLEDINGDe preekstoel in de kerkvan Oostrum is in tegenstellingtot de drie andere voorzien van een imitatie mahonie-houtbeschildering, die zou kunnen zijn aangebracht

r\zz, toen het kerkmeubel van de ruidzljde naar deoostzijde van de kerk werd verplaatst.T Toen de preek-stoel werd gemaakt, zal fuj zijr, gevernist. Volgens dekerkvoogdijrekeningvan zz december 1768 kreeg Symen

Jacobs fl. 5-rt-4 betaald voor Glansen aan de stoel,.De preekstoel van Raerd zal, evenals die vanAldeboarn

en Hallum, gevernist zijn geweest, maar kreeg in de ne-gentiende eeuw eersr een lichte okerkleurige beschil-dering en daarna een mahoniehout-beschildering.s Inr9o9 werd hij naar de oostzijde van de kerk verplaatsten afgeloogd bij de restauratie onder teiding van H.H.Kramer. Bij de kerkrestauratievanzorz herkreeg hij zijnoude plaats en de kleur van voor r9o9.

Zeker rn het begin van de achttiende eeuw kwam degewoonte op om de bovenzijde van preekstoelkuipen tebekleden met laken en franje.\Í'at betreft Oostrum isdaar een expliciete melding van: op ry oktober ry68 wordtfl,. 5-rt-4betaald'voor laaken en nagels ten dienste tot hetbekleedenvan de stoel'. Voor de andere drie preekstoelenis er hoegenaamd geen aanwljzing dat ze een dergelijkebekleding eerder kregen dan in de negentiende eeuu

ANDER WERK VAN EMBDERVELD

In de Encydopedie aan Friesland (AmsterdamlBrussel, 1958)

wordt onder het lemma'Dirk Embderveld, houtsniiwerkvan zljn hand genoemd aan de preekstoelen van Tèrnaard(1268) en Idaerd GIZ+).

'§Taarschijnlijk zijn gegevens van

EJ. Penning van het Fries Museum onjuist gernterpreteerden betreffen de vermeldingen de preekstoel van Oostrum(1768) en eengevelsteen in de kerkvarr ldaardft77e.

Een belangrijk projectvan Dirk Embderveldvoor eenFriese kerkwasinry63 de vervaardigingvan het snijwerk

Paneel met allegorische voorstelling van deLiefde

Paneel met allegorische voorstelling van de

cerechtigheid

voor de doorJan Nooteboom ontworpen Prinsenstoelin de Galileeërkerk in Leeuwarden. Dit gestoelte gingverloren, zoals ook veel rijk gebeeldhouwde rouwkassenteloor gingen.e

Sytse ten l:[oeae (stboeoe@xs4all.nl) utas oan 1975 tot zooí directeuraan bet Fries Scbeepvaart Museum te Sneek. Hij publiceert op betgebied van Fiese streek-, hunst- en kerhgacbiedenis. Zijn studies enpublhaties ricbten zich net name op onderuerpen als herkbouw en

kerkini chting wooncuhum; anbac bx kunst (b ee ldÍ:ouuuerh, decora-tiescbilderhuna, tugels en aardeuerk en zilztemoerk). Van zijn hand isooh bet boehFiese preekstoelen (Leeuuarden, ry80)

Noten

r Van het in kerken bewaard gebleven beeldhouwwerk, dat archi-valisch aantoonbaar van de hand van Embderveld is, noemen webehalve de hier beschreven voorbeelden: het sniiwerk aan hetorgelfront in Stiens ft77), de herenbanl< en wapenkuif van defamilie Van Scheltinga in Idaerd (1778) en tekstborden in de kerkvan Minnertsga (r78r). Verder snijwerk aan banken in Grou (1782),

het portaal in het koor van de kerk van Ferwert (792), het pon-genbord in Holwerd (795), de rouwkassen voor \Fillem Matthiasvan \tersen in Aldtsjerk ft782) en Cecilia van Sminia in RaerdQ793) en grafzerken in Idaerd voorArend Cornelis van Scheltingaen Jetske §Tiskia van Viersen (1777) en voor Hans Hendrik vanScheltinga (1779). Voor verschillende kerken maakte Embderveldgevelstenen: Berlikum (1774, school), Leeuwarden, Lutherse KerkG77A,Aegamg78o) enVarten (1783). De console onder de zon-newijzer in de kerkmuur vanJorwert (1775) is ook van zijnhand.Uiteraard leverde de beeldhouwer ook werk in allerlei anderegebouwen en huizen. Goede voorbeelden daarvan zijn te vin-den in het Leeuwarder stadhuis in en buiten de VroedschapszaalG76z) en de Vertrekkamer (r78/ en in de voogdenkamer vanhet Armhuis (Ilendrik Nanneshofl te Bolsward (1787).

z Met dank aan de heer'\[4 Dolk, die mij enige genealogischegegevens verstrekte.

3 Gemeente-archief Boarnsterhim, Oud Idaarderadeel, kerkvoog-dijrekeningboek Oldeboorn nr. Nnol-4.

4 Historisch InformatiecentrumNoordoosr Friesland, Dokkum(Toegangsnr. o8r), nr. o55. Kerkvoogdijrekeningboek Oostrum169o-r789.

5 Dirck Pietersz. Pers, Cesare Ripa! Iconologia (Ansterdamó44)6 tesoar (Toegangsnr. 244-28), Kerkvoogdijrekeningboek HaI-

lum 1755-1785, nr. rr.

7 Tiesoar, Scboolmeeaerboehje van het Friesch Genootschap,Oostrum (1857), Hs rrSo-r9.

8 FrankJ. van der§7aard, Rapport Éleuroerkenningoan herhzaal dtooorportaal kerh Rauuterd , (Groningen zoro)

9 Sytse ten Hoeve, 'De Prinsenstoel in de Galileeërkerk', in:Leoztardia4o (zory),blz.9-r3. 28