1

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE

VAKGROEP KLASSIEKE TALEN

PAUSANIAS OP ONTDEKKINGSREIS

Een analyse van zijn werk toegespitst op religie en offeren

Verhandeling aangeboden tot het verkrijgen van de graad van

licentiaat taal- en letterkunde Latijn en Grieks Kato Geenen

Academiejaar 2006-2007 Promotor prof Dr Demoen

2

In Salamanca stelde mijn professor Grieks el sentildeor Fernaacutendez Delgado me voor om

mijn thesis te wijden aan een bepaald aspect van de Griekse religie Festivals leken

ons wel een interessant onderwerp Met dat idee in het achterhoofd vertrok ik terug

naar Gent Via prof Dr Docter kwam ik terecht bij Pausanias Hij zou immers wel een

nuttige bron vormen voor religieuze aspecten Het was professor Demoen die me erop

wees dat Pausanias niet alleen een interessante bron zou kunnen vormen maar dat ik

ook aan deze auteur zelf een heel onderzoek zou kunnen wijden Zonder voorkennis

over Pausanias begon ik de Perieumlgesis te lezen Ik moet eerlijk toegeven dat ik na een

eerste lectuur niet helemaal overtuigd was Zijn schrijfstijl zet immers niet meteen aan

om verder te lezen

Na het raadplegen van secundaire lectuur en bij een tweede lezing kon hij me echter

al veel meer bekoren Zo ontdekte ik dat Pausanias niet alleen de nuttige bron-voor-

alles is maar bovendien een zeer interessante auteur Ik heb enorm veel bijgeleerd

over de positie van de Grieken in het Romeinse Rijk evenals over religieuze

aspecten In mijn laatste hoofdstuk ondernam ik zelf een klein onderzoek over offers

Ik heb een jaar lang met veel plezier en voldoening aan mijn thesis gewerkt

Daarom zou ik graag enkele mensen willen bedanken Eerst en vooral prof Dr

Demoen die me hielp bij de keuze van mijn onderwerp en me nadien ook zeer goed

begeleid heeft Nooit moest ik lang wachten op feedback Daarnaast heb ik ook veel te

danken aan alle andere professoren die ik gedurende mijn academische carriegravere ben

tegengekomen zowel die in Gent als in Salamanca Ieder maakte op zijn of haar

eigen manier mijn liefde voor de klassieke oudheid een stukje groter

Ik wil ook een aantal mensen bedanken die mijn thesis hebben nagelezen Willy Van

Bever - classicus en leraar klassieke talen - mijn moeder en stiefvader Ook mijn zus

Sara dient een vermelding voor de goede raad

Als laatste wil ik nog Daan danken voor alle steun het hele jaar door

3

Voorwoord

Inhoud

1 Hoofdstuk 1 Pausanias de Perieumlgeet 8

11 Biografie 9

12 Pausanias in zijn tijd 14

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC 14

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia 14

1212 De Romeinse invloed in Griekenland 18

122 Pausanias en Rome19

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek 23

2 Hoofdstuk 2 De Perieumlgesis28

21 Een perieumlgetisch genre 29

22 Structuur 33

221 Het radiale plan34

222 De rode draad ἐλευθερία 35

223 Ringcompositie37

224 Begin en einde 37

225 Boek I39

23 Inhoud intenties en waarde41

231 Λόγοι en θεωρήματα41

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά 42

233 Pausaniasrsquo intenties 45

234 Voelde Pausanias zich een Griek 46

235 De functie van de Perieumlgesis 47

236 Het publiek 48

237 Pausanias als historicus 49

238 Pausaniasrsquo gidsen 53

4

24 Stijl55

3 Hoofdstuk 3 Religie 57

31 Algemeen 58

311 Mysterieculten60

312 Heiligdommen62

313 De keizerscultus 64

314 Mythologie65

315 Pelgrims 66

32 Religie bij Pausanias70

321 Pausaniasrsquo geloof 70

322 De Eleusismysterieumln73

323 Heiligdommen en festivals75

324 De keizerscultus 76

325 Mythen78

326 Pausaniasrsquo evolutie80

327 Pausanias als pelgrim 82

4 Offers85

41 bronnen 86

42 Offeren algemeen87

421 Oorsprong 88

422 Evolutie89

423 Soorten offers 90

4231 Helden 93

424 De ceremonie 93

425 De offerdieren 97

426 Mensenoffers 98

427 Plantaardige offers 99

428 ἀναθήματα100

5

43 Offeren bij Pausanias101

431 Pausanias offert zelf 102

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω107

4321 ἐναγίζω 110

4322 θύω 111

433 Een selectie van passages114

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer 114

4332 De ceremonie 115

4333 De offerdieren 123

4334 Plantaardige offers 127

4335 Mensenoffers 129

434 Andere offertermen132

435 ἀνατίθημι 134

44 Conclusie137

5 Bijlage138

6 Bibliografie154

6

Voorwoord

In deze thesis heb ik geprobeerd om een goed beeld te scheppen van het leven en

werk van de perieumlgeet Pausanias Om de inhoud van zijn boeken ten volle te

begrijpen koos ik ervoor om dieper in te gaan op het thema dat hem het meest lijkt te

interesseren de religie Ik heb gebruikt gemaakt van eacuteeacuten aspect ervan het offeren

om Pausaniasrsquo religieuze besef te vatten

Ik zal eerst even kort de structuur van deze thesis toelichten

In het eerste hoofdstuk heb ik het leven van Pausanias behandeld Ik heb zijn

biografie opgesteld en hem gekaderd binnen de cultuur van de 2e eeuw Daarna heb

ik de Romeinse invloed in zijn leven en werk onderzocht Tot slot bekeek ik nog even

een literaire stroming uit de 2e eeuw de tweede sofistiek

In het volgende hoofdstuk ben ik zijn werk de Perieumlgesis nader gaan bekijken Ik

onderzocht de geschiedenis van het genre de structuur van de Perieumlgesis alsook de

inhoud en stijl

Omdat de Perieumlgesis voor een groot deel bestaat uit mythologische en religieuze

onderwerpen heb ik het volgende hoofdstuk gewijd aan de religie Eerst behandelde

ik religie in het algemeen Ik had hierbij vooral aandacht voor die aspecten van de

religie die ook bij Pausanias zouden terugkomen Daarna onderzocht ik de religie in

de Perieumlgesis zelf

In het laatste hoofdstuk heb ik gekeken naar het belang van offeren in de Griekse

wereld en bij Pausanias zelf Dit is immers een interessant onderwerp om de Griekse

religieuze beleving te onderzoeken Bovendien offert Pausanias tweemaal zelf Ook

deze passages zullen we onderzoeken

Tot slot wil ik nog een aantal dingen verantwoorden

Bij de transcriptie van de Griekse namen heb ik gebruik gemaakt van het

graeciserende systeem waarbij ik geprobeerd heb zo consequent mogelijk te zijn

Romeinse namen heb ik uit het Latijn getranscribeerd Aangezien er onzekerheid

bestaat over de exacte titel van Pausaniasrsquo werk heb ik ervoor geopteerd om steeds

lsquoPerieumlgesisrsquo te schrijven Dit is immers de transcriptie van de Griekse naam die het

vaakst word genoemd

Wanneer ik spreek over lsquoGriekenlandrsquo ben ik er mij van bewust dat dit een attributie

post factum is In Pausaniasrsquo tijd was het Griekse vasteland echter al wel verenigd in

7

de Romeinse provincie Achaiumla Het is bij benadering dit geografische gebied dat ik ndash

voor de gemakkelijkheid ndash Griekenland zal noemen De lsquoGriekenrsquo zijn voor mij alle

mensen die de Helleense cultuur taal en religie deelden Ook Pausanias was dus een

Griek

De Griekse citaten haalden we van de TLG Voor Pausaniasrsquo tekst gebruik ik dus de

editie van Teubner Bij de andere auteurs zullen we steeds in voetnoot de geciteerde

teksteditie vermelden

Tenzij anders vermeld komen de vertalingen van mijn hand Aangezien dit niet het

doel van mijn thesis was heb ik geen literaire vertaling van de citaten gemaakt Ik

geef de vertaling enkel om het lezen van de Griekse fragmenten - indien nodig - te

vergemakkelijken

In bijlage ordende ik de vertalingen uit de Perieumlgesis volgens boek De vertalingen van

andere auteurs staan nadien alfabetisch geordend Ik geef ook telkens een verwijzing

naar de pagina waarop het citaat voorkomt

Dan rest er mij enkel nog u veel plezier te wensen met het lezen van mijn thesis

8

1 HOOFDSTUK 1 PAUSANIAS DE PERIEumlGEET

9

11 BIOGRAFIE

De eerste vraag die we ons zullen stellen heeft betrekking op de identiteit van

Pausanias Wie was hij wanneer leefde hij en wat heeft hij geschreven

Pausanias was een Griek afkomstig van Klein-Azieuml Hij leefde in de 2e eeuw nC In

deze periode was Griekenland al een hele tijd geiumlntegreerd in het Romeinse Rijk

Onze auteur schreef zijn enorme werk de Perieumlgesis in het Grieks1

Deze boeken ndash het zijn er tien in aantal ndash vormen een soort reisgids van Griekenland

Een reiziger uit de 2e eeuw ndash maar ook nog in grote mate een hedendaagse toerist ndash

kon via het lezen van de Perieumlgesis zeer interessante informatie te weten komen over

de plaats waar hij zich bevond en de lokale tradities Pausanias vormt zo een goede

bron door zijn uitgebreide beschrijvingen van geografische streken gebouwen religie

tradities en legendes Vaak vormt hij zelfs de enige bron

De Perieumlgesis is dus voor archeologen en oudheidkundigen van onschatbare waarde

Indien we niet over Pausaniasrsquo boeken zouden beschikken zou onze kennis over vele

monumenten en streken van het oude Griekenland wellicht niet zo uitgebreid zijn

Over het algemeen ndash en dit geldt zeker voor de periode voacuteoacuter de 20e eeuw ndash beperkte

de aandacht voor de Perieumlgesis zich enkel tot dit utilitaire karakter van het werk

De interesse voor Pausaniasrsquo werk werd gewekt in de 19e eeuw In deze

periode kwam het toerisme in Griekenland stilaan op De romantiek zorgde bovendien

voor een bewondering van het exotische Griekenland en zijn vergane cultuur2

Gedurende de hele 20e eeuw hebben we bewonderaars en afbrekers van Pausaniasrsquo

werk gekend3 Op het einde van de 19e eeuw schilderde Wilamowitz Pausanias af als

een charlatan die nooit zelf gereisd zou hebben Hij zou gewoon het werk van zijn

voorgangers - vooral Polemon - hebben verzameld en gekopieerd Deze mening vond

oa navolging bij Kalkmann Robert en Pasquali Hiertegen verzetten zich Schubart

Brunn Hirtzig Gurlitt en misschien wel als belangrijkste Frazer Vanaf Frazer kreeg

Pausanias meestal het label lsquoreliable guidersquo4 opgeplakt

Pas de laatste decennia kwam er aandacht voor Pausanias als schrijver De

Perieumlgesis werd eindelijk als literair werk benaderd Ook de rol van Pausanias zelf

1 We willen toch al even kort aanstippen dat Pausaniasrsquo naam nergens vermeld staat in zijn werk Het is aan Stefanos van Byzantion dat we deze vermelding te danken hebben We zullen hier later even op terugkomen 2 Beard in Alcock Cherry Elsner 2001 p 224 3 We vinden deze namen bij vele auteurs vermeld Voor deze specifieke opsomming baseren we ons op Habicht 1985 p 165 4 Zie oa Habicht 1985

10

kreeg nieuwe invullingen Eeacuten van de recentste onderzoeksdomeinen hierbij is de rol

van Pausanias als pelgrim Alles wat te maken heeft met religie geniet immers de

voorkeur in Pausaniasrsquo beschrijvingen

Hoe kunnen we Pausanias dan het best omschrijven Pelgrim historicus etnograaf

literair schrijver correspondent voor de antieke Michelin5 Of van dit alles een beetje

We zullen proberen hierop een duidelijk en genuanceerd antwoord te geven

Pausanias was een courante naam in de Griekse wereld van de 2e eeuw Via andere

auteurs hebben we weet van oa een sofist een geograaf en een chronograaf die

allen de naam Pausanias droegen Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat we deze

geleerden kunnen vereenzelvigen met onze Pausanias6 We zullen dus vanaf nu

wanneer we het hebben over onze perieumlgeet altijd lsquoPausaniasrsquo zeggen zonder

verdere specificaties

Pausanias beschrijft in zijn werk gedetailleerd tal van stadjes op het Griekse

vasteland Het verloop van zijn eigen leven is ons echter niet zo nauwkeurig

overgeleverd

Bijna alles wat we weten hebben we uit zijn eigen werk moeten destilleren Bovendien

laat Pausanias zich slechts in enkele passages opmerken We komen bijna niets te

weten over de periode waarin hij zijn reizen maakte hoe vaak hij dit deed met wie en

in welke omstandigheden Wij hebben hier te maken met een lsquoself-effacing

personalityrsquo om de woorden van Hutton te gebruiken7 De auteur verstopt zich als het

ware achter zijn tekst Habicht spreekt in dit verband van het lsquolow profilersquo van

Pausanias8

We kunnen wel bij benadering Pausaniasrsquo geboorte- en sterftejaar bepalen evenals

de periode waarin hij de Perieumlgesis schreef

Hij spreekt over het jaar 125 als κατrsquo ἐμέ of ἐφrsquo ἡμῶν9 Hieruit concluderen oa Heer

en Diller dat dit het geboortejaar van onze schrijver moet zijn10

5 Men maakt in dit verband graag de vergelijking met de lsquoBlue Guidersquo of de lsquoBaedekerrsquo 6 We zullen hier niet in detail op ingaan Voor verdere analyse zie oa Heer 1979 Hutton 2005 Frazer 1898 Diller 1955 7 Hutton 2005 p 11 8 Habicht 1985 p 141 9 ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ

Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον

ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένου

11

In I19611 vermeldt Pausanias het stadion van Herodes Attikos dat voltooid werd in

143 Hij schreef zijn boek dus zeker na deze datum Een terminus ante quem voor het

eerste boek van de Perieumlgesis vormt het Odeion van diezelfde Herodes Attikos in

Athene Herodes liet dit theater bouwen voor zijn vrouw bij haar dood Het stamt dus

van na 160 Wanneer Pausanias zijn eerste boek schrijft bestaat dit Odeion nog niet

In VII206 maakt de Perieumlgeet er echter wel melding van12 Dit kan dus betekenen dat

het eerste boek apart werd gepubliceerd13 Boek 7 werd zeker na 160 geschreven

In V1214 schrijft Pausanias dat de inrichting van Korinthe als Romeinse kolonie ndash wat

plaatsgreep in 44vC ndash 217 jaar geleden gebeurde15 Dit brengt ons bij het jaar 173

Het laatste jaartal dat vermeld wordt is de campagne van Marcus Aurelius tegen de

Sarmaten in 175-176

We kunnen dus stellen dat Pausanias wellicht rond 125 geboren werd en stierf na

17616 De Perieumlgesis begon hij vermoedelijk pas op latere leeftijd te schrijven na heel

wat voorbereidende reizen Heer veronderstelde dat hij zijn werk tussen 160 en 180

schreef onder de regering van Marcus Aurelius17

Uit de Perieumlgesis kunnen we concluderen dat Pausanias afkomstig was uit Klein-Azieuml

Hij verwijst op geregelde tijdstippen naar deze streek18 De stad die het vaakst

Pausanias I55 ἔστι δὲ καὶ ἄλλα δύο τέχνης τῆς ἐφrsquo ἡμῶν [τὰ] ἀγάλματαmiddot Pausanias V2115 10 Heer 1979 p 12 en Diller 1955 p 268 11 ldquoτοῦτο ἀνὴρ Ἀθηναῖος Ἡρώδης ᾠκοδόμησεrdquo Pausanias I196 12 ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot ἐποιήθη

δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν

μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ

τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ

Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι

συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς

Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206 13 Zie infra bij de structuur van de Perieumlgesis 14 Κορίνθιοι μὲν γὰρ οἱ νῦν νεώτατοι Πελοποννησίων εἰσί καί σφισιν ἀφrsquo οὗ τὴν γῆν

παρὰ βασιλέως ἔχουσιν εἴκοσιν ἔτη καὶ διακόσια τριῶν δέοντα ἦν ἐς ἐμέ Pausanias V12 15

Nadat Mummius in 146 vC de Achaiumlsche Bond versloeg en Korinthe vernielde bleef deze stad lange tijd onbewoond Pas in 44 vC kwam er een heropbloei De inwoners waren echter voornamelijk Romeinse kolonisten Zie oa Tzifopoulos 1993 Arafat 1996 en Habicht 1985 16 Frazer stelt 130-176 voor in Frazer 1965 p 6-7 Habicht opteert voor 115 als geboortedatum in Habicht 1985 p12 17 Heer 1979 p 12 18 Bv ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς τόδε

λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος Πέλοπος δὲ

ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς τὸ ἱερόνmiddotrdquo Pausanias V137 ldquoτρὶς δὲ αὐτὸς ἤδη πάρνοπας ἐκ Σιπύλου τοῦ ὄρους οὐ κατὰ ταὐτὰ οἶδα

φθαρένταςrdquo Pausanias I248 Zie Habicht 1985 p13-15

12

beschouwd wordt als zijn geboorte- en woonplaats is Magnesia ad Sipylum (het

huidige Manisa in Turkije)

Pausanias lijkt een bescheiden man te zijn geweest Hij laat zich zelden opmerken in

zijn werk Zijn stijl is sober direct zakelijk en eerlijk Origineel en creatief zijn lijkt niet

zijn voornaamste zorg Wel wil hij op een getrouwe manier de geschiedenis van

Griekenland vertellen

Pausanias was waarschijnlijk van gegoede afkomst aangezien hij de mogelijkheden

had om veel te reizen Frazer leidt uit Pausaniasrsquo werk af ndash zowel door expliciete als

impliciete verwijzingen ndash dat hij in Syrieuml was Jeruzalem Antiochieuml Egypte Rhodos

Byzantion Thessalieuml Macedonieuml en Italieuml19 Uiteraard moeten we hier heel het

Griekse gebied aan toevoegen dat Pausanias in zijn Perieumlgesis beschreef

Hij genoot waarschijnlijk een goede opvoeding De citaten die in grote getalen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn getuigen dat hij een veel belezen man was20 Alles wijst er

ook op dat hij over een uitstekend geheugen beschikte Hij kan dan ook terecht als

een πεπαιδευμένος bestempeld worden Aangezien de gegoede families uit de

provincies meestal het Romeinse burgerrecht verwierven is het goed mogelijk dat ook

Pausanias een Romeinse burger was21

Het lezen van Pausanias lijkt in zijn tijd niet erg populair te zijn geweest Hij werd

slechts eacuteeacutenmaal geciteerd door een tijdgenoot de Romein Claudius Aelianus in zijn

Varia Historia22 Dit kan echter over een interpolatie gaan23

De tekstoverlevering hebben we vooral te danken aan Stefanos van Byzantion Deze

geleerde uit de 6e eeuw wilde de namen van Griekse poleis herontdekken en hun

afkomst achterhalen Hierbij maakte hij dankbaar gebruik van Pausanias Hij citeerde

de perieumlgeet maar liefst 80 keer in zijn Ethnica Zoals reeds aangehaald is het deze

geleerde die ons Pausaniasrsquo naam onthult Ook de titel van het werk stamt van

Stefanos van Byzantion Het enige dat we momenteel dus kunnen doen is hem op

zijn woord geloven24

19 Frazer 1965 p 14-17 20 Hij noemt maar liefst 125 verschillende auteurs en geeft 700 referenties naar schrijvers enof literaire werken Zie Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 249 21 Zie oa Alcock in Bingen 1996 en Habicht 1985 p15 Voor een ontkrachting hiervan zie Forte 1972 p 418-427 22 Aelianus VH 12 61 ldquoΠαυσανίας δέ φησιν ὅτι καὶ Μεγαλοπολῖταιrdquo Dit schreef hij naar aanleiding van offers die gebracht werden aan Boreas 23 Zie Metzler 2000 p 445-449 24 Habicht 1985 p 9

13

Volgens Habicht is het mogelijk dat er ten tijde van Stefanos slechts eacuteeacuten exemplaar

van de Perieumlgesis bestond25 Dit zou nog het originele manuscript van Pausanias zijn

Heer meent dat er een aantal exemplaren van de Perieumlgesis in omloop waren Deze

zouden zich in de grote bibliotheken van Rome of de metropolen in het Oosten

bevonden hebben26

Het oudste manuscript dat we nu nog bezitten Marcianus gr 413 (V) stamt uit het

midden van de 15e eeuw27 Dit manuscript gaat ndash samen met vier andere bewaarde

manuscripten ndash terug op de codex van de Italiaan Niccolograve Niccoli (1364-1437)28

We zijn nu even ingegaan op de biografie van Pausanias De volgende vraag die we

ons kunnen stellen is hoe deze auteur beiumlnvloed werd door zijn omgeving In welke

periode leefde hij Wat voor invloed had dit op zijn werk

25 Habicht 1985 p 1 26 Heer 1979 p 42-43 27 Er is van Pausanias tot op heden geen enkel papyrusfragment bekend Ook de indirecte traditie is van weinig belang aangezien hij zelden geciteerd werd 28 Deze codex ging verloren in de 16e eeuw De andere afgeleide manuscripten zijn Laurentianus 56 11 (F) Parisinus gr 1410 (P) Matritensis 4564 (M) en Leidensis BPG 16 K (L) We baseren ons hier op de teksteditie van Budeacute die de notaties van de editie van Rocha-Pereira overneemt

14

12 PAUSANIAS IN ZIJN TIJD

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC

ldquoThe period in the history of the world during which the condition of the human race

was most happy and prosperousrdquo29

Pausanias leefde tijdens een periode waarin er vrede heerste in het Romeinse Rijk30

de 2e eeuw nadien idealiserend lsquothe golden age of antiquityrsquo genoemd31 Frazer

omschrijft deze 2e eeuw als een periode van heropbloei32 Er werden immers vele

tempels theaters baden en aquaducten gebouwd

Het Romeinse Rijk strekte zich ondertussen uit van Brittannieuml tot aan de Eufraat en

van de Rijnmonding tot in Ethiopieuml33 De Pax Romana zorgde voor rust aan de

grenzen Deze vrede droeg ook bij tot een bloei in cultuur en literatuur In Klein-Azieuml

resulteerde dit in een literaire beweging de lsquoTweede Sofistiekrsquo waarop we later dieper

zullen ingaan Deze stabiliteit stond ook toe dat er massaal gereisd werd Het ontstaan

van Pausaniasrsquo reisboek in deze tijd is dan ook niet verwonderlijk

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia34

Gedurende de eerste helft van de 2e eeuw vC werd Griekenland geleidelijk aan

afhankelijk van Rome Een doorslaggevende datum is 146 vC Op dit moment verliest

Griekenland de Achaiumlsche oorlog en wordt het een deel van Macedonieuml Pas in 27

vC vormt Achaiumla een autonome provincie35 Voacuteoacuter deze datum werden de Griekse

steden zeer slecht behandeld De Griekse bonden werden afgeschaft het land

uitgebuit - oa door het innen van belastingen om de oorlogen te bekostigen - en vele

kunstwerken werden geroofd Vanaf het begin van de eerste eeuw begon het beter te

29 Gibbon geciteerd in Browning 1989 p 9 30

Op het einde van Pausaniasrsquo leven komen de Romeinen echter in oorlog met de Parthen (162-166) Ze zullen deze oorlog winnen Toch luidde dit een periode in van tegenslagen zoals de pest en oorlogen 31

Habicht 1985 p118 32 Frazer 1898 p xiii 33 Habicht 1985 p117 34 Voor de algemene inleiding baseren we ons grotendeels op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 555-562 35 Dit zal zo blijven tot aan de regering van Diocletianus We zien evenwel twee onderbrekingen van 15-44 hoort Achaiumla bij Moesia en van 67-704 wordt het door Nero lsquovrijrsquo verklaard Zie Cook Adcock Charlesworth (eds) 1936sup3 p 556-557

15

gaan voor de Grieken De Romeinen beseften het culturele belang van Griekenland

en hielpen actief mee aan de hellenisatie De Griekse bonden werden weer

toegestaan en een nieuwe overkoepelende bond de Achaiumlsche werd opgericht Deze

bond vertegenwoordigde in theorie alle Griekse steden en stond in voor de organisatie

van de keizerscultus36

Vanaf de creatie van de provincie Achaiumla ontstond er een grote diversiteit in de

behandeling van de steden Deze Romeinse tactiek van lsquoDivide et imperarsquo vormde

wellicht een belangrijke reden waarom er nooit een gezamenlijke Griekse opstand

tegen Rome is uitgebroken Er waren ongeveer 40 lsquovrijersquo steden waaronder Athene en

Sparta die in theorie onafhankelijk waren van Rome Plaatselijke leiders bestuurden

de stad en de lokale wetgeving bleef in de mate van het mogelijke behouden De

Romeinen behielden echter een grote controle Veel van deze vrije steden waren ook

vrijgesteld van belastingen

Reizigers die in de 2e eeuw door Griekenland trokken konden nog veel van lsquos lands

oude glorie bewonderen Ze werden echter ook geconfronteerd met vele verlaten

streken Dit is de reden waarom we in de Perieumlgesis zo veel ruiumlnes beschreven zien37

Dit proces van ontvolking was al langer aan de gang Alcock ontdekte dat de terugval

begon op het einde van de 3e eeuw vC Gedurende de eeuwen die hierop volgden

zette de ontvolking zich door zodat we in de tijd van Pausanias nog meer verlaten

streken aantreffen38

Economische redenen deden het Griekse platteland leeglopen De economie op het

platteland steunde in de klassieke periode op het bewerken van kleine stukjes grond

vaak verspreid over een groot gebied De Romeinen veranderden de grenzen en

herschreven het geografische landschap in Griekenland Hierdoor kwamen vele

boeren in de problemen Anderen verloren hun grond aan grootgrondbezitters Ook

taksen en belastingen opgelegd door de Romeinen deden vele boeren de das om

Om de belastingen te kunnen betalen waren ze immers genoodzaakt om meacuteeacuter te

produceren Omdat dit hen niet lukte moesten ze emigreren naar de stad39 Enkel

daar kon men tegemoetkomen aan de steeds groeiende behoefte aan een sociaal

vangnet dit via een patronaat van de elite

36 In de praktijk was echter nooit elke stad vertegenwoordigd 37 We geven enkele voorbeelden van beschrijvingen van ruiumlnes bij Pausanias ldquo ἑξῆς δὲ

πόλεων ἐρείπιά ἐστιν Ἅρματος καὶ Μυκαλησσοῦmiddotrdquo Pausanias IX194 ldquo Ἀσπληδόνα δὲ

ἐκλιπεῖν τοὺς οἰκήτοράς φασιν ὕδατος σπανίζοντοςmiddotrdquo Pausanias IX389 Pausanias vernoemt 50 vervallen steden of dorpen die ooit bewoond werden Ze worden meestal ἐρείπια genoemd De meest desolate streek is Arkadieuml Alcock 1993sup2 p 146 38 Alcock 1994sup2 39 Alcock 1989 p 5-34

16

De belastingen wogen waarschijnlijk erg door bij vele Griekse steden Het is ook

mogelijk dat enkel de verliezers van de Achaiumlsche oorlog belastingen moesten

betalen40 Het Griekse belastingsgeld gaf de Romeinen de mogelijkheid om goederen

uit de provincies te kopen waardoor de economie in stand gehouden zou moeten

worden41 In de praktijk leidde dit echter tot een economisch verval in Griekenland

Economisch was Griekenland dus voornamelijk afhankelijk van Rome42 Zijn belang

lag in zijn geschiedenis en cultuur

Vele kleine poleis raakten in verval Om te overleven konden de kleine nederzettingen

een beroep doen op andere steden in de buurt (synoikisme) of bonden vormen Het

behoud van hun eigenheid moesten ze dan elders zoeken op religieus vlak

bijvoorbeeld Rizakis stipt aan dat sommige dorpen hoewel ze politiek afhankelijk

waren er een levendige religie op nahielden43

Maar hoe zat het nu met de steden44 In de Klassieke periode vormden de

ἄστυ en het achterland eacuteeacuten geheel45 Tijdens de Romeinse overheersing werd dit

systeem door de plattelandsvlucht echter grondig in de war gestuurd

Er werden ook Romeinse kolonies46 opgericht zoals Korinthe Nikopolis en Patrai

Deze steden groeiden uit tot de machtigste van de provincie We zullen een idee

geven van de grootte van deze centra Korinthe kende een oppervlakte van 600 ha

Andere steden telden slechts een 100tal ha47 Rondom deze metropolen werden door

de elite baden en villarsquos neergepoot Zo hoopten de rijken zich van het plebs te

onderscheiden

Van de kolonies maakte men zelfregerende steden De Romeinen schakelden lokale

leiders in om op een indirecte manier de touwtjes in handen te houden Woolf stelt dat

de Romeinen nieuwe eacuten oude steden in Griekenland gebruikten als lsquotools of

imperialismrsquo48

Tot nu toe hebben we enkel de situatie op het Griekse vasteland besproken Dit is

immers het geografische gebied dat Pausanias beschrijft Onze perieumlgeet is echter

40 Belastingen werden ook pas ingesteld na deze oorlog in 146 vC Alcock 1989 p 5-34 41 Zie Crawford 1977 p 42-52 42 Hutton 2005 p 1 43 Rizakis in Alcock 1997 44 Alcock 1993sup2 45 Voor een uitgebreide analyse van de indeling in Griekse steden en dorpen en hun relatie tot Rome zie Rizakis in Alcock 1997 46 Kolonies werden opgericht vanaf de regering van Caesar om strategische redenen en als huisvesting voor Romeinse soldaten en werklui Rizakis in Alcock 1997 47 Woolf in Alcock 1997 p 1-13 48 Woolf in Alcock 1997 p 13

17

afkomstig van Klein-Azieuml In hoeverre kunnen we spreken van een verschil in cultuur

tussen deze regio en het Helleense vasteland49

Klein-Azieuml werd in 27 vC verenigd in de Romeinse provincie Asia

Net als in Griekenland had niet elke stad dezelfde status Enkele vrije steden genoten

voorrechten hoewel ze niet altijd vrijgesteld waren van belastingen De drie grootste

steden waren Efese Pergamon en Smyrna Het bestuur was in handen van lokale

rijken Rome was echter zeer actief bij de politiek betrokken

Vanaf de 1e eeuw heerste er vrede in deze streek Dit gaf Asia de mogelijkheid om

zich ten volle te ontplooien Klein-Azieuml bezat van nature grote economische

mogelijkheden Het had een goed klimaat en bood door haar ligging aan zee

uitstekende transportmogelijkheden De uitgestrektheid van het Romeinse Rijk was

zeer bevorderlijk om een bloeiende exporthandel op te zetten50 Men voerde wijn olie

hout leer en vee uit Bovendien beschikte men zelf over ruwe grondstoffen die men

op eigen bodem verwerkte in de textielindustrie

Zo groeide Asia uit tot eacuteeacuten van de rijkste regiorsquos van het Romeinse Rijk

Ook cultureel kwam deze bloei tot uiting Er werden vele gymnasia badhuizen en

tempels opgericht Tevens ontstonden er in de grote steden medische scholen en

zelfs musea

De Pax Romana liet dus toe dat er massaal gereisd werd rond de Middellandse Zee

Het was eacuteeacuten gebied zonder buitenlandse grenzen met eenzelfde munt en wie Grieks

enof Latijn sprak kon over het hele Romeinse Rijk met anderen communiceren51

Romeinen trokken naar Griekenland als studenten naar Athene of als toerist naar

steden die ook vandaag de dag nog dagelijks bezocht worden Ook de Grieken zelf

verlieten de grenzen van hun provincie Reizen behoorde tot de opvoeding van elke

gegoede burger Leden van de Griekse elite waren πεπαιδευμένοι lieden die een

degelijke opvoeding hadden genoten en wereldburgers waren 52 Ze keken verder dan

de grenzen van hun stad of streek Deze personen bekleedden vaak ook een

belangrijke functie in hun provincies Ze waren loyaal tegenover Rome en in ruil

daarvoor werden ze ingezet om belastingen te innen of de publieke orde te

handhaven Er gaapte een enorme kloof tussen deze beperkte rijke elite en de arme

massa in de straat

49 We baseren ons hiervoor op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 580-590 50 Door de natuurlijke rijkdom van de streek moest men bijna niets invoeren 51 Habicht 1985 p118 52 Zie oa Alcock 2002

18

Ook op religieus gebied zien we dat de veranderingen die al langer aan de gang

waren zich doorzetten Het geloof in de traditionele goden van het pantheon

brokkelde af Samen met de plattelandsvlucht verdwenen ook vele rurale culten

Goden uit het oosten het christendom en de keizerscultus deden hun intrede

Daarnaast kenden mysterieculten een enorme bloei Bij Pausanias vinden we hiervan

vele voorbeelden

Op dit religieuze aspect zullen we later dieper ingaan

1212 De Romeinse invloed in Griekenland

Hoe ver reikte de Romeinse invloed in het oostelijke Middellandse Zeebekken

De Romeinen hadden geen militaire garnizoenen in Griekenland53 Korinthe speelde

een belangrijke rol in de administratie De federale Griekse bonden ndash die hun ontstaan

kenden in de Hellenistische periode om de diplomatie en buitenlandse politiek te

bevorderen54 - bleven bestaan maar kregen een ondergeschikte rol Hadrianus stelde

in 1312 een nieuwe bond in het Panhellenion55 Dit deed hij volgens Veyne om

tegemoet te komen aan het gevoel van de Grieken anders en superieur te zijn56 Zo

werden alle Grieken verenigd in eacuteeacuten bond57

Swain benadrukt dat het Romeinse Rijk tweetalig was lsquoutraque lingua doctusrsquo58 In het

westen sprak men Latijn in het oosten Grieks De belangrijkste taal was echter het

Grieks Als we niet naar de politiek kijken maar naar ldquola capaciteacute de concevoir et de

disseacuteminer des ideacutees de fond ldquo zien we een Egeiumlsche civilisatie die homogeen Grieks

was59 Voor de Grieken was lsquocivilisationrsquo bijgevolg belangrijker dan lsquole pouvoirrsquo

Παιδεία speelt hierin een belangrijke rol cultuur in alle betekenissen van het woord60

Dit kunnen we ook lezen bij Dagron lsquoSrsquoil y a eu ralliement il nrsquoy a pas eu inteacutegration

le pouvoir est resteacute romain et la culture grecque lsquo61

Bij de splitsing van het rijk in 395 hadden we volgens Veyne te maken met een

oosten dat Grieks was gebleven lsquovous Romains nous Grecsrsquo De Grieken waren

zich de hele tijd superieur blijven voelen tegenover hun overheersers De Griekse 53 Alcock 1993sup2 p 3-4 54 Alcock 1993sup2 p 3-4 55 Deze bond reikte verder dan de grenzen van de provincie Achaiumla Er zetelden zowel steden van het Griekse vasteland als van Klein-Azieuml de eilanden en zelfs enkele van Noord-Afrika Athene fungeerde als centrum 56 Veyne 2005 p 257 57 In de praktijk was echter nooit eacutelke stad vertegenwoordigd 58 Swain 2001 p9 59 Reardon 1971 p 4 60 Reardon 1971 p 4 61 Dagron G Lrsquoempire romain drsquoOrient au 4iegraveme siegravecle et les traditions politiques de lrsquohelleacutenisme p 74 82 et n 284 et 202 in Veyne 2005

19

civilisatie was immers de enige goede en ware lsquoWijrsquo zijn de Grieken daarbuiten zijn er

enkel lsquoanderenrsquo62

We kunnen dus stellen dat de Romeinen als nuttig maar lsquovreemdrsquo ervaren werden

door de Grieken63

Omgekeerd was Griekenland voor de Romeinen heacutet toonbeeld van lsquootiumrsquo een plaats

waar men kon ontsnappen aan de zorgen van de wereld Vele Romeinse studenten

zakten af naar Athene Ook toeristen bezochten Griekenland om zijn oude glorie te

bewonderen Griekenland werd echter stilaan een imaginair landschap een plaats die

groots was door zijn verleden door zijn herinneringen

Alcock legt dit mooi uit64 Volgens haar heeft Horatiusrsquo uitspraak Graecia capta nog

een diepere betekenis65 Griekenland is gegrepen door haar eigen herinneringen

Zowel Grieken als Romeinen hebben respect voor het Griekse verleden Dit creeumlert de

mogelijkheid tot communicatie en onderhandeling Korinthe vormt een mooi voorbeeld

van het feit dat verleden en heden verenigd kunnen worden In de herinnering is het

een bloeiende antieke Griekse stad In de realiteit van de 2e eeuw treffen we op

diezelfde plaats echter een Romeinse kolonie aan

ldquoOld Greece was a country learning how to be a museum cultivated Romans admired

Greece romantically for what she has beenrdquo66

Deze dubbele natuur van Griekenland wordt door Pausanias in zijn Perieumlgesis op een

mooie manier geschetst

122 Pausanias en Rome

Pausanias leefde als Griek in het Romeinse Rijk Daarenboven beschrijft hij in zijn

Perieumlgesis de glorie van het oude Griekenland het Griekenland van voacuteoacuter de

62 Misschien waren de Romeinen hierin niet helemaal vrij van schuld Geen enkele Griek schopte het immers tot Romeins keizer (buiten enkele latere usurpators) 63 Bij Pausanias vinden we ook enkele voorbeelden van het feit dat hij zich geen Romeinse burger voelde Hij spreekt over de keizers alsof het vreemden zijn We geven twee voorbeelden ldquoναοὶ δέ εἰσιν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς Καίσαρος ὃς μοναρχίας πρῶτος ἐν Ῥωμαίοις

ἐπεθύμησεν καὶ ἀρχὴν τὴν καθεστηκυῖαν πρῶτος ἐκτήσατο ὁ δὲ Αὐγούστῳ πεποίηται

παιδὶ ἐκείνου τήν τε βασιλείαν βεβαιωσαμένῳ μᾶλλον καὶ ἀξιώματος καὶ δυνάμεως ἐς

πλέον ἢ ltὁgt πατήρ οἱ προελθόντιmiddot τὸ δὲ ὄνομα ἦν τούτῳ Αὔγουστος ὃ κατὰ γλῶσσαν

δύναται τὴν Ἑλλήνων σεβαστόςrdquo Pausanias III114 ldquoΛακεδαιμονίοις δὲ ἔχειν τοῖς ἐν

Σπάρτῃ τὴν Θουρίαν ἔδωκεν Αὔγουστος Αὐγούστῳ γὰρ βασιλεύοντι Ῥωμαίων

ἐπολέμησεν Ἀντώνιος γένει καὶ οὗτος Ῥωμαῖοςmiddot καί οἱ τῶν ἐν τῇ Ἑλλάδι ἄλλοι τε καὶ οἱ

Μεσσήνιοι προσέθεντο ὅτι ἐφρόνουν Λακεδαιμόνιοι τὰ Αὐγούστου ldquo Pausanias IV311 64 Alcock 2002 p 176 65

Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio Horatius Epistulae 21156 66 Bowersock 1965a p 90-1 geciteerd in Alcock 1993sup2 p2

20

Romeinse overheersing Men kan dus verwachten dat zijn houding tegenover Rome

ambigu is Verschillende geleerden hebben in Pausaniasrsquo werk diverse houdingen

ontdekt Het zal bijgevolg niet zo gemakkelijk zijn om de waarheid te ontsluieren

Een cruciale passage voor het begrip van Pausaniasrsquo gevoel tegenover Rome vormt

VIII271 ldquoἡ δὲ Μεγάλη πόλις νεωτάτη πόλεών ἐστιν οὐ τῶν Ἀρκαδικῶν μόνον

ἀλλὰ καὶ τῶν ἐν Ἕλλησι πλὴν ὅσων κατὰ συμφορὰν lt ἐπί gt ἀρχῆς τῆς

Ῥωμαίων μεταβεβήκασιν οἰκήτορεςmiddotrdquo Pausanias VIII27167

Hier speelt de tekstoverlevering ons parten 68 Lezen we ldquoκατὰ συμφορὰν ἀρχῆς τῆς

Ρωμαίωνrdquo dan begrijpen we dat de Romeinen verantwoordelijk waren voor het verval

Een andere lezing geeft echter ldquoκατὰ συμφορὰν ἐπί ἀρχῆς τῆς Ρωμαίωνrdquo69 Dit wijst

op een verval tijdens de Romeinse overheersing en die kan dus aan andere oorzaken

te wijten zijn

Een andere passage die voor discussie zorgt is I207 ldquoΣύλλᾳ δὲ ἔστι μὲν καὶ τὰ ἐς

τοὺς πολλοὺς Ἀθηναίων ἀγριώτερα ἢ ὡς ἄνδρα εἰκὸς ἦν ἐργάσασθαι Ῥωμαῖονmiddotrdquo

Pausanias I20770

Hier hebben we geen problemen met de tekstoverlevering maar wel met de vertaling

Bowie interpreteert de zin als volgt lsquoSulla was erger dan men van de Romeinen zou

verwachtenrsquo Habicht meent echter dat Sulla lsquozeacutelfs erger was dan de Romeinenrsquo71

Frazer lanceert aan het einde van de 19e eeuw de opinie dat Pausanias de Romeinen

vijandig gezind was Ook Swain deelt deze mening72

67 ldquoMegalopolis is de jongste stad niet alleen van de Arkadische steden maar van alle steden in Griekenland behalve van die steden wiens inwoners zijn verwijderd wegens de rampspoed van de Romeinse overheersing tijdens de Romeinse overheersingrdquo 68 Budeacute en Teubner lezen ltἐπὶgt Loeb laat ἐπὶ weg Akujaumlrvi voegt nog een belangrijke opmerking toe Συμφορά wordt in de LSJ ook vertaald als lsquocollecting contributionrsquo Wanneer we die vertaling gebruiken krijgt de hele passus natuurlijk weer een andere inhoud Akujaumlrvi 2005 p287 69

Een conjectuur van Clavier in de 19e eeuw 70 ldquoVoor Sulla waren die dingen mbt de meesten Atheners wreder dan passend was dat een Romein zou doenrdquo 71 Bowie in Bingen 1996 In de vertalingen van Budeacute en Loeb wordt Bowies interpretatie gevolgd Respectievelijk Sylla exerccedila agrave lrsquoeacutegard de la majoriteacute des Atheacuteniens une cruauteacute plus terrible que celle que lrsquoon eucirct ducirc attendre drsquoun Romain en Sullarsquos treatment of the Athenian people was so savage as to be unworthy of a Roman 72 Swain 2001 p 338-340 Op het einde nuanceert Swain deze uitspraak dat Pausanias de Romeinen negatief gezind zou zijn Hij wijst erop dat Grieken en Romeinen verwant zijn Ze hebben min of meer dezelfde goden Hierdoor kan Pausanias de Romeinen niet geheel vijandig zijn

21

Heel de Perieumlgesis draait rond het centrale begrip vrijheid lsquoἐλευθερίαrsquo Volgens

Swain laat Pausanias deze vrijheid van Griekenland ophouden bij het begin van de

Romeinse overheersing Pausanias beschrijft geen feiten uit de geschiedenis van na

146 (verwoesting van de Achaiumlsche Bond) en heeft zelden oog voor de kunst van zijn

eigen tijd Swain stelt dat Pausanias de Romeinen als veroveraars ziet en niet als

bevrijders Volgens hem zou de Romeinse heerschappij een permanent verlies van de

Griekse onafhankelijkheid impliceren Swain meent echter dat Pausanias niet over de

hele lijn negatief is tegenover Rome Voor de Antonijnen heeft hij veel lof met

Hadrianus op kop73 Deze keizer was een ware filhelleen wat hem in Spanje de

bijnaam lsquoGraeculusrsquo opleverde74 Tijdens zijn regering was er vrede in het rijk en

werden er lagere belastingen ingevoerd Hij beoogde geen expansie maar een

consolidatie van de grenzen Hij bracht ook vele bezoeken aan de provincies

waardoor deze een goede relatie met Rome behielden75

Volgens Hutton was de houding van de Grieken tegenover Rome dubbelzinnig Ze

prezen Rome tegenover de Romeinen maar waren kritisch wanneer ze met andere

Grieken praatten76 Hutton stelt dat de Romeinse keizers misschien ook het ideaal van

παρρησία hanteerden waardoor men de Grieken toeliet zich kritisch op te stellen

Pausanias zou dan ook de voor- eacuten nadelen van de Romeinse overheersing hebben

ingezien

Deze conclusie vormt een opstap naar de theorie van Heer77 Zij meent dat Pausanias

loyaal is tov de keizers van zijn tijd en dat hij Rome niet de schuld geeft van het

verval van Griekenland Dit was immers al langer aan de gang Hij is wel kritisch voor

enkele Romeinen die de Grieken vernederden zoals Sulla deed Ook wanneer ze

kunstroof plegen ndash oa Nero Gaius en Augustus - verwijt hij hen dit Over het

algemeen heeft hij echter respect voor Rome

Heer zei dus dat dit verval al langer aan de gang was Reden De Peloponnesische

oorlog Heer concludeert uit de Perieumlgesis dat volgens Pausanias de tegenstanders

van Athene in deze oorlog Griekenland ruiumlneerden

73 Deze keizers uit de 2e eeuw probeerden de Grieken met hun lot te verzoenen Men toonde respect voor de Grieken en hun culturele erfenis Habicht 1985 p 123 74 Hutton 2005 p 36 75 Zie Forte 1972 p 418-427 76 Hutton 2005 p 41 77 Heer 1979 p 66-68

22

Bowie meent - samen met Habicht en Palm - dat Pausanias de Romeinse

overheersing betreurt maar er zich bewust van is dat er onder de Macedonieumlrs ook

geen vrijheid was78

Om het met Fortes woorden te zeggen kunnen we stellen dat Pausanias Rome

bewonderde maar met Griekse terughoudendheid Er waren weliswaar mooie dingen

in Rome maar in Griekenland waren die vaak beter79

Bij Alcock vinden we een uitdieping van deze ambivalente houding van Pausanias80

Volgens haar maakt Pausanias gebruik van een stille vorm van verzet door gebruik te

maken van de controle van lsquothe social memoryrsquo Door trots over het glorieuze verleden

te vertellen doet hij afbreuk aan de huidige heersers

Voor Pausanias is het criterium om een goede keizer te zijn goed zijn tov de

Grieken81 Drie keizers waren voor hem belangrijk Augustus Nero en Hadrianus

Eerstgenoemde creeumlerde een nieuw geografisch landschap in Griekenland Hij

herverdeelde de grond over de verschillende poleis Pausanias maakt echter weinig

melding van zijn monumenten

In Nero ontdekt Pausanias een nobele geest omdat deze lsquovrijheidrsquo verleende aan heel

Griekenland82 Hoewel deze keizer over het algemeen zeer negatief wordt

voorgesteld beoordeelt Pausanias hem enkel op zijn houding tegenover Griekenland

Nero was de Grieken goed gezind dus was hij een goed keizer

Zoals reeds vermeld looft Pausanias alle Antonijnen De belangrijkste is echter

Hadrianus Deze filhelleense keizer wordt het meest geciteerd in de Perieumlgesis Hij

deed inspanningen om het verleden te restaureren niet om een nieuwe wereld te

creeumlren Het is dan ook niet verwonderlijk dat het net deze keizer is die Pausaniasrsquo

voorkeur genoot83

Een laatste opmerking bij dit onderdeel heeft betrekking op lsquohet vrije Griekenlandrsquo

Vanaf wanneer bestond lsquoGriekenlandrsquo op politiek vlak eigenlijk Tijdens de hoogdagen

van de klassieke periode kunnen we hiervan nog niet spreken Griekenland geraakte

pas voor het eerst min of meer verenigd in de Romeinse tijd84 Met de creatie van de

78 Bowie in Bingen 1996 79 Forte 1972 p 418-427 80 Alcock in Bingen 1996 p 242 ev 81 Voor deze alinea zie Jacquemin 1996 p 29-42 82

In 6667 kondigde Nero op de Isthmische Spelen de vrijheid af voor Achaiumla Onder Vespasianus werden de onderling ruzieumlnde Grieken ndash die lsquovergeten warenrsquo wat het was om vrij te zijn - alweer in een Romeinse provincie verenigd Arafat 1996 p139 83 We moeten wel even opmerken dat Hadrianusrsquo belangrijkste realisatie de creatie van het Panhellenion nergens bij Pausanias vermeld wordt 84 Zie ook Lafond in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 390

23

provincie lsquoAchaiumlarsquo verenigt men verschillende πόλεις die weliswaar in grote mate

maar zeker niet helemaal eeuwenlang dezelfde cultuur hebben gehad Deze poleis

waren in het verleden lsquovrijrsquo Ze waren aan niemand onderworpen Maar was dat wel

zo Hoe zit het dan met de oorlogen tussen de verschillende poleis en allerhande

invasies Hoe vaak heeft heel lsquoGriekenlandrsquo zich verenigd tegen een

gemeenschappelijke vijand

ldquoIn a strict geopolitical sense Hellas (hellip) had ceased to exist during the time of

Augustus when the province of Achaea was formed Yet in another sense of course

there was always had been and always would be Hellas even though the precise

significance of the word was ever debated Identity was not compromised or diluted by

Roman conquest it was rather shifted into the realm of the imaginary where it had

always partially residedrdquo85

Het is dus net de Romeinse overheersing die zorsquon mythe van een vrij Griekenland in

het verleden mogelijk maakt Dit is het paradoxale karakter van de Griekse vrijheid en

de Romeinse overheersing Of zoals Alcock het zegt ldquoThe triumph of Rome led to the

creation of Greecerdquo86

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek

ldquoIt was the heyday of superficial intellectual activity Intellectuals and artists had never

been esteemed so highly by society and never did they perform so poorly New and

original ideas were not appreciated nor the penetrating search for truth nor a poetry

of passion or pity The age applauded form not content it praised the technical

brilliance of oral expression not the ideas expressed it valued entertaining literature

not demanding literature It was a complacent age pleased with itself an age of

rhetoric of unimportant topics delivered to an audience who wanted extemporaneous

speeches of impeccable Attic and who graded the speeches by the number of

mistakesrdquo87

In de 2e eeuw is het Romeinse Rijk op het toppunt van zijn expansie Vooral de

provincies kennen een grote bloei Het is dan ook hier dat we de belangrijkste

schrijvers van de 2e eeuw situeren met name in Klein-Azieuml In dit gebied is er immers

een grote culturele activiteit Weinig auteurs echter uit deze periode hebben zich bij de

85 Whitmarsh 2001 p 21 86 Alcock 1993sup2 p 129 87 Habicht 1985 p 126

24

literaire canon kunnen voegen88 De redenaars werden pronkredenaars die

epideiktische redevoeringen hielden op festivals en begrafenissen Onderwerpen voor

declamatorische stukken zocht men in het verleden lsquoThis age looked to the past was

more interested in times long gone than in its ownrsquo89 Het heden miste sterke emoties

en conflicten en dus ging men die zoeken in oude verhalen Niet de historische

correctheid maar het tentoonspreiden van hun kunnen was het voornaamste doel

Men slaat dus geen nieuwe wegen in maar bewaart wat oud is90

Vooral lsquonuttigersquo kennis werd in boeken vastgelegd Het was de periode van de retoriek

paradoxografie en religie Oudheidkundigen compilatoren en romanschrijvers staken

de kop op Er werd ook veel aan geschiedschrijving en wetenschap gedaan Er was

geen of weinig interesse voor het dagelijkse leven Een uitzondering hierop vormde de

religie We zullen zien dat deze steeds meer persoonlijk werd beleefd

Hutton vermeldt dat zowel Romeinse als Griekse auteurs het verval van Griekenland

beschrijven91 Dit kadert in de geest van lsquoMemento morirsquo92 In zekere zin is dit ook wat

Pausanias doet Ook bij hem vormen de beschrijvingen van ruiumlnes en verlaten streken

een contrast met de antieke monumenten die hij op zijn weg tegenkomt

ldquoAcross the multiplicity of forms and modes of Roman Greek education one feature

remained common the attempt to root all forms of status and identity in the prestigious

pastrdquo93

Deze nieuwe invalshoeken hangen samen met het ontstaan van een nieuwe literaire

beweging de tweede sofistiek

Het is niet onze bedoeling om de taalkundige aspecten van de tweede sofistiek te

analyseren Dit zou ons te ver leiden Het volstaat hier om te zeggen dat men

teruggreep naar het verleden dat men al snel begon te idealiseren Zowel linguiumlstisch

formalisme en purisme (atticisme) als een algemeen classicisme deden hun intrede94

We geven echter enkele inhoudelijke kenmerken om Pausanias binnen het geheel te

kunnen plaatsen Elsner zegt het volgende De tweede sofistiek was

88

Loukianos en Apuleius vormen hierop een uitzondering Misschien is het niet verwonderlijk dat net deze twee auteurs niet van lsquoGriekenlandrsquo afkomstig waren (respectievelijk van Samosata aan de Eufraat en Noord-Afrika) 89

Habicht 1985 p 126 90 Heer 1979 p 9 91 Bv Servius Sulpicius Rufus aan Cicero Ad familiares 454 in Hutton 2005 p 46 92 Hutton 2005 p 46 93 Whitmarsh 2001 p 6 94 We zullen later even op deze linguiumlstische aspecten terugkomen bij lsquostijlrsquo

25

ldquoA cultural phenomenon in which the unity of the empire was re-asserted in Greek-

speaking cultural terms through the revival of Greek rhetoric and philosophy the

promulgation of eastern mythology and paideia the affirmation of eastern religions

and iconographiesrdquo95

De tweede sofistiek was een literaire beweging die bloeide van ongeveer 50 tot 25096

Terwijl in de voorbije eeuwen Rome nog een belangrijke functie had voor het vinden

van een patronus ed kwam het centrum van de literatuur nu te liggen in Athene en de

Griekse steden van Klein-Azieuml

De sofisten waren deacute vertegenwoordigers van de heersende cultuur en smaak in het

intellectuele leven Ze bleken niet erg origineel Vaak waren ze bovendien arrogant en

ijdel maar ze genoten een hoge populariteit en hadden veel invloed Onder deze

sofisten bevonden zich oa Aelius Aristeides Herodes Attikos en Antonius Polemon

Waarom lsquotweedersquo sofistiek De naam is ontleend aan een link die Filostratos legde

met de sofisten uit de 5e eeuw vC De sofisten uit de 2e eeuw gebruikten immers ook

de Attische taal alsook de Attische kalender maten enz

De tweede sofistiek hield een renaissance in van de Griekse literatuur waarbij de

nadruk kwam te liggen op de Helleense cultuur en taal als embleem van de civilisatie

De schrijvers kwamen uit de Griekse elite

Alcock spreekt in dit verband van lsquonostalgiarsquo ldquoNostalgia they say is an exercise in

grammar wherein you find the present tense and the past perfectrdquo97

Dit alles was belangrijk voor het hervinden van een eigen identiteit In de klassieke

periode lag de identiteit van een Griekse burger in zijn polis Na de doortocht van

Alexander de Grote werden de grenzen echter veel vager en ging de elite meer

reizen Wanneer Griekenland werd ingelijfd in het Romeinse Rijk moesten de Grieken

op zoek naar een nieuwe identiteit Die vond men in het Grieks-zijn Volgens Browning

wordt de vroegere onderverdeling burgers ndash ξένοι nu vervangen door de dichotomie

Grieken ndash βάρβαροι98

Swain heeft het over de verandering van een lokaal naar een nationaal patriottisme

tijdens het Hellenisme99 Dit nationale patriottisme was het sterkst aanwezig bij de

belezen elite Zij gebruikte de geschiedenis om de nationale trots aan te wakkeren

Volgens Alcock legt de elite zorsquon nadruk op het verleden om een gemeenschappelijke

95 Elsner in Alcock 1997 p 179 96 Swain 2001 p 2 97 Whitmer 1993 p 267 in Alcock 2002 p 36 98 Browning 1989 p 3-6 99 Swain 2001 p 68

26

lsquomemoryrsquo te creeumlren Deze lsquomemoryrsquo moet dienen als communicatiemiddel tussen

verschillende sociale klassen en verschillende steden100

Swain meent dat dit nationale patriottisme niet zelden bevorderd werd door Rome dat

er een voordeel in zag om de Grieken gedweeeumlr te maken en de organisatie te

vergemakkelijken We kunnen stellen dat er een lsquoharmony of interestrsquo ontstond tussen

de lokale elite en de imperiale leiders Beide partijen haalden voordeel uit deze

samenwerking101

Een belangrijke hulp bij het creeumlren van een nationale trots vormde de

geschiedschrijving Deze kende bijgevolg een enorme bloei vooral in de vorm van

lokale historiografieeumln en stichtingslegendes Niet zelden beroemde een stad zich op

een legendarische afkomst om haar Helleense wortels te benadrukken102 Zo konden

ze dan toegang verkrijgen tot het Panhellenion

Niet alleen de Romeinse maar ook de Griekse elite reisde massaal Tijdens de

tweede sofistiek werd reizen als educatief toerisme populair103 Vaak gold de keizer

als model ook hij reisde regelmatig naar alle uithoeken van zijn rijk om een beter idee

te krijgen van de lokale culturen en problemen

We zullen nu Pausanias binnen deze beweging plaatsen Hij is in grote mate een kind

van zijn tijd Als lid van de elite maakt hij talrijke reizen en wijdde zijn Perieumlgesis aan

de beschrijving van een reisverhaal Als onderwerp kiest hij niet toevallig het Griekse

vasteland uit Ook dit vormt een strategie om een nationale Griekse identiteit aan te

wakkeren Daarenboven hecht Pausanias veel belang aan de geschiedenis verhalen

legendes en genealogieeumln Ook deze interesse deelt hij met de schrijvers van de

tweede sofistiek Hij imiteert tevens schrijvers uit de klassieke periode waaronder

Herodotos Ook hij grijpt dus met zijn conservatieve smaak terug naar het roemvolle

klassieke verleden

Waarom wordt hij dan niet als eacuteeacuten van hen beschouwd

Pausanias grijpt niet terug naar de bekendste verhalen uit het verleden104 Hij gaat

ervan uit dat iedereen die wel kent Hij heeft veel aandacht voor de geschiedenis van

de hellenistische periode Deze geschiedenis was in de tijd van Pausanias bij de grote

massa al onbekend Aangezien onze Perieumlgeet het als zijn doel stelt zijn lezers tevens

100

Alcock 2002 p 19-23 101 Alcock 1989 p 5-34 102 Deze verhalen over mythische stichters werden vaak opgesteld en verdedigd door de sofisten 103 Elsner 1992 p 6 104 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis

27

te onderwijzen introduceert hij ook deze verhalen in zijn werk105 Pausanias is dus

minder eenzijdig in zijn keuze van onderwerpen

Wat hem interesseert zijn de verhalen die de gebouwen die hij beschrijft linken met

de geschiedenis Hij heeft dus ook aandacht voor de totaliteit waarin de kunst zich

bevindt

Een andere reden is van stilistische aard106 Sommigen menen dat Pausanias

kenmerken van het Asianisme vertoont107 Hij zou dus niet meedoen aan de

atticistische tendens van de tweede sofistiek We gaan hier later verder op in

Nog een groot verschil vinden we in de keuze van het thema Pausanias heeft eacuteeacuten

groot thema voor ogen Griekenland en zijn geschiedenis beschrijven Hieraan zal hij

een groot deel van zijn leven wijden De sofisten daarentegen schreven over om het

even welk onderwerp Wie genoeg betaalde kreeg een discours ongeacht de

persoonlijke overtuiging van de sofist

In die zin kunnen we Pausanias zien als een idealist die zijn hele leven wijdde aan een

missie Hij was niet zoals vele van zijn tijdgenoten tevreden met het tentoonspreiden

van zijn kennis en vaardigheid Hij wilde een waarheidsgetrouw reisverslag geven

Voor hem was persoonlijke observatie een absolute must108

Pausanias is dus in grote lijnen een kind van zijn tijd Er zijn echter ook duidelijke

afwijkingen Hij laat zich niet zomaar in een hokje duwen Hetzelfde geldt voor zijn

werk Hoewel velen al pogingen hebben ondernomen kan de Perieumlgesis bezwaarlijk

onder eacuteeacuten noemer gecatalogeerd worden

Dit zullen we proberen aan te tonen in het volgende deel

105 Habicht 1985 p 26 en 101 106 Zie lsquostijlrsquo 107 Voor een uitgebreide analyse zie Strid 1976 108

In het verleden heeft men dit wel eens betwist De publicaties van de laatste jaren zijn het er echter over eens dat Pausanias zijn reis zelf ook echt maakte en zo een groot deel van zijn informatie verzamelde Hij haalde zijn kennis dus niet alleen uit boeken

28

2 HOOFDSTUK 2 DE PERIEumlGESIS

29

21 EEN PERIEumlGETISCH GENRE

Pausaniasrsquo enige werk is een beschrijving van Griekenland109 We kunnen deze

boeken plaatsen binnen een literair genre de perieumlgetische literatuur Deze benaming

komt van het Griekse lsquoἡ περιήγησιςrsquo110 Het zijn dus reisverhalen die deze titel zullen

krijgen

Pausanias zelf vermeldt dit genre nooit in zijn werk Zoals reeds aangehaald wordt de

titel lsquoΠεριήγησις Ἑλλάδοςrsquo of lsquoἘλλάδος Περιήγησιςrsquo pas vermeld bij Stefanos van

Byzantion111 Pausanias zelf heeft het over lsquoἐξήγησιςrsquo112

De enige complete reisgids die ons uit de oudheid is overgeleverd is de

Perieumlgesis van Pausanias113 Voor de rest zijn enkel fragmenten bewaard Pausanias

beschrijft niet alleen de geografische streken en hun bezienswaardigheden Hij heeft

ook veel aandacht voor de mythologie We zullen later verder ingaan op de inhoud

van de Perieumlgesis

Waar ligt nu de oorsprong van dit perieumlgetische genre

Een eerste opstap vinden we wellicht in de Περίπλοι Dit waren verslagen van reizen

langs de kust Het binnenland kwam nauwelijks aan bod Deze reisbeschrijvingen uit

de archaiumlsche tijd waren heel sec en krioelden van opsommingen en afstanden

Ook in de klassieke periode werden vele reizen gemaakt als voorbereiding op het

schrijven van een boek We denken hierbij oa aan Hekataios van Milete en

Herodotos We kunnen Hekataiosrsquo Γενεαλογίαι114 en Περίοδος Γῆς115 als voorbeeld

nemen De andere auteur Herodotos is deacute lsquovader van de geschiedschrijvingrsquo We

vinden heel wat gelijkenissen tussen deze auteur en Pausanias Herodotos was zeker

109

Alleen zijn Perieumlgesis is overgeleverd Het is misschien mogelijk dat hij nog andere werken schreef maar het schrijven van deze reisgids zal toch zeker het grootste deel van zijn leven in beslag hebben genomen 110 ldquoleading round and explaining (as is done by guides and cicerones)rdquo LSJ 111

Eeacuten manuscript geeft de titel lsquo Ἱστοριογράφου ἱστορίαιrsquo een ander lsquo Ἱστορικοῦ Παυσανίου

περιηγησέως Ἑλλάδοςrsquo Akujaumlrvi 2005 p 1 De andere manuscripten noemen het werk Περιήγησις 112 ldquo1 narrative statement 2explanation interpretationrdquo LSJ ldquoτὸ δὲ ἀπὸ τούτου μοι πρόεισιν ὁ λόγος ἔς τε τῶν ἀνδριάντων καὶ ἐς τῶν ἀναθημάτων

ἐξήγησινrdquo Pausanias V211 113 Daarom is het moeilijk om een eenduidig beeld van dit genre te krijgen We moeten opletten om niet in een cirkelredenering te vervallen Ook van Herakleides Kritikos bezitten we nog een werk lsquoΠερὶ τῶν ἐν Ἑλλάδι πόλεωνrsquo Hier lezen we echter alleen maar impressies van een reis zonder historische uitweidingen 114 lsquoStambomen van aanzienlijke geslachtenrsquo 115 lsquoDe omtrek van de aardersquo een geografische studie die een belangrijke bron vormde voor Herodotos

30

een belangrijke inspiratiebron voor onze perieumlgeet116 Bowie beweert dat Herodotos de

eerste was die verschillende disciplines samen beschreef in een topografisch

uitgestrekt gebied117 Dit is ook wat Pausanias doet Pausaniasrsquo doel is Πάντα τὰ

Ἑλληνικά optekenen118 Herodotos wil alle grote eacuten kleine steden lsquoὁμοίωςrsquo

beschrijven Een belangrijk principe van Herodotos is dat van autopsie119 Ook

Pausanias beroept er zich op alles zelf gezien te hebben Wanneer dit niet zo is

vermeldt hij dat ook eerlijk Net zoals Herodotos geeft hij verschillende versies van

een verhaal en verklaart daarna welke hem het meest betrouwbaar lijkt Hij verwijst

ook op geregelde tijdstippen naar Herodotos zowel impliciet als expliciet120

Aangezien in de tijd van Pausanias regelmatig werd gerefereerd naar het literaire

verleden van de 5e eeuw vC is het niet zo verwonderlijk dat onze perieumlgeet net

Herodotos als voorbeeld nam

Het perieumlgetische genre heeft dus zijn wortels in de archaiumlsche περίπλοι en in

de Ionische geografische en etnografische geschiedschrijving van Hekataios en

Herodotos

Een derde mogelijke invloed is het werk van de atthidografen Deze Griekse schrijvers

noteerden de lokale geschiedenissen van Athene en Attika van de oudste perioden

tot aan hun eigen tijd Hun interesse was eerder antiquarisch dan historisch Ze

behandelden verschillende onderwerpen zoals geschiedenis mythologie religie

cultuur en literatuur De grondlegger van dit genre was Hellanikos van Lesbos uit het

begin van de 5e eew vC Hij reconstrueerde lijsten van de Atheense koningen Met de

Athener Kleidemos onstond dan de atthidografie in eigenlijke zin121

De inhoud van Pausaniasrsquo werk komt op het eerste gezicht dus grotendeels overeen

met het werk van deze atthidografen Pausanias behandelt echter een geografisch

gebied dat veel uitgebreider is

De echte perieumlgetische traditie begint pas in het hellenisme in de 3e eeuw vC

Enkele namen uit deze periode zijn Diodoros lsquode perieumlgeetrsquo (4e of 3e eeuw vC)122

Heliodoros van Athene (3e of 2e eeuw vC)123 en Polemon van Ilion (2e eeuw vC)124

116 Voor een uitgebreide analyse van de overeenkomsten zie Hutton 2005 p 190-213 117 Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 25 118 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis 119 ldquo Ἄλλου δὲ οὐδενὸς οὐδὲν ἐδυνάμην πυθέσθαι ἀλλὰ τοσόνδε μὲν ἄλλο ἐπὶ μακρότατον

ἐπυθόμην μέχρι μὲν Ἐλεφαντίνης πόλιος αὐτόπτης ἐλθών τὸ δrsquo ἀπὸ τούτου ἀκοῇ ἤδη

ἱστορέωνrdquo Herodotos 2 29 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 120 In het hoofdstuk over inhoud zullen we ook een onderdeel wijden aan de historiciteit van Pausanias 121 DNP deel 2 1997 232-233 122 Hij schreef over steden en monumenten in Attika 123 Hij beschreef kunstwerken op de Akropolis in Athene

31

Van hun werk zijn zoals we zeiden enkel fragmenten overgebleven Het verschil met

Pausanias is dat deze perieumlgeten zeer wetenschappelijk schreven Hun publiek was

waarschijnlijk een selecte groep intellectuelen Hun werk is wellicht verloren gegaan

door het gebrek aan eenheid er zat geen lsquorode draadrsquo in de boeken 125 De Perieumlgesis

van Pausanias zal die zoals we zullen aantonen wel bezitten De onderwerpen die

aan bod kwamen waren heel verscheiden Er was plaats voor geschiedenis

mythologie geografie etnografie en kunstgeschiedenis126

Waarom bloeide dit genre nu net tijdens het hellenisme Zoals we al hebben vermeld

werd Griekenland met de komst van Alexander de Grote opgenomen in een veel

groter rijk Verre reizen werden mogelijk De elite maakte hier gebruik van en trok als

lsquotoeristrsquo naar andere gebieden Cohen definieert deze periode als lsquolrsquoacircge de la

curiositeacutersquo127 Hierdoor ontstond de behoefte aan reisgidsen128 Een andere drijfveer

zou de peripatetische school van Aristoteles en Theofrastos geweest zijn129 Deze

school legde de nadruk op observatie Pas na een goed terreinonderzoek kon men

aan theoretische reflectie doen Dit zette auteurs aan om te reizen en zo zelf het

materiaal voor hun boeken te verzamelen

Het perieumlgetische genre had in de 2e eeuw dus al een hele ontwikkeling achter

de rug De grootste bloeiperiode had het tot dan toe gekend in het hellenisme

Waarom stamt het belangrijkste en enige overgeleverde werk in dit genre dan uit de 2e

eeuw

We hebben reeds eerder gezien dat de 2e eeuw een periode is die op zoek gaat naar

haar wortels in het verleden Elke polis probeert zich een eerbiedwaardige en grootse

afkomst toe te kennen Het zijn de sofisten die deze legendarische wortels zullen

herontdekken - of uitvinden - en verdedigen Hoewel Pausanias geen sofist was wou

ook hij toch kijken naar de Griekse wortels in het verleden Hij bekleedt echter een

bijzondere positie binnen de literatuur van de 2e eeuw Ook binnen het perieumlgetisch

genre neemt hij een aparte plaats in

Wat maakt de Perieumlgesis zo bijzonder

In de keuze van zijn onderwerp is Pausanias uniek Hij was de eerste die heel

Griekenland beschreef en wellicht ook de laatste die dat zo uitgebreid deed Voacuteoacuter hem

werden vooral monografieeumln geschreven 124 Ook zijn boek ging over de Akropolis in Athene 125 Heer 1979 p 10 126 Metzler 2000 p 445-449 127 Cohen in Alock Cherry Elsner 2001 p 97 128 Het gaf ook aanleiding tot het ontstaan van de geografie Deze wetenschap werd oa bedreven door Eratosthenes Ook in de Hellenistische poeumlzie nemen exotische landschappen en tradities een prominente plaats in zoals bij Apollonios van Rhodosrsquo Argonautica en in de Aitia van Kallimachos 129 Chamoux in Bingen 1996 p46-47

32

Deze beschrijving van Griekenland wilde hij zo getrouw mogelijk doen Hij reisde dus

zelf heel Griekenland door op zoek naar materiaal voor zijn boeken Geen enkele

andere tekst is waarschijnlijk meer gebaseerd op eigen reizen dan de Perieumlgesis van

Pausanias130 Niet alleen de inhoud van zijn werk is bijzonder ook de structuur

Pausanias ordende zijn werk topografisch terwijl anderen volgens thema

catalogeerden

Vroeger beschouwde men de Perieumlgesis louter als een reisgids131 Tegenwoordig is

men er echter van overtuigd dat er meer in de Perieumlgesis zit Het is niet enkel de

utilitaire reisgids die het op het eerste zicht lijkt te zijn Wanneer we verder kijken

ontdekken we veel meer

We kunnen dus concluderen dat de Perieumlgesis van Pausanias inderdaad niet zo

eenvoudig te benoemen is Het vormt als het ware een apart literair genre

ldquoWithout Pausanias the ruins of Greece would for the most part be a labyrinth without

a clue a riddle without an answer His book furnishes the clue to the labyrinth the

answer to many riddles It will be read and studied so long as ancient Greece shall

continue to engage the attention and awaken the interests of mankindrdquo132

130 Hutton 2005 p 6 Als uitzondering geeft hij de Anabasis van Xenofon aan 131 Bijvoorbeeld Frazer 1898 132 Frazer 1898 p xcvi

33

22 STRUCTUUR

De Perieumlgesis bestaat uit tien boeken Dit omvangrijke werk heeft een zeer

gevarieerde inhoud Het staat bol van mythologische historische religieuze en

kunsthistorische digressies Om dit bonte allegaartje op een harmonische wijze te

verenigen opteerde Pausanias voor een topografische ordening133 Op enkele

plaatsen wordt deze methode echter doorbroken Soms worden gelijkaardige

gebouwen opgesomd134

De tien boeken van de Perieumlgesis behandelen elk een andere regio van

Griekenland135

Boek I = Attika en Megaris (44 hoofstukken)

Boek II = Korinthe en omgeving (38 hoofdstukken)

Boek III = Lakonieuml (26 hoofdstukken)

Boek IV = Messenieuml (36 hoofdstukken)

Boek V = Elis (27 hoofdstukken)

Boek VI = Elis (26 hoofdstukken)

Boek VII = Achaiumla136 (27 hoofdstukken)

Boek VIII = Arkadieuml (54 hoofdstukken)

Boek IX = Boiotieuml (41 hoofdstukken)

Boek X = Fokis Lokris (38 hoofdstukken)

Deze opdeling stamt wellicht van Pausanias zelf De veronderstelling dat deze

indeling ook de volgorde van zijn reizen weerspiegelt beantwoordt wellicht niet aan de

werkelijkheid Het is meer waarschijnlijk dat Pausanias zijn reizen in etappes

maakte137 Anderzijds lijkt hij met sommige streken zo vertrouwd dat hij ze

waarschijnlijk meermaals bezocht

Wanneer we de Perieumlgesis lezen kunnen we niet naast de structuur kijken

waarmee het werk is ingedeeld We krijgen niet te maken met abrupte overgangen

tussen twee boeken De route die in een boek wordt gevolgd eindigt steevast bij de

133 De topografische ordening van Pausanias helpt ons als lezer om het landschap te visualiseren We reizen als het ware mee met Pausanias en zien samen met hem alle monumenten 134 We vinden hier oa voorbeelden van in V144-1512 (de beschrijving van altaren) en I189 (andere bouwwerken van Hadrianus) Akujaumlrvi 2005 p8 135 Elis vormt hierop een uitzondering Aan deze streek zijn 2 boeken gewijd 136 Dit is de regio Achaiumla niet te verwarren met de Romeinse provincie 137 Hij bezocht Griekenland ook in verschillende seizoenen In X333 zien we dat het op dat moment winter is ldquoΛίλαια δὲ ἡμέρας μὲν ὁδὸν καὶ ὥρᾳ χειμῶνος ἀπέχει Δελφῶν κατιοῦσι

διὰ τοῦ Παρνασσοῦ στάδια δὲ ἐτεκμαιρόμεθα ὀγδοήκοντα εἶναι τῆς ὁδοῦ καὶ ἑκατόνrdquo Pausanias X333 Pritchett 1999 p 163

34

grens met de volgende regio In het boek dat daarop volgt herneemt Pausanias zijn

reis op de plek waar hij gestopt was

Elsner wijst op de vele kruisreferenties die in het werk aanwezig zijn138 Twee derde

hiervan verwijst naar wat eerder gezegd is en eacuteeacuten derde anticipeert

Elk boek begint met een stukje geschiedenis en topografie139 De lengte

hiervan kan echter sterk varieumlren140 In boek II en IX wordt een korte historische

inleiding gegeven terwijl V VII en X er een lange krijgen III IV en VII tenslotte

hebben een lang mythologisch-historisch verhaal als begin

Ook binnen elk boek heerst er structuur Per boek behandelt Pausanias

meestal twee plaatsen uitvoerig Hiernaast vermeldt hij nog tal van kleinere poleis

Ook het platteland komt bij hem aan bod maar deze beschrijvingen geven toch eerder

de indruk dat ze een doortocht vormen tussen twee steden en niet een doel op zich

zijn141

221 Het radiale plan

Pausanias kiest zijn route langsheen deze steden niet lukraak uit Hij maakt meestal

gebruik van een zelf ontworpen structuur142 Frazer noemt dit het lsquoradiale planrsquo143

Wanneer Pausanias een nieuwe streek binnentrekt gaat hij eerst naar de grootste

polis in dit gebied Eenmaal op een centraal punt (vaak de ἀγορά) aangekomen geeft

hij hiervan een beschrijving Van hieruit neemt Pausanias een weg die leidt naar een

stadspoort Onderweg krijgen we alles te zien wat lsquode moeite waard is om gezien te

wordenrsquo144 Eenmaal aan de stadsmuur gekomen keert hij terug naar het centrale

punt Dan neemt hij een andere weg naar een volgende stadspoort Wanneer hij zo de

138 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 4 Akujaumlrvi telde er 155 waarvan 103 terugblikken en 52 vooruitwijzen Akujaumlrvi 2005 p35-44 139 Een uitzondering hierop vormen boek I en VI Dit kan echter verklaard worden door het feit dat Pausanias in boek I nog op zoek was naar een juiste methode Boek VI behandelt hetzelfde geografisch gebied als boek V Het behoeft dus geen inleiding 140 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 6-7 141 Snodgrass 1987 p 67-68 142 Er zijn ook heel wat uitzonderingen hierop bv bij de beschrijving van Athene en Argos 143 Frazer 1898 p xxiii-xxiv 144 Hierbij geeft Pausanias zelden precieze topografische aanwijzingen Pogingen om sites te reconstrueren enkel adhv Pausanias hebben al aangetoond dat dit haast onmogelijk is De Perieumlgesis vormt een enorme hulp bij het benoemen van gebouwen Voor een specifieke locatie blijven we echter in grote mate afhankelijk van wat wordt opgegraven We geven enkele voorbeelden van plaatsen die lsquode moeite waard zijn om gezien te wordenrsquo ldquoὁπόσα δὲ ἄξια ἐφαίνετο εἶναί μοι θέας διηγήσομαιrdquo Pausanias I355 ldquoθέας δὲ

ἄξια αὐτόθι ἰδὼν Ἀσκληπιοῦ τε οἶδα ἱερὸν καὶ τὴν πηγὴν Πελλανίδαrdquo Pausanias III212 ldquoσπηλαίων δὲ ὧν εἶδον θέας ἄξιον μάλιστα ἐφαίνετο εἶναί μοιrdquo Pausanias X322 Akujaumlrvi 2005 p 50

35

hele stad is doorgegaan vertrekt hij vanaf de stadsmuur naar de volgende polis Hier

begint het proces opnieuw145

Deze werkwijze biedt heel wat voordelen We krijgen een beeld van de stad door ons

op eacuteeacuten centraal punt te orieumlnteren Wanneer we vanuit dit punt consequent lijnen

trekken naar de stadspoorten zullen we uiteindelijk heel de stad doorkruist hebben Er

wordt niet snel iets over het hoofd gezien Er is echter ook een belangrijk nadeel

verbonden aan deze methode Doordat we overgeleverd zijn aan Pausaniasrsquo indeling

kunnen we ons soms moeilijk een beeld vormen van het geheel Twee poleis die vlak

naast elkaar liggen worden soms toch niet na elkaar beschreven omdat de route van

Pausanias nu eenmaal anders loopt146 We zijn dan al snel geneigd om naast het

verband dat tussen deze twee steden bestaat te kijken

222 De rode draad ἐλευθερία147

ldquoThe way Pausanias structured his subject matter reveals an attempt to transcend the

historical realities of conflict and division among the Greeks in search of a myth-history

which might evoke the image of a free unified Greecerdquo148

Om van eenheid te kunnen spreken in dit gigantische werk hebben we een

inhoudelijke rode draad nodig die doorheen de boeken loopt Bij Pausanias vinden we

deze onder de term lsquoἐλευθερίαrsquo Centraal hierbij staat de participatie van de Griekse

poleis in panhelleense ondernemingen Pausanias lijkt een boontje te hebben voor

Athene omdat deze stad naar zijn zeggen Griekenland nooit in de steek liet Steden

die tegen Athene oorlog voerden noemt hij de lsquomoordenaars van Griekenlandrsquo Het

begin van het kwaad voor de Grieken situeert hij daarom in Chaironea149 Het belang

van en de appreciatie voor elke streek weegt hij af tegenover dit principe van lsquohelper

van Griekenlandrsquo Pausanias heeft veel respect voor de lsquoweldoenersrsquo van Griekenland

Dit zijn de leiders die niet alleen hun eigen streek vooruithielpen maar ook

145 Er bestaat discussie over de vraag of Pausanias ook zelf zo reisde Frazer vindt dit zeer onwaarschijnlijk aangezien Pausanias dan elke weg twee keer zou moeten afleggen (heen en terug) Volgens Frazer is dit de makkelijkste manier om voor de lezer relaties tussen plaatsen aan te tonen Frazer 1898 p xxiv 146 Snodgrass noemt dit de lsquolineariteitrsquo van Pausanias Snodgrass 1987 p 67-92 147 We zijn er ons van bewust dat deze paragraaf al veel aanleunt bij het volgende hoofdstuk lsquoinhoudrsquo Omdat deze rode draad echter zo noodzakelijk is om structuur in het werk te krijgen menen we dat het hier op zijn plaats staat 148 Elsner 1992 p 5 149 ldquoτὸ γὰρ ἀτύχημα τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ ἅπασι τοῖς Ἕλλησιν ἦρξε κακοῦ καὶ οὐχ ἥκιστα

δούλους ἐποίησε τοὺς ὑπεριδόντας καὶ ὅσοι μετὰ Μακεδόνων ἐτάχθησανrdquo Pausanias I253 ldquoεἴρηται δέ μοι καὶ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ σφάλμα συμφορὰν

γενέσθαι τοῖς πᾶσιν Ἕλλησιrdquo Pausanias IX65

36

Griekenland als geheel150 Verraad beschouwt Pausanias als het ergste kwaad

Pausanias beschrijft twee soorten oorlogen De oorlogen tussen Grieken en anderen

brengen volgens hem eenheid in Griekenland De oorlogen tussen de Grieken

onderling echter gaan deze eenmaking tegen151 We dienen de Perieumlgesis te lezen

met het centrale concept ἐλευθερία altijd in ons achterhoofd Slechts enkele keren

werd deze vrijheid bedreigd door vreemde overheersers de Perzen de Kelten de

Macedonieumlrs en nu de Romeinen

ldquoIn the Periegesis Greek history is presented as a constant struggle for power which

finally was interrupted by the loss of independencerdquo152

Ook Elsner haalt het belang van de vrijheid aan153 Pausaniasrsquo mythe van

Griekenland beschrijft hoe ldquoall Greece won independence and freedom154rdquo doorheen

de geschiedenis

Een centraal boek voor het begrip van ἐλευθερία vormt IV Boek IV behandelt

de beschrijving van Messene Dit volk werd gedurende lange tijd uit haar thuisland

verdreven Pausanias besteedt in dit boek 80 aan het vertellen van de geschiedenis

Dit komt omdat er niet zo veel monumenten te bezichtigen zijn in Messene Dit is

echter niet de enige reden De Messenieumlrs kunnen ook symbool staan voor de

Grieken uit de 2e eeuw Eens hadden ze een land en waren ze vrije burgers Daarna

hebben ze jarenlang geleden maar uiteindelijk lukte het hen om hun vaderland terug

te veroveren en vrij te zijn Zo ook moeten de Grieken uit de 2e eeuw niet wanhopen

en blijven uitkijken naar de dag waarop ze weer vrij zullen zijn Dit is uiteraard een

interpretatie van de tekst en kan dus niet als absolute waarheid aanzien worden155

150 Een lijst van deze weldoeners krijgen we in Pausanias VIII52 ldquoκαὶ ἤδη τὸ μετὰ τοῦτο ἐς

ἀνδρῶν ἀγαθῶν φορὰν ἔληξεν ἡ Ἑλλάςhelliprdquo Hier steken niet de traditionele grote namen zoals Perikles en Thrasyboulos de kop op Het zijn andere misschien minder bekende leiders die Pausanias looft Omgekeerd krijgen we ook een opsomming van Griekse verraders ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις

κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου παντὸς τὴν Ἑλλάδα

ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 151 Akujaumlrvi 2005 p 12 152 Reardon 1971 p 221 n79 Geciteerd in Akujaumlrvi 2005 p 186 153 Elsner 1992 p 4-5 154 Elsner 1992 p 18 155 Het is Alcock die deze mogelijkheid poneert in Alcock Cherry Elsner 2001 p142-143

37

223 Ringcompositie

We kunnen ons nu de vraag stellen waarom Pausanias de boeken in deze volgorde

schreef Is deze indeling het resultaat van doelloos rondreizen of had hij een bepaald

project voor ogen We zullen dit even nader bekijken156

Boek I en X behandelen de belangrijkste toeristische trekpleisters in Griekenland

respectievelijk Attika en Delfi We kunnen dus stellen dat Pausanias bij het schrijven

van de Perieumlgesis gebruik maakte van een ringcompositie157 In het midden staan

twee boeken (V en VI) die Olympia behandelen Dit lsquocentrum van Griekenlandrsquo waar

alle Grieken samenkwamen voor de Spelen158 staat ook in de Perieumlgesis centraal

Bovendien zijn aan deze regio twee boeken gewijd159 Er zijn nog andere aanwijzingen

voor deze ringcompositie In boek I wordt verwezen naar de Gallische inval In boek X

wordt deze effectief beschreven Zowel het begin als het einde van de Perieumlgesis is

zeer abrupt Bovendien komt in beide boeken een lange beschrijving van een

schilderij van Polygnotos voor

Natuurlijk is dit slechts eacuteeacuten mogelijke verklaring voor de gevolgde route We kunnen

ook stellen dat Attika de eerste plaats krijgt aangeboden omdat dit de belangrijkste

regio was Daarna volgde de Peloponnesos Op dit schiereiland volgt Pausanias de

structuur die al lang voor hem in de περίπλοι werd gevolgd Hij gaat helemaal langs

de kust van oost naar west en trekt daarna het binnenland in

224 Begin en einde

Het begin en het einde van het werk zijn zeer abrupt Boek I begint in medias res Ook

boek X geeft niet de indruk van een afgerond geheel Deze delen vormen daarom stof

tot discussie

156 We baseren ons hiervoor op Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p4-5 157 Zie Hutton 2005 p 79 158 Het belang van Olympia kunnen we lezen in Pausanias ldquoΠολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις

ἂν ἐν Ἕλλησι͵ τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι θαύματος ἄξια μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ

ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101 159 Misschien had Pausanias over deze regio te veel materiaal ter beschikking en was hij gedwongen om de regio op te splitsen Dit lijkt onwaarschijnlijk omdat de 2 boeken samen slechts 53 hoofdstukken tellen terwijl boek VIII alleen er al 54 bevat Een andere mogelijkheid is dat hij doelbewust een extra boek creeumlerde Dit zou de speciale centrale plaats van Olympia moeten benadrukken

38

Er is geen spoor van een inleiding op de Perieumlgesis Bij de meeste andere

werken uit de oudheid krijgen we te maken met een dergelijk προοίμιον160 Hierin

wordt de auteur vermeld en vertelt hij wat hij wil bereiken met het schrijven van het

boek Veelal wordt het werk ook opgedragen aan een belangrijke persoon of patronus

Bij Pausanias is dat niet het geval

Het is natuurlijk mogelijk dat een dergelijke inleiding verloren is gegaan161 Laten we er

echter vanuit gaan dat Pausanias er helemaal geen schreef Een eerste hypothese is

dat Pausanias helemaal geen literaire ambities had162 Hij wilde enkel zoveel mogelijk

informatie bewaren voor het nageslacht Hij had geen προοίμιον nodig omdat hij geen

behoefte had om zijn identiteit te onthullen Ook moest hij geen verantwoording

afleggen We zijn echter niet geneigd om deze eenvoudige hypothese voor waarheid

te aanvaarden Zou een man die 10 boeken vol schrijft helemaal geen literaire

ambities hebben Dit lijkt zeer onwaarschijnlijk We zullen dus naar een andere reden

zoeken

Pausanias begint zijn verhaal in medias res hij komt met de boot in Attika aan via

kaap Sounion Dit was effectief het eerste beeld van Griekenland dat vele reizigers in

zich opnamen Pausanias wilde tonen hoe Griekenland was of tenminste hoe het op

een reiziger van zijn tijd overkwam Bestaat hiervoor een betere manier dan met de

deur in huis te vallen Dit is een uiterst effectief proceacutedeacute waar vele schrijvers voor en

na hem gebruik van hebben gemaakt Zoals al aangehaald blijkt uit Pausaniasrsquo stijl

dat hij een sober en discreet schrijver was Hij lijkt nergens de behoefte te voelen om

op de voorgrond te treden Wellicht was hij er zich ook van bewust dat hij niet de

taalvirtuositeit bezat van de grote klassieke auteurs Misschien had hij hier ook

helemaal geen behoefte aan Bovendien schreef hij zijn werk waarschijnlijk niet in

opdracht Hij hoefde geen hooggeplaatste personen te paaien met vermeldingen en

maakte geen gebruik van zijn werk om invloed te verkrijgen163 Het is dus niet

verwonderlijk dat een dergelijk man een inleiding op zijn werk overbodig vond164

160 Pausanias was echter geen unicum hierin Ook zijn tijdgenoot Heliodoros voorzag geen inleiding bij zijn Aithiopica (σύνταγμα τῶν περὶ Θεαγένην καὶ Χαρίκλειαν Αἰθιοπικῶν) Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 161 Vooral de eerste paginarsquos van een papyrusrol gingen verloren 162 Zie Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 163 Habicht 1985 p18 164 We zijn ons ervan bewust dat dit allemaal veronderstellingen zijn Met zekerheid kunnen we niets over Pausaniasrsquo persoonlijkheid zeggen We menen echter dat dit een ndash en daarom niet de enige en juiste ndash waardige hypothese vormt

39

Er is echter nog een andere mogelijkheid Aangezien ook het einde van zijn werk niet

helemaal is afgebakend kan het zijn dat Pausanias vroegtijdig stierf Hierdoor kon hij

zijn werk niet afronden eacuten geen προοίμιον meer schrijven165

Pausanias belooft in IX 23 7 te schrijven over de voorouders van Larymna166

Deze belofte komt hij echter nooit na Bestond er dus een boek XI dat verloren is

gegaan Stefanos van Byzantion verwijst in elk geval een keer naar dit boek XI Het is

ook mogelijk dat Pausanias wel de intentie had om een extra boek te schrijven maar

dat een vroegtijdig overlijden of een andere reden stokken in de wielen stak

Het kan natuurlijk ook zijn dat Stefanos zich vergiste en dat er nooit een boek XI heeft

bestaan Pausanias kan zijn tien boeken als een afgerond en volledig geheel hebben

beschouwd167 De aanhangers van de ringcompositietheorie zullen deze mening zijn

toegedaan We vonden echter nog een ander argument om de Perieumlgesis inderdaad

na boek X te Platen eindigen Pausanias sloot waarschijnlijk niet toevallig af met de

beschrijving van een heiligdom dat een ruiumlne is geworden Zo benadrukt hij nog eens

uitdrukkelijk de vergane glorie en het efimere

225 Boek I

Tot slot willen we het hier nog even hebben over de aparte plaats die boek I inneemt

Zoals we reeds in het eerste hoofdstuk vertelden zijn er aanwijzingen dat boek I apart

werd gepubliceerd Het Odeion dat Herodes Attikos rond 160 liet bouwen vormt een

terminus ante quem

ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot

ἐποιήθη δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν

Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν

ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν

ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην

ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ

165 Pritchett 1999 p 167 166 ldquoὑπερβαλόντων δὲ τὸ ὄρος τὸ Πτῶον ἔστιν ἐπὶ θαλάσσης Βοιωτῶν πόλις Λάρυμνα͵

γενέσθαι δὲ αὐτῇ τὸ ὄνομά φασιν ἀπὸ Λαρύμνης τῆς Κύνου τοὺς δὲ ἀνωτέρω προγόνους

δηλώσει μοι τὰ ἔχοντα ἐς Λοκροὺς τοῦ λόγουrdquo Pausanias IX237 167 De verwijzing in boek IX zou dan een foutje zijn

40

Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης

τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206168

Aangezien Pausanias na deze datum geen wijzigingen meer kon doorvoeren in boek

I moet dit boek al op dat moment gepubliceerd zijn In zijn latere boeken kon hij wel

nog veranderingen aanbrengen

Een andere aanwijzing vinden we in VIII 5 1

Τάδε γὰρ ἐφαίνετο εἰκότα εἶναί μοι μᾶλλον ἢ ὁ πρότερος λόγος͵ ἐν ᾧ βασιλεύειν

τε Ἀχαιῶν τηνικαῦτα Ὀρέστην ἔγραψα καὶ Ὕλλον [καὶ] Ὀρέστου βασιλεύοντος

ἀποπειρᾶσαι καθόδου τῆς ἐς Πελοπόννησονrdquo Pausanias VIII 5 1169

Hij wil zijn opinie van boek I verbeteren Indien dit boek nog niet gepubliceerd zou zijn

had hij dit vernieuwd inzicht meteen in boek I kunnen verwerken

Er zijn echter ook methodologische verschillen In boek I krijgen we nog te maken met

een auteur die geen vast plan lijkt te hebben170 Het is voor hem nog een beetje

zoeken Vanaf boek II krijgen we dan een duidelijke structuur die naar een eenduidig

thema toewerkt de lsquovrijheidrsquo van Griekenland

168 ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en de gehele bouw De Athener Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners door mij al eerder afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo 169 ldquoDit leek me immers meer waarschijnlijk te zijn dan het vorige verhaal waarin ik schreef dat Orestes op dat ogenblik over de Achaiumlers heerste en dat Hyllos tijdens de regering van Orestes zijn terugkeer naar de Peloponnesos beproefderdquo De verwijzing is naar I412 170 We denken hierbij oa aan het feit dat boek I geen historisch-topografische inleiding heeft zoals de andere boeken

41

23 INHOUD INTENTIES EN WAARDE

We hebben net onderzocht hoe de Perieumlgesis structureel is opgebouwd Nu zullen we

het hebben over de inhoud van Pausaniasrsquo reisgids Onze hedendaagse perceptie van

lsquoreisliteratuurrsquo zorgt er wel eens voor dat we met een vooringenomen ingesteldheid

aan het lezen van Pausanias beginnen Men zal al snel teleurgesteld worden bij een

dergelijke lectuur Pausanias schreef geen lsquoreisgidsrsquo in de huidige betekenis van het

woord We moeten van hem geen praktische informatie over slaapmogelijkheden of

eetgelegenheden verwachten Maar ook in de beschrijving van monumenten doet zich

iets merkwaardig voor Pausanias maakt geen volledige gedetailleerde

beschrijvingen zodat we ons een visuele voorstelling kunnen maken Hij licht er alleen

die details uit die voor zijn verhaal van belang zijn171 Het landschap en de natuur

krijgen bij Pausanias weinig aandacht De stad geniet de voorkeur boven het

platteland Ze is immers rijker aan cultureel materiaal en biedt de auteur de

gelegenheid om gebouwen te beschrijven en legendes te vertellen

231 Λόγοι en θεωρήματα

Dit brengt ons bij het belangrijke onderscheid tussen λόγοι172 en θεωρήματα

Eerstgenoemde zijn verhalen Pausanias maakt uitweidingen over historische

gebeurtenissen mythologische verhalen en etnografische geschiedenissen

Θεωρήματα zijn bezienswaardigheden die Pausanias de moeite waard vindt om te

bekijken173 We kunnen dus stellen dat er vertellende en beschrijvende delen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn174 Deze twee concepten zijn bij Pausanias allebei even

belangrijκ Een gebrek aan θεωρήματα wordt gecompenseerd door een overvloed

aan λόγοι en omgekeerd175 Ze worden op harmonische wijze verbonden De

171 Soms resulteert dit in een uitgebreide ἔκφρασις Bv V134 - 15 12 (de altaars in Olympia) VIII 27 3-4 (de 44 stichters van Megalopolis) X251-3112 (de twee muren van Polygnotos in Delfi) 172 Heer toont aan dat er een variatie is in het thema van de verhalen per boek Boek III= historisch boek IV= mythologisch-historisch boek VI= over personen boek VII= over de liefde boek VII en VIII= over natuurlijke rampen en boek X= over profeten Heer 1979 p 28-29 173 De architectuur is hierbij het belangrijkste De schilderkunst krijgt minder aandacht 174 Lafond heeft het over een beschrijvende en een vertellende as In Bingen 1996 p 178-179 175 Bv Boek IV over Messene er zijn weinig monumenten te bezichtigen Daarom vertelt Pausanias uitgebreid de geschiedenis van het volk Dit levert een verhouding op van 20 θεωρήματα en 80 λόγοι

42

verhalen verklaren immers wat men ziet en de gebouwen verduidelijken ook de

verhalen In I 39 3 beschrijft hij hoe hij te werk gaat 176

ldquoTοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ

θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος μοι τὰ ἐς

συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo177

Dit schrijft hij pas na een begin ex abrupto en de beschrijving van Attika In boek III

herhaalt hij zijn methode nog eens

ldquo ὃ δὲ ἐν τῇ συγγραφῇ μοι τῇ Ἀτθίδι ἐπανόρθωμα ἐγένετο͵ μὴ τὰ πάντα με ἐφεξῆς͵

τὰ δὲ μάλιστα ἄξια μνήμης ἐπιλεξάμενον ἀπ΄ αὐτῶν εἰρηκέναι͵ δηλώσω δὴ πρὸ

τοῦ λόγου τοῦ ἐς Σπαρτιάτας ἐμοὶ γὰρ ἐξ ἀρχῆς ἠθέλησεν ὁ λόγος ἀπὸ πολλῶν

καὶ οὐκ ἀξίων ἀφηγήσεως͵ ὧν [ἃ] ἕκαστοι παρὰ σφίσι λέγουσιν͵ ἀποκρῖναι τὰ

ἀξιολογώτατα ὡς οὖν εὖ βεβουλευμένος οὐκ ἔστιν ὅπου παραβήσομαιrdquo

Pausanias III 11 1178

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά

De inhoud van zijn werk wordt door Pausanias zelf vernoemd πάντα τὰ Ἑλληνικά

beschrijven Hij schrijft ldquoδεῖ δέ με ἀφικέσθαι τοῦ λόγου πρόσω πάντα ὁμοίως

ἐπεξιόντα τὰ Ἑλληνικάrdquo Pausanias I264179

Maar wat houdt dit nu juist in Er is in het verleden al veel gediscussieerd over de

correcte vertaling van deze uitdrukking180 Nu is men het er min of meer over eens dat

men het niet kan interpreteren als lsquoheel Griekenlandrsquo in geografische zin maar als lsquoalle

dingen van Griekenlandrsquo sociaal religieus en etnisch181 Natuurlijk is Pausanias er

zich van bewust dat het niet mogelijk is om aacutelles te beschrijven Hij geeft vaak een

verantwoording voor zijn selectie Wat hierbij opvalt is dat hij het oudere verkiest

176 Dit is de enige passage waarin het woord lsquoθεώρημαrsquo voorkomt Volgens Akujaumlrvi betekent het hier niet echt lsquobeschrijvingrsquo maar lsquomentions of an objectrsquo Akujaumlrvi 2005 p6 177 ldquoDit zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene uitgekozen wat verdient te worden opgeschrevenrdquo 178 ldquoDit was een goed punt in mijn betoog over Attika waar ik had gezegd niet alles na elkaar te noemen maar dat ik datgene wat het meest waard was herinnerd te worden koos uit die dingen Ik zal het herhalen voacuteoacuter mijn betoog over Sparta Van in het begin immers wilde ik van de vele verhalen die niet de moeite waard zijn waarvan ieder in zijn streek spreekt er de belangrijkste uithalen Nu ik deze regel goed gesteld heb zal ik er nergens van afwijkenrdquo 179 ldquoIk moet verder gaan in mijn verhaal omdat ik alle dingen van Griekenland gelijk ga besprekenrdquo 180 lsquothe whole of Greecersquo of lsquoall the Greek mattersrsquo Zie Arafat 1996 p 9 181 Elsner zegt dat Pausanias het volgende behandelde ldquoall that was interesting to the Greek-speaker about Greece at the height of the Roman Empirerdquo Elsner 1992 p5

43

boven het jongere en het religieuze boven het profane Het is vooral het Griekse

verleden dat hem interesseert dat van voacuteoacuter de Romeinse overheersing We zagen al

dat in dit verleden elke actie die verband houdt met de Griekse vrijheid en

onafhankelijkheid centraal staat

Pausanias wou dus lsquoalle dingen van Griekenlandrsquo beschrijven Hoe werd dit gebied

dan afgebakend in de 2e eeuw De grenzen van lsquoGriekenlandrsquo waren in het verleden

nooit eenduidig geformuleerd In de 2e eeuw echter zien we wel een duidelijke

afbakening van Achaiumla als Romeinse provincie Het is deze afbakening die ook

Pausanias grotendeels volgt182 Hij trekt de grens van de Thermopylai naar

Naupaktos Heel het gebied ten zuiden van deze lijn wordt beschreven Dit lsquoGriekse

kernlandrsquo sluit wel heel wat gebieden uit die vandaag tot Griekenland behoren Op het

Griekse vasteland zelf werden een aantal gebieden niet behandeld Aitolia Akarnanieuml

Epeiros Thessalia en een deel van Lokris Ook de Griekse eilanden worden niet

beschreven evenmin als de Griekse steden op de kust van Klein-Azieuml en in Italieuml183

Elsner meent dat het Griekenland dat Pausanias beschrijft wellicht nooit echt heeft

bestaan Het is een lsquoimaginair landschaprsquo 184 Pausanias zou het Griekse verleden op

een Romeins heden projecteren185 en bewust een aantal Romeinse bouwwerken

uitsluiten186 Anderzijds heeft hij veel aandacht voor ruiumlnes uit het lsquovrijersquo Griekse

verleden Het is deze lsquonostalgiersquo naar een groot Griekenland die vele keuzes en

selecties motiveert187

Over het algemeen heeft Pausanias inderdaad geen interesse voor het dagelijkse

leven van de mensen die in zijn periode nog in Griekenland leefden Griekenland heeft

in Pausaniasrsquo beschrijving vaak iets weg van een ideaal landschap uit een 182 Voor deze passus hebben we ons geiumlnspireerd op Habicht 1985 p 5 183 Een uitzondering hierop vormt het eiland Sardinieuml Deze beschrijving strookt echter niet met de werkelijkheid zodat we aannemen dat Pausanias hier nooit zelf geweest is 184 Elsner meent hierom dat Pausanias de eerste lsquoromantischersquo tekst voortbracht Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 19 185

Frazer heeft hier echter een andere mening over Frazer 1898 186 We denken hierbij aan de talloze imperiale gebouwen in Korinthe die bewust lijken vermeden te worden Zie Torelli in Alcock Cherry Elsner 2001 p 54 187 εἰ δὲ ἡ Μεγάλη πόλις προθυμίᾳ τε τῇ πάσῃ συνοικισθεῖσα ὑπὸ Ἀρκάδων καὶ ἐπὶ

μεγίσταις τῶν Ἑλλήνων ἐλπίσιν ἐς αὐτὴν κόσμον τὸν ἅπαντα καὶ εὐδαιμονίαν τὴν

ἀρχαίαν ἀφῄρηται καὶ τὰ πολλά ἐστιν αὐτῆς ἐρείπια ἐφrsquo ἡμῶν θαῦμα οὐδὲν ἐποιησάμην

εἰδὼς τὸ δαιμόνιον νεώτερα ἀεί τινα ἐθέλον ἐργάζεσθαι καὶ ὁμοίως τὰ πάντα τά τε ἐχυρὰ

καὶ τὰ ἀσθενῆ καὶ τὰ γινόμενά τε καὶ ὁπόσα ἀπόλλυνται μεταβάλλουσαν τὴν τύχην καὶ

ὅπως ἂν αὐτῇ παριστῆται μετὰ ἰσχυρᾶς ἀνάγκης ἄγουσαν Pausanias VIII331 Hij benadrukt hier het efimere van alle dingen op aarde Dit geldt ook voor het volgende citaat ldquo τοῦ δὲ ὄρους τοῦ Λαφυστίου πέραν ἐστὶν Ὀρχομενός εἴ τις Ἕλλησιν ἄλλη πόλις

ἐπιφανὴς καὶ αὕτη ἐς δόξαν εὐδαιμονίας δέ ποτε ἐπὶ μέγιστον προαχθεῖσαν ἔμελλεν ἄρα

ὑποδέξεσθαι τέλος καὶ ταύτην οὐ πολύ τι ἀποδέον ἢ Μυκήνας τε καὶ Δῆλονrdquo Pausanias IX346

44

sprookjesfilm188 waarin geen mensen van vlees en bloed het plaatje komen verstoren

Enkel de realisaties van mensen uit een ver verleden worden bewonderd Op enkele

plaatsen schemert echter het dagelijkse leven toch door en lijkt Pausanias er zich van

bewust te worden dat er ook in zijn tijd nog mensen op het Griekse vasteland

wonen189

Onze auteur had niet de behoefte om reeds bekende sites te beschrijven Nadat

bijvoorbeeld aan de Akropolis al ettelijke monografieeumln waren gewijd stelde

Pausanias zich tevreden met een summiere schets Het zijn net de vergeten of

onbekende verhalen en geschiedenissen die hij via zijn boeken terug tot leven wil

wekken Daarom ook wilde hij niet de perioden opnieuw behandelen die al uitvoerig

door Herodotos en Thoukydides beschreven waren Pausanias opteerde ervoor om

twee minder gekende perioden uit de Griekse geschiedenis uitgebreider te

beschrijven de oudste legendarische geschiedenis190 en die van de hellenistische

periode vanaf de dood van Alexander de Grote in 323 vC tot aan de verwoesting van

Korinthe door Mummius (146 vC)

Pausanias haalt dus vele feiten uit het verre verleden aan Hij behandelt ook de

Perzische oorlogen De periode die daarna komt krijgt minder aandacht We lezen

bijna niets over de Peloponnesische oorlog De 4e eeuw vC krijgt weer meer

aandacht Zeker ook de 3e en het begin van de 2e eeuw vC worden goed belicht De

laatste weldoener voor Griekenland die vernoemd wordt is Filopoemen uit de 3e-2e

eeuw vC De ontbinding van de Achaiumlsche bond in 146 vC vormt het laatste politieke

feit uit de Perieumlgesis

Hij kiest voor deze twee periodes omdat over de tijd van μυθολογούμενα en de

hellenistische geschiedenis van de Diadochen weinig werken tot de canon waren

doorgedrongen Deze geschiedenis behoorde minder tot de algemene kennis van

Pausaniasrsquo tijdgenoten

188 Meacutet ruiumlnes weliswaar 189 We geven enkele voorbeelden rdquoαἱ δὲ γυναῖκές εἰσιν ἐν ταῖς Πάτραις ἀριθμὸν μὲν καὶ ἐς

δὶς τῶν ἀνδρῶνmiddot Ἀφροδίτης δέ εἴπερ ἄλλαις γυναιξί μέτεστι καὶ ταύταις βίος δὲ αὐτῶν

ταῖς πολλαῖς ἐστιν ἀπὸ τῆς βύσσου τῆς ἐν τῇ Ἤλιδι φυομένηςmiddot κεκρυφάλους τε γὰρ ἀπrsquo

αὐτῆς καὶ ἐσθῆτα ὑφαίνουσι τὴν ἄλληνrdquo Pausanias VII2114 ldquoἄνθρωποι δὲ ἐν τῇ Αὐλίδι

οἰκοῦσιν οὐ πολλοί γῆς δέ εἰσιν οὗτοι κεραμεῖςmiddot νέμονται δὲ Ταναγραῖοι ταύτην τε τὴν

χώραν καὶ ὅση περὶ Μυκαλησσόν ἐστι καὶ Ἅρμαrdquo Pausanias IX198 ldquoοἱ δὲ ἐνταῦθα

ἄνθρωποι πλῆθος μέν εἰσιν οὐ πολλοί μεγέθει δὲ καὶ ἀλκῇ καὶ ἐς ἐμὲ ἔτι δοκιμώτατοι

Φωκέωνrdquo Pausanias X47 In Frazer 1898 p xxv 190 Hier vullen mythologische verhalen de geschiedkundige delen aan Mythen laten Pausanias immers toe om tot de oudste tijden terug te kimmen de periode voacuteoacuter de historische tijd

45

233 Pausaniasrsquo intenties

Waarom nu nam Pausanias het op zich om zo veel tijd te besteden aan het schrijven

van een reisboek over Griekenland Hierop vinden we wellicht geen eenduidig

antwoord

ldquo(the Periegesis)hellipwhich has been regarded as a pedantic and antiquarian tourist

guide can be interpreted to show how Greeks coped with the burden of a distinguished

past weighing on their cultural identity with the contemporary politics of Greecersquos

status as a Roman province and with the profound sense of the sacred with which so

much of antique culture was imbuedrdquo191

Pausanias was inderdaad trots op het Griekse verleden ldquo Ἕλληνες δὲ ἄρα εἰσὶ δεινοὶ

τὰ ὑπερόρια ἐν θαύματι τίθεσθαι μείζονι ἢ τὰ οἰκεῖα ὁπότε γε ἀνδράσιν

ἐπιφανέσιν ἐς συγγραφὴν πυραμίδας μὲν τὰς παρὰ Αἰγυπτίοις ἐπῆλθεν

ἐξηγήσασθαι πρὸς ltτὸgt ἀκριβέστατον θησαυρὸν δὲ τὸν Μινύου καὶ τὰ τείχη τὰ ἐν

Τίρυνθι οὐδὲ ἐπὶ βραχὺ ἤγαγον μνήμης οὐδὲν ὄντα ἐλάττονος θαύματοςrdquo

Pausanias IX365192 Daarom wil Pausanias alleen het Griekse beschrijven

Griekenland zelf bezit immers al genoeg prachtige dingen

We vonden het volgende citaat over auteurs uit de 2e eeuw

ldquoAs was the spirit of his time his interest was completely attracted by the distant past

of Greece the age of the heroes was closer to him than the recent pastrdquo193 Er werd

een vluchtweg gezocht voor de Romeinse realiteit en men vond die in een groots

verleden waarin elke Griekse polis lsquovrijrsquo was194

Garzetti schrijft over de Perieumlgesis ldquo(This book was) probably the result of the

stimulus given by the travelling Emperorrsquos memorable visits to the tourist and

antiquarian exploitation of the Greek monumentsrdquo195

Pausanias droeg dus in grote mate bij aan deze zoektocht naar een

gemeenschappelijk verleden Hij verzamelde tal van Griekse mythes en verhalen en

tekende die op Van belang is hierbij zijn methode Door al reizend ndash in het heden ndash

191 Elsner Past and Present Geciteerd door Alcock in Bingen 1996 p 242 192 ldquoDe Grieken zijn in staat om het buitenlandse meer te bewonderen dan het Griekse De piramiden van bij de Egyptenaren zijn immers door bekende auteurs tot in het kleinste detail beschreven maar het schathuisje van Minyas en de muren van Tiryns kregen zelfs niet de kleinste vermelding hoewel ze niet minder wonderbaarlijk zijnrdquo 193 Wilamowitz Der Glaube der Hellenen vol 2 Berlin 1932 p 501 Geciteerd in Habicht 1985 p135 194 Swain 2001 195 Garzetti A From Tiberius to the Antonines A History of the Roman Empire AD 14-192 London 1974 p 393 Geciteerd in Habicht 1985 p 162

46

verhalen en monumenten uit het verleden op te tekenen verbindt hij als het ware het

heden met het verleden

ldquoWhile there is a certain antagonism between his historical and his periegetical plans

both were united in his aim to connect the past with the presentrdquo196 Het is een

techniek die het verleden tastbaarder maakt Het concept lsquomemoryrsquo speelt hierbij een

belangrijke rol197 Dit is een soort sociaal geheugen - met herinneringen uit een

gemeenschappelijk verleden van een bepaalde groep mensen - dat een beeld schept

van het verleden en een ontwerp van de toekomst198 Pausanias werkt een project uit

tegen lsquothe lost of memoryrsquo Deze panhelleense lsquomemoryrsquo vormt een tegengif tegen het

verval en de vergetelheid199

Cherry meent dat Pausanias schrijft over een ontgoocheling200 In zijn beschrijving van

ruiumlnes sijpelt het besef door dat het oude Griekenland vergane glorie is Griekenland

is al grotendeels mythe geworden Het is naar deze mythe dat Pausanias ndash en vele

tijdgenoten met hem - nostalgisch terugkijkt

ldquoPausaniasrsquo Greece ndash an idealising version of the lost pre-Roman Greece an

amalgam of history myths and art which serves to create a canon ndash exists as a

permanent metonymic link to a religious and mythical reality of archaic times peoples

by long-dead heroes to which access is still available through ritual and through

artrdquo201

234 Voelde Pausanias zich een Griek

Voelt Pausanias zich eigenlijk verwant met het geografische gebied dat hij beschrijft

Voelt hij zich met andere woorden een Griek202 Wanneer Pausanias in de eerste

persoon meervoud spreekt bedoelt hij daarmee zichzelf Soms heeft hij het over lsquowij

de Lydieumlrsrsquo203 Wanneer hij het over de Grieken heeft lezen we οἱ Ἕλληνες in de

196 Ebeling HL CW 1913 p 139 Geciteerd in Habicht 1985 p 164 197 Zie oa Porter in Alcock Cherry Elsner 2001 en Alcock 2002 p 69 198 Alcock 2002 p 1 199 Arafat is het hier niet mee eens Volgens hem beschreef Pausanias wat hij zag en geen lsquomemory of the pastrsquo Arafat 1985 p 214 200 Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 252 201 Elsner in Alcock 1997 p 193 202 We baseren ons hier op Borg 2004 p 15-17 203 Bijvoorbeeld ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς

τόδε λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος

Πέλοπος δὲ ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς

τὸ ἱερόν middotrdquo Pausanias V137

47

derde persoon204 Dit lijkt aan te tonen dat Pausanias zich geen Griek voelde Toch

sprak hij dezelfde taal en deelde hij een gemeenschappelijke cultuur met de Grieken

van het vasteland Pausanias stond dus binnen en buiten de Griekse wereld In zijn

onderzoek speelt hij met deze twee culturele en temporele dimensies Hij kijkt naar het

Griekse verleden Dit doet hij in een Romeinse leefomgeving

We vonden echter in de Perieumlgesis de volgende passage ldquoΟἴνωτρος δὲ ὁ τῶν

παίδων νεώτατος Λυκάονι ἀρσένων Νύκτιμον τὸν ἀδελφὸν χρήματα καὶ ἄνδρας

αἰτήσας ἐπεραιώθη ναυσὶν ἐς Ἰταλίαν καὶ ἡ Οἰνωτρία χώρα τὸ ὄνομα ἔσχεν ἀπὸ

Οἰνώτρου βασιλεύοντος οὗτος ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς ἀποικίαν στόλος

πρῶτος ἐστάληmiddot ἀναριθμουμένῳ δὲ ἐς τὸ ἀκριβέστατον οὐδὲ ἐκ τῶν βαρβάρων

οὐδένες πρότερον ἢ Οἴνωτρος ἀφίκοντο ἐς τὴν ἀλλοδαπήνrdquo Pausanias VIII35205

Aangezien Pausanias zegt dat geen enkele lsquobuitenlanderrsquo eerder emigreerde kan dit

impliceren dat hij zichzelf lsquobinnenlanderrsquo voelde en dus Griek

235 De functie van de Perieumlgesis

Is de Perieumlgesis nu werkelijk een reisgids die werd gehanteerd zoals wij dat nu doen

Arafat meent dat de Perieumlgesis thuis kon gelezen worden omwille van zijn vele

mythologische uitweidingen206 en dat het werk ook als doel had te entertainen

Anderzijds konden de boeken ook effectief meegenomen worden op reis Er zijn

immers vele details beschreven en topografische aanwijzingen gegeven Toen

Pausanias zelf zijn reis maakte moet hij ook veel schrijfmateriaal meegenomen

hebben In principe zou het dus haalbaar zijn om de boeken mee op reis te nemen207

Dit lijkt echter zeer onwaarschijnlijk De tien boeken meeslepen op een zware reis

doorheen Griekenland is een hele klus

204 Bijvoorbeeld ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου

παντὸς τὴν Ἑλλάδα ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 ldquoἔτεσι δὲ ὕστερον μετὰ τοὺς Λίβυας

ἀφίκοντο ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς τὴν νῆσον οἱ μετrsquo Ἀρισταίου παῖδα δὲ λέγουσιν Ἀρισταῖον

Ἀπόλλωνός τε εἶναι καὶ Κυρήνηςmiddot ἐπὶ δὲ τοῦ Ἀκταίωνος περισσῶς ἀλγήσαντα τῇ συμφορᾷ

καὶ Βοιωτίᾳ τε καὶ πάσῃ τῇ Ἑλλάδι κατὰ ταὐτὰ ἀχθόμενον οὕτως ἐς τὴν Σαρδὼ

μετοικῆσαί φασιν αὐτόνrdquo Pausanias X173 205 ldquoOinotros echter de jongste zoon van Lykaion vroeg zijn broer Nyktimos geld en mannen en stak met een schip over naar Italieuml Het land Oinotria kreeg zijn naam naar de koning Oinotros Dit was de eerste expeditie uit Griekenland om een kolonie te stichten Als men zeer nauwkeurig rekent zal men ontdekken dat geen enkele buitenlander eerder dan Oinotros emigreerderdquo 206 Pausanias schreef veel stichtingslegenden en onomastische mythologie 207 Arafat 1996 p 33

48

Het is dus goed mogelijk dat de Perieumlgesis enkel thuis werd gelezen als

voorbereiding op de reis208 Misschien werd hij wel gewoon gelezen zonder dat men

daarna op reis ging

Habicht meent dat het doel van de Perieumlgesis tweevoudig was209 ldquoPausanias wanted

to kill two birds with one stone he wanted to provide a reliable guide for travellers and

to produce a literary piece that would entertain as it informedrdquo210

We zullen nooit te weten komen wat Pausanias van zijn lezers verwachtte Wilde hij

als literator aanzien worden Wou hij enkel een adequaat en nuttig reisverslag van

Griekenland geven Zag hij zijn reis als een zoektocht naar zingeving en wilde hij ook

zijn lezers betrekken in dit pelgrimschap Of wilde hij gewoon zoveel mogelijk

informatie voor het nageslacht bewaren211

Al deze hypothesen hebben in de loop van de geschiedenis aanhangers gekend

236 Het publiek

Wie was het publiek dat de Perieumlgesis las Ook hierop kunnen we geen sluitend

antwoord geven Sommigen denken aan een select publiek van toeristen212 Dit

zouden dan de rijke πεπαιδευμένοι zijn Anderen menen dat het publiek ruimer

was213 Alle Grieken zouden toegang tot het werk gehad hebben evenals de

Romeinen

We kunnen veronderstellen dat Pausanias meer uitleg geeft over de Grieken en hun

tradities omdat het publiek bestaat uit niet-Grieken In boek X echter maakt hij een

digressie over Sardinieuml omdat de Grieken volgens hem te weinig over dat eiland

weten214

Het publiek zou dus zowel Grieken als Romeinen kunnen bevatten

De boeken zullen echter vooral de Grieken buiten Achaiumla hebben aangesproken215 Zij

bezagen het Griekse kernland immers vanuit hetzelfde perspectief als onze auteur

208 Aangezien het geheugen van de mensen toen veel meer ontwikkeld was dan nu bij ons zou dit kunnen 209 Hij moet er even later wel aan toevoegen dat Pausanias jammer genoeg geen publiek vond dat deze combinatie van intenties kon smaken 210 Habicht 1985 p 21 211 Wat hem in ieder geval uitstekend gelukt is 212 Zie Jones in Loeb I 1978 p xii-xiii 213 Swain 2001 p 332 214 ldquoτὸν μὲν δὴ περὶ τῆς Σαρδοῦς λόγον ἐπεισηγαγόμεθα ἐς τὴν Φωκίδα συγγραφήν ὅτι

οὐχ ἥκιστα καὶ ἐς ταύτην οἱ Ἕλληνες τὴν νῆσον ἀνηκόως εἶχονmiddot ldquo Pausanias X1713 215 Deze mening deelt ook Heer in Habicht 1985 p24-25

49

237 Pausanias als historicus

Kan Pausanias ook als een historicus beschouwd worden Om op die vraag te

kunnen antwoorden moeten we ons eerst afvragen wat een historicus precies is Is dit

eender wie geschiedenis schrijft Of is het iemand die bij het schrijven van

geschiedenis een grote waarde hecht aan zijn historische bronnen

Over het algemeen werden in de oudheid bijna geen bronnen vermeld216 Men

kopieerde veel van elkaar Men geloofde de bronnen in grote lijnen niet alle details

Geschiedschrijving ontstond immers via het ooggetuigenverslag Ook hier

lsquocontroleerdersquo men zijn bronnen niet Men geloofde wat verteld werd Herodotos geeft

verschillende versies van een verhaal Thoukydides zal er het lsquojuistersquo uitkiezen

Pausanias combineert deze twee methoden Ook is hij kritisch wanneer

onwaarschijnlijke elementen de kop opsteken217

Bingen wijdde een heel boek aan Pausanias gezien als historicus218 Daarin wordt

Pausanias als geschiedkundige voorgesteld en onderzocht ldquoPausanias entendait

eacutecrire une oeuvre drsquohistoire sur une base topographiquerdquo219

Volgens de onderzoekers die meewerkten aan dit boek is het eigenlijke onderwerp

van de Perieumlgesis historisch van aard220 De topografie en beschrijving van gebouwen

dient in deze visie enkel als leidraad om historische gebeurtenissen te vertellen221

Habicht meent dat Pausanias lsquode gidsrsquo betrouwbaar is maar geen historicus Hij

schrijft geen geschiedenis om de geschiedenis Zijn doel gaat verder ldquoHe is not and

does not intend to be a historian and should not be judged by the standards applied

to historiansrdquo222 Ook Heer meent dat Pausanias niet de ambities had van een

geschiedschrijver Vaak prefereert hij immers een versie van de lokale traditie boven

de geschiedenis223

216 Voor deze alinea zie Veyne 1983 p 17-19 217 Bijvoorbeeld ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν

κύνα οὔτε ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν

ὑπόγαιον εἶναί τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος

λόγον εὗρεν εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα

ὅτι ἔδει τὸν δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν

ὑπὸ Ἡρακλέους ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 218 Bingen 1996 219 Chamoux geciteerd in Bingen 1996 p 46 220 Chamoux in Bingen 1996 p47-48 ldquoτοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις

γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ

λόγος μοι τὰ ἐς συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo Pausanias I393 221

Dit staat tegenover de meer gangbare stelling dat λόγοι en θεωρήματα allebei even belangrijk zijn 222 Habicht 1985 p 95 223 Heer 1979 p 86-87

50

We kunnen inderdaad niet ontkennen dat Pausanias op historisch valk enkele

serieuze kemels schoot224 Hij schrijft bijvoorbeeld dat Haliartos in 480 v C door de

Perzen in brand werd gestoken terwijl dit eigenlijk veel later gebeurde door de

Romeinen in 171 vC in een oorlog tegen Perseus225 In V 24 4 lezen we dat

Mummius de eerste Romein was die in een Grieks heiligdom offerde Dit gebeurde

echter al verschillende keren voacuteoacuter hem226

Opgravingen hebben echter aangetoond dat Pausanias het in het grootste deel van de

beschrijvingen bij het rechte eind heeft

Pausaniasrsquo bronnen

Pausanias baseert zich voor zijn λόγοι op bronnen Pausanias op zijn historische

waarde beoordelen impliceert dus Pausaniasrsquo bronnen beoordelen We zullen het

daarom daar nu even over hebben227 Hij preciseert vaak niet waar hij zijn informatie

vandaan haalt228 De traditie speelt wellicht een grote rol zowel geschreven als orale

bronnen We lezen bijvoorbeeld zowel ἀκούω als ἐπιλέγομαι229 De geschreven

bronnen kunnen een combinatie zijn van werk van poeumlten historiografen en lokale

exegeten230 Een andere bron waarop we later zullen terugkomen zijn de lokale

gidsen

Pausanias vertelt het ons zelf als hij geen verder onderzoek heeft gedaan231 Ook

wanneer zijn opzoekingen niets hebben opgeleverd vermeldt hij dat232 Akujaumlrvi telde

260 passages waarin Pausanias commentaar geeft op zijn bronnen233

224 We halen de voorbeelden bij Habicht 1985 p 99-100 225 ldquoκατὰ δὲ τὴν ἐπιστρατείαν τοῦ Μήδου φρονήσασιν Ἁλιαρτίοις τὰ Ἑλλήνων μοῖρα τῆς

Ξέρξου στρατιᾶς γῆν τέ σφισιν ὁμοῦ καὶ τὴν πόλιν ἐπεξῆλθε καίουσαrdquo Pausanias IX325 226Akujaumlrvi nuanceert deze uitspraak Ze wijst er op dat Pausanias zelf schrijft dat hiacutej geen andere Romein kent die ooit geofferd heeft aan Griekse goden Dit wil echter niet zeggen dat er geen anderen waren ldquo Ῥωμαίων δὲ οὔτε ἄνδρα ἰδιώτην οὔτε ὁπόσοι τῆς βουλῆς οὐδένα

Μομμίου πρότερον ἀνάθημα ἴσμεν ἐς ἱερὸν ἀναθέντα Ἑλληνικόν Μόμμιος δὲ ἀπὸ

λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 Akujaumlrvi 2005 p 109 227 Zie Chamoux in Bingen 1996 228 We lezen vaak lsquoλέγουσι φασί λέγεταιrsquo Bijvoorbeeld ldquoτὸ δὲ ἄγαλμα τὸ νῦν δή καθὰ

λέγουσιν Ἀ λ κ α μ έ ν ο υ ς ἐστὶν ἔργονmiddotrdquo Pausanias I15 229 Akujaumlrvi 2005 p 92-97 230 Een belangrijke inspiratiebron is Homeros Hij wordt veel genoemd en Pausanias gebruikt zijn autoriteit om zijn eigen ideeeumln door te drukken 231 ldquoλαγῲ δὲ καὶ ἔλαφοι τὸ μὲν Λιβυκὸν θρέμμα οἱ λαγῴ εἰσιν ltοἱgt λευκοί ἐλάφους δὲ ἐν

Ῥώμῃ λευκὰς εἶδόν τε καὶ ἰδὼν θαῦμα ἐποιησάμην ὁπόθεν δὲ ἢ τῶν ἠπείρων οὖσαι ἢ

νησιώτιδες ἐκομίσθησαν οὐκ ἐπῆλθεν ἐρέσθαι μοιrdquo Pausanias VIII174 232 ldquoἡλικίαν δὲ αὐτῶν ἢ πατρίδα ἢ παρrsquo ᾧ τινι ἐδιδάχθησαν οὐκ ἔχω δηλῶσαιrdquo Pausanias V235

51

Wanneer hij niet zeker is van zijn informatie gebruikt hij werkwoorden als δοκέω

κρίνω εἰκάζω en πείθομαι234

Pausanias heeft lange tijd de kritiek gekregen dat hij zijn voorgangers letterlijk

gekopieerd zou hebben235 Hieraan zouden ook de fouten te wijten zijn Als

voornaamste bron werd dan vaak Polemon naar voren geschoven Vandaag de dag is

men het er min of meer over eens dat deze Romein waarschijnlijk wel een bron

vormde maar zeker niet de enige Hij zou ook niet gewoon gekopieerd zijn

Er heerst bij Pausanias immers constant een drang tot verificatie van zijn bronnen via

lsquoautopsiersquo In VIII4110 bijvoorbeeld verwijt hij een andere schrijver dat hij niet zelf zag

wat hij schrijft236 Pausanias poogt objectief te zijn zonder hierbij te vervallen in de rol

van simpele compilator

Mogen we Pausanias geloven

Er is al veel gediscussieerd over de waarde van Pausanias als betrouwbaar schrijver

Zelf wil Pausanias ons laten geloven dat alles wat hij schrijft waar is Hij schrijft geen

fictie Hiervoor maakt hij gebruik van een uiterst effectief proceacutedeacute wanneer hij iets niet

zag vermeldt hij dit ook237 Dit bevordert natuurlijk zijn geloofwaardigheid ldquoIf we take

233

Voorbeelden van kritiek op zijn bronnen ldquoἡ δὲ τοῦ σταδίου νίκη τῷ Οἰβώτᾳ γέγονεν

ὀλυμπιάδι ἕκτῃ πῶς ἂν οὖν τήν γε ἐν Πλαταιαῖς μάχην μεμαχημένος ὁ Οἰβώτας εἴη μετὰ

Ἑλλήνων πέμπτῃ γὰρ ἐπὶ τῇ ἑβδομηκοστῇ ὀλυμπιάδι τὸ πταῖσμα ἐγένετο ltτὸgt ἐν

Πλαταιαῖς Μαρδονίῳ καὶ Μήδοις ἐμοὶ μὲν οὖν λέγειν μὲν τὰ ὑπὸ Ἑλλήνων λεγόμενα

ἀνάγκη πείθεσθαι δὲ πᾶσιν οὐκέτι ἀνάγκηrdquo Pausanias VI38 ldquoκόκκυγα δὲ ἐπὶ τῷ

σκήπτρῳ καθῆσθαί φασι λέγοντες τὸν Δία ὅτε ἤρα παρθένου τῆς Ἥρας ἐς τοῦτον τὸν

ὄρνιθα ἀλλαγῆναι τὴν δὲ ἅτε παίγνιον θηρᾶσαι τοῦτον τὸν λόγον καὶ ὅσα ἐοικότα

εἴρηται περὶ θεῶν οὐκ ἀποδεχόμενος γράφω γράφω δὲ οὐδὲν ἧσσονrdquo Pausanias II174 ldquoτοῦτο μὲν δὴ Φλιασίοις οὐκ ἔστιν ὅπως ὁμολογήσω κρατηθέντα μάχῃ τινὰ Ἐλευσινίων

φυγάδα ἀπελαθέντα οἴχεσθαι τοῦ πολέμου τε ἐπὶ συνθήκαις καταλυθέντος πρὶν ἢ

διαπολεμηθῆναι καὶ ἐν Ἐλευσῖνι αὐτοῦ καταμείναντος Εὐμόλπουrdquo Pausanias II142 Akujaumlrvi 2005 p 104 234 αἴτιον δὲ ἐμοὶ δοκεῖνhelliprdquo Pausanias I43 ldquoτῶν δὲ βασιλέων τῶν καθελόντων

Ἀντίγονον ἀνοσιώτατον κρίνω γενέσθαι Κάσσανδρονhelliprdquo Pausanias I67 235 Heer 1979 p 39-40 Een argument van Heer is dat Pausanias als hij gekopieerd zou hebben eveneens de betere stijl had kunnen kopieumlren Deze treffen we echter niet bij hem aan 236 ldquoἔστι δὲ ὕδατος ἐν τῷ ὄρει τῷ Κωτιλίῳ πηγή καὶ ὅπου συνέγραψεν ἤδη τις ἀπὸ ταύτης

τῷ ποταμῷ τὸ ῥεῦμα τῷ Λύμακι ἄρχεσθαι συνέγραψεν οὔτε αὐτὸς θεασάμενος οὔτε

ἀνδρὸς ἀκοὴν ἰδόντοςmiddot ἃ καὶ ἀμφότερα παρῆσαν ἐμοίmiddotrdquo Pausanias VIII4110 237 ldquoταύτην τοῦ Ἡγησίνου τὴν ποίησιν οὐκ ἐπελεξάμην ἀλλὰ πρότερον ἄρα ἐκλελοιπυῖα

ἦν πρὶν ἢ ἐμὲ γενέσθαιmiddotrdquo Pausanias IX292

52

the word of Pausanias for what he tells us he did not see and did not read we must

take it also for what he tells us he did see and did readrdquo238

Uit archeologische opgravingen bleek al snel dat hij over het algemeen inderdaad zeer

betrouwbaar is239 Zijn accurate beschrijvingen wijzen erop dat hij zeker op de sites

aanwezig was Hij gebruikte zijn bronnen kritisch Anderzijds kunnen we Pausanias

niet als historicus in de huidige betekenis van het woord beschouwen Hij ging wel

kritisch om met zijn bronnen maar niet zoals een historicus dat vandaag de dag zou

doen Vaak geeft Pausanias verschillende versies van een bepaald verhaal240 Hij

kiest er dan dikwijls de meest betrouwbare versie uit zonder voor deze keuze over

historisch juiste informatie te beschikken

In boek II vinden we een interessante passage ldquoΟὐ μὴν οὐδὲ αὐτῶν λέληθεν

Ἀργείων τοὺς ἐξηγητὰς ὅτι μὴ πάντα ἐπrsquo ἀληθείᾳ λέγεταί σφισι λέγουσι δὲ ὅμωςmiddot

οὐ γάρ τι ἕτοιμον μεταπεῖσαι τοὺς πολλοὺς ἐναντία ὧν δοξάζουσινrdquo Pausanias II

23 6241

Hier vertelt Pausanias dat zijn publiek de verhaaltjes wil horen en niet de waarheid

Hij geeft vaak de feiten en laat de interpretatie dan aan de lezer over Men mag het

geloven lsquoὅτῳ πιστάrsquo242

Hij kende waarschijnlijk ook vele verhalen uit het hoofd Deze schreef hij dan op zoals

hij ze zich herinnerde zonder bijkomende opzoekingen In die zin schreef Pausanias

geen nauwkeurige geschiedenis maar een opinie243 Hij liegt niet maar geeft wel vaak

een eigen versie op de feiten Dit maakt de weg vrij om Pausanias niet enkel als een

objectief en neutraal doorgeefluik van verhalen te zien In deze visie is onze perieumlgeet

238 Frazer 1898 p lxviii Geciteerd in Habicht 1985 p 142 239 Dit wezen oa opgravingen uit in Mykene Olympia Delfi en Messene Zie Pritchett 1998 p1 240 ldquoἔγραψαν δὲ ἤδη τινὲς οὐ τῷ Θεσσαλῷ συμβάντα Εὐρυπύλῳ τὰ εἰρημένα ἀλλὰ

Εὐρύπυλον Δεξαμενοῦ παῖδα τοῦ ἐν Ὠλένῳ βασιλεύσαντος ἐθέλουσιν ἅμα Ἡρακλεῖ

στρατεύσαντα ἐς Ἴλιον λαβεῖν παρὰ τοῦ Ἡρακλέους τὴν λάρνακαmiddot τὰ δὲ ἄλλα κατὰ τὰ

αὐτὰ εἰρήκασι καὶ οὗτοιrdquo Pausanias VII199 ldquo Ἔρωτα δὲ ἄνθρωποι μὲν οἱ πολλοὶ

νεώτατον θεῶν εἶναι καὶ Ἀφροδίτηςπαῖδα ἥγηνταιmiddot Λύκιος δὲ Ὠλήν ὃς καὶ τοὺς ὕμνους

τοὺς ἀρχαιοτάτους ἐποίησεν Ἕλλησιν οὗτος ὁ Ὠλὴν ἐν Εἰλειθυίας ὕμνῳ μητέρα Ἔρωτος

τὴν Εἰλείθυιάν φησιν εἶναι hellip Ἡσίοδον δὲ ἢ τὸν Ἡσιόδῳ Θεογονίαν ἐσποιήσαντα οἶδα

γράψαντα ὡς Χάος πρῶτον ἐπὶ δὲ αὐτῷ Γῆ τε καὶ Τάρταρος καὶ Ἔρως γένοιτοmiddotrdquo Pausanias IX272 241 rdquoHet ontging zelfs de gidsen van de Argiven zelf niet dat ze niet helemaal de waarheid vertellen Maar ze vertellen het toch Het is immers niet vanzelfsprekend de massa het tegengestelde te verkondigen van wat ze gelovenrdquo 242 ldquoδόντος δὲ Ἀσωποῦ μηνύει τε οὕτως καὶ ἀντὶ τοῦ μηνύματος δίκηνmdashὅτῳ πιστὰmdashἐν

Ἅιδου δίδωσινrdquo Pausanias II51 ldquoτὴν δὲ Ἐπειῶν ἔσχεν ἀρχὴν Ἠλεῖος Εὐρυκύδας τε τῆς

Ἐνδυμίωνος καὶmdashὅτῳ πιστὰmdashπατρὸς ὢν Ποσειδῶνοςmiddotrdquo Pausanias V18 Pausanias schrijft ook ldquoἐμοί ἔστι οὐ πιστάrdquo Pausanias I98 243 Swain 2001 p 338

53

vooral een man van zijn tijd die de geldende waarden weerspiegelt en deze

projecteert op een geografisch gebied dat eens groots geweest is

Pausanias is dus vaak erg nuttig gebleken voor archeologen en etnografen Men moet

echter opletten voor veralgemeningen Vaak wordt Pausanias gezien als een lsquobron

voor alle doelenrsquo We moeten hem bekijken als een actief etnograaf en niet enkel als

een passieve en nuttige bron Wanneer men hem uit zijn historische context trekt zal

men foute veralgemeningen maken Onze perieumlgeet schrijft wel over de Griekse

geschiedenis die zich over verschillende eeuwen uitstrekt hij blijft echter een auteur

die leefde op een bepaald historisch tijdstip Dit laat ongetwijfeld sporen na in zijn

werk

Zoals gezegd maakt Pausanias gebruik van verschillende bronnen om aan zijn

informatie te komen Akujaumlrvi telde in de Perieumlgesis 130 passages waar Pausanias

vermeldt waar hij zijn informatie vandaan haalt244

Grofweg kunnen we stellen dat Pausanias zijn informatie van beschrijvende delen

haalde uit wat hij zelf zag Zijn verhalen stelde hij samen met informatie die hij te

horen kreeg van anderen die hij opzocht of zelf wist 245 We zullen nu even ingaan op

zijn gidsen

238 Pausaniasrsquo gidsen

ldquo We know of other ancient writers that in antiquity as at the present day towns of any

note were infested by persons of this class who lay in wait for and pounced on the

stranger as their natural prey wrangled over his body and having secured their victim

led him about from place to place pointing out the chief sights to him and pouring into

his ear a stream of anecdotes and explanations indifferent to his anguish and deaf to

his entreaties to stop until having exhausted their learning and his patience they

pocketed their fee and took their leave An educated traveller would often have

dispensed with their explanations hellip That Pausanias should have fallen into their

clutches was unavoidable He seems to have submitted to his fate with a good grace

was led by them to see the usual sites heard the usual stories argued with them

about some and posed them with questions which they could not answer about

othersrdquo246

244 Akujaumlrvi 2005 p91 ev 245 ldquoκαὶ ἄλλα ἐν τῇ Ἀθηναίων ἀκροπόλει θεασάμενος οἶδαrdquo Pausanias I237 ldquoτοῦτο καὶ

αὐτὸς τὸ ἄγαλμα εἶδονrdquo Pausanias VIII286 246 Frazer 1898 p lxxvi geciteerd in Habicht p 145

54

Pausanias noemt deze gidsen ἐξηγητάι Deze bewoners van de streek die Pausanias

op dat moment bezocht toonden hem de weg en gaven uitleg bij de monumenten

Andere auteurs noemen hen περιηγητάι Slechts drie gidsen noemt Pausanias bij

naam247 Vaak spreekt hij over zijn gidsen als τοὺς πολλούς zonder negatieve

bijklank

Over de identiteit van deze gidsen bestaat nogal wat discussie Zoals we kunnen

afleiden uit bovenstaand citaat meent Frazer dat ze enkel profiteerden van de

toeristen die langskwamen en eigenlijk niets te vertellen hadden Anderen menen dan

weer dat deze gidsen een degelijke opleiding hadden genoten248 Ze waren niet zo

geleerd als de πεπαιδευμένοι die over de vloer kwamen maar hadden toch iets

zinnigs te zeggen

Pausanias zelf stond kritisch tegenover deze ἐξηγητάι Hij neemt hun verhaal niet

blindelings aan Hij stelt zich kritisch op en zoekt naar mogelijk alternatieve verhalen

Dit meldt hij ook aan de lezers249

Het laatste onderdeel van dit hoofdstuk zullen we wijden aan Pausaniasrsquo stijl

247 Lykeas van Argos Iofon van Knossos en Aristarchos van Elis 248 Zie oa Jones in Alcock Cherry Elsner 2001 p 36 249 We geven enkele voorbeelden van passages waarin Pausanias het over zijn gidsen heeft ldquoπυνθανόμενος δὲ σαφὲς οὐδὲν ἐς αὐτὰς ἐπισταμένους τοὺς ἐξηγητὰς εὗρον αὐτὸς δὲ

συμβάλλομαι τῇδεrdquo Pausanias I315 ldquoἐπεὶ δέ σφισιν ἐναντιούμενος ἀπέφαινον ἐν

Γαδείροις εἶναι Γηρυόνην οὗ μνῆμα μὲν οὔ δένδρον δὲ παρεχόμενον διαφόρους μορφάς

ἐνταῦθα οἱ τῶν Λυδῶν ἐξηγηταὶ τὸν ὄντα ἐδείκνυον λόγονrdquo Pausanias I358 ldquoοἵτινες δὲ

ἐκαλοῦντο ἐμέ γε ἢ τοὺς Ἠλείων λέληθεν ἐξηγητάςrdquo Pausanias V218

55

24 STIJL

ldquoPausanias cannot be blamed for trying to write well the pity is that with all his pains

he did not write better250

Meestal wordt Pausanias niet als literair schrijver aanzien Dit is begrijpelijk Zijn stijl

wordt niet gekenmerkt door grote taalvirtuositeit Toch zijn er meteen enkele

opvallende kenmerken Daarom meent Hutton dat de stijl van Pausanias een unieke

creatie is

Het meest opvallende aan Pausaniasrsquo stijl is zijn woordorde en de zinsconstructies Hij

maakt veel gebruikt van pleonasmen die doen denken aan gesproken taal Daarnaast

gebruikt hij soms moeilijke en ingewikkelde uitdrukkingen voor simpele ideeeumln

waardoor het moeilijk wordt om hem te volgen 251

Pausanias vermijdt parallellismen en symmetrie Hij heeft een voorliefde voor de

variatio252 Hij maakt veel gebruik van het chiasme en de litotes en schrijft veel in

onpersoonlijke vormen253 In het gebruik van voorzetsels is hij vaak nonchalant254

Hutton concludeert dat Pausanias het verleden wou beschrijven zonder hierbij de

heersende stilistiek uit zijn tijd te betrekken Zo creeumlert hij een soort lsquonieuw

archaiumlsmersquo Pausanias balanceert tussen Rome en Griekenland tussen oud en

nieuw255

Uiteraard werd Pausanias bij de creatie van deze stijl beiumlnvloed door zijn

voorgangers We zullen hier even dieper op ingaan

Een belangrijk element in Pausaniasrsquo stijl is de taal waarin hij schreef Deze taal was

Attisch met invloeden van het asianisme

We kunnen onder het atticisme twee stromingen verstaan het teruggrijpen naar de

attische taal van de 5e-4e eeuw vC (itt het κοινή) en het teruggrijpen naar diezelfde

taal stijl cultuur en literatuur256 Pausanias hanteerde geen van beide categorieeumln

extreem Toch maakte hij in grote mate gebruik van de Attische taal We stellen lsquoin

grote matersquo Pausanias is immers de minst attische onder zijn tijdgenoten Daarvoor

kunnen we twee verklaringen vinden ofwel genoot hij een andere opvoeding ofwel

250 Frazer 1898 p lxx 251 Jones 1978 p x-xii 252 Bijvoorbeeld θύουσι δὲ καὶ βοῦς καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν

ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot Pausanias X3216 253 Bijvoorbeeld Παραπλεύσαντι ἐστί πλέοντι ἐστί 254

Ὑπέρ kan bijvoorbeeld lsquobovenrsquo en lsquoachterrsquo betekenen Ἐπί +dat kan betekenen lsquobij bovenop in geval van als toevoeging bijrsquo Jones in Loeb I 1978 px-xii 255 Hutton 2005 p 190 256 Swain 2001 p 19-20

56

verzette hij zich met opzet tegen de heersende trend257 Bij historische excursies komt

zijn taal wel dichter in de buurt van het klassieke Attisch Dit impliceert dat hij dus wel

vertrouwd was met het pure Attisch maar dit bewust meed

Pausanias zou ook beiumlnvloed zijn door het asianisme We geven hiervan eerst

enkele kenmerken korte overmatig ritmevolle zinnen eentonig zinseinde combinatie

van overmaat en eentonigheid van ritme met veel klankfiguren en metaforen258 De

hoofdvertegenwoordiger van deze stroming was Hegesias van Magnesia (3e eeuw

vC)

Boeck meent dat Pausanias door deze man werd beiumlnvloed bij zijn stijlkeuze259 Ook

Frazer deelt deze mening Zijn invloed zou echter beperkt zijn gebleven tot de keuze

van woord- en zinsorde260 We menen dat Pausanias weliswaar enkele kenmerken

van het asianisme vertoont maar dat dit daarom geen rechtstreeks verband houdt met

een beiumlnvloeding door Hegesias Deze was gewoon de hoofdvertegenwoordiger en

daarom wordt de link gelegd

Pausanias werd natuurlijk ook beiumlnvloed door de geschiedschrijvers uit de 5e

eeuw v C Herodotos en Thoukydides We legden eerder al uit hoe de vader van de

geschiedschrijver Pausanias inhoudelijk beiumlnvloedde Ook over gelijkenissen in hun

stijl valt iets te zeggen Zo noemt Strid Pausaniasrsquo stijl een lsquoHerodotosimitatiersquo261 Er

zijn heel wat overeenkomsten tussen deze twee auteurs in het vocabularium262

We kunnen ook een invloed van Thoukydides ontdekken in bepaalde uitdrukkingen en

wendingen bv bij het gebruik van variatio en anakoloeten

Pausanias was dus geen man uit de straat die zomaar wat op papier zette Hij

kende de literatuur die circuleerde en haalde uit de stijlen die in zijn tijd gangbaar

waren wat hem interesseerde en nuttig scheen Zo creeumlerde hij een unieke stijl

257 We kunnen dit duiden met de term lsquostilistische differentiatiersquo Hutton 2005 p 190 258 Strid 1976 p 101-102 259 Zie Strid 1976 p 12 260 Bowie haalt echter aan dat hiervan ook al antecedenten kunnen gevonden worden bij Herodotos en Thoukydides Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 27 261 Strid 1976 p 11-12 Aangezien men hiervoor niet echt met sluitende argumenten op de proppen komt lijkt het ons hier echter meer over de imitatie van werkvorm en onderwerpen te gaan dan over een echte imitatie in stijl 262 Heer 1979 p 39

57

3 HOOFDSTUK 3 RELIGIE

58

31 ALGEMEEN

Religie heeft altijd al een grote rol gespeeld in het creeumlren van identiteit Bij de Grieken

was dit niet anders Daarom zullen we in dit hoofdstuk proberen een algemeen beeld

te schetsen van de Griekse religie zoals die bestond in de perioden die Pausanias

beschreef Bovendien zullen we aandacht hebben voor de religie in de 2e eeuw zelf en

zien hoe Pausanias hiermee omgaat Natuurlijk kunnen we niet alle aspecten van de

Griekse religie behandelen Daarom hebben we gekozen om er die themarsquos uit te

lichten die belangrijk zijn bij Pausanias

Gedurende eeuwen werd Griekenland niet verbonden door de politiek maar door de

gemeenschappelijke goden ldquoLe monde divin est le lieu privileacutegieacute du consensus des

Grecs le signe encore largement perceptible de leur identiteacute propre263

De godsdienst in het Griekenland van voacuteoacuter de Romeinse overheersing speelde zich af

op verschillende niveaus264 Het Olympisch pantheon bestond voor alle Grieken

Verder vereerde elke stad bepaalde goden in het bijzonder Er waren ook lokale culten

en enkele unieke assimilaties van goden Religieuze centra hingen vaak samen met

culturele centra De religie bevond zich dus in het hart van het sociale culturele en

politieke leven De religie deed dienst als een lsquocollectief geheugenrsquo van de stad265

Aangezien op alle openbare plaatsen over religie werd gepraat kon niemand de

confrontatie ermee ontlopen266

De religie van het oude Griekenland wordt wel eens met de term lsquopaganismersquo

benoemd We kunnen ons afvragen of deze term wel een juiste benaming is voor de

culten en religieuze praktijken van de Grieks- Romeinse wereld267 We zijn immers

geneigd te denken dat het bij paganisme gaat over een eenvormige religieuze entiteit

Dit is echter niet zo Bovendien was dit de naam die de christenen uit de late oudheid

gebruikten om hun religieuze tegenstanders aan te duiden268 Een andere benaming

zou polytheiumlsme kunnen zijn Sommige filosofisch georieumlnteerde Grieken waren

echter monotheiumlstisch Bovendien kenden de Grieken zelf geen term om hun

godsdienst aan te duiden269

263 Pirenne-Delforge 1998 p 135 264 Price 1984 p 79-95 265 Lafond in Pirenne-Delforge 1998 p 208 266 Mac Mullen 1981sup2 p 31 267 Lee 2000 p 10-11 268 Dit woord komt van het Latijnse lsquopaganusrsquo wat boer of dorpsbewoner betekent Het christendom drong op platteland immers minder snel door Daar woonden dus veel lsquopaganenrsquo 269 Calame in Pirenne-Delforge 1998 p 151

59

Om niet te veel in verwarring gebracht te worden spreken we verder gewoon over de

lsquoreligiersquo Natuurlijk bleef deze religie niet al die eeuwen hetzelfde Verandering is

immers een teken van vitaliteit270

In de archaiumlsche tijd groeide de religie uit de ervaring van de mens met zijn

omgeving271 De natuur werd vereerd Wanneer dan de Olympische goden hun intrede

deden in Griekenland was de deiumlficatie van de natuur al bijna helemaal verdwenen272

Deze Olympische goden hadden gedurende vele eeuwen een monopolie in

Griekenland Ook daar komt echter een eind aan De sofisten uit de 5e eeuw vC

uitten al hun scepticisme tegenover de Olympische goden273 Vanaf de tijd van

Alexander de Grote slopen oosterse religieuze invloeden binnen Ook mysterie- en

genezingsculten doken op en kenden een grote aanhang Dit hield verband met het

ontstaan van een nieuw wereldbeeld waarin de aarde vrij in het heelal stond De

traditionele plaatsen voor de goden zoals de onderwereld moesten opnieuw bekeken

worden274 Tegelijkertijd is men op zoek naar een directere relatie met de goden en

specifiek met de chtonische godheden275

In de 2e eeuw is het geloof in de Olympische goden dus al sterk afgenomen Doordat

het Romeinse Rijk zo groot was geworden nam de persoonlijke participatie in

traditionele culten af ldquoLa deacutesinteacutegration du modegravele civique sous lrsquoEmpire degraves les IIe

et IIIe siegravecles fut aussi le fait drsquoeacutelites urbaines de moins en moins inteacuteresseacutees par

lrsquoengagement direct et lrsquoidentification profonde avec les valeurs drsquoantan et les

attitudes traditionnelles276 Volgens Berger kon je in het Romeinse Rijk gewoon de

religie uitkiezen die je wou Hij noemt dit dan ook lsquola supermarcheacute des religionsrsquo277

Tegen het einde van de 2e eeuw bevinden we ons in een nieuw religieus tijdperk

waarin de interiorisering van het geloof centraal staat278 Boissier stelt dat vroeger de

zelfzekere aristocratie zich bijna superieur voelde aan de traditionele religie279 In de 2e

eeuw wordt lsquolrsquohumiliteacute intellectuellersquo de dominante stijl De innerlijke rijkdom is dus

270 Mac Mullen 1981sup2 p 94 271 Dodds 19514 p 28-63 272 Pritchett 1998 p 303 Toch zien we ook bij Pausanias nog beschrijvingen van heilige bomen en stenen 273 Tripolitis 2002 p 14 274 Nilsson 1948 p 97-101 275 Martin 1987 p 9-10 276 Stroumsa 2005 p 145 277 Berger in Stroumsa 2005 p 155 278 Veyne 2005 p 517 279 In Veyne 2005 p 521-522

60

belangrijk Volgens Veyne wordt deze nieuwe houding goed weerspiegeld door Ailius

Aristeides280

Tegelijk stond men zeer tolerant tegenover de verschillende religies281 De goden die

het meest vereerd werden waren Zeus Apollon Athena Dionysos Artemis Hera

Afrodite Asklepios Tyche Herakles en de Grote Moeder (Cybele)282

Vooral de cultus van Asklepios was zeer populair in de 2e eeuw De heiligdommen van

Asklepios waren belangrijke pelgrimsoorden Verschillende helende goden werden

met hem geassimileerd In deze tempels bad men om genezing schoonheid het

krijgen van kinderen weelde vrijheid bescherming tegen natuurrampen en vijanden

vrijstelling van belastingen enzovoort

De nieuwe goden uit het Oosten doken vooral op aan de kust en in de grote steden

Deze gebieden waren immers het best toegankelijk voor vreemde invloeden Vooral

Isis Serapis en Attis waren populair Hun succes was waarschijnlijk te danken aan het

feit dat ze meer lsquopersoonlijkersquo goden waren283

311 Mysterieculten

De meeste mysterieculten in Griekenland ontstonden in de 6e of 5e eeuw vC284

Oorspronkelijk waren dit feesten om de wisseling van de seizoenen te vieren

Geleidelijk aan boden de mysterieculten een oplossing voor alle spirituele noden 285

Tijdens de periode van de Romeinse overheersing was de drang naar σωτηρία erg

groot Deze vond men in dergelijke culten Het aantrekkelijke aan de mysterieculten

was de toegankelijkheid286 Vroeger waren de culten in de Griekse wereld lokaal Met

de opkomst van mysterieculten verandert dit Duizenden mensen van verschillende

steden werden tegelijk ingewijd

Het woord lsquomysteriersquo komt van lsquoμυστήριονrsquo wat de ceremonie of de plaats inhoudt De

lsquoμύστηςrsquo is de deelnemer en lsquoμύεινrsquo betekent lsquolaten toetreden totrsquo

280 Veyne 2005 p 522 281 Behalve tegenover de joden christenen en druiumlden Deze tolerantie verdween ook uit de Griekse wereld toen het christendom zijn eigen ideeeumln opdrong Vanaf de 3e eeuw werden er bovendien wetten ingevoerd ten nadele van het lsquopaganismersquo zodat dit geleidelijk aan uitstierf Mac Mullen 1981sup2 p 1 282 Mac Mullen 1981sup2 p 7 283 Alcock 1993sup2 284 Farnell 1921 p 373 285 Tripolitis 2002 p2 286 Dit was ook zo voor het christendom De mysterieculten waren toegankelijk voor iedereen burgers slaven en niet-Grieken We weten echter wel dat in de mysterieculten alleen lsquomoreel deugdzame mensenrsquo welkom waren Tripolitis 2002 p 21

61

In de mysteries was de ingewijde iemand die lsquohet geheime had gezienrsquo Het lsquozienrsquo was

dus zeer belangrijk in de religie Dit werd ἐποπτεία genoemd We kunnen het

misschien vertalen door lsquocontemplatiersquo Dit had te maken met een intieme

geprivilegeerde relatie tussen Moeder en Dochter287

De mysteriecultus bestond uit drie essentieumlle elementen een purificatierite die

toegang verschafte aan de cultus het gevoel van een persoonlijke relatie met de

godheid en de hoop op een beter leven na de dood288

De belangrijkste mysteriecultus was die van Eleusis op 20 km van Athene gelegen Er

waren ook heel wat Romeinen ingewijd oa Hadrianus Marcus Aurelius en

Commmodus Deze cultus was zeer zorgvuldig opgebouwd met allerlei priesters die

uit de belangrijkste families kwamen

De mysteriecultus voor Demeter bestond uit twee delen de Kleinere Mysterieumln en de

Grotere289 De Kleinere Mysterieumln vonden plaats in Agrai bij Athene in de vroege

lente De ceremonie was open voor publiek en bestond uit enkele steeds

terugkerende elementen zoals vasten een rituele reiniging en een offer

De Grotere Mysterieumln werden eind september in Eleusis gevierd Deze ceremonie

duurde 10 dagen290 Ook hier was de purificatie belangrijk alsook de offers gebeden

en het vasten

Op de eerste dag van de riten die zich waarschijnlijk in Athene afspeelden werd er

uitleg gegeven over de ceremonie291 De volgende dag ging men naar zee om het

varken (χοῖρος) te reinigen dat men later zou offeren Het typeerde deze cultus om

een goedkoop offerdier te vragen Hierdoor kon iedereen dus toetreden292

Tijdens de twee daaropvolgende dagen werd er waarschijnlijk geofferd Op dag vijf

ging men van Athene naar Eleusis Deze tocht van 22 km nam de hele dag in beslag

Onderweg werd de hymne voor Bakchos gezongen De zesde dag was een rustdag

rsquos Nachts stond dan de eigenlijke inwijding in het Telesterion op het programma Men

moest vasten en κυκεών drinken de drank van graan die Demeter zelf ook had

287 Demeter en Koregrave 288 Tripolitis 2002 p 17 289 Zie Tripolitis 2002 p 20-21 We kunnen aannemen dat men eerst in de Kleinere moest ingewijd zijn alvorens aan de Grotere Mysterieumln deel te nemen Dit is echter niet zeker Dillon 1997 p 156 290 Dit was de tijd die Demeter spendeerde aan het zoeken van haar verdwenen dochter Zie infra 291 Voor deze paragraaf zie Dillon 1997 p 62-70 292 We moeten deze uitspraak nuanceren Men vraagt een goedkoop offerdier maar hier komen andere kosten bovenop Zo moest men bijvoorbeeld aan de priesters elke dag een obool betalen

62

gedronken toen ze op aarde was Over deze inwijding zelf weten we weinig293 Drie

dingen komen naar voren de δρώμενα λεγόμενα en δεικνούμενα Dit laatste schijnt

het belangrijkste te zijn geweest Als iemand van de ingewijden de inhoud van deze

lsquogetoonde dingenrsquo zou verhullen zou een zeer grote straf volgen Daarom hebben de

Mysterieumln waarschijnlijk hun geheim zo lang bewaard Het blijft echter verwonderlijk

dat een cultus die gedurende meer dan 1000 jaar levendig was voor ons nog steeds

een lsquomysteriersquo blijft294

Over de zevende dag is niets bekend De volgende dag offerde men aan de Dood en

werd er gefeest Tijdens dag negen stond de terugkeer naar Athene op het

programma Daar werden de riten de dag erna afgesloten

De riten in Eleusis combineerden het lokale en het wereldse Op deze plek

kwamen drie belangrijke wegen samen die naar Attika Boiotieuml en de Peloponnesos

Dit is echter niet de enige reden voor de centrale rol van Eleusis in de Mysterieculten

Hiervoor moeten we kijken naar de mythologie Toen Demeter haar dochter Persefone

- die geschaakt was door Hades - zocht zwierf ze dagenlang over de aarde Tijdens

haar verblijf op de aarde werd ze goed ontvangen door Keleos heerser van Eleusis

en zijn vrouw Metaneira Ondertussen voedde Demeter hun zoon Demofon op als een

god Voordat ze terugkeerde naar de Olympos leerde ze de mensen de landbouw Ze

gelastte hen ook een tempel voor haar te bouwen en legde hen de riten uit die ze ter

ere van haar in stand moesten houden Zo ontstonden de riten van Eleusis Dit was

oorspronkelijk een lokale agrarische familiecultus In de 7e eeuw was de cultus al

nationaal geworden In die periode had de macht van Demeter over de landbouw zich

al uitgebreid naar andere sectoren Ze kon de ingewijden ook rijkdom en

onsterfelijkheid verschaffen Vanaf dit moment werd Eleusis een pelgrimsoord295

Andere mysterieculten vinden we in Andania in Messenieuml en Lykosoura in

Arkadia Naast Demeter waren ook Dionysos Isis en Cybele of Magna Mater

verbonden met de mysterieculten

312 Heiligdommen

Heiligdommen waren gedurende de hele Griekse periode dominante elementen in het

landschap Er waren regionale en panhelleense heiligdommen Ze speelden allemaal

293 De getuigenissen die we hebben stammen voornamelijk van christelijke auteurs Over deze materie zullen ze echter niet echt objectief zijn geweest zodat we hen niet blindelings kunnen vertrouwen 294 Het heiligdom in Eleusis werd in 396 nC vernietigd 295 Tripolitis 2002 p 19-20

63

een belangrijke rol in het gevoel lsquoGriekrsquo te zijn en vormden een centrale

ontmoetingsplaats voor alle Grieken Hun functie was niet alleen religieus Het waren

ook plaatsen waar communicatie en uitwisselingen plaatsvonden en aan politiek werd

gedaan Het was ook de polis dit instond voor hun financiering296 Bovendien waren

het een soort van neutrale zones Enkele panhelleense religieuze centra vinden we in

Olympia Delfi Korinthe en Nemea

Vele heiligdommen stonden op een afstand van de stad of aan de rand ervan Bij

religieuze parades werd het beeld dan over een hele afstand meegedragen

In vele heiligdommen was er ruimte om te eten297 De idee hierachter was dat de god

zou verschijnen aan de aanbidders die samen de maaltijd nuttigden Water van heilige

bronnen in de buurt van het heiligdom was belangrijk Sommige tempels waren nooit

open en andere zoals de panhelleense sloten nooit rsquos Nachts was er vaak verlichting

van geofferde lampen en toortsen die wellicht voor een magisch effect zorgden

De tempels werden vaak onderhouden door de lokale aristocratie Het ene jaar

besteedde men het geld aan de goden het andere jaar aan de verfraaiing van de

stad

In vele tempels was er een beperkte toegang bijvoorbeeld voor een bepaalde

etnische groep

Voor het betreden van een heiligdom golden per plaats specifieke regels Er waren

natuurlijk ook een aantal algemene regels zoals het verbod op het drinken van wijn

Dit was blijkbaar nodig om het wangedrag van de bezoekers aan banden te leggen

Bij het betreden van enkele tempels hoorde een streng dieet Zo mocht men in de

tempel van Asklepios in Pergamon geen geitenkaas of ndashvlees eten Naast het eten

waren seksuele onthouding en purificatie belangrijke elementen

Enkele regels uit het heiligdom in Olympia waren deftig gekleed zijn niet recent een

kind gebaard hebben niet recent seks hebben gehad met een vrouw of een hond

geen varken of look gegeten hebben of melk gedronken

Wanneer men naar een heiligdom ging had men heel wat kosten298 In sommige

heiligdommen werden belastingen geiumlnd Daarnaast werden er offers gebracht Vooral

bij helingsculten volgde hierop nog een dankoffer Bovendien moest men betalen om

te kunnen overnachten in de buurt van het heiligdom299

296 Linders en Alroth 1992 p 9 297 Voor deze paragraaf zie Mac Mullen 1981sup2 p 36 298 Dillon 1997 p 168 en 204 ev 299 Dit gebeurde meestal in stevige tenten naast het heiligdom In de heiligdommen voor Asklepios echter was er een aparte ruimte voorzien in het heiligdom om te slapen het ἄβατον

64

Contact met de goden kon men bekomen via beelden via dromen in de slaap

of via orakels Het gebruik van beelden in religie was zeer belangrijk300 Meestal waren

er specifieke rituelen verbonden aan deze beelden

Dromen boden de mogelijkheid tot contact met verre vrienden doden en de goden

Vanaf het einde van de 5e eeuw vC werden de lsquogoddelijke dromenrsquo niet meer gevoed

door het levende geloof in de traditionele goden De enige god voor wie dromen nog

een grote rol speelden was Asklepios In de late oudheid werden dromen weer

belangrijker Zo kreeg Marcus Aurelius medisch advies via een droom Ploutarchos

kwam zo te weten dat hij geen eieren meer mocht eten Dio Cassius werd via een

droom geiumlnspireerd om aan geschiedschrijving te doen Ook Pausanias werd vaak

geiumlnstrueerd via dromen301

Een belangrijk onderdeel van de Griekse religie vormden de festivals302 Deze

dienden om een godheid of een held te eren Ze duurden meestal enkele dagen soms

zelfs een hele maand Tijdens deze periode werd er veel geld gespendeerd303 Mac

Mullen meent dat dit feest de man uit de straat erg aantrok en zo tot religieus besef

bracht

In het begin hadden niet alle heiligdommen een eigen festival maar geleidelijk aan

werd dit een vereiste

313 De keizerscultus

Voor de Romeinen was het belangrijk om voor de keizer een plaats te vinden binnen

het netwerk van de traditionele godencultus Daarom werd de keizerscultus

geiumlnstalleerd Vaak werd de cultus van de keizer gekoppeld aan een reeds bestaand

heiligdom Ook in panhelleense heiligdommen werd de keizerscultus ondergebracht

Deze cultus drong vooral in de steden door Geleidelijk aan installeerde hij zich echter

ook op het platteland Het bleef echter bij een oppervlakkige uitoefening Het was

meer een seculiere cultus met een politieke functie een lsquoexpression of political

loyaltyrsquo304 Door de keizer een centrale plaats te geven in het stadsbeeld werd zijn

macht en dominantie extra onderstreept De keizerscultus situeerde zich dus ergens

300 Elsner 1996 p 515-516 301 We zullen hiervan later voorbeelden bespreken 302 De term lsquofestivalrsquo is hier misschien ongelukkig gekozen als we denken aan de huidige invulling ervan Onder lsquofestivalrsquo in deze context verstaan we een feest van een religieuze gemeenschap ter ere van hun godheden 303 Mac Mullen 1981sup2 p 28 304 Latte in Roumlmische Religionsgeschichte 1960 p 312-26 lsquoLoyalitaumltsreligionrsquo Price 1984sup3

65

tussen religie en politiek De keizer stond hoger dan gewone stervelingen maar toch

lager dan een god

De Grieken beoefenden de cultus om hun diplomatieke contacten met de keizer te

onderhouden Dit gaf deze individuen hoop op meer rijkdom en een hogere sociale

status Aan steden verschafte deze verering van de cultus de hoop op vrijheid

Samen met de cultus ontstonden ook imperiale festivals die belangrijk waren voor de

hele bevolking

De Grieken noemden de Romeinse keizer θεοῦ υἱός305 of simpelweg θεός306 Vaak

werd deze θεός voacuteoacuter de naam van de keizer geplaatst Dit gebeurde zowel in

religieuze als niet-religieuze context

314 Mythologie

We kennen de Griekse religie natuurlijk vooral uit de mythologie Ook voor de Grieken

zelf vormden deze verhalen een schat aan informatie over hun goden Maar geloofden

de Grieken wel in hun mythen307

Volgens Pirenne-Delforge was het voor de Grieken niet noodzakelijk om in alle

mythen te geloven ldquoBelief in a certain series of myths was neither obligatory as a part

of true religion nor was it supposed that by believing a man acquired religious merit

and conciliated the favour of the gods What was obligatory was the exact

performance of certain sacred acts prescribed by religious traditionrdquo308 Rituelen zijn

dus belangrijker

We zullen de vraag eens wat verder onderzoeken Zoals Veyne heeft aangetoond is

het antwoord erop niet eenduidig Het hangt er van af wat we verstaan onder lsquogeloven

inrsquo Griekse mythologie was vooral populair in de literatuur De Grieken aanvaardden

hun mythen maar niet als een echte waarheid Deze waarheid van de legendes

situeerde zich vroeger in de periode van de heroiumlsche generatie De oorspronkelijke

mythe was een herhaling van wat goden en helden gezegd hadden

Een mythe kan lsquowaarrsquo zijn - dan is ze geschiedenis - ze kan ook lsquowaarschijnlijkrsquo zijn

Deze mythes bieden veelal stof voor tragedies Een mythe kan ten slotte

lsquoonwaarschijnlijkrsquo zijn

305 Een letterlijke vertaling van lsquodivi filiusrsquo 306 Price 1984sup3 p 16 307 Dit is de titel van een boekje van Veyne lsquoLes Grecs ont-ils cru agrave leurs mythesrsquo Hierop baseren we ons voor de volgende paragraaf Veyne 1983 308 Robertson Smith Lectures on the Religion of the Semites London 1894 p 17-18 geciteerd door Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111 Robertson Smith breidt bepaalde aspecten van de Semitische religie uit naar andere lsquoantieke religiesrsquo

66

De mythe is een lsquotertium quidrsquo niet waar eacuten niet verzonnen Aparte verhalen over

helden werden vaak als fabels beschouwd terwijl het geheel van legendes positief

werd geeumlvalueerd Meestal geloofde men in de klassieke oudheid de heldenverhalen

maar niet iedereen geloofde in de goden Voedsters stopten geleidelijk aan met het

vertellen van verhalen over goden en helden aan de kinderen Tijdens het hellenisme

is de grote massa de oude mythen al vergeten Het is immers makkelijker de

verbeelding te elimineren dan ze te falsifieumlren zegt Veyne Dit laatste proberen de

geleerden wel te doen Zo wordt de mythologie ndash via de geleerde literatuur ndash een

lsquosavoir de lrsquo eacutelitersquo Ze verwijdert zich van het dagelijkse leven en wordt een aparte

discipline

De Griekse aristocratie geloofde dus nog in mythes of ze wilde erin geloven Dit had

immers een voordeel ze konden zich op een mythologische afkomst beroepen

Bovendien werd het concept παιδεία steeds belangrijker Wie een goede opvoeding

kreeg moest de mythologische verhalen kennen

In Pausaniasrsquo periode had de mythologie dus al veel van haar betekenis verloren Een

πεπαιδευμένος zoals Pausanias was er echter nog steeds door geiumlntrigeerd

Geloofden deze geleerden echter nog in deze mythen Was dit waarheid voor hen

ldquoCrsquoest nous qui fabriquons nos veacuteriteacutes et ce nrsquoest pas lsquolarsquo reacutealiteacute qui nous fait croirerdquo309

Deacute waarheid bestaat niet Volgens Veyne is de waarheid onnuttig en gewoon een

naam die wij erop plakken Geloofden de Grieken dus in hun mythen zowel de

Grieken uit het verre verleden als deze πεπαιδευμένοι Ja op huacuten manier

315 Pelgrims

We zeiden al dat Pausanias recentelijk als pelgrim aanzien wordt Om hierop in te

gaan moeten we natuurlijk eerst bespreken wat we verstaan onder een pelgrim

Morinis onderscheidt zes verschillende categorieeumln pelgrims lsquodevotionalrsquo (Deze

pelgrim zoekt een ontmoeting met het Heilige) lsquoinstrumentalrsquo (De pelgrim wil een

bepaald doel bereiken bv genezing) lsquonormativersquo (De pelgrimstocht is een essentieel

onderdeel van een ritueel) lsquoobligatoryrsquo (De tocht is verplicht) lsquowanderingrsquo (De pelgrim

heeft niet echt een doel voor ogen) en lsquoinitiatoryrsquo (De pelgrim wil zichzelf

transformeren)310 Morinis stelt ldquoPilgrims tend to be people for whom the sacred

309 Veyne 1983 p 123 310 Morinis 1992 p 10-14

67

journey is a limited break from the routines and familiar context of an ordinary settled

social liferdquo311

Een definitie van het pelgrimsschap zou als volgt kunnen luiden ldquoPilgrimage becomes

an encounter between the individual and his geography a cultural mode by which

people express their personal identification with the continent a means by which

geography is made a part of their psyche and culturerdquo312

ldquoPilgrimage is a journey to those places which speak which tell us of our history and

ourselvesrdquo313

Volgens Elsner en Rubieacutes begint het lsquopilgrimage-modelrsquo niet bij de christenen maar bij

de religieuze reizen in de Grieks-Romeinse oudheid314 Sinds de Odyssea staat het

thema van reizen centraal in de Grieks-Romeinse traditie Reizen symboliseert de weg

naar de redding We hebben niet veel bronnen over pelgrimsschap in het oude

Griekenland315 Daarom vormt Pausanias een unieke getuigenis

Reizen naar heiligdommen was echter geen uitvinding van de oude Grieken Al in het

3e millennium vC vonden er pelgrimstochten plaats in Egypte en Anatolieuml Na de

Grieken maakten ook de Romeinen vanaf de 3e eeuw vC religieus geiumlnspireerde

reizen naar Griekse heiligdommen

Dit reizen naar heiligdommen gebeurde vroeger vaak in groep met een aantal

mensen van dezelfde polis Deze groep vormde vaak een staatsdelegatie De θεωροί

waren de officieumlle vertegenwoordigers van een bepaalde stad316 Ze gingen naar

orakels festivals of de spelen Ook ging men genezing zoeken of offeren Het was

een leuke uitstap die zeker niet het lijden tot doel had De afstand die overbrugd werd

en de tijd die eraan gespendeerd werd varieerden sterk De belangrijkste trekpleisters

waren Athene Delfi en Olympia Onderweg werden echter vele tussenstoppen

gehouden317

De lange reizen die de pelgrims maakten hielden natuurlijk heel wat risicorsquos in Toch

hebben we weinig getuigenissen die spreken over een onveilige tocht De pelgrims

genoten immers een soort onschendbaarheid De θεωροί sloten bij hun staatsbezoek

verdragen af Deze maakten het mogelijk om de pelgrims zelfs in geval van oorlog

311 Morinis 1992 p 19 312 Preston geciteerd in Elsner 1992 p 9 Hij baseert zich voor deze definitie op Oost-Aziatische modellen Hoewel dit niet meteen met ons onderzoeksdomein te maken heeft geven we deze definitie toch omdat we ze toepasbaar vinden 313 Butor 1974 p9 Geciteerd door Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 314 Elsner Rubieacutes 1999 315 Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 7-8 316 Dillon 1997 p 1-26 317 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 41

68

een veilige overtocht te garanderen318 Net omdat reizen als pelgrim relatief veilig was

bleef het gedurende vele eeuwen populair

Volgens Dillon is pelgrimsschap ldquopaying a visit to a sacred site outside the boundaries

of onersquos own physical environmentrdquo319 Hij wijst erop dat er in de Griekse wereld

ononderbroken werd gereisd naar heilige plaatsen vanaf de 6e eeuw vC tot de 4e

eeuw nC Vooral Delfi en Epidauros waren belangrijke trekpleisters

Horden en Purcell stellen dat er wel religieuze mobiliteit was in de oudheid maar dat

er geen eigen terminologie en ideologisch bewustzijn voor bestond320

Toch kunnen we een aantal termen onderscheiden In de klassieke periode heette dit

staatspelgrimsschap θεωρία een pelgrim was een θεωρός321 Waarschijnlijk komen

deze benamingen van het proto-indo-europese dheyH2 lsquokijkenrsquo322 Zoals we reeds bij

de mysterieculten zagen is contemplatie ook hier zeer belangrijk Religieuze

contemplatie was vaak ook verbonden met een spectaculaire natuur en

landschappen Niet zelden stonden heiligdommen in een prachtige natuurlijke setting

Het is daarom moeilijk een scheidingslijn te trekken tussen lsquosightseeingrsquo van gewone

toeristen en het pelgrimsschap ldquoFrequently the essence of a pilgrimage was the

combination of ritual and sensory experiencerdquo323

Toeristen in de oudheid gingen van tempel naar tempel324 Naast de architectuur is

dus ook de religie zeker belangrijk Deze vertegenwoordigde immers het verleden als

een museum Alle kunst bevond zich in de tempels omdat die daar geofferd was

Cohen onderzocht de verschilpunten tussen toeristen en pelgrims en constateerde

een verschil in orieumlntatie325 Pelgrims reizen naar het centrum van hun wereld terwijl

toeristen weg van het centrum gaan naar de periferie Hij noemt dit convergentie en

divergentie Verder zijn er een aantal verschillen waar te nemen in de verplichtingen

reisroute en contacten met medereizigers

Tijdens de tweede sofistiek trokken de intellectuelen - gestimuleerd door de pax

romana - naar traditionele religieuze centra Het doel was vaak intellectuele verlichting

bekomen Daarnaast ging men ook genezing zoeken De combinatie van eerdere

318 Dillon 1997 p 27-34 319 Dillon 1997 p xviii 320 Elsner Rutherford (eds) 2005 p 220 321 Rutherford meent dat er geen enkel Grieks woord echt lsquopelgrimsschaprsquo betekende Θεωρία komt hier dan wel het dichtst bij in de buurt Rutherford in Elsner Rutherford 2005 p 220 322 In de volksetymologie dacht men natuurlijk dat θεωρός iets te maken had met θεός 323 Vikan geciteerd in Ousterhout 1990 p 97 324 Casson 1974sup2 p 238 325 Cohen in Morinis 1992 p 47-60

69

vormen van pelgrimsschap en een zelfbewuste en antiquarische houding tegenover

culturele tradities was eigen aan die tijd326

Dit vinden we ook terug in de literatuur vande 2e eeuw We geven enkele voorbeelden

van werken waarin religie geiumlntegreerd zit

Filostratos schreef lsquohet leven van Apollonios van Tyanarsquo (een religieus man)

Loukianos de lsquoDe dea Syriarsquo (pelgrimstocht naar het Syrische heiligdom van

Hierapolis) Een ander voorbeeld is Aelius Aristeidesrsquo lsquoἹεροὶ λόγοιrsquo (heling door

Asklepios)

De regeerperiode van de Antonijnen leek dus een gouden tijd te vormen voor het

lsquopelgrimsschaprsquo

326 Elsner Rutherford 2005 p 25-26

70

32 RELIGIE BIJ PAUSANIAS

De Griekse religie zorgde dus voor eenheid Aangezien het Pausaniasrsquo doel is om

Griekenlands eenheid in het verleden aan te tonen is het dus niet verwonderlijk dat de

religie een zo vooraanstaande plaats bekleedt Volgens Pirenne-Delforge gebruikt

Pausanias de religie lsquopour cimenter son projetrsquo327

Pausanias heeft zoals we zeiden een voorkeur voor het religieuze en het oudere328

Deze twee themata vinden we verenigd in de mythologie Mythen zijn immers

verhalen over de goden of de helden die lang geleden leefden Daarom staat de

Perieumlgesis bol van de mythologische uitwijdingen

Het is in religieuze passages dat Pausanias af en toe zelf doorheen zijn tekst komt

kijken Twee keer doorbreekt hij zelfs de scheidingslijn van passief verteller door zelf

een offer te brengen We zullen later op deze passages ingaan

321 Pausaniasrsquo geloof

Schreef Pausanias over religieuze onderwerpen omdat hij zelf geloofde Hoe was zijn

verhouding ten opzichte van de goden Hierover lopen de meningen uiteen

Volgens Heer bezit Pausanias een eigen devotie329 Hij zou een persoonlijke moraal

hanteren waarin de goden van het Olympisch pantheon - buiten Zeus en Demeter -

niet meer levend zijn Dit waren goden van de oude Grieken330 Hij vermeldt deze

goden natuurlijk nog wel in zijn verhalen Toch heeft hij er minder ontzag voor

Frazer daarentegen meent dat de religieuze opinie van Pausanias niet zo uitzonderlijk

is maar in grote lijnen overeenkomt met die van zijn tijdgenoten331 Hij gelooft nog

grotendeels in de goden maar staat toch sceptisch tegenover bepaalde mythen

Volgens Pirenne-Delforge zijn de goden voor Pausanias dat deel van het verleden dat

nog zichtbaar is ldquoPour Pausanias les dieux grecs sont des personnaliteacutes bien

circonscrites que la pieacuteteacute lui recommande de veacuteneacuterer et que son voyage identitaire lui

dit de nommer envers et contre les deacutesaffections et les ruines des preacutesent332

327 Pirenne-Delforge 1998 p 130 328 Er zijn inderdaad bijna geen seculiere gebouwen vermeld in de Perieumlgesis Wanneer Pausanias een religieus monument tegenkomt dat nog niet zo oud is legt hij vaak de link met de oudere geschiedenis ervan 329 Heer 1979 p 189-190 330 Heer1979 Een andere mening vinden we bij Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 Hier lezen we dat Pausanias nog wel gelooft in de oude Griekse goden 331 Frazer 1898 p li We zullen echter zien dat Pausanias niet meer in alle goden geloofde 332 Pirenne-Delforge 1998 p 148

71

We kunnen hoe dan ook uit de Perieumlgesis concluderen dat Pausanias een voorkeur

had voor bepaalde goden Welke goden waren dit dan

Zeus was voor Pausanias de grootste god lsquoὁ θεόςrsquo Deze term stamt van de

stoiumlcijnen voor wie alle goden verschillende delen van eacuteeacuten unieke god zijn De

panhelleense Zeus is voor Pausanias de ideale personificatie van wat Griekenland

was of had kunnen zijn

Pausanias was een ingewijde in de Eleusismysterieumln333 De godin Demeter werd door

hem dus erg vereerd Demeter was eacuteeacuten van de oudste goden op de Peloponnesos334

Er bestond al een prehelleense cultus voor haar verbonden met het paard Poseidon

was lsquoπόσις δᾶrsquo de man van de godin van het land Zij hadden een dochter die

Despoina werd genoemd Haar echte naam mocht door niet-ingewijden niet gekend

zijn en dus ook niet genoemd worden Deze twee godinnen - Demeter en Kore of

Despoina - worden wel eens Moeder en Dochter genoemd

Een nieuwe god die belangrijk was voor Pausanias is Asklepios Deze god deed zijn

intrede in de 3e eeuw vC in Pergamon Volgens Pausanias is Epidauros de

geboorteplaats van Asklepios Een godin die Asklepios vaak vergezelt is Hygieia335

Zij wordt dikwijls gerelateerd aan Athena Net zoals de cultus van Eleusis biedt ook

die van Asklepios bescherming

In de 1e eeuw steekt een nieuwe godin de kop op Tyche of Fortuna Alles wat bestaat

is onderworpen aan veranderingen van Tyche Pausanias vermeldt deze godin 16

keer in zijn Perieumlgesis336 Hij onderzoekt nauwkeurig haar ouderdom en voert haar

terug op Moira de zus van de Gratieumln

Pausanias lijkt Hades niet te vereren337 Hij hecht evenmin belang aan associaties van

andere goden met de onderwereld338 Dit geldt voor de cultus van Demeter en die van

Dionysos339 Over de culten voor Dionysos die in zijn tijd nog levendig waren zwijgt

333 Op deze mysterieumln zullen we zo dadelijk terugkomen 334 Heer 1979 p 167 335 Heer 1979 p 130-132 336 Hutton 2005 p 311-317 We geven een voorbeeld uitde Perieumlgesis ldquoκεῖνται δὲ καὶ οἱ περὶ

Κόρινθον πεσόντεςmiddot ἐδήλωσε δὲ οὐχ ἥκιστα ὁ θεὸς ἐνταῦθα καὶ αὖθις ἐν Λεύκτροις τοὺς

ὑπὸ Ἑλλήνων καλουμένους ἀνδρείους τὸ μηδὲν ἄνευ Τύχης εἶναιrdquo Pausanias I2911 337 ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν κύνα οὔτε

ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν ὑπό γαιον εἶναί

τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος λόγον εὗρεν

εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα ὅτι ἔδει τὸν

δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν ὑπὸ Ἡρακλέους

ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 338 Pausanias vermeldt vier keer de goden van de onderwereld II312 II359 III255 IX304 Of hij gelooft in een leven na de dood is niet duidelijk Pirenne-Delforge 1998 p 138-139 339 Heer 1979 p 140-143

72

hij Alleen op Teos stipt hij aan dat het belang van Dionysos ligt in het theater en bij de

artiesten aldaar Hij is daar echter niet in geiumlnteresseerd

De wraak van de goden lsquoμήνιμαrsquo is bij Pausanias heel belangrijk340 Hij noemt dit ook

δίκη ἐκ θεῶν341 Deze goddelijke wraak zorgt ervoor dat Griekenland getroffen wordt

door rampspoed Soms heeft dit gevolgen voor een bepaalde stad soms voor het hele

land Enkele van deze rampen zijn de pest kindersterfte droogte aanvallen van

wolven overstromingen burgeroorlogen en aardbevingen Pausanias beschrijft vaak

de oorzaken van deze rampen en vooral hoe er een einde aan komt Dit kan onder

andere gebeuren door de raadpleging van een orakel het brengen van een ritueel

offer of via een cultusoprichting342

Deze wraak van de goden verbindt Pausanias niet uitdrukkelijk met het concept ὕβρις

Deze term lijkt hij vooral te hanteren om het slechte gedrag van mensen aan te geven

en minder voor het overschrijden van bepaalde grenzen343

Εὐσέβεια is een centrale term bij Pausanias de liefde voor de goden Niet lsquoεὐσεβήςrsquo

zijn impliceert het overschrijden van wetten die voor iedereen gelden of het ontkennen

van eerbied voor de goden344

Pausanias behandelt niet alleen de εὐσέβεια van de Grieken345 Natuurlijk is deze het

belangrijkste Daarnaast heeft hij echter ook aandacht voor het geloof van de

Romeinen346 Ten slotte komen ook andere volkeren aan bod347

340 ldquoτὸ μέντοι μήνιμα ltτὸgt ἐκ τοῦ θεοῦ διέφυγεν οὔτε Μηνοφάνης οὔτε αὐτὸς

Μιθριδάτηςmiddotrdquo Pausanias III235 ldquoἀλλὰ γὰρ οὐ ταῦτα δὴ αἰτίαν γενέσθαι οἱ δοκῶ τῆς

συμφορᾶς Ἱκεσίου δὲ μήνιμα ὅτι καταφυγόντα ἐς τὸ τῆς Ἀθηνᾶς ἱερὸν ἀπέκτεινεν

ἀποσπάσας Ἀριστίωναrdquo Pausanias I207 341 Habicht 1985 p154 ldquoἔνθα δὴ ἐπελάμβανε τοὺς Ἀρκάδας ἐκ θεῶν δίκη τῶν

Ἑλληνικῶν οἳ ἐν Χαιρωνείᾳ Φιλίππου καὶ Μακεδόνων ἐναντία ἀγωνιζομένους

ἐγκαταλιπόντες Ἕλληνας τότε ἐν χωρίῳ τῷ αὐτῷ ἐκτείνοντο ὑπὸ Ῥωμαίωνrdquo Pausanias VII156 342 We zullen hier later voorbeelden van zien onder het hoofdstuk lsquoofferenrsquo 343 Bijvoorbeeld ldquoἡγεμὼν δὲ ἐτέτακτο ἐπrsquo αὐτοῖς Βρύας Ἀργεῖος ὃς ἄλλα τε ἐς ἄνδρας

ὕβρισε τοῦ δήμου καὶ παρθένον κομιζομένην παρὰ τὸν νυμφίον ᾔσχυνεν ἀφελόμενος

τοὺς ἄγονταςrdquo Pausanias II202 ldquoἈριστοκράτης δὲ ὁ Αἴχμιδος τάχα μέν που καὶ ἄλλα ἐς

τοὺς Ἀρκάδας ὕβρισενmiddotrdquo Pausanias VIII511 344 Bijvoorbeeld ldquoἐν Κερυνείᾳ δὲ ἱερόν ἐστιν Εὐμενίδωνmiddot ἱδρύσασθαι δὲ αὐτὸ Ὀρέστην

λέγουσιν ὃς δrsquo ἂν ἐνταῦθα ἢ αἵματι ἢ ἄλλῳ τῳ μιάσματι ἔνοχος ἢ καὶ ἀσεβὴς ἐσέλθῃ

θέλων θεάσασθαι αὐτίκα λέγεται δείμασιν ἐκτὸς τῶν φρενῶν γίνεσθαιmiddot καὶ τοῦδε ἕνεκα

οὐ τοῖς πᾶσιν ἡ ἔσοδος οὐδὲ ἐξ ἐπιδρομῆς ἐστιrdquo Pausanias VII 25 7 345 Casevitz in Mary Sot 2002 p 56-57 346 ldquoοἵδε μέν εἰσιν Ἀθηναίοις ἐπώνυμοι τῶν ἀρχαίωνmiddot ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς

ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως

73

Enkele elementen uit de religie komen constant terug Dit geldt oa voor de beelden

Daarom stelt Pritchett dat de Perieumlgesis als ondertitel Περὶ ἀγαλμάτῶν zou kunnen

dragen348 Dit woord wordt immers 694 keer vernoemd in de Perieumlgesis Deze beelden

zijn ook heel belangrijk in zijn beschrijvingen Als hij bij een tempel aankomt

interesseert hem vooral de beschrijving van het standbeeld in het heiligdom

Ook heilige stenen zijn belangrijk Vroeger werden deze ἀργοὶ λίθοι vereerd in plaats

van de ἀγάλματα349 Xoana ndash hele oude standbeelden meestal van godinnen en in

hout ndash worden 97 keer vernoemd bij Pausanias vooral in boek II en III

322 De Eleusismysterieumln

We zeiden al dat Pausanias ingewijd was in de Eleusismysterieumln Dit lezen we op

verschillende plaatsen in de Perieumlgesis We geven hier enkele voorbeelden

ldquoσαφὲς δὲ οὐδὲν ἔχω λέγειν εἴτε πρῶτος κυάμους ἔσπειρεν οὗτος εἴτε τινὰ

ἐπεφήμισαν ἥρωα ὅτι τῶν κυάμων ἀνενεγκεῖν οὐκ ἔστι σφίσιν ἐς Δήμητρα τὴν

εὕρεσιν ὅστις δὲ ἤδη τελετὴν Ἐλευσῖνι εἶδεν ἢ τὰ καλούμενα Ὀρφικὰ ἐπελέξατο

οἶδεν ὃ λέγωrdquo Pausanias I374350

Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς

εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένουrdquo Pausanias I55 Andere Romeinen zoals Sulla noemt Pausanias goddeloos 347 ldquoἐπετράφη δὲ καὶ ὕστερον τῆς Δημοῦς παρrsquo Ἑβραίοις τοῖς ὑπὲρ τῆς Παλαιστίνης γυνὴ χρησμολόγος ὄνομα δὲ αὐτῇ Σάββηmiddot Βηρόσου δὲ εἶναι πατρὸς καὶ Ἐρυμάνθης μητρός

φασι Σάββηνmiddot οἱ δὲ αὐτὴν Βαβυλωνίαν ἕτεροι δὲ Σίβυλλαν καλοῦσιν Αἰγυπτίανrdquo Pausanias X129 348 Pritchett 1998 p 61 349 ldquoἑστήκασι δὲ ἐγγύτατα τοῦ ἀγάλματος τετράγωνοι λίθοι τριάκοντα μάλιστα ἀριθμόνmiddot

τούτους σέβουσιν οἱ Φαρεῖς ἑκάστῳ θεοῦ τινὸς ὄνομα ἐπιλέγοντες τὰ δὲ ἔτι παλαιότερα

καὶ τοῖς πᾶσιν Ἕλλησι τιμὰς θεῶν ἀντὶ ἀγαλμάτων εἶχον ἀργοὶ λίθοιrdquo Pausanias VII224 ldquoὈρχομενίοις δὲ πεποίηται καὶ Διονύσου τὸ δὲ ἀρχαιότατον Χαρίτων ἐστὶν ἱερόν

τὰς μὲν δὴ πέτρας σέβουσί τε μάλιστα καὶ τῷ Ἐτεοκλεῖ αὐτὰς πεσεῖν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ

φασινmiddot τὰ δὲ ἀγάλματα ltτὰgt σὺν κόσμῳ πεποιημένα ἀνετέθη μὲν ἐπrsquo ἐμοῦ λίθου δέ ἐστι

καὶ ταῦταrdquo Pausanias IX381 350 ldquoIk kan niet zeker zeggen of hij de eerste was die bonen plantte of dat ze een held deze naam gaven omdat het voor hen niet mogelijk is de ontdekking van bonen toe te schrijven aan Demeter Al wie de inwijding in Eleusis al zag of de zogenoemde Orfika heeft gelezen weet wat ik bedoelrdquo

74

ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί

σφισινrdquo Pausanias I387351

Deze riten vindt hij samen met de Olympische Spelen de belangrijkste Griekse

evenementen ldquoπολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις ἂν ἐν Ἕλλησι τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι

θαύματος ἄξιαmiddot μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ

μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101352

Naast de cultus in Eleusis vermeldt Pausanias ook de mysterieumln van Andania Figalia

Lykosoura Bathys Thebe Thelpousa Plataia Feneos en Delfi353 Op sommige van

deze plaatsen was hij ook een ingewijde Soms zijn voor hem plaatsen heilig waar

helemaal niets meer te zien is354

Hij noemt de mysterieumln τὰ ἀπόρρητα Sommige dingen mochten inderdaad niet

onthuld worden Zo zegt Pausanias dat hem in zijn slaap een droom verschijnt die

hem aanmaant om bepaalde aspecten van de riten niet neer te pennen

We vinden dergelijke lsquoreligieuze stiltesrsquo op 13 plaatsen 355 Het is echter niet altijd een

droom die hem verbiedt om bepaalde dingen te onthullen356 Soms lijkt de inhoud

gewoon tot de algemene kennis te behoren357 Hij onthoudt ons ook wel eens een

351 ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen wat ze niet mogen zienrdquo 352 ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de goddelijke zorgrdquo 353 Heer 1979 p 133 354 ldquoἀφανισθέντος δὲ τοῦ ἀρχαίου Φιγαλεῖς οὔτε ἄγαλμα ἄλλο ἀπεδίδοσαν τῇ θεῷrdquo Pausanias VIII425 Toch gaat hij speciaal naar deze plaats om de plek te bekijken waar dit beeld vroeger stond 355 Akujaumlrvi 2005 p54-59 356 ldquoτὰ δὲ ἐς τὰς θεὰς τὰς Μεγάλαςmdashδρῶσι γὰρ καὶ ταύταις ἐν Καρνασίῳ τὴν τελετήνmdash

ἀπόρρητα ἔστω μοιmiddot δεύτερα γάρ σφισι νέμω σεμνότητος μετά γε Ἐλευσίνια ὅτι δrsquo ὑδρία

τε ἡ χαλκῆ τὸ εὕρημα τοῦ Ἀργείου στρατηγοῦ καὶ Εὐρύτου τοῦ Μελανέως τὰ ὀστᾶ

ἐφυλάσσετο ἐνταῦθα δηλῶσαί με καὶ ἐς ἅπαντας οὐκ ἀπεῖργε τὸ ὄνειρονrdquo Pausanias IV335 ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί σφισινrdquo Pausanias I387 357 ldquoἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ

τὰ ἐς μνήνην δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424

75

verhaal uit respect voor de traditie358 Taboes zijn zeer belangrijk Bepaalde aspecten

mogen alleen ingewijden kennen Het onthullen ervan werd zwaar bestraft

Soms vertelt Pausanias een verhaal niet omdat dit al door anderen voor hem is

verteld359 Op andere momenten zegt hij expliciet dat hij het verhaal wel kent maar het

niet zal vertellen Hiervoor is dan geen aanwijsbare verklaring360 Vaak kent hij lsquohet

geheimersquo echter zelf niet361

323 Heiligdommen en festivals

Samen met de plattelandsvlucht waren in de 2e eeuw ook al vele rurale culten

verdwenen De grootste of oudste werden vaak in stand gehouden door de elite

Andere was een minder gunstig lot beschoren362 We weten ook dat enkele Romeinen

zoals Mummius Sulla en Nero Griekse culten naar Rome transplanteerden Hier is de

oorzaak waarschijnlijk te zoeken in een bewuste overheerstactiek aangezien religie

symbool staat voor de expressie van onafhankelijkheid363

Pausanias beschrijft vele bloeiende rurale culten maar enkele zijn toch al in ruiumlnes

veranderd Hij beschrijft er in totaal 30 allemaal buiten de stad gelegen Ze zijn vooral

gewijd aan Demeter Dionysos Artemis en Apollon

ldquoSanctuaries are the trails of the past in the landscape They maintain continuity

between past and present hellip Thanks to the sacred places the landscape is deeply

358 ldquoτὰ μὲν οὖν ἐς τὴν ῥοιὰνmdashἀπορρητότερος γάρ ἐστιν ὁ λόγοςmdashἀφείσθω μοιmiddotrdquo Pausanias II174 ldquoἐπίκλησις ἐς τοὺς πολλούς ἐστιν αὐτῇ Δέσποινα καθάπερ καὶ τὴν ἐκ

Διὸς Κόρην ἐπονομάζουσιν ἰδίᾳ δέ ἐστιν ὄνομα Περσεφόνη καθὰ Ὅμηρος καὶ ἔτι

πρότερον Πάμφως ἐποίησανmiddot τῆς ltδὲgt Δεσποίνης τὸ ὄνομα ἔδεισα ἐς τοὺς ἀτελέστους

γράφεινrdquo Pausanias VIII379 359 ldquoταῦτα εἰπόντος Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ

γνώμην ἦν εὖ προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 360 ldquoὡς μὲν ἐγὼ δοκῶ καὶ ὁμολογεῖ τὰ ἔπη τὰ Πάμφω τῆς Ἀρτέμιδός εἰσιν ἐπικλήσεις

αὗται λεγόμενον δὲ καὶ ἄλλον ἐς αὐτὰς λόγον εἰδὼς ὑπερβήσομαιrdquo Pausanias I292 ldquoτὰ

δὲ ἐς Κούρηταςmdashοὗτοι γὰρ ὑπὸ τῶν ἀγαλμάτων πεποίηνταιmdashκαὶ τὰ ἐς Κορύβαντας

ἐπειργασμένους ἐπὶ τοῦ βάθρουmdashγένος δὲ οἵδε ἀλλοῖον καὶ οὐ Κούρητεςmdash τὰ ἐς τούτους

παρίημι ἐπιστάμενοςrdquo Pausanias VIII376 ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν

ἐν ἀπορρήτῳmiddot πολυπραγμονῆσαι δὲ οὔ μοι τὰ ἐς τὴν θυσίαν ἡδὺ ἦν ἐχέτω δὲ ὡς ἔχει καὶ

ὡς ἔσχεν ἐξ ἀρχῆςrdquo Pausanias VIII387 361 ldquo Ἄττης δὲ ὅστις ἦν οὐδὲν οἷός τε ἦν ἀπόρρητον ἐς αὐτὸν ἐξευρεῖν ἀλλὰ Ἑρμησιάνακτι

μὲν τῷ τὰ ἐλεγεῖα γράψαντι πεποιημένα ἐστὶν ὡς υἱός τε ἦν Καλαοῦ Φρυγὸς καὶ ὡς οὐ

τεκνοποιὸς ὑπὸ τῆς μητρὸς τεχθείηrdquo Pausanias VII179 ldquoπαρὰ δὲ αὐταῖς τελετὴν ἄγουσιν

ἐς τοὺς πολλοὺς ἀπόρρητονrdquo Pausanias IX353 362 Alcock 2002 p 44-51 363 Alcock 1993sup2

76

rooted in time and historyrdquo364 Volgens Pirenne-Delforge bieden heiligdommen

Pausanias dus een ideaal uitgangspunt om het heden met het verleden te verenigen

Misschien was de omgeving van zorsquon bloeiende cultus wel helemaal niet zo verlaten

als Pausanias laat uitschijnen De bevolking zal weliswaar zijn afgenomen in aantal

maar misschien niet zo drastisch Het kan ook zijn dat een naburige stad de zorg voor

de cultus overnam Dit verhoogde immers het prestige van die stad

We zagen al dat festivals een belangrijke functie hadden in de Griekse religie Dit

komt ook naar voren in de Perieumlgesis Pausanias spreekt 53 keer over ἑορτή en 8

keer over πανήγυρις365 De festivals die Pausanias beschrijft zijn vooral gewijd aan

Artemis Dionysos Zeus Demeter en Apollon366

Wanneer hij in detail op een festival ingaat is het offer meestal het belangrijkste

element Vaak gaat zorsquon festival ook gepaard met een processie De hymnen die

gezongen worden interesseerden Pausanias niet erg

In II134 beschrijft Pausanias een festival met commercieumlle doeleinden367

Natuurlijk vermeldt hij nog festivals spelen races en lijkspelen die een andere naam

dragen zoals ἀγών en πομπή368 Ook funeraire spelen komen aan bod369

324 De keizerscultus

Volgens Pausanias was de wereld van vroeger heel anders dan die van de 2e eeuw

In Attika heeft hij het over de vergoddelijking van Amfiaros Hij zegt hierop het

volgende ldquoκαταλέξαι δὲ καὶ ἄλλους ἔχω γενομένους τότε ἀνθρώπους οἳ θεῶν

364 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 113 365 Pritchett 1999 p 223-308 366 Pritchett 1999 p 305 367 ldquoταύτῃ μὲν δὴ τῇ ἡμέρᾳ τοσαῦτα περὶ τὸ ἱερὸν δρῶσι τῇ δὲ ἐπιούσῃ σκηνὰς οἱ

καπηλεύοντες ποιοῦνται καλάμου τε καὶ ἄλλης ὕλης αὐτοσχεδίουmiddot τῇ τελευταίᾳ δὲ τῶν

τριῶν πανηγυρίζουσι πιπράσκοντες καὶ ἀνδράποδα καὶ κτήνη τὰ πάντα ἔτι δὲ ἐσθῆτας

καὶ ἄργυρον καὶ χρυσόνmiddotrdquo Pausanias X3215 368 ldquoτοῦ δὲ Ἀρείου πάγου πλησίον δείκνυται ναῦς ποιηθεῖσα ἐς τὴν τῶν Παναθηναίων

πομπήνrdquo Pausanias I291 ldquoΛυκάων δὲ ὁ Πελασγοῦ τοσάδε εὗρεν ἢ ὁ πατήρ οἱ σοφώτεραmiddot

Λυκόσουράν τε γὰρ πόλιν ᾤκισεν ἐν τῷ ὄρει τῷ Λυκαίῳ καὶ Δία ὠνόμασε Λυκαῖον καὶ

ἀγῶνα ἔθηκε Λύκαιαrdquo Pausanias VIII21 ldquoἄγουσι δὲ καὶ νῦν ἔτι ἀγῶνα διὰ ἔτους

πέμπτου τὰ Ἐλευθερία ἐν ᾧ μέγιστα γέρα πρόκειται δρόμουrdquo Pausanias IX26 369 Pritchett 1999 p 219-220 Bijvoorbeeld ldquoτοῦ θεάτρου δὲ ἀπαντικρὺ Παυσανίου τοῦ

Πλαταιᾶσιν ἡγησαμένου μνῆμά ἐστι τὸ δὲ ἕτερον Λεωνίδουmdash καὶ λόγους κατὰ ἔτος

ἕκαστον ἐπrsquo αὐτοῖς λέγουσι καὶ τιθέασιν ἀγῶνα ἐν ᾧ πλὴν Σπαρτιατῶν ἄλλῳ γε οὐκ

ἔστιν ἀγωνίζεσθαιmdashldquo Pausanias III141 ldquoὍμηρος γοῦν ἐν ἄθλοις τεθεῖσιν ἐπὶ Πατρόκλῳ

πεποίηκεν ὡς Μενέλαος Αἴθῃ τῇ Ἀγαμέμνονος τῷ δὲ ἑτέρῳ χρήσαιτο τῶν ἵππων οἰκείῳrdquo Pausanias V83

77

παρrsquo Ἕλλησι τιμὰς ἔχουσιrdquo Pausanias I344370 In Arkadia herhaalt hij dit nog eens

ldquoοἱ γὰρ δὴ τότε ἄνθρωποι ξένοι καὶ ὁμοτράπεζοι θεοῖς ἦσαν ὑπὸ δικαιοσύνης καὶ

εὐσεβείας καί σφισιν ἐναργῶς ἀπήντα παρὰ τῶν θεῶν τιμή τε οὖσιν ἀγαθοῖς καὶ

ἀδικήσασιν ὡσαύτως ἡ ὀργήrdquo Pausanias VIII24371

In Pausaniasrsquo tijd bestaat er echter een strikte grens tussen goden en mensen372 Dit

impliceert ook dat mensen niet meer in goden kunnen veranderen zoals in de

heroiumlsche tijden Daarom staat hij sceptisch tegenover de keizerscultus

ldquoἐπrsquo ἐμοῦ δὲmdashκακία γὰρ δὴ ἐπὶ πλεῖστον ηὔξετο καὶ γῆν τε ἐπενέμετο πᾶσαν καὶ

πόλεις πάσαςmdashοὔτε θεὸς ἐγίνετο οὐδεὶς ἔτι ἐξ ἀνθρώπου πλὴν ὅσον λόγῳ καὶ

κολακείᾳ πρὸς τὸ ὑπερέχον καὶ ἀδίκοις τὸ μήνιμα τὸ ἐκ τῶν θεῶν ὀψέ τε καὶ

ἀπελθοῦσιν ἐνθένδε ἀπόκειταιrdquo Pausanias VIII25373

In Korinthe beschrijft Pausanias maar heel kort tempel E die toch van groot belang

was Dit komt waarschijnlijk omdat in de 2e eeuw in deze tempel de keizerscultus

geiumlnstalleerd was374

Pausanias vermeldt deze cultus voor de Romeinse keizer niet vaak Toch moet hij in

de 2e eeuw overal al duidelijk te zien zijn geweest Waarschijnlijk zweeg hij er bewust

over Op sommige plaatsen laat hij zich noch negatief noch positief uit over de

keizerscultus

ldquoτῷ δὲ τῆς Πειθοῦς ἱερῷ τὸ ἐγγὺς τέμενος ἀνειμένον βασιλεῦσι Ῥωμαίων οἰκία

ποτὲ ἦν Κλέωνος τυράννουmiddot Κλεισθένης μὲν γὰρ ὁ Ἀριστωνύμου τοῦ Μύρωνος

ἐχόντων ἔτι τὴν κάτω πόλιν Σικυωνίων ἐτυράννησε Κλέων δὲ ἐν τῇ νῦν πόλειrdquo

Pausanias II81375

In VIII97 heeft hij het over de vergoddelijking van Antinooumls

ldquoἐνομίσθη δὲ καὶ Ἀντίνους σφίσιν εἶναι θεόςmiddot τῶν δὲ ἐν Μαντινείᾳ νεώτατός ἐστιν

ὁ τοῦ

370 ldquoIk kan ook nog andere mensen opsommen die toen geboren zijn die onder de Grieken de status van goden hebbenrdquo 371 ldquoDe mensen van toen waren immers door hun rechtvaardigheid en godsvrucht gastvrienden van de goden en ze aten samen met hen aan tafel Eer werd openlijk door de goden betuigd aan de goede mensen en op dezelfde manier boosheid aan de onrechtvaardigenrdquo 372 Heer 1979 p 197 373 ldquo In mijn tijd echter ndash De slechtheid is immers tot een maximum uitgegroeid en verspreidt zich over elk land en elke stad ndash verandert niemand van de mensen meer in een god behalve met woorden en vleierijen tegen de machtigsten De wraak van de goden heeft zich voor de onrechtvaardigen uitgesteld tot wanneer ze stervenrdquo 374 Elsner Rutherford 2005 p 306 375 ldquo Het heiligdom dicht bij de tempel voor Peithos dat gewijd is aan de Romeinse keizer was vroeger het huis van de despoot Kleonrdquo

78

Ἀντίνου ναός οὗτος ἐσπουδάσθη περισσῶς δή τι ὑπὸ βασιλέως Ἀδριανοῦmiddotrdquo376

Deze passage kan men niet anders dan ironisch lezen wanneer Pausanias vlak

ervoor nog heeft verklaard dat mensen zich nu niet meer transformeren in goden

325 Mythen

Pausanias hecht enorm veel belang aan het vertellen van mythen Deze mythen

hebben vaak als functie het verklaren van een ritueel in een heiligdom Pausanias

schenkt meer aandacht aan de beschrijving van een bepaald ritueel dan bijvoorbeeld

aan de sculpturen van het Parthenon377 Zorsquon ritueel wordt verteld van begin tot einde

De Griekse mythologie bestaat uit een enorm gamma verhalen Vaak vermeldt

Pausanias verschillende versies van eacuteeacuten mythe378 Pausanias poogt net deze

diversiteit aan te tonen379

We hebben eerder al de vraag onderzocht of de Grieken in hun mythen geloofden

Hoe zit dat nu bij Pausanias

Pausanias gelooft zeker niet blindelings alle mythen die hij te horen krijgt

Bepaalde verhalen weigert hij te geloven380 Dit geldt onder andere voor mythen die

personen laten afstammen van dieren of rivieren Ook omgekeerd meent Pausanias

dat mensen niet kunnen transformeren in dieren of planten Personen worden immers

niet gedegradeerd Wanneer de verhalen te ongeloofwaardig zijn rationaliseert

Pausanias ze of situeert ze in een ver verleden381 Volgens Jost is Pausanias als

376 ldquoOok Antinooumls wordt door hen beschouwd als een god De tempel van Antinooumls is de recentste in Mantineia Hij werd erg geeumlerbiedigd door keizer Hadrianus Ikzelf heb hem nooit gezien toen hij nog mens was maar zag hem in standbeelden en afbeeldingenrdquo 377 Elsner 1996 p 520 378 Bijvoorbeeld ldquoἐς δὲ αὐτὸν Ῥαδάμανθυν Ὁμήρου μέν ἐστιν ἐν Πρωτέως πρὸς Μενέλαον

λόγοις ὡς ἐς τὸ πεδίον ἥξοι Μενέλαος τὸ Ἠλύσιον πρότερον δὲ ἔτι Ῥαδάμανθυν ἐνταῦθα

ἥκεινmiddot Κιναίθων δὲ ἐν τοῖς ἔπεσιν ἐποίησεν ltὡςgt Ῥαδάμανθυς μὲν Ἡφαίστου Ἥφαιστος

δὲ εἴη Τάλω Τάλων δὲ εἶναι Κρητὸς παῖδα οἱ μὲν δὴ Ἑλλήνων λόγοι διάφοροι τὰ

πλέονα καὶ οὐχ ἥκιστα ἐπὶ τοῖς γένεσίν εἰσιmiddotrdquo Pausanias VIII535 379 Hartog 1996 p 144 380 ldquoκαλοῦσι δὲ τὴν μὲν Ἀκταίωνος κοίτην ἐπὶ ταύτῃ καθεύδειν φάμενοι τῇ πέτρᾳ τὸν

Ἀκταίωνα ὁπότε κάμοι θηρεύων ἐς δὲ τὴν πηγὴν ἐνιδεῖν λέγουσιν αὐτὸν λουμένης

Ἀρτέμιδος ἐν τῇ πηγῇ Στησίχορος δὲ ὁ Ἱμεραῖος ἔγραψεν ἐλάφου περιβαλεῖν δέρμα

Ἀκταίωνι τὴν θεόν παρασκευάζουσάν οἱ τὸν ἐκ τῶν κυνῶν θάνατον ἵνα δὴ μὴ γυναῖκα

Σεμέλην λάβοι ἐγὼ δὲ ἄνευ θεοῦ πείθομαι νόσον λύσσαν τοῦ Ἀκταίωνος ἐπιλαβεῖν τοὺς

κύναςmiddot μανέντες δὲ καὶ οὐ διαγινώσκοντες διαφορήσειν ἔμελλον πάντα τινὰ ὅτῳ

περιτύχοιενrdquo Pausanias IX 23-4 381 ldquoἐν δὲ αὐτῷ κεῖσθαι τὴν Μεδούσης λέγουσι τῆς Γοργόνος κεφαλήν ἀπόντος δὲ τοῦ

μύθου τάδε ἄλλα ἐς αὐτήν ἐστιν εἰρημέναmiddot Φόρκου μὲν θυγατέρα εἶναι τελευτήσαντος δέ

οἱ τοῦ πατρὸς βασιλεύειν τῶν περὶ τὴν λίμνην τὴν Τριτωνίδα οἰκούντων καὶ ἐπὶ θήραν τε

ἐξιέναι καὶ ἐς τὰς μάχας ἡγεῖσθαι τοῖς Λίβυσι καὶ δὴ καὶ τότε ἀντικαθημένην στρατῷ πρὸς

79

geleerd man geshockt door de contradicties die in verschillende lokale mythen te

vinden zijn382 Daarom gaat hij op zoek naar een coherent geheel waarin alles klopt

Men mag mythen en religie niet van elkaar scheiden Ze vormen eacuteeacuten geheel Men

moet volgens Pausanias evenzeer geloven in de mythen als in de goden Men dient

natuurlijk kritisch te zijn en rationeel383

Hij vertelt wat gebeurd is en wat men zegt altijd op een kritische manier Als auteur ndash

en filoloog ndash gelooft hij meer in bepaalde versies van een verhaal Wanneer hij

rationele kritiek geeft op een mythe heeft dit meestal betrekking op de interne

coherentie Hij gelooft dan wel de historiciteit van de mythe

Wat de genealogieeumln betreft gelooft Pausanias alleen de grote lijnen Pausanias

hecht immers alleen geloof aan de globale authenticiteit van de heroiumlsche tijden De

mythen die een nationale versie hebben verwerpt Pausanias niet

Hutton meent dat Pausanias sceptisch staat tegenover de verhalen niet tegenover de

goden In VIII24-5 zegt hij dat hij een verhaal gelooft en hij legt uit waarom384 Dit

zien we ook bij Thoukydides385

Toch sluipt er nog veel bijgeloof in de verhalen van Pausanias Hij lijkt zich met deze

verhalen te amuseren De verhalen zijn niet bedoeld om waarheid te verkondigen

maar om de lezer te laten genieten

Pausanias bekritiseert de mythen niet om de leugens te onthullen maar om de

waarheid erin te achterhalen386 Pausanias gelooft dus niet alle mythische verhalen

τὴν Περσέως δύναμινmdashἕπεσθαι γὰρ καὶ τῷ Περσεῖ λογάδας ἐκ Πελοποννήσουmdash

δολοφονηθῆναι νύκτωρ καὶ τὸν Περσέα τὸ κάλλος ἔτι καὶ ἐπὶ νεκρῷ θαυμάζοντα οὕτω

τὴν κεφαλὴν ἀποτεμόντα αὐτῆς ἄγειν τοῖς Ἕλλησιν ἐς ἐπίδειξινrdquo Pausanias II215 ldquoεἶναι

δὲ αὐτὸν ἀδελφὸν Ἡλίου καὶ ἀπὸ τούτου κληθῆναι Τιτάνην τὸ χωρίον δοκεῖν δὲ ἐμοὶ

δεινὸς ἐγένετο ὁ Τιτὰν τὰς ὥρας τοῦ ἔτους φυλάξας καὶ ὁπότε ἥλιος σπέρματα καὶ

δένδρων αὔξει καὶ πεπαίνει καρπούς καὶ ἐπὶ τῷδε ἀδελφὸς ἐνομίσθη τοῦ Ἡλίουrdquo Pausanias II115 382 Jost in Pirenne-Delforge 1998 p 240 383 Bv In VII 25 5 ndash 26 1 wordt een aardbeving eerst aan Poseidon toegeschreven Daarna volgt een exposeacute over verschillende soorten aardbevingen Het is dus geen lsquogoddelijke wraakrsquo 384 ldquoκαὶ ἐμέ γε ὁ λόγος οὗτος πείθει λέγεται δὲ ὑπὸ Ἀρκάδων ἐκ παλαιοῦ καὶ τὸ εἰκὸς

αὐτῷ πρόσεστιν ldquo Pausanias VIII24 385 ldquoἐκ δὲ τῶν εἰρημένων τεκμηρίων ὅμως τοιαῦτα ἄν τις νομίζων μάλιστα ἃ διῆλθον οὐχ

ἁμαρτάνοι καὶ οὔτε ὡς ποιηταὶ ὑμνήκασι περὶ αὐτῶν ἐπὶ τὸ μεῖζον κοσμοῦντες μᾶλλον

πιστεύων οὔτε ὡς λογογράφοι ξυνέθεσαν ἐπὶ τὸ προσαγωγότερον τῇ ἀκροάσει ἢ

ἀληθέστερον ὄντα ἀνεξέλεγκτα καὶ τὰ πολλὰ ὑπὸ χρόνου αὐτῶν ἀπίστως ἐπὶ τὸ μυθῶδες

ἐκνενικηκότα ηὑρῆσθαι δὲ ἡγησάμενος ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων σημείων ὡς παλαιὰ εἶναι

ἀποχρώντωςrdquo Thoukydides I21 Jones HS Powell JE Thucydidis historiae 2 vol Oxford 1942 386 ldquoοὐ μὴν πάντα γε τὰ ἐς τὴν θεὸν ἐπύθετο ἐμοὶ δοκεῖν Πίνδαρος ὃς Ἀμαζόνας τὸ ἱερὸν

ἔφη τοῦτο ἱδρύσασθαι στρατευομένας ἐπὶ Ἀθήνας τε καὶ Θησέα αἱ δὲ ἀπὸ Θερμώδοντος

γυναῖκες ἔθυσαν μὲν καὶ τότε τῇ Ἐφεσίᾳ θεῷ ἅτε ἐπιστάμεναι [τε] ἐκ παλαιοῦ τὸ ἱερόν

80

over goden Er zit echter wel een grond van waarheid in Dit brengt ons meteen bij ons

volgende deel het lsquoinzichtrsquo van Pausanias

326 Pausaniasrsquo evolutie

Laten we nu aannemen dat Pausanias in grote lijnen geloofde in de verhalen We

kunnen de hypothese stellen dat hij een evolutie ondergaat van naiumleve man die alle

verhalen gelooft naar iemand die reflectie in zijn gedachten integreert en de goden

buiten spel zet387

Het is in boek VIII over Arkadia dat velen een lsquobekeringrsquo waarnemen Pausanias zelf

schrijft dat er een graduele ontwikkeling plaatsvindt bij het schrijven lsquoἈρχόμενος μὲν

τῆς συγγραφῆςrsquo tegenover lsquoἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθώςrsquo Pausanias VIII83

In boek VIII doet Pausanias de ontdekking dat je de mythe niet op de letter mag

nemen In VIII82-3 (het verhaal van Kronos) lezen we een belangrijke ommekeer

ldquoφάναι δὲ αὐτὴν πρὸς τὸν Κρόνον τεκεῖν ἵππον καί οἱ πῶλον ἵππου καταπιεῖν ἀντὶ

τοῦ παιδὸς δοῦναι καθὰ καὶ ὕστερον ἀντὶ τοῦ Διὸς λίθον ἔδωκεν αὐτῷ

κατειλημένον σπαργάνοις τούτοις Ἑλλήνων ἐγὼ τοῖς λόγοις ἀρχόμενος μὲν τῆς

συγγραφῆς εὐηθίας ἔνεμον πλέον ἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθὼς πρόνοιαν περὶ

αὐτῶν τοιάνδε ἐλάμβανονmiddot Ἑλλήνων τοὺς νομιζομένους σοφοὺς διrsquo αἰνιγμάτων

πάλαι καὶ οὐκ ἐκ τοῦ εὐθέος λέγειν τοὺς λόγους καὶ τὰ εἰρημένα οὖν ἐς τὸν

Κρόνον σοφίαν εἶναί τινα εἴκαζον Ἑλλήνων τῶν μὲν δὴ ἐς τὸ θεῖον ἡκόντων τοῖς

εἰρημένοις χρησόμεθαmiddotrdquo388

καὶ ἡνίκα Ἡρακλέα ἔφυγον αἱ δὲ καὶ Διόνυσον τὰ ἔτι ἀρχαιότερα ἱκέτιδες ἐνταῦθα

ἐλθοῦσαιmiddot οὐ μὴν ὑπὸ Ἀμαζόνων γε ἱδρύθη Κόρησος δὲ αὐτόχθων καὶ ἜφεσοςmdashΚαΰστρου

δὲ τοῦ ποταμοῦ τὸν Ἔφεσον παῖδα εἶναι νομίζουσινmdash οὗτοι τὸ ἱερόν εἰσιν οἱ ἱδρυσάμενοι

καὶ ἀπὸ τοῦ Ἐφέσου τὸ ὄνομά ἐστι τῇ πόλειrdquo Pausanias VII27 387 Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 388 ldquoZij (Rhea) verklaarde aan Kronos dat ze een paard had gebaard en gaf hem een veulen van een paard in plaats van zijn kind om te verslinden Op die wijze gaf ze hem ook later een steen die in windsels was gewikkeld in plaats van Zeus Toen ik begon aan mijn boek beschouwde ik de verhalen van de Grieken eerder als verzinseltjes maar bij het boek over Arkadia aangekomen veranderde ik hierover van gedacht Dit was het volgende Die mensen van de Grieken die wijs genoemd werden spraken vroeger in raadsels en vertelden de verhalen niet rechtuit Ik meen dus dat het verhaal van Kronos een soort wijsheid van de Grieken is Ik zal dus in religieuze zaken gebruik maken van de verhalen die overgeleverd zijnrdquo

81

Hier wordt Pausanias er zich van bewust dat de Griekse mythen wijsheden bevatten

die in raadsels vervat zitten389 Hij ontdekt de Griekse wijsheid σοφία die een diepere

betekenis heeft390

Deze plotse lsquobekeringrsquo moeten we echter nuanceren We zien eerder al allegorische

interpretaties

ldquoἈθηναίοις δὲ ἐν τῇ ἀγορᾷ καὶ ἄλλα ἐστὶν οὐκ ἐς ἅπαντας ἐπίσημα καὶ Ἐλέου

βωμός ᾧ μάλιστα θεῶν ἐς ἀνθρώπινον βίον καὶ μεταβολὰς πραγμάτων ὄντι

ὠφελίμῳ μόνοι τιμὰς Ἑλλήνων νέμουσιν Ἀθηναῖοι τούτοις δὲ οὐ τὰ ἐς

φιλανθρωπίαν μόνον καθέστηκεν ἀλλὰ καὶ θεοὺς εὐσεβοῦσιν ἄλλων πλέον καὶ

γὰρ Αἰδοῦς σφισι βωμός ἐστι καὶ Φήμης καὶ Ὁρμῆςmiddot δῆλά τε ἐναργῶς ὅσοις πλέον

τι ἑτέρων εὐσεβείας μέτεστιν ἴσον σφίσι παρὸν τύχης χρηστῆςrdquo I 171391

ldquo ἐν τούτῳ τοῦ Ἀσκληπιοῦ τῷ ἱερῷ ἐς ἀντιλογίαν ἀφίκετο ἀνήρ μοι Σιδόνιος

ὃς ἐγνωκέναι τὰ ἐς τὸ θεῖον ἔφασκε Φοίνικας [καὶ] τά τε ἄλλα Ἑλλήνων βέλτιον

καὶ δὴ καὶ Ἀσκληπιῷ πατέρα μὲν σφᾶς Ἀπόλλωνα ἐπιφημίζειν θνητὴν δὲ

γυναῖκα οὐδεμίαν μητέραmiddot Ἀσκληπιὸν μὲν γὰρ ἀέρα γένει τε ἀνθρώπων εἶναι καὶ

πᾶσιν ὁμοίως ζῴοις ἐπιτήδειον πρὸς ὑγίειαν Ἀπόλλωνα δὲ ἥλιον καὶ αὐτὸν

ὀρθότατα Ἀσκληπιῷ πατέρα ἐπονομάζεσθαι ὅτι ἐς τὸ ἁρμόζον ταῖς ὥραις

ποιούμενος ὁ ἥλιος τὸν δρόμον μεταδίδωσι καὶ τῷ ἀέρι ὑγιείας ἐγὼ δὲ

ἀποδέχεσθαι μὲν τὰ εἰρημένα οὐδὲν δέ τι Φοινίκων μᾶλλον ἢ καὶ Ἑλλήνων ἔφην

τὸν λόγον ἐπεὶ καὶ ἐν Τιτάνῃ τῆς Σικυωνίων τὸ αὐτὸ ἄγαλμα Ὑγείαν τε

ὀνομάζεσθαι καὶ dagger παιδὶ ἦν δῆλα ὡς τὸν ἡλιακὸν δρόμον ἐπὶ γῆς ὑγίειαν ποιοῦντα

ἀνθρώποιςrdquo VII237392

389 Hutton 2005 p 303 390 Hartog 1996sup2 p 142 391 ldquoOp de markt van de Atheners staat er naast andere dingen ook een altaar van Barmhartigheid dat minder gekend is In een menselijk leven en in de lotswisselingen is zij het meest nuttig der goden Toch eren onder de Grieken alleen de Atheners haar Zij zijn immers niet alleen gekend voor hun liefdadigheid maar ook eren ze de goden meer dan de anderen Ze hebben namelijk een altaar voor Schroom Faam en Initiatief Het spreekt voor zich dat wie godsvruchtiger is dan de anderen een even gunstig lot krijgtrdquo 392 ldquoIn dat heiligdom van Asklepios kwam een man van Sidon naar me met een punt van discussie Hij verklaarde dat de Fenicieumlrs de dingen over de goden beter kenden dan de andere Grieken Ze zeggen dat Asklepiosrsquo vader Apollon was maar dat hij geen sterfelijke vrouw als moeder had Asklepios is immers lucht en zorgt voor het geslacht der mensen en alle dieren gelijk voor gezondheid Apollon is de zon en wordt zeer terecht de vader van Asklepios genoemd De zon immers wanneer ze zich aanpast aan de seizoenen geeft gezondheid aan de lucht Ik zei dat ik zijn betoog aannam maar dat deze overtuiging niet eerder van de Fenicieumlrs dan van de Grieken was Hetzelfde beeld wordt in Titane in het land

82

In deze twee passages spreekt Pausanias over de goden als waren het abstracte

krachten Deze visie staat in sterk contrast met de traditionele Homerische voorstelling

van de goden Gedurende eeuwen werden de goden zeer menselijk voorgesteld

Omdat Pausanias hier al afstand van neemt overstijgt hij ook al voacuteoacuter boek VIII het

antropomorfe karakter van de Griekse goden

Er is echter nog een andere reden om deze plotse bekering te nuanceren Pausanias

bezocht Arkadia waarschijnlijk zorsquon 15 jaar na zijn eerste bezoek aan Griekenland Hij

is dus ook al ouder en heeft meer levenswijsheid

Het is niet toevallig dat hij vooral in Arkadia inzicht verwerft in de mythen Dit deel van

Griekenland was immers zeer verlaten en er leefden nog vele oude tradities 393

Deze theorie van lsquoplotse bekeringrsquo lijkt misschien op het eerste zicht de eerder

aangetoonde ringcompositie tegen te spreken Toch zijn de twee niet onverenigbaar

De ringcompositie situeerde zich op structureel gebied Pausanias legde de volgorde

van zijn beschrijvingen op voorhand vast Het kan zijn dat hij dan toevallig pas op het

einde Arkadia bezoekt en dat deze streek hem inzicht bracht

327 Pausanias als pelgrim

Kan Pausanias nu als een pelgrim aanzien worden Dit hangt af van de definitie die

we hanteren

Turner stelt dat de reis van een pelgrim een lsquorite of passagersquo moet zijn en minstens

even belangrijk als het monument zelf394 In dit opzicht is Pausanias geen pelgrim

Morinisrsquo definitie van pelgrimsschap luidt als volgt ldquoPilgrimage is a journey undertaken

by a person in quest of a place or a state that he or she believes to embody a sacred

idealrdquo395 Deze definite kan wel van toepassing zijn op Pausanias We kunnen dus niet

zomaar bovenstaande vraag beantwoorden Het hangt ervan af welke criteria we

hanteren

Soms herhaalt Pausanias de verhalen en inzichten van zijn voorgangers -

vooral Herodotos - maar vaak drukt hij ook een oprechte eigen pieumlteit uit Daarom

van de Sikyoners immers zowel Gezondheid als hellip genoemd Het is dus duidelijk dat de baan van de zon gezondheid brengt aan de mensenrdquo 393 Victor Beacuterard stelt dat Arkadia een heel andere religie heeft die afkomstig is van Fenicieuml Evander een Arkadische kolonist stichtte 60 jaar voor de Trojaanse oorlog Pallation de latere Palatijn Daarom zou Arkadia door Vergilius als idyllisch landschap omschreven worden Hartog 1996sup2 p 147-148 394 Geciteerd door Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 294 395 Morinis 1992 p 4

83

meent Elsner dat Pausanias een pelgrim was Bovendien zou hij voor een publiek van

pelgrims geschreven hebben Volgens Elsner biedt Pausanias ldquoa guide to the

formation of Greek religious identity as a resistance to the realities of Roman rulesrdquo396

ldquoI examine how a single Greek living under the Roman empire used myths of the

ancient Greek past and the sacred associations of pilgrimage to shield himself from

the full implications of being a subjectrdquo397

De beschrijving van de reis van Pausanias is een combinatie van het fysische

landschap en het cognitieve landschap van persoonlijke en culturele ideeeumln in de

geest van de observator398 Pausanias probeert dus datgene wat hij ziet te

combineren met de mentale voorstellingen die al in zijn geest aanwezig zijn De

volgorde van de beschrijving van de altaren in Olympia bijvoorbeeld verloopt volgens

de volgorde van offeren van de Elieumlrs

In Korinthe treft Pausanias een stad aan waarvan de bewoners helemaal niets

gemeen hebben met de bevolking en gewoontes van de oude stad Hij kan dus niet

veel meer zien van de tradities maar in zijn geheugen bevinden zich nog vele

verhalen over de oude stad Daarom beschrijft hij hier weinig topografie maar geeft hij

veel legendes en mythologische verhalen

Een ander argument voor het pelgrimsschap van Pausanias kan zijn dat de tour die hij

maakte ook min of meer overeenkwam met de route die de heilige delegaties van

Athene volgden Hij heeft ook niet veel interesse in de nieuwe oosterse goden399 of de

keizerscultus

Arafat400 en Swain401 hebben bezwaar tegen dit pelgrimsidee De grootste

tegenstander is Arafat402 Hij geeft drie grote argumenten Pausanias had ook

interesse in de burgerlijke identiteit Hij had geen speciaal religieus doel en was niet

devoot403 Tot slot was Pausanias een πεπαιδευμένος wat volgens Arafat haaks

staat op de pelgrimsgedachte

396 Elsner geciteerd in Alcock 1993sup2 p 214 397 Elsner 1992 p 3 398 Elsner Rutherford 2005 p 298 399 Isis en Serapis worden in de eerste boeken een aantal keren vernoemd daarna bijna niet meer 400 Arafat 1996 p 10 401 Swain 1996 p 334 402 Arafat 1996 p10 403 Bovendien maakte hij waarschijnlijk meer dan eacuteeacuten reis door Griekenland en spreekt hij nooit zelf over zijn devotie

84

Dit laatste argument werd al snel weerlegd404 De πεπαιδευμένοι gingen naar

heiligdommen om iets te zien Deze ndash filosofische - contemplatie was ook het

grondidee van het pelgrimsschap Pelgrim en intellectueel zijn kon dus samengaan405

ldquoOne objection to all this discussion of pilgrimage is that it may be true but is it so

vague as to be hermeneutically useless Here we run up against the problem of

imagination in the study of religion Imagination is extremely dangerous of course for

without self-restraint one can imagine anything (especially in matters of religion) But

without imagination our dry and dusty empirical data hellip are impossible to turn into a

compelling picturerdquo406

Wij zijn geneigd om Pausanias als een pelgrim te zien We hanteren deze term

evenwel niet in de huidige betekenis van het woord

ldquoOne who journeys to a place of importance to himself alone may also be a pilgrimrdquo407

schrijft Morinis Ook voor ons is pelgrimsschap ruimer408 een pelgrim is iemand die op

reis gaat uit nieuwsgierigheid naar de religie

Als Pausanias een pelgrim was moeten we hiervan natuurlijk getuigenissen kunnen

terugvinden in zijn tekst Een thema waarin we zijn religieuze participatie uitstekend

kunnen onderzoeken is het offeren We zullen inderdaad zien dat Pausanias op dit

vlak twee keer zijn eigen geloof laat spreken

404 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 42 405 De andere twee argumenten probeert Elsner onderuit te halen door aan te tonen dat Pausanias vooral geiumlnteresseerd was in de religie en wel degelijk een religieus doel had 406 Elsner Rutherford 2005 p 5-6 407 Morinis 1992 p 4 408 We delen deze mening met Rutherford 2000

85

4 OFFERS

86

41 BRONNEN

Toen we aan dit onderdeel begonnen stootten we meteen op een probleem Er zijn

slechts weinig monografieeumln over offeren die een duidelijk onderscheid maken tussen

de verschillende historische periodes Het is bijgevolg moeilijk om de evolutie van het

offeren doorheen de eeuwen te onderzoeken Bovendien is ook de periode die

Pausanias beschrijft zeer verscheiden Hij spreekt over de oorsprong van bepaalde

offers in de archaiumlsche tijd en tevens over offers die ook in zijn tijd nog plaatsvinden

We zijn ons ervan bewust dat het onmogelijk is om zorsquon - geografisch en historisch -

uitgebreide periode samen te vatten op enkele paginarsquos We willen alleen enkele grote

lijnen schetsen die gedurende al deze eeuwen doorheen de Griekse offerpraktijken

liepen Daarbij hebben we geprobeerd om zo goed mogelijk de evolutie van het

offeren in de Griekse wereld aan te tonen We hebben de algemene theorie nodig om

deze nadien te kunnen toetsen aan het offeren in de Perieumlgesis

87

42 OFFEREN ALGEMEEN

Dillon meent dat offeren het centrale element was van de Griekse religie en dit

gedurende meer dan 1000 jaar ldquoNo oracle was received or initiation took place or

festival celebrated without the sacrificial victim whose head was doused with water or

grain to make it nod indicating assent as its own destruction to propitiate the presiding

deityrdquo409

Het offeren had verschillende functies dank betuigen aan de goden of iets bekomen

de toekomst voorspellen of kwaad afweren Theofrastos noemt de drie belangrijkste

redenen om te offeren ldquoκαὶ γὰρ ἄλλως τριῶν ἕνεκα θυτέον τοῖς θεοῖςmiddot ἢ γὰρ διὰ

τιμὴν ἢ διὰ χάριν ἢ διὰ χρείαν τῶν ἀγαθῶνrdquo410

Hoe kunnen we offeren definieumlren

ldquoA sacral act by which an object is transferred from the profane sphere into the sacral

sphere or the action by which the sacral potency of beings or objects already

belonging to the sacred realm is increasedrdquo411

Het offer is een bemiddeling tussen de persoon die offert en de godheid Het maakt

contact mogelijk ldquoEn fournissant lrsquoobjet consacreacute agrave la diviniteacute le sacrifiant attend de la

ceacutereacutemonie qursquoelle lui apporte agrave lrsquoissue du rituel une transformation qursquoelle lui confegravere

une qualiteacute religieuse nouvelle412

Bij de meeste offers vloeide bloed Als we kijken naar de rol die het bloed heeft

vervuld doorheen de geschiedenis is dit niet zo verwonderlijk

ldquoLe sang est la vierdquo lezen we in de Bijbel413 Ook bij de oude Grieken was dit al zo Uit

de mythologie kennen we enkele verhalen waarin bloed een grote rol van betekenis

speelt414 In het bloed zat immers het leven Juist daarom was het offeren van bloed

zo belangrijk

409 Dillon 1997 p xv 410 ldquoEr moet immers bovendien omwille van drie redenen geofferd worden aan de goden ofwel omwille van de gekregen eer ofwel als dank ofwel voor het vragen van goede zakenrdquo Theofrastos Περὶ εὐσεβείας Fr 12 42-44 Geciteerd door Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 Ook Bremmer geeft dit citaat Bremmer in Ogden 2007 p140 411 Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 412 van Baaren Het offer Inleiding tot een complex religieus verschijnsel Utrecht 1976 p 9 Geciteerd door Vernant in Reverdin Grange 1981 p 2 413 Yerkes 1955 p 64 Hij verwijst naar Dt1223 414 Bijvoorbeeld het verhaal van Ouranos die gedood wordt door Kronos Uit het bloed van Ouranos worden de Titanen geboren Zie Yerkes 1955 p 64

88

421 Oorsprong

Vanaf Homeros zijn ons beschrijvingen van offers overgeleverd Maar ook voacuteoacuter deze

periode werden al offers gehouden De oorsprong van dit gebruik is echter niet precies

te achterhalen De meningen hierover lopen dan ook uiteen We zullen enkele

hypothesen naast elkaar leggen

Tout rite religieux historique commence par un geste mateacuteriel simple et habituel On

en arrive agrave donner une interpreacutetation symbolique agrave ce geste qui au cours des temps

devient lui-mecircme symbolique et cesse drsquoecirctre simple et physique 415

Wanneer de primitieve mens een dier had gedood moest hij dit meteen opeten omdat

er nog geen bewaarmiddelen bestonden 416 In groep aten allen samen het hele dier

op misschien zelfs rauw Volgens deze mensen ging het leven van wat men at over in

diegene die consumeerde Zo kon de mens dus bepaalde dierlijke kwaliteiten

bekomen door dit vlees te eten Samen eten was belangrijk voor de creatie van

eenheid binnen een sociale groep Deze maaltijd groeide waarschijnlijk uit tot een

offerceremonie die slechts bij speciale gelegenheden plaatsvond Er was immers niet

vaak vlees beschikbaar Vooral bij het begin van een nieuw jaar vonden vele

gezamenlijke maaltijden plaats soms verbonden met een god

Het is goed mogelijk dat men dacht dat de goden dezelfde behoefte hadden als de

mensen op aarde Ook zij moesten dus eten Via rook van een verbrand offer voedde

men de goden De oorspronkelijke betekenis van θύω is immers lsquorook makenrsquo

Burkert en Meuli sluiten grotendeels aan bij Yerkes Ook zij menen dat het offer zijn

oorsprong heeft in de vroegste jagersculturen417

Volgens Smith hield offeren verband met domesticatie418 ldquoAnimal sacrifice appears to

be universally the ritual killing of a domesticated animal by agrarian or pastoralist

societiesrdquo419 Smith haalt aan dat initiatie een grote rol speelde bij de primitieve

jagersculturen Het offer zou diezelfde functie vervuld hebben in pastorale of

agrarische samenlevingen Men koos bepaalde dieren uit voor het offer Hierbij hield

men rekening met het fokken Vooral onvolwassen mannelijke dieren zouden gedood

zijn De sterke wijfjes waren vereist om verder te fokken ldquoSacrifice is an elaboration of

415 Yerkes 1955 p 101 416 Voor deze paragraaf zie Yerkes 1955 p 39-46 417 Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 149-176 en Meuli 1975 418 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 191-205 419 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 197

89

the selective kill in contradistinction to the fortuitous killrdquo420 Ook Bremmer meent dat

het offeren ontstond samen met de domesticatie van dieren in het 8e of 7e millennium

vC421

Detienne en Vernant zijn van mening dat het offer vooral diende als

communicatiemiddel tussen god en mens422 Offeren was ook politiek belangrijk door

te participeren bij het offer toonde men zich burger van de stad423

Volgens Kirk zouden in de late bronstijd plengen en vegetale offers normale

activiteiten geweest zijn Pas na het einde van de bronstijd zouden brandoffers in trek

zijn gekomen424 Ook in lsquoder neue Paulyrsquo lezen we dat het offer oospronkelijk vegetaal

was Later zou dan het dierlijke offer zijn gekomen425

Theofrastos ten slotte meent dat de Griekse en Fenicische offers ontstaan zijn uit het

kannibalisme426

Ook in de mythologie is er sprake van een eerste offer427 Dit lezen we in de

Theogonie van Hesiodos Tijdens een godenbijeenkomst werden de rechten en

plichten van de mensen op aarde vastgelegd De titaan Prometheus liet bij het offer

dat daarop volgde Zeus kiezen tussen het vlees en vet enerzijds en de mooi ogende

witte beenderen anderzijds Zeus doorzag de list maar koos toch voor de beenderen

Sindsdien zijn de beste stukken vlees voor de mensen en moeten de goden zich

tevreden stellen met offerdampen Zo zou de verdeling van de offergaven ontstaan

zijn ldquoἐκ τοῦ δrsquo ἀθανάτοισιν ἐπὶ χθονὶ φῦλrsquo ἀνθρώπων καίουσrsquo ὀστέα λευκὰ

θυηέντων ἐπὶ βωμῶνrdquo Hesiodos Theogonie 556-557428

422 Evolutie

Volgens Stroumsa ondergaat het offer in de late oudheid een evolutie429 Men begint

te twijfelen aan het nut van offeren Contact met de goden bekomt men stillaan liever

420 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 200 421 Bremmer in Ogden 2007 p 143 422 DNP 8 2000 p 1231 423 Vernant samengevat door Bremmer in Ogden 2007 p 142-143 424 Kirk in Reverdin Grange 1981 425 DNP 8 2000 p 1230 426 Theofrastos De pietate Hij wordt - zonder specifieke referentie - vermeld door Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 175 427 Detienne Vernant 1979 p 15 en p 37 ev 428 ldquoDaaruit komt voort dat de mensen op de aarde voor de onsterfelijken witte beenderen verbranden op de offeraltarenrdquo 429 Stroumsa 2005 p 103-155 Deze bevindingen zijn deels gebaseerd op Girard Le sacrifice 2002 Meuli meent echter dat de grondvormen van het offer gedurende vele eeuwen dezelfde zijn gebleven Meuli 1975 p 907

90

spiritueel Verschillende filosofische stromingen zoals het neopythagorisme en het

orfisme hielden zich aan een vegetarisch dieet De aanhangers van Pythagoras

geloofden in de harmonie van de hele kosmos 430 Daarom respecteerden ze dieren

net zoals mensen en waren ze gekant tegen dierlijke offers Nilsson beweert dat ze

ook geen plantaardige offers brachten Hun verering bestond er immers in de geboden

na te leven die bij hun leer hoorden waaronder een vegetarisch dieet Zo meende ook

Ploutarchos ndash die beiumlnvloed werd door het neopythagorisme ndash dat rein leven

belangrijker was dan offers brengen Ook voor de aanhangers van het orfisme stond

vlees eten gelijk aan iemand vermoorden Zoals we zeiden had het offeren ook een

politieke functie had De weigering om aan dit offer deel te nemen betekende dus ook

een afkering van het politiek bestel431 Offers en festivals drukten immers de ideologie

van een gemeenschap uit

Volgens het neoplatonisme echter hadden sommige goden nog wel behoefte aan

offerdampen Het soort offer verschilde echter per godheid Goden die instonden voor

de gezondheid van het lichaam verdienden dierlijke offers Offers vormden voor de

neoplatonisten een verbinding tussen de gevers en bestemmelingen

423 Soorten offers

Er zijn verschillende Griekse termen om lsquoofferenrsquo aan te duiden θύω καθοσιόω

ἁγίζω καθαγίζω ἐναγίζω ἱερεύω ὁλοκαυτέω ἐπιφέρω Het zou ons te ver leiden

om op al deze verschillende betekenissen in te gaan Wanneer het van belang is in

Pausaniasrsquo tekst zullen we daar later op terugkomen432

We kunnen drie soorten offers onderscheiden Soms wordt de maaltijd helemaal door

de deelnemers opgegeten Op andere momenten schenkt men de hele maaltijd aan

de goden Bij het meest gekende offer echter eet men de helft zelf op terwijl de

andere helft verbrand wordt en aan de goden wordt geschonken

430 Zowel voor het neopythagorisme als het neoplatonisme zie Nilsson 1961 p 417 ev Detienne vertelt ons echter dat de Pythagoreeeumlrs in de klassieke oudheid nog wel offers brachten van graankoekjes honingraten en wierook Misschien veranderde dit in de late oudheid en brachten ze op dat moment helemaal geen offers meer Detienne in Detienne Vernant 1979 p 14 431 Powel 1995 p 468 432 Rudhardt geeft een uitgebreide verklaring Rudhardt 1958 p 232-239

91

De traditionele indeling is deze tussen offer aan de Olympische goden enerzijds en

aan de goden van de onderwereld anderzijds433 Eerstgenoemde kregen hun offers

overdag De ceremonie had iets weg van een vrolijke gezamenlijke maaltijd Het

offeren werd begeleid door muziek en dans De helft van het offerdier werd verbrand

voor de goden de andere helft werd opgegeten door de aanwezigen De offerdieren

werden ἱερεῖα genoemd Het altaar434 of βωμός bevond zich hoog boven de grond

om dichter bij de goden te staan Het voltrekken van deze ceremonie werd aangeduid

met θύω of ἱερεύω De Olympische goden waren de mensen goedgezind en

verdienden respect Wanneer hun cultus verwaarloosd werd konden deze goden wel

eens in woede ontsteken Dan moest men de verschuldigde offers brengen Wanneer

de goden echter ontstemd waren over het doorbreken van een taboe volgden

purificatieriten

De offers aan de chtonische goden verliepen anders en omwille van andere

redenen Tijdens deze offers die rsquos nachts plaatsvonden aten de deelnemers zelf

niets Men verbrandde het offerdier en begroef het daarna in een kuil in de grond of

gooide het in zee of water435 Op die manier zou het dier het snelst de goden bereiken

Het altaar waarop het dier gedood werd heette ἐσχάρα Dit stond dicht bij de grond

en was waarschijnlijk rond van vorm436 De dieren heetten σφάγια De ceremonie

werd benoemd met ἐναγίζω σφαγιάζω of ὁλοκαυτέω

Deze goden zouden de mensen slecht gezind zijn De offers dienden dus om hen te

bedaren en om zich te behoeden voor onheil Een begane fout moest eerst hersteld

worden Daarna pas werd een zoenoffer gebracht Dit noemde men ἱλάσκομαι Deze

zoenoffers werden zo snel mogelijk afgehandeld in absolute stilte

We willen toch nog even een opmerking maken over deze splitsing in twee

categorieeumln In 1944 stelde AD Nock deze absolute tweedeling tussen Olympische

433 We baseren ons op Yerkes 1955 77-80 Op andere plaatsen heeft men het over lsquochtonische godenrsquo Dit zijn zowel goden van de vruchtbaarheid die verband houden met de aarde als de goden van de onderwereld Bij uitbreiding horen hier ook de helden en mensen bij die in de onderwereld leven DNP 434 We vertalen hier gewoon lsquoaltaarrsquo Het lsquoaltaarrsquo heeft bij de Grieken eerder de betekenis van lsquoofferplaatsrsquo Dit altaar is rechthoekig en staat op een basis Voor de beschrijving van het grote altaar in Olympia zie Pausanias V138 ev Dit altaar is opgetrokken uit as van de offerdieren voor Zeus Nadien vanaf V144 beschrijft Pausanias ook nog andere kleinere altaren 435 Dit noemt men ἀφίημι of καθίημι Georgoudi 1999 p 66 436 van Straten 1995 p 165

92

en chtonische goden in vraag437 Nadien hebben vele auteurs onder wie Pirenne-

Delforge hem gevolgd 438

Bij Homeros wordt θύω gebruikt als algemene term zowel voor offers van dieren als

van plantaardige producten439 Ook de bestemmelingen kunnen zowel goden zijn als

helden De term ἐναγίζω is uitsluitend technisch en wordt gebruikt om de offers voor

de chtonische goden aan te duiden

Vanaf Herodotos wordt er een onderscheid gemaakt tussen offers aan de goden -

θύω - en aan sterfelijke helden - ἐναγίζω ldquoκαὶ δοκέουσι δέ μοι οὗτοι ὀρθότατα

Ἑλλήνων ποιέειν οἳ διξὰ Ἡράκλεια ἱδρυσάμενοι ἔκτηνται καὶ τῷ μὲν ὡς

ἀθανάτῳ Ὀλυμπίῳ δὲ ἐπωνυμίην θύουσι τῷ δὲ ἑτέρῳ ὡς ἥρωι ἐναγίζουσιrdquo440

Ook een recent gevonden wettekst uit Selinous bevestigt de stelling dat men na

Homeros de indeling maakte tussen offers aan goden en helden441

Wanneer we te maken hebben met een offer waarbij niets gegeten wordt waarin de

aanwezigen dus niet participeren spreken we van ἐναγίζω442

In de klassieke en hellenistische periode komen we deze benaming voor offers aan

gestorven mensen en helden niet veel tegen443 Vanaf de 2e eeuw wordt de term meer

gebruikt om offers aan helden aan te duiden Het is ook in deze periode dat termen

zoals ἐσχάρα en βόθρος de kop opsteken444 Dit moeten we echter nuanceren Het is

immers vooral bij Pausanias dat de term ἐναγίζω opduikt Daarnaast vinden we ook

nog voorbeelden bij Ploutarchos Filostratos en Heliodoros Ekroth verklaart dit feit

door te kijken naar de antiquarische interesse van de auteurs uit de 2e eeuw De

nieuwe heldenculten zouden immers benoemd zijn met θύω Om aansluiting te vinden

bij de oude culten gebruikten deze schrijvers liever ἐναγίζω

437 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 263 438 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p109-134 Ook DNP deelt deze mening DNP 8 2000 p 1243 439 Casabona 1966 p 72 440 ldquoEn naar mijn stellige overtuiging is het gelijk geheel aan de kant van die Grieken die over een dubbele tempel ter ere van Herakels beschikken een voor hem als een van de goden op de Olympos aan wie zij offers brengen en een voor hem als de heros wiens dood zij met plechtigheden herdenkenrdquoHerodotos II44 (vertaling HL van Dolen Herodotos Verslag van mijn onderzoek Nijmegen 1995 p 153) Geciteerd door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 37 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122 441 Jameson MH Jordan DR Kotansky RD A lex sacra from Selinous GRBM 11 (1993) Besproken door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 38 ev 442 Ekroth 2002 p 103 443 Voor deze alinea zie Ekroth 2002 p 121-122 444 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 264

93

4231 Helden

We hebben het over de lsquoheldenrsquo gehad aan wie offers worden gebracht Maar wie zijn

deze helden eigenlijk Volgens Stratiki is een held een mens die na zijn dood held is

geworden445 Hun leven situeert zich in een ver verleden en ze bekleedden een

belangrijke plaats in de geschiedenis of legendes De cultus voor zulke helden

onderscheidde zich van de riten aan overledenen die slechts gedurende een beperkte

tijd plaatsvonden Alle graven bevonden zich in de klassieke oudheid buiten de stad

Helden kregen echter overal een tombe zelfs midden in de stad De cultus vond

plaats op deze begraafplaats in hun heiligdom of bij hun standbeeld Stratiki

onderscheidt vijf type helden helden die oorspronkelijk koningen waren stichters-

helden soldaten die held zijn geworden winnaars van de Olympische Spelen en de

unieke held Herakles

Vaak werden helden in bepaalde regiorsquos als god vereerd Ze stonden tussen de goden

en mensen in Stichters van een stad werden later vaak als held vereerd en hadden

een centraal gelegen heiligdom Een dergelijke cultus had een politieke functie net

zoals de held-soldaten als functie het beschermen van de stad hadden

De helden waren dus bemiddelaars tussen goden en mensen en bekleedden zowel

een religieuze als politieke functie

424 De ceremonie

Via Homeros zijn ons beschrijvingen van offers aan de Olympische goden

overgeleverd446 Door deze beschrijvingen aan te vullen met informatie uit andere ndash

onvolledige ndash bronnen kunnen we ons een goed beeld vormen van de

offerceremonie447

Dit offeren omvatte een heel ritueel We vinden altijd hetzelfde rituele schema terug448

Men begon met de voorbereiding Deze bestond uit verschillende onderdelen een

reiniging449 een ceremonie met graan een gebed en soms werd het haar van het dier

445 Voor deze paragraaf zie Stratiki 2002 p 70-93 446 Burkert 1983 p1-12 Hij verwijst naar Il140 Il22170 Od166 Wij zelf vonden ook nog de volgende passages Il13164 ev en Od35 ev Ook Bremmer geeft een voorbeeld Od 3430-463 Bremmer in Ogden 2007 p 133 447 Dit zijn archeologische bronnen beenderen wapens vaasschilderingen votiefgaven alsook literaire en epigrafische bronnen Bij de literaire bronnen denken we oa aan Hesiodos Theofrastos Porfirius en natuurlijk Pausanias 448 Yerkes 1955 p 129 ev 449 Dit omvatte baden en propere kleren aantrekken Vaak werden witte kleren aangetrokken die symbool stonden voor zuiverheid Bremmer vermeldt dat de offerenden geen schoenen droegen Ook werd een krans opgezet Deze krans symboliseerde de toewijding aan de

94

in het vuur gegooid Ten slotte volgde een processie of πομπή met zang en dans op

een bepaald ritme450 In deze optocht werden de offerdieren meegedragen die ook

gedecoreerd waren vaak met στέμματα Dit zijn kransen oorspronkelijk gemaakt van

wol rond een olijftak gewonden Later werden ze vervangen door bloemenkransen451

Zowel de aanwezigen als het offerdier - vooral de runderen - zouden deze kransen

gedragen hebben452 De processie diende waarschijnlijk als voorbereiding op het

echte offer of om de tijd op te vullen die nodig was om alles klaar te maken

Wanneer men bij het altaar aangekomen was volgde het tweede deel de eigenlijke

θυσία Er weerklonk muziek Dan ging men in een halve cirkel staan de handen

werden gewassen en men gooide water op het dier Uit de mand of κανοῦν die vaak

gedragen werd door een maagd nam men de οὐλαί - de recentste

landbouwproducten - en wierp deze op het altaar en het offerdier Onderaan in de

mand lag de μάχαιρα of het offermes453 Dan sneed de ἱερεύς de keel van het dier

over die naar de hemel was gericht Het bloed van het dier mocht niet op de grond

komen Het moest het altaar raken Wanneer het niet mogelijk was om het dier boven

het altaar te slachten werd het bloed opgevangen in een σφαγεῖον of schaal en

daarna over het altaar uitgegoten Het dier werd in twee gesneden en de beenderen

werden eruit gehaald454 De dijbeenderen en het vet van het dier werden verbrand en

men deed plengoffers Plengen gebeurden meestal met wijn455 Daarnaast kwam ook

een combinatie van bloed en wijn olie of honing voor Dit mengsel noemde men

θύλημα456 Er werd wijn over het dier gegoten wanneer dit op het altaar lag Ook nadat

het vlees verdeeld werd sprenkelde men enkele druppels wijn op elk deel

gemeenschap Ook winnende atleten kregen immers een dergelijke krans opgezet Daarna deed men juwelen aan en vaak moest men ook aan seksuele onthouding doen Het belangrijkste was dus dat men lsquoreinrsquo was Zo mochten ook een moordenaar of de ouders van een pas overleden persoon niet bij de ceremonie aanwezig zijn Rudhardt 1958 p 258 en Bremmer in Ogden 2007 p 135 450 Bremmer benadrukt dat deze optocht pas vanaf de klassieke periode belangrijk werd Bremmer in Ogden 2007 p 135 451 van Straten 1995 p 24 452 Het versieren van de offerdieren noemde men καταστέφω of στεφανόω van Straten 1995 p 161 453 Dit werd onder in de mand verstopt zodat het dier niets zou merken en plots gedood zou kunnen worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19 454 Durand in Detienne Vernant 1979 p 152 455 Yerkes 1955 p 139 456 Bonnechere 1998 p 381

95

De vrouwen begonnen te schreeuwen - ὀλολύζω - en de fluitspeler speelde een

lied457 Een ziener bestudeerde de σπλάγχνα of ingewanden die op lange spiesen -

ὀβολόι - werden gestoken458

Het laatste onderdeel kunnen we lsquofeestrsquo noemen Bij Homeros werd dit deel ingeleid

door een formulaire zin μίστυλλόν τrsquo ἄρα τἆλλα καὶ ἀμφrsquo ὀβελοῖσιν ἔπειρανrdquo459

Daarna werd de ingewanden geroosterd en het vlees in een ketel gekookt en

opgegeten door de aanwezigen460 De vleesmaaltijd ging gepaard met het eten van

koekjes en drinken van wijn461 Het verdelen van dit vlees nam waarschijnlijk de

meeste tijd in beslag462 Bij Homeros werd er nog strikt verdeeld volgens status

Nadien kreeg iedereen in theorie een gelijke portie die soms zelf gewogen werd463

Toch werden nog vaak vooraanstaanden bevoordeeld464

Er werden nog eens plengoffers gebracht en er werd gebeden465 De beenderen

werden op het altaar in brand gestoken De huid en de schedel van het dier werden

soms verkocht ten voordele van het heiligdom Deze ceremonie sloot af met zang en

dans

De vrijwilligheid van het offerdier was een zeer belangrijk element ldquoIn Greek literature

it is almost a clicheacute that the victims should go voluntarily to the sacrificerdquo466 Dit zal ook

nog bij Pausanias terugkomen Verschillende lsquotrucjesrsquo moesten ervoor zorgen dat het

dier toestemming zou geven om gedood te worden Soms liet men het dier drinken uit

een schaal die op de grond stond Omdat het dier zijn hoofd naar beneden boog -

ὑποκύπτω - zou het instemmen ndash κατανεύω ndash met zijn dood Soms werd het dier

besprenkeld met water en graan Het rillen en schudden betekende dat het dier

457 Volgens Bremmer schreeuwen de vrouwen al eerder op het moment dat het dier wordt gedood Op dat ogenblik zwijgt de muziek Bremmer in Ogden 2007 p 136 458 Deze ingewanden bestonden uit hart lever long nieren milt en geslachtsdelen Vooral de lever was belangrijk om de toekomst te voorspellen Op vaasschilderingen is het meestal deze hieroskopie die uitgebeeld wordt Durand in Detienne Vernant 1979 p 147 In de klassieke periode werd een deel van deze ingewanden aan de goden gegeven Bremmer in Ogden 2007 p 137 459 van Straten 1995 p 144 En ze sneden de rest in stukken en staken het op spiesenrdquo 460 In de klassieke periode bestond hier een speciale funtie voor die van μάγειρος of slager Bremmer in Ogden 2007 p 138 461 Powel 1995 p 465 462 Er waren twee manieren om het vlees te verdelen Men kon bepaalde delen aan de priester geven als γέρας Een andere mogelijkheid bestond erin alles gelijk te verdelen Deze twee systemen konden natuurlijk ook gecombineerd worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 23 463 Powel 1995 p 467 464 Bremmer in Ogden 2007 p 138 465 Bremmer in Ogden 2007 p 138 466 van Straten 1995 p 100

96

toestemming gaf om het te doden467 Bij andere offers bond men de poten van het dier

samen en trok men het op de grond Ook die lsquokniebuigingrsquo betekende een instemming

We weten ook dat de dieren werden vastgebonden en aan het altaar vastgemaakt De

ringen die we nu nog op de antieke altaren aantreffen zijn daarvan het bewijs 468

Volgens sommige auteurs was niet het doden van het dier het essentieumlle element

maar het eten van de σπλάγχνα Het doden van het dier was gewoon noodzakelijk

om de rest van het ritueel te voltrekken Op zich had dit feit echter geen religieuze

betekenis Anderen menen wel dat het doden van het dier het hoogtepunt van de

ceremonie uitmaakte469

In de archaiumlsche tijd gebeurden deze offers sporadisch en spontaan Vanaf de

klassieke periode echter hield men zich aan een kalender die speciaal voor deze

offerpraktijken was opgesteld470 In Athene bestond tot in de late oudheid zelfs een

aparte functie van archont die alle offers in goede baan moest leiden471 De

hoeveelheid gebrachte offers verschilde per heiligdom De meeste hadden jaarlijks

een groot offerfeest andere elk maand472 Vanaf het Hellenisme kwam men in nauw

contact met andere culturen zoals de Egyptische die een zeer gestructureerd

systeem van godenverering bezat Onder deze invloed ging men meer offeren In

enkele grote heiligdommen werden er vanaf dat moment elke dag offers gebracht

Oorspronkelijk had elke persoon die aan het offer deelnam ook een specifieke

functie473 In de klassieke periode was dit al niet meer mogelijk De offers waren

verhuisd naar heiligdommen en vonden plaats op vastgestelde tijdstippen De

functionarissen van deze tempel voerden het offer uit474 Toch bleef de participatie van

de deelnemers een belangrijk punt Iedereen nam deel door het eten van het vlees

Deze porties waren waarschijnlijk niet groot juist genoeg om ervan te kunnen

proeven

467 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 18 468 van Straten 1995 p 101 469 Vernant en Durand zijn aanhangers van het eerste idee Burkert van het tweede Bonnechere 1998 p 383 en Durand in Detienne Vernant 1979 p 140 470 Volgens Bremmer gingen steden in de 5e en 4e eeuw meer offeren omdat ze steeds rijker werden Bremmer in Ogden 2007 p 132 471 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 10 472 Nilsson 1961 p 381 473 Yerkes 1955 p 130 474 Yerkes geeft een lijst van deze functionarissen Yerkes 1955 p 141-142

97

425 De offerdieren

Bij de Grieken was er geen diersoort die niet geschikt was om geofferd te worden475

Het moest wel een gedomesticeerd dier zijn476 Elke god had zijn voorkeur477 Meestal

vroegen de goden mannelijke dieren en godinnen dieren van het vrouwelijke

geslacht478 Hier zijn echter uitzonderingen op Ook de kleur van het dier kon van

belang zijn chtonische goden bijvoorbeeld prefereerden zwarte offerdieren

Heiligdommen beschikten over lijsten van dieren die wel of net niet geofferd mochten

worden Deze regels en de gangbare praktijken blijken echter vaak in tegenspraak te

zijn geweest ldquoGreek sacrificial regulations are in general less concerned with normal

practice and what can be considered common knowledge than with modifications of or

deviations from normal practicerdquo479

Vaak deed een orakel uitspraak over de aard van het offerdier Door het offer te

voltrekken vervulde men niet alleen het orakel Ook gaf men een deel van zijn eigen

rijkdom weg De dieren die geofferd werden waren immers vaak duur en dienden in

perfecte staat te zijn480 Dikwijls was het een pasgeboren dier481

Een rund werd het minst geofferd omdat dit zo duur was482 Toch gaf men hieraan

vaak - bijvoorbeeld op de Panathenaieumln - de voorkeur483 De meest voorkomende

offerdieren waren schapen en geiten484 Varkens die heel wat goedkoper waren

werden toch niet zo vaak geofferd485 Om te overleven hebben varkens immers water

en schaduw nodig welke combinatie in Griekenland niet veel voorkomt Varkens

werden wel vaak geofferd aan Hestia Demeter en Dionysos Het offeren van biggetjes

was vooral populair voor inleidende of reinigingsoffers Ares en Hekate kregen offers

van honden aangeboden Vogels en kippen werden geofferd aan Afrodite en

Asklepios Vissen ten slotte waren voorbehouden aan Priapos Hekate en Afrodite486

475 Powel 1995 p 463 476 DNP 8 2000 p 1241 We treffen hierop een uitzondering aan tijdens het festival voor Artemis Lafria werden ook wilde dieren geofferd We zullen deze passage bij Pausanias later bespreken 477 Ook in de keizerscultus werd geofferd Nilsson 1961 p 377 478 Bremmer in Ogden 2007 p 134 479 Lupu 2003 p 325 480 Bremmer geeft hierop een uitzondering In Sparta konden wel dieren geofferd worden met een gebrek Bremmer in Ogden 2007 p 134 481 Rudhardt 1958 p 291 482 Voor de kostprijs van offerdieren zie van Straten 1995 p 175-177 483 Bremmer in Ogden 2007 p 133 484 Deze kennis hebben we te danken aan de archeologie Er werden immers veel botten opgegraven 485 Bremmer in Ogden 2007 p 133-134 486 DNP preciseert niet waar deze informatie over de aard van de offerdieren gehaald wordt We kunnen ons dan ook afvragen in hoeverre deze opsomming representatief is Over welke

98

Deze twee categorieeumln ndash vogels en vissen ndash lijken echter toch niet zo vaak als

offergaven dienst hebben gedaan487

Het waren niet alleen de offerdieren zelf die geld kostten488 Vaak werd de priester

vergoed Men moest ook een vastgelegd bedrag betalen voor het hout om vuur te

maken In orakel- of helingsheiligdommen diende een consultatie betaald te worden

426 Mensenoffers

We hebben het hier alleen nog maar gehad over dierlijke offers Natuurlijk bestonden

er nog andere vormen

Mensenoffers werden aangeduid met werkwoorden met de wortel σφαγ- In de

Griekse mythologie wordt regelmatig een mensenoffer vermeld Dit is immers het

perfecte offer men offert het meest waardevolle Vaak was dit een jong knap meisje

uit een vooraanstaande familie De ceremonie verliep zoals die van de andere offers

We kennen echter verschillende voorbeelden van offers waarbij het meisje in extremis

vervangen wordt door een dier Denk maar aan het verhaal van Ifigeneia

In werkelijkheid zullen er niet zo veel mensenoffers zijn gebracht Deze praktijken

werden ook vaak in een ver verleden of bij vreemde volkeren gesitueerd Dit soort

offer werd altijd aan lsquohet anderersquo toegeschreven489 Het mensenoffer aan de goden

was een laatste redmiddel dat bijvoorbeeld gebruikt kon worden bij nationale crisis490

Dit soort offers werd ook soms gebracht aan de doden Een voorbeeld hiervan zien we

in de Ilias491 Achilles offert enkele Trojanen aan de overleden Patroklos

Een mensenoffer is een ἄδαιτος θυσία492 De aanwezigen aten niet van het geslachte

vlees Dit zou immers kannibalisme worden

tijd en plaats heeft men het hier We besloten echter om de opsomming hier toch te maken om enkele voorbeelden te geven 487 Powel 1995 p 463 488 Lupu 2003 p 332 en 339 489 DNP 7 1999 p 1255 490 Henrichs in Reverdin Grange 1981 p 233 491 Ilias XXIII175 Zie Rudhardt 1958 p 280 492 Georgoudi 1999 80

99

427 Plantaardige offers

Πέμματα τίς λιπόωντα τίς Ἄρεiuml τῷ πτολιπόρθῳ

βότρυς τίς δὲ ῥόδων θῆκεν ἐμοὶ κάλυκας

Νύμφαις ταῦτα φέροι τις ἀναιμάκτους δὲ θυηλὰς

οὐ δέχομαι βωμοῖς ὁ θρασύμητις Ἄρης493

Dit is een epigram uit de 1e eeuw geschreven door Leonidas van Alexandria Het

gedicht maakt duidelijk dat zowel dierlijke als plantaardige offers nog voorkwamen in

de 1e eeuw Het offer diende ook bij de god te passen Voor een heldhaftige

oorlogsgod als Ares moest bloed vloeien terwijl de lieflijke Nymfen eerder nood

hadden aan plantaardige offers

Bij lsquoplantaardigersquo offers ging het meestal om producten zoals olie honing kaas

en offerkoeken πόπανα πελανοί of πέμματα494 Op basis van het offer van een

bepaald district kunnen we de volgende samenstelling van zorsquon offer geven alle

soorten graan ndash gerst en tarwe - koekjes gedroogde vruchten olie wijn honing

sesamzaad papavers look en kaas495 In bovenstaand epigram worden ook druiven

en bloemen vernoemd Voor dit soort offers hanteerde men de termen θύω en

καθαγίζω496

Over het algemeen kunnen we in de Romeinse tijd een stijgende interesse vaststellen

voor bloedeloze offers We zagen al dat dit te maken had met de invloed van

filosofische stromingen zoals het neopythagorisme

493 Prof Demoen reikte ons dit epigram aan 6324 Leonidas van Alexandria In Duumlbner 1871 p 216-217 ldquoWie offerde voor mij Ares de Stedenverwoester glanzende cakejes en druiven Wie heeft voor mij een boeket rozen neergelegd Iemand mag dit naar de Nymfen dragen Ik de onverschrokken Ares ontvang geen bloedeloze offergaven op mijn altarenrdquo 494 Bremmer in Ogden 2007 p 138 495 Michon Un deacutecret du degraveme de Cholargos relatif aux Thesmophories Meacutemoires de lrsquoAcad eacutemie des inscriptions et des belles-lettres 13 1923 1-24 Aangehaald door Detienne in Detienne Vernant 1979 p 191 De informatie komt uit de beschrijving van een offer in het district Cholargos in 334 vC 496 Rudhardt 1958 p 249

100

428 ἀναθήματα

ldquoOfferings of consumable goods such as animals and cereals were frequently

accompanied by votive offerings of a durable material (wood clay metal stone)rdquo497

Een speciale vorm van offers zijn de votiefoffers of ἀναθήματα498 Deze geschenken

aan de goden kwamen voort uit het principe lsquodo ut desrsquo of lsquodabo ut desrsquo499 Om een

god te bedanken voor een behaalde overwinning de genezing van een ziekte of het

krijgen van een kind schonk men een bepaald voorwerp De schenkingen waren heel

verscheiden Het kon gaan van het offeren van een kledingsstuk of gebruiksvoorwerp

tot het bouwen van een tempel Soms werd een replica geofferd van het offerdier dat

geslacht was500 Op die manier bleef het bewijs van het offeren nog langere tijd

zichtbaar Het meest werden houten πίνακα of schrijftafeltjes geofferd Deze waren

immers niet duur

Voor helden bestonden speciale wijgeschenken meestal een relieumlf dat de held

afbeeldde als gewapende ridder of bij een banket501

Deze offers werden dan in de tempel gelegd of opgehangen De schenkingen konden

zowel door een particulier als door de stad worden gedaan Deze offers droegen een

inscriptie met de naam van de schenker Dit verhoogde natuurlijk zijn prestige

Daarenboven stelde de mens zich niet nederig op Ook al dankte hij de goden

bijvoorbeeld voor de behaalde overwinning toch had hij hier ook zelf deel aan502

Het opvallendste aan een dergelijk votiefoffer is dat dit een vrijwillige schenking is van

mensen die gelukkig zijn Deze schenkingen worden ook wel eens χαριστήρια of

dankoffers genoemd

497 van Straten 1995 p 53 498 Yerkes 1955 p 87-89 499 We zijn er ons van bewust dat dit een Romeins principe is dat wordt toegepast op een Grieks gebruik Toch lijkt deze uitdrukking ons hier op zijn plaats 500 van Straten 1995 p 53 501 van Straten 1995 p 93-94 502 Rudhardt 1958 p 214 ev

101

43 OFFEREN BIJ PAUSANIAS

We vinden in de Perieumlgesis veel beschrijvingen van offers terug Dit onderdeel van de

Griekse religie interesseerde Pausanias dus erg Dat is niet zo verwonderlijk Offers

waren immers cruciaal om de goden gunstig te stemmen Pausanias beschrijft zowel

offers die in een ver verleden gebracht werden als nog gangbare rituelen Volgens

Ekroth zijn 10 op de 25 vermeldingen van offers rituelen die nog plaatsvinden in

Pausaniasrsquo tijd503

Aangezien we niet meteen monografieeumln vonden over dit onderwerp hebben we zelf

onderzoek verricht504 Later vonden we een artikel van Pirenne-Delforge dat het

offeren bij Pausanias behandelde505 Ook enkele andere auteurs diepten een bepaald

ritueel uit dat in de Perieumlgesis beschreven staat506 We zullen daarom de structuur van

ons eigen onderzoek behouden maar dit steeds aanvullen met bevindingen uit de

andere artikels

Hoe hebben we dit onderzoek aangepakt We zijn op zoek gegaan naar alle

passages in de Perieumlgesis waarin Pausanias spreekt over offeren Omdat we deze

fragmenten niet allemaal konden behandelen hebben we ons toegespitst op een

lexicaal onderzoek en getracht te ontdekken of Pausanias bepaalde offertermen in

speciale contexten gebruikt Dit deden we voor θύω en ἐναγίζω

Uit de fragmenten kwamen twee passages naar voor waarin Pausanias vertelt dat hij

zelf een offer brengt In de overige gevallen gaat het steeds om offers van anderen

De inhoud van deze passages kunnen we indelen in de volgende categorieeumln de

aanleiding voor een offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

mensenoffers De fragmenten die we zullen geven hebben we geselecteerd op basis

van hun relevantie voor een beter begrip van offeren bij Pausanias Daarnaast

probren we aan de hand van deze passages de algemene theorie rond offeren te

toetsen aan het gebruik bij Pausanias

503 Ekroth 2002 p 122 504 Enkele auteurs halen wel voorbeelden uit de Perieumlgesis aan Rudhardt 1958 van Straten 1995 Piccaluga in Reverdin Grange 1981 Yerkes 1955 Detienne Vernant 1979 Lupu 2003 505 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 109-134 506

Stratiki bestudeert de cultus voor de helden in de Perieumlgesis Stratiki 2002 Bonnechegravere toont aan dat het merkwaardige ritueel in Orthia in feite geen overblijfsel is van een antiek mensenoffer (Pausanias III169-10) Bonnechere 1993 p 11-22 Bruit behandelt het plantaardige offer van Pausanias in Figalieuml (Pausanias VIII421-7) Bruit Pausanias agrave Phigalie Sacrifice non sanglants et discours ideacuteologique Meacutetis (1986) 71-96 Ekroth bestudeert de offers voor helden in de Perieumlgesis Ekroth Pausanias et les sacrificial rituals of Greek hero-cults p 145-158 in Haumlgg R (ed) Ancient Greek hero cult Stockholm 1999 Deze laatste twee artikel konden we spijtig genoeg niet bemachtigen

102

Voordat we fragmenten citeren willen we eerst even aangeven dat de offers die

Pausanias uitgebreid beschrijft niet noodzakelijk representatief zijn voor het Griekse

offergebruik507 Hij vermeldt deze rituelen omdat ze interessant en merkwaardig zijn

Dit moeten we altijd in het achterhoofd houden

Nu zullen we eerst die passages uit de tekst onderzoeken waarin Pausanias over zijn

eigen offers vertelt

431 Pausanias offert zelf

Pausanias brengt zelf twee keer een offer We zullen even naar deze passages kijken

Het eerste offer wordt vermeld in boek II dat Korinthe en zijn omgeving behandelt Na

een beschrijving van Epidauros maakt Pausanias een kleine digressie over Aigina

het eiland tegenover Epidauros Eerst heeft hij het over de legendarische koning

Aiakos en zijn verwezelijkingen Hierna beschrijft hij een heiligdom voor Zeus In dit

heiligdom bevinden zich de standbeelden van Auxesia en Damia

ldquoτοῦτο δὲ τὸ ἱερὸν λέγουσιν Αἰακὸν ποιῆσαι τῷ Διίmiddot τὰ δὲ ἐς τὴν Αὐξησίαν καὶ

Δαμίαν ὡς οὐχ ὗεν ὁ θεὸς Ἐπιδαυρίοις ὡς τὰ ξόανα ταῦτα ἐκ μαντείας

ἐποιήσαντο ἐλαίας παρrsquo Ἀθηναίων λαβόντες ὡς Ἐπιδαύριοι μὲν οὐκ

ἀπέφερον ἔτι Ἀθηναίοις ἃ ἐτάξαντο οἷα Αἰγινητῶν ἐχόντων τὰ ἀγάλματα

Ἀθηναίων δὲ ἀπώλοντο οἱ διαβάντες διὰ ταῦτα ἐς Αἴγιναν ταῦτα εἰπόντος

Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ γνώμην ἦν εὖ

προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 ldquoMen zegt dat dit heiligdom (dat van Zeus) gemaakt was door Aiakos voor Zeus Het verhaal over Auxesia en Damia hoe de god geen regen bracht voor de Epidaurieumlrs hoe ze overeenkomstig de orakelspreuk deze houten beelden maakten met olijfhout van de Atheners hoe de Epidaurieumlrs de Atheners niet meer betaalden wat was vastgelegd omdat de Aigineten de beelden zouden hebben hoe de Atheners die om die reden overstaken naar Aigina omkwamen deze dingen zal ik niet schrijven omdat Herodotos elk van die dingen al nauwkeurig vertelde en ze dus al goed verteld zijn Enkel dit zal ik vertellen namelijk dat ik de beelden zag en aan hen offerde zoals het de gewoonte is in Eleusis te offerenrdquo

Pausanias maakt hier gebruik van een praeteritio De reden voor zijn stilzwijgen is het

feit dat het verhaal al goed door Herodotos verteld is 508 Waarom haalt hij het hier dan

507 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 508 Herodotos vertelt ons over een ruzie tussen Athene en Aigina ldquoἘπιδαυρίοισι ἡ γῆ καρπὸν

οὐδένα ἀνεδίδουmiddot περὶ ταύτης ὦν τῆς συμφορῆς οἱ Ἐπιδαύριοι ἐχρέωντο ἐν Δελφοῖσιmiddot ἡ δὲ

Πυθίη σφέας ἐκέλευε Δαμίης τε καὶ Αὐξησίης ἀγάλματα ἱδρύσασθαι καί σφι

ἱδρυσαμένοισι ἄμεινον συνοίσεσθαιrdquo Deze beelden moesten gemaakt worden van hout van de olijfboom Dus vroeger de Epidaurieumlrs aan de inwoners van Athene of ze daar een olijfboom mochten omhakken ldquoΟἱ δὲ ἐπὶ τοῖσδε δώσειν ἔφασαν ἐπrsquo ᾧ ἀπάξουσι ἔτεος ἑκάστου τῇ

103

nog eens aan Misschien wil hij gewoon tonen dat hij over voldoende kennis beschikt

en dus het verhaal wel degelijk kent Anderzijds is het ook goed mogelijk dat

Pausanias het verhaal van Auxesia en Damia wil vertellen om te kunnen schrijven dat

hij aan hen offerde Op die manier wil hij zijn eigen pieumlteit benadrukken

Hij offert lsquoκαθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrsquo Wat kunnen we hieronder

verstaan We kunnen niet met zekerheid vertellen wat Pausanias hier exact offert

Wel weten we dat hij plantaardige offers bracht509 De offers aan Auxesia en Damia

waren offers voor chtonische goden Zij waren immers oude goden van de

vruchtbaarheid510

Het tweede offer brengt hij in Arkadia We hebben eerst wat voorgeschiedenis nodig

In Arkadia op de berg Elaios op 55 km van Figalia bevindt zich een grot die gewijd

is aan lsquode zwarte Demeterrsquo De bewoners vertellen het verhaal van Poseidon en

Demeter die samen een dochter hadden lsquoDespoinarsquo Nadat hun kind door Hades werd

geroofd zou Demeter zwarte rouwkleren hebben aangetrokken en een tijd in deze

grot hebben vertoefd Daarom wordt deze Demeter lsquozwartrsquo genoemd De inwoners

stelden voor haar in deze grot een beeld op De bewoners vertelden Pausanias

ldquo(φασὶν οἱ Φιγαλεῖς) πεποιῆσθαι δὲ οὕτω σφίσι τὸ ἄγαλμαmiddot καθέζεσθαι μὲν

ἐπὶ πέτρᾳ γυναικὶ δὲ ἐοικέναι τἄλλα πλὴν κεφαλήνmiddot κεφαλὴν δὲ καὶ κόμην

εἶχεν ἵππου καὶ δρακόντων τε καὶ ἄλλων θηρίων εἰκόνες προσεπεφύκεσαν τῇ

κεφαλῇmiddot χιτῶνα δὲ ἐνεδέδυτο καὶ ltἐςgt ἄκρους τοὺς πόδαςmiddot δελφὶς δὲ ἐπὶ τῆς

χειρὸς ἦν αὐτῇ περιστερὰ δὲ ἡ ὄρνις ἐπὶ τῇ ἑτέρᾳ ἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον

ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ τὰ ἐς μνήνην

δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424 ldquoHaar beeld (van Demeter) werd op de volgende wijze gemaakt Ze was gezeten op een rots geheel als vrouw behalve haar hoofd Ze had het hoofd en het haar van een paard Uit haar hoofd groeiden beeltenissen van slangen en andere wilde beesten Ze was gehuld in een kleed dat tot aan haar voeten reikte Op haar ene hand zat een dolfijn op haar andere een duif Waarom men dit houten beeld zo

Ἀθηναίῃ τε τῇ Πολιάδι ἱρὰ καὶ τῷ Ἐρεχθέϊ Zo gebeurde het en de misoogsten waren voorbij Even later kwamen de Aigineten in opstand tegen de Epidaurieumlrs die hen overheersten Ze verwoestten het land en namen zelfs de standbeelden van Auxesia en Damia mee ldquoΚλεφθέντων δὲ τῶνδε τῶν ἀγαλμάτων οἱ Ἐπιδαύριοι τοῖσι Ἀθηναίοισι τὰ συνέθεντο

οὐκέτι ἐπετέλεονmiddot πέμψαντες δὲ οἱ Ἀθηναῖοι ἐμήνιον τοῖσι Ἐπιδαυρίοισιmiddot οἱ δὲ ἀπέφαινον

λόγῳ ὡς οὐκ ἀδικέοιενmiddot ὅσον μὲν γὰρ χρόνον εἶχον τὰ ἀγάλματα ἐν τῇ χώρῃ ἐπιτελέειν τὰ

συνέθεντο ἐπεὶ δὲ ἐστερῆσθαι αὐτῶν οὐ δίκαιοι εἶναι ἀποφέρειν ἔτι ἀλλὰ τοὺς ἔχοντας

αὐτὰ Αἰγινήτας πρήσσεσθαι ἐκέλευον Daarop eisten de Atheners dat de Aigineten de standbeelden zouden teruggeven maar zij gingen daar niet op in Herodotos V82-84 509 Kirk in Reverdin Grange 1981 p 77 Hier kan men lezen dat de offers in Eleusis voornamelijk plantaardig waren Zie ook Detienne in Detienne Vernant 1979 p 198 ev Pirenne-Delforge suggereert dat Pausanias hier taarten zou offeren In Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 510 Levi 1971sup3 p 201

104

maakte is duidelijk voor elke man met gezond verstand en die een goed geheugen heeftrdquo

Dit beeld gaat verloren en wordt niet vervangen Uit woede maakt Demeter het land

onvruchtbaar Daarom raadpleegden de Figalieumlrs het orakel van Delfi waar ze als

opdracht krijgen een nieuw beeld te laten maken voor de godin Dit nam Onatas van

Aigina op zich Dat beeld dat er ongeveer hetzelfde uitzag als het oorspronkelijke

houten beeld wilde Pausanias zien

ldquo ταύτης μάλιστα ἐγὼ τῆς Δήμητρος ἕνεκα ἐς Φιγαλίαν ἀφικόμην καὶ ἔθυσα

τῇ θεῷ καθὰ καὶ οἱ ἐπιχώριοι νομίζουσιν οὐδένmiddot τὰ δὲ ἀπὸ τῶν δένδρων τῶν

ἡμέρων τά τε ἄλλα καὶ ἀμπέλου καρπὸν καὶ μελισσῶν τε κηρία καὶ ἐρίων τὰ

μὴ ἐς ἐργασίαν πω ἥκοντα ἀλλὰ ἔτι ἀνάπλεα τοῦ οἰσύπου ἃ τιθέασιν ἐπὶ τὸν

βωμὸν ltτὸνgt ᾠκοδομημένον πρὸ τοῦ σπηλαίου θέντες δὲ καταχέουσιν αὐτῶν

ἔλαιον ταῦτα ἰδιώταις τε ἀνδράσι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος Φιγαλέων τῷ κοινῷ

καθέστηκεν ἐς τὴν θυσίαν hellip τὸ δὲ ἄγαλμα τὸ ὑπὸ τοῦ Ὀνάτα ποιηθὲν οὔτε

ἦν κατrsquo ἐμὲ οὔτε εἰ ἐγένετο ἀρχὴν Φιγαλεῦσιν ἠπίσταντο οἱ πολλοίmiddot τῶν δὲ

ἐντυχόντων ἡμῖν ἔλεγεν ὁ πρεσβύτατος γενεαῖς πρότερον τρισὶν ἢ κατrsquo αὐτὸν

ἐμπεσεῖν ἐς τὸ ἄγαλμα ἐκ τοῦ ὀρόφου πέτρας ὑπὸ τούτων δὲ καταγῆναι καὶ

ἐς ἅπαν ἔφασκεν αὐτὸ ἀφανισθῆναιmiddot καὶ ἔν γε τῷ ὀρόφῳ δῆλα καὶ ἡμῖν ἔτι ἦν

καθὰ ἀπερρώγεσαν αἱ πέτραιrdquo Pausanias VIII 42 11-13 ldquoHet was vooral voor deze Demeter dat ik naar Figalia was gekomen Ik bracht zoals de inwoners ook daar plegen te doen geen brandoffer voor de godin Het is de gewoonte druiven en andere vruchten van bomen te offeren evenals honingkoeken en onbewerkte wol die nog vol is met schapenvet Dat plaatsen ze op het altaar dat voacuteoacuter de grot is opgericht Nadat ze het erop hebben gelegd gieten ze er olijfolie over Dit offer doen de gewone mensen en ook de gemeenschap van Figalia elk jaar hellip Het beeld dat door Onatas gemaakt werd bestond al niet meer in mijn tijd De meeste Figalieumlrs wisten niet of het er vroeger was geweest De oudste persoon echter die ik tegenkwam vertelde me dat drie generaties voacuteoacuter zijn tijd stenen van het dak op het beeld waren gevallen Hij zei dat het beeld hierdoor gebroken was en helemaal vernield In het dak was het inderdaad ook voor mij nog duidelijk te zien waar de stenen eruit waren gevallenrdquo

Pausanias offert hier dus aan de zwarte Demeter in Figalia Deze passage is in vele

opzichten interessant Vooreerst is het niet toevallig dat Pausanias net deze godin

uitkiest om zijn offer aan te brengen Demeter staat bij hem hoog in aanzien evenals

haar geheimzinnige Dochter511

Pausanias beschrijft het oude beeld van Demeter dat helemaal verloren is gegaan

Hij voegt eraan toe dat het duidelijk is voor elke verstandige persoon die de tradities

kent waarom dit beeld er zo uitzag Over welke tradities heeft Pausanias het hier512

Zoals gezegd is Arkadia de meest afgelegen streek van Griekenland waar nog vele

oude tradities bewaard bleven Dit zien we ook in deze passage De inwoners

511 Zie supra ivm de Mysterieumln in Eleusis 512 We baseren ons op Levi 19714 p 476

105

vertellen hier nog het verhaal van Demeter en Poseidon die samen een kind

hadden513 Wat de gedaante van dit kind betreft wijken ze wel af van de oude

tradities Dit kind zou geen paard zijn maar een meisje Despoina Hiermee wordt dan

het verhaal van Demeters verblijf op aarde geassimileerd Ze zou in een grot in

Arkadia hebben verbleven Dit wijkt weer af van de traditionele versie als zou Demeter

op aarde hebben vertoefd bij koning Keleos in Eleusis

Het beeld had het hoofd en haar van een paard Dit heeft te maken met Poseidon De

oudste tradities associeerden deze man van Demeter met paarden514 Ook Demeter

zelf wordt wel eens met paarden geassocieerd Zo zien we haar op de fries van het

Parthenon afgebeeld op een paardenvel gezeten De slangen die uit haar hoofd

komen houden verband met het feit dat ze oorspronkelijk een chtonische godheid

was De dolfijn wordt dan weer geassocieerd met Poseidon terwijl de duif aan

Demeter zelf gerelateerd wordt Al deze verwijzingen komen uit oude tradities die aan

lsquoverstandige mannenrsquo dus nog bekend waren

Vervolgens toont Pausanias aan welke macht Demeter bezit Toen haar

oorspronkelijke beeld verloren ging en haar cultus verwaarloosd werd berokkende ze

de mensen op aarde veel leed Zoals we vaak zien in de Griekse verhalen biedt een

orakeluitspraak de oplossing Deze gelastte de inwoners Demeter in ere te herstellen

Men vereerde Demeter terug boven alle goden en liet een nieuw beeld bouwen515

Het is merkwaardig dat Pausanias speciaal naar Figalia gaat om dit beeld van

Onatas te zien Het was immers al verloren gegaan Wist Pausanias dit op voorhand

niet of was hij wel op de hoogte In dat laatste geval kunnen we aannemen dat deze

plaats voor Pausanias heilig of speciaal bleef zelfs nadat het beeld was verdwenen

Het offer zelf wordt door Pausanias maar heel kort beschreven Pausanias offert

volgens de plaatselijke traditie geen dierlijk offer dus Er wordt ook niet met wijn

geplengd Dit offer past bij een oude vruchtbaarheidsgodin zoals Demeter Volgens de

traditie werden er vroeger immers steeds offers zonder wijn ndash νηφάλια ndash gebracht

513 In de latere versie die bekender is geworden heeft Demeter met Zeus een dochter Persefone 514 Pausanias schrijft dit zelf ὠνομάσθαι δὲ Ἵππιον τὸν θεὸν πείθοιτο μὲν ἄν τις καὶ ἐπrsquo

αἰτίαις ἄλλαιςmiddot ἐγὼ δὲ εὑρετὴν ἱππικῆς ὄντα ἀπὸ τούτου σχεῖν καὶ τὸ ὄνομα εἰκάζω

Ὅμηρος μέν γε ἐν ἵππων ἄθλοις Μενελάῳ κατὰ τοῦ θεοῦ τούτου πρόκλησιν

περιέθηκεν ὅρκουmiddot ἵππων ἁψάμενος γαιήοχον ἐννοσίγαιον ὄμνυθι μηδὲν ἑκὼν τὸ ἐμὸν

δόλῳ ἅρμα πεδῆσαι Πάμφως δέ ὃς Ἀθηναίοις τοὺς ἀρχαιοτάτους ltτῶνgt ὕμνων ἐποίησεν

εἶναί φησι τὸν Ποσειδῶνα ἵππων τε δωτῆρα νεῶν τrsquo ἰθυκρηδέμνων οὕτω διὰ τὴν ἱππικὴν

καὶ οὐκ ἀπὸ ἑτέρας προφάσεως τὸ ὄνομα ἔσχηκενrdquo Pausanias VII219 515 Hierna volgt een uitweiding over de werken van Onatas Dit is een goed voorbeeld van het feit dat Pausanias de topografische volgorde soms doorbreekt om parallellen aan te halen

106

We zien dat zowel particulieren als de gemeenschap kunnen offeren Dit offer van de

stad Figalia gebeurt eacuteeacutenmaal per jaar

In de tien boeken zien we Pausanias maar twee keer offeren Is het toeval dat dit op

deze plaatsen gebeurde of voelde hij hier een opvallende pieumlteit Daar kunnen we

alleen maar over speculeren Demeter stond zoals gezegd bij Pausanias in hoog

aanzien Ook het eerste offer bracht hij aan oude goden van de vruchtbaarheid Hij

lijkt dus vooral aangetrokken tot deze chtonische goden Bovendien offert hij tweemaal

plantaardig Dit zou kunnen impliceren dat hij minder interesse had in dierlijke offers

We zullen ook zien dat hij mensenoffers ndash nog een stapje verder ndash afkeurt

We vonden een bevestiging voor deze stelling516 In boek VIII heeft Pausanias het

over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat Lykaon een tijdgenoot was van

Kekrops maar dat Kekrops lsquoverstandiger was dan Lykaon inzake religiersquo Kekrops was

immers de eerste die Zeus tot oppergod benoemde Bovendien stelde hij plantaardige

offers in

ldquoδοκῶ δὲ ἔγωγε Κέκροπι ἡλικίαν τῷ βασιλεύσαντι Ἀθηναίων καὶ Λυκάονι

εἶναι τὴν αὐτήν σοφίᾳ δὲ οὐχ ὁμοίᾳ σφᾶς ἐς τὸ θεῖον χρήσασθαι ὁ μὲν γὰρ

Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων μὲν ἠξίωσεν

οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ πελάνους

καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII22-3 ldquoIk meen dat Kekrops de koning van de Atheners even oud was als Lykaon maar dat ze inzake religie niet even wijs waren Hij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

Natuurlijk moeten we rekening houden met het feit dat Pausanias eerst schrijft dat

Kekrops de eerste was die Zeus de oppergod noemde Dit zou al een reden kunnen

zijn om hem verstandiger te achten We moeten echter nog een tweede en

belangrijker feit in rekening brengen Na dit fragment haalt Pausanias aan dat Lykaon

een mensenoffer hield Tegen mensenoffers is Pausanias zeker gekant Het kan dus

zijn dat hij het plantaardige offer van Kekpros stelt tegenover het mensenoffer van

Lykaon In dat geval krijgt het eerste offer Pausaniasrsquo voorkeur Over dierlijke offers

wordt hier niet gesproken Maar net omdat de vergelijking gemaakt wordt met een

plantaardig offer - en niet met een dierlijk offer - zouden we toch kunnen concluderen

dat Pausanias net plantaardige offers lsquoverstandigerrsquo vindt

516 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 129

107

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω

We bespraken reeds het verschil tussen θύω en ἐναγίζω in de loop van de

geschiedenis Ook Pausanias hanteert deze twee termen In enkele interessante

passages komt het verschil in betekenis tussen deze twee werkwoorden goed tot

uiting

De volgende passage behandelt Sikyon517 Pausanias bevindt zich in het centrum

binnen de zone met alle tempels Hier staat ook een tempel voor Herakles Naar

aanleiding van dit heiligdom beschrijft Pausanias de plaatselijke offergewoontes op

het festival

ldquoΦαῖστον ἐν Σικυωνίᾳ λέγουσιν ἐλθόντα καταλαβεῖν Ἡρακλεῖ σφᾶς ὡς ἥρωι

ἐναγίζονταςmiddot οὔκουν ἠξίου δρᾶν οὐδὲν ὁ Φαῖστος τῶν αὐτῶν ἀλλrsquo ὡς θεῷ

θύειν καὶ νῦν ἔτι ἄρνα οἱ Σικυώνιοι σφάξαντες καὶ τοὺς μηροὺς ἐπὶ τοῦ

βωμοῦ καύσαντες τὰ μὲν ἐσθίουσιν ὡς ἀπὸ ἱερείου τὰ δὲ ὡς ἥρωι τῶν κρεῶν

ἐναγίζουσιrdquo Pausanias II101 ldquoMen zegt dat Faistos naar Sikyon kwam en de mensen zag offeren aan Herakles als held Faistos weigerde iets dergelijks te doen Hij offerde aan hem als aan een god Ook nu nog slachten de Sikyonieumlrs een lam en verbranden de schenkels op het altaar terwijl ze het ene deel van het vlees opeten als van een offerdier aan een god en het andere deel offeren als aan een heldrdquo

Kunnen we het verschil beter duidelijk maken Niet alleen het woordgebruik verschilt

maar ook het offer zelf Bij een offer aan Herakles als god eet men een deel van het

vlees zelf op bij een offer voor de held Herakles wordt alles verbrand en volledig

vernietigd Het is echter wel opmerkelijk dat eenzelfde offerdier blijkbaar voor beide

rituelen gebruikt kan worden518

Ook de volgende passage illustreert heel goed het verschil tussen offers aan mensen

en goden519

Kleomedes had tijdens de Spelen in Olympia zijn tegenstander vermoord in een

bokswedstrijd Hij werd beschuldigd vals te hebben gespeeld en werd zonder prijs

naar huis gestuurd Uit woede deed hij daar een school instorten - door de centrale

steunpilaar om te stoten - zodat 60 kinderen onder het puin bedolven werden

Kleomedes zocht in het heiligdom van Athena bescherming tegen de woedende

517 Zie ook Pirennnne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 120 518 Zie Ekroth 2002 p 101 519 Ook Ekroth citeert deze passage Volgens haar is de belangrijkste reden om lsquoheldrsquo genoemd te worden extreem zijn geweest in het leven of in de dood Ekroth in Ogden 2007 p 104-105

108

menigte Hij kroop in een kist en toen de inwoners deze openden bleek ze leeg te

zijn Daarom raadpleegden de inwoners een orakel Ze kregen het volgende

antwoord

ldquo ὕστατος ἡρώων Κλεομήδης Ἀστυπαλαιεύς ὃν θυσίαις τιμᾶltθrsquo ἅgtτε μηκέτι

θνητὸν ἐόνταrdquo Pausanias VI98 ldquoDe laatste held is Kleomedes van Astypalaieus Eer hem met offers omdat hij niet meer sterfelijk isrdquo

Aangezien Kleomedes niet langer als held wordt beschouwd maar nu ook als god is

op hem het werkwoord θύω van toepassing

Pausanias vertelt hier wie bepaalde offers instelde in Messene We zien offeren aan

de rivier als aan een god en aan Eurytos als aan een held

ldquoΣυβότας δὲ ὁ Δωτάδα τῷ τε ποταμῷ κατεστήσατο τῷ Παμίσῳ κατὰ ἔτος

ἕκαστον θύειν τὸν βασιλεύοντα καὶ Εὐρύτῳ τῷ Μελανέως ἐναγίζειν ἐν

Οἰχαλίᾳ πρὸ τῆς τελετῆς τῶν Μεγάλων θεῶν ἀγομένης ἔτι ἐν Ἀνδανίᾳrdquo Pausanias IV310 ldquoSybotas de zoon van Dotadas stelde het jaarlijkse offer in van de koning aan de rivier Pamisos evenals de offers aan Eurytos de zoon van Melaneos in Oichalia voacuteoacuter de Mysterieumln van de Grote Godinnen die nog altijd in Andania gehouden wordenrdquo

De volgende passus speelt zich af in Amyklai in Lakonia In het centrum staan

bronzen drievoeten en een troon die Pausanias uitgebreid beschrijft De troon bestaat

uit verschillende delen Tussen de zitplaatsen zijn standbeelden opgesteld Het

voetstuk van zorsquon beeld is gemaakt in de vorm van een altaar Men vertelt dat daarin

Hyakinthos is opgebaard520 Daarom heeft op de Hyakinthia het volgende ritueel

plaats

ldquoκαὶ Ὑακινθίοις πρὸ τῆς τοῦ Ἀπόλλωνος θυσίας ἐς τοῦτον Ὑακίνθῳ τὸν

βωμὸν διὰ θύρας χαλκῆς ἐναγίζουσινmiddotrdquo Pausanias III193 ldquoTijdens de Hyakinthia offert men voacuteoacuter het offer aan Apollo op dit altaar aan Hyakinthos door een bronzen deurrdquo

Ook hier verschilt het vocabularium dat gehanteerd wordt bij de mens Hyakinthos

tegenover dat van de god Apollon 520 In de eerder vermelde opdeling van Stratiki is Hyakinthos een stichter-held Hij heeft zijn heiligdom in de stad Het is een lokale god die later als held wordt vereerd Stratiki 2002 p 76

109

Langs de weg van Megalopolis naar Messene staat een heiligdom voor de lsquoManiairsquo521

Dit is volgens Pausanias een bijnaam voor de Eumeniden Hier maakten deze

godinnen Orestes immers zo gek na het doden van zijn moeder dat hij zijn eigen

vinger afbeet Deze passage geeft ons inzicht in de manier waarop de Grieken hun

goden indeelden De zwarte Eumeniden symboliseren voor Orestes de chtonische

goden Zij brengen onheil en moeten met offers bedaard worden De witte Eumeniden

daarentegen zijn voor hem goede godinnen Hen dankt hij voor het goede dat hem

overkomt

ldquo πεποίηται δὲ Εὐμενίσι καὶ αὐτόθι ἱερόν ταύτας τὰς θεάς ἡνίκα τὸν Ὀρέστην

ἔκφρονα ἔμελλον ποιήσειν φασὶν αὐτῷ φανῆναι μελαίναςmiddot ὡς δὲ ἀπέφαγε

τὸν δάκτυλον τὰς δὲ αὖθις δοκεῖν οἱ λευκὰς εἶναι καὶ αὐτὸν σωφρονῆσαί τε

ἐπὶ τῇ θέᾳ καὶ οὕτω ταῖς μὲν ἐνήγισεν ἀποτρέπων τὸ μήνιμα αὐτῶν ταῖς δὲ

ἔθυσε ταῖς λευκαῖςrdquo Pausanias VIII343 ldquoHier werd een heiligdom voor de Eumeniden opgericht Men zegt dat deze godinnen toen ze op het punt stonden om Orestes buiten zinnen te brengen aan hem zwart schenen Toen hij zijn vinger had afgebeten echter schenen ze hem opnieuw wit te zijn en door het zien kwam hij terug bij zinnen Daarom offerde hij aan de enen om hun wraak af te weren en aan de anderen offerde hij als aan goden ldquo

In strikte zin is θύω dus van toepassing op de goden en ἐναγίζω op helden We zullen

echter zien dat Pausanias vaak afwijkt van deze indeling De term θύω krijgt bij hem

een algemeen karakter en kan voor verschillende doeleinden gebruikt worden

Ἐναγίζω daarentegen is enkel van toepassing op offers voor mensen en ndash

uitzonderlijk ndash chtonische godheden die helemaal vernietigd worden Het gebruik van

de term hangt dus zowel af van het statuut van de bestemmeling als van de soort

actie die ondernomen wordt Wanneer er van het offer wordt gegeten wordt er nooit

van ἐναγίζω gesproken 522

Wanneer Pausanias offers aan helden bespreekt gebruikt hij even vaak de term θύω

als ἐναγίζω523 Volgens Ekroth hanteert hij steeds de term ἐναγίζω wanneer hij

expliciet het graf of het begraafritueel vernoemd In de andere gevallen wanneer hij

het heeft over een heiligdom of altaar spreekt hij over θύω

Pirenne-Delforge meent dat dit fragment over de Eumeniden een uitzondering is op

de algemene theorie In deze passage worden het apotropeiumlsche offer en het

521 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 125 522 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132-133 523 Ekroth 2002 p 125

110

zoenoffer tegenover elkaar geplaatst Ze meent echter dat eacuteeacuten enkel voorbeeld de

algemene theorie niet onderuit kan halen

4321 ἐναγίζω

We treffen bij Pausanias 29 keer de term ἐναγίζω aan524 Het gebruik van de term is

min of meer gelijkmatig verdeeld over de 10 boeken Opvallend is dat deze term

slechts eacuteeacutenmaal wordt gebruikt om offers voor chtonische goden aan te duiden Alle

andere passages hebben betrekking op offers aan helden of gewone mensen die

vereerd worden Vooral deze laatste categorie verdient aandacht In bepaalde

passages lezen we dat personen vereerd worden op aanraden van een orakel Deze

mensen werden echter gedurende hun leven niet als held beschouwd Vaak hadden

ze zelfs schandelijke daden zoals moord op hun geweten De goden lijken hen echter

na hun dood vergiffenis te hebben geschonken

We geven enkele voorbeelden die samen een representatief beeld vormen van het

gebruik van ἐναγίζω bij Pausanias

Pausanias vertelt de geschiedenis van het eiland Theras Het werd genoemd naar zijn

stichter Daarom offeren de inwoners nog steeds aan hem

ldquoκαὶ Θήρας μὲν τῇ τε νήσῳ μετέβαλεν ἀφrsquo ἑαυτοῦ τὸ ὄνομα καί οἱ καὶ νῦν ἔτι

οἱ Θηραῖοι κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν ὡς οἰκιστῇmiddotrdquo Pausanias III18 ldquoTheras veranderde de naam van het eiland in de zijne Aan hem brengen ook nu nog de inwoners van Theras elk jaar offers als aan de stichterrdquo

In Pisa ligt de graftombe van de vrijers van Hippodameia gedood door Oinomaos

Pelops richtte voor hen een monument op en stelde offers in

ldquo τούτοις μέν δὴ ἐνταῦθά ἐστι τὸ μνῆμα καὶ τὸν Πέλοπα ἡνίκα τῶν Πισαίων

ἔσχε τὴν ἀρχήν φασὶν ἐναγίζειν αὐτοῖς ἀνὰ πᾶν ἔτοςrdquo Pausanias VI2111

524

ἐναγίζειν IV310 IV323 VI2111 VII1714 VIII237 IX515 IX183 IX184 ἐναγίζει V44 ἐναγίζουσιν II117 III18 III193 VII1910 VII241 VIII1410 VIII1412 VIII412 IX385 X246 ἐναγίζουσι I44 II101 II203 VII178 VII209 IX296 ἐναγιζόντων IX183 ἐναγίζοντας II101 ἐνήγιζε IX136 ἐνήγισεν VIII343 Ook Pirenne-Delforge maakt deze optelsom Ze voegt er evenwel eacuteeacuten passage aan toen waarin ἐναγισμός voorkomt V42 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 121

111

ldquoVoor deze personen bevindt zich hier een gedenkteken Men zegt dat Pelops wanneer hij heerser was geworden over de mensen van Pisa elk jaar aan hen offerde

Dicht bij Kondylea staat een tempel voor Artemis525 Ooit waren kinderen daar aan het

spelen Ze bonden een touw rond de nek van het beeld van de godin en zeiden dat ze

gewurgd was De inwoners bekogelden de kinderen vervolgens met stenen en

doodden hen Hierop werden de vrouwen ziek en brachten dode kinderen ter wereld

Het orakel raadde hen vervolgens aan de gestenigde kinderen te begraven en elk jaar

aan hen te offeren als aan helden Volgens Ekroth waren de offers aan de kinderen

nodig omdat ze geen behoorlijke begrafenis hadden gekregen526

ldquoἐς ὃ ἡ Πυθία θάψαι τε τὰ παιδία ἀνεῖπε καὶ ἐναγίζειν αὐτοῖς κατὰ ἔτοςmiddot

ἀποθανεῖν γὰρ αὐτὰ οὐ σὺν δίκῃrdquo Pausanias VIII237 ldquo (Dit gebeurde) tot op het moment dat de Pythia oplegde de kinderen te begraven en elk jaar aan hen te offerenrdquo

In Delfi bevindt zich het graf van Neoptolemos Achillesrsquo zoon Aan hem worden elk

jaarlijks offers gebracht

ldquoἐξελθόντι δὲ τοῦ ναοῦ καὶ τραπέντι ἐς ἀριστερὰ περίβολός ἐστι καὶ

Νεοπτολέμου τοῦ Ἀχιλλέως ἐν αὐτῷ τάφοςmiddot καί οἱ κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν οἱ

Δελφοίrdquo Pausanias X246 ldquoWanneer je de tempel verlaat en naar links draait staat daar een omheining met het graf van Neoptomelos Achilleusrsquo zoon De Delfieumlrs offeren elk jaar aan hemrdquo

4322 θύω

We treffen meer dan honderd keer de term θυσία of een vorm van θύω aan527

Net zoals andere auteurs gebruikt dus ook Pausanias de term θύω heel ruim zowel

voor offers aan goden als aan helden Deze term wordt zowel gebruikt voor dierlijke

en plantaardige offers als voor offers die helemaal verbrand worden528

Volgens Pirenne-Delforge vermeldt Pausanias vier types θυσία-offers Hij beschrijft

het kunstwerk dat een offer of offerdier uitbeeldt Op andere plaatsen maakt het offer

525 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 124 526 Ekroth 2002 p 96 527 Pirenne-Delforge maakte de complete optelsom 165 keer een vorm van θύω en 79 keer θυσία Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 113 528 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132

112

gewoon deel uit van een verhaal dat hij vertelt Soms vertelt hij een aitiologisch

verhaal Hij beschrijft ten slotte ook bepaalde offers die in zijn tijd nog in gebruik zijn

Wij deelden de offers echter in twee categorieeumln in We geven eerst enkele

voorbeelden van het gebruik van deze term voor de goden Daarna zullen we zien dat

θύω ook in ruimere zin gebruikt wordt

Offers aan de goden

De Lakedaimonieumlrs willen een expeditie ondernemen tegen de Perzen Voor zijn

vertrek wil hun leider Agesilaos eerst aan Artemis offeren om een succesvolle tocht te

vragen

ldquoἀφίκετο ἐς Αὐλίδα τῇ Ἀρτέμιδι θύσων ὅτι καὶ Ἀγαμέμνων

ἐνταῦθα ἱλασάμενος τὴν θεὸν τὸν ἐς Τροίαν στόλον ἤγαγενrdquo Pausanias III93 ldquoHij kwam aan in Aulis om te offeren aan Artemis omdat ook Agamemnon nadat hij daar de godin gesmeekt had de vloot naar Troje had geleidrdquo

In Hermione bevindt zich een heiligdom voor Eileithyia Aan haar offeren de inwoners

elke dag

ldquoἄλλως μὲν δὴ κατὰ ἡμέραν ἑκάστην καὶ θυσίαις καὶ θυμιάμασι μεγάλως τὴν

θεὸν ἱλάσκονταιmiddotrdquo Pausanias II3511 ldquoBovendien stemmen ze elke dag met offers en geuren de godin zeer gunstigrdquo

Op de berg Lykaon in Arkadia staat een altaar voor Zeus Lykaos De offerceremonie

lijkt geheim te zijn en Pausanias gaat er dus niet in detail op in

ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν ἐν ἀπορρήτῳmiddotrdquo Pausanias VIII387 ldquo Op dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaiosrdquo

In deze voorbeelden wordt de term θύω in zijn enge betekenis gebruikt dit is het

offeren aan de goden De betekenis van θύω is echter meestal ruimer zoals in de

volgende voorbeelden

113

Offers aan mensen of voorwerpen

In Korinthe staat de graftombe van de kinderen van Medea Nadat deze kinderen op

aanstoken van Medea dodelijke geschenken hadden gebracht aan Glauke hun

stiefmoeder werden ze door de inwoners van Korinthe gestenigd Omdat de kinderen

onschuldig vermoord waren stierven ook alle babyrsquos in Korinthe totdat de inwoners

aan Medearsquos kinderen offerden529

ldquoἅτε δὲ τοῦ θανάτου βιαίου καὶ οὐ σὺν τῷ δικαίῳ γενομένου τὰ τέκνα

Κορινθίων τὰ νήπια ὑπrsquo αὐτῶν ἐφθείρετο πρὶν ἢ χρήσαντος τοῦ θεοῦ θυσίαι

τε αὐτοῖς ἐπέτειοι κατέστησαν καὶ Δεῖμα ἐπεστάθη rdquo Pausanias II 37 ldquoOmdat hun dood (van Mermeros en Feres de kinderen van Medea) gewelddadig was en niet gerechtvaardigd werden de babyrsquos van de Korinthieumlrs gedood door hen totdat men door een orakelspraak van de god jaarlijkse offers voor hen instelde en (een standbeeld van) Verschrikking werd opgerichtrdquo

Op de weg van Sparta naar Arkadia staat een heiligdom voor Achilles Hier brengen

de jongeren die aan een sportwedstijd gaan deelnemen offers

ldquoἀνοίγειν δὲ αὐτὸ οὐ νομίζουσινmiddot ὁπόσοι δrsquo ἂν τῶν ἐφήβων ἀγωνιεῖσθαι

μέλλωσιν ἐν τῷ Πλατανιστᾷ καθέστηκεν αὐτοῖς τῷ Ἀχιλλεῖ πρὸ τῆς μάχης

θύεινrdquo Pausanias III208 ldquoHet is niet de gewoonte dat dit (heiligdom) open is Alle jongeren echter die van plan zijn deel te nemen aan de wedstrijd in Platanistas kunnen aan Achilleus offeren voor de wedstrijdrdquo

In Chaironeia bevindt zich de scepter die door Homeros in de Ilias uitgebreid wordt

beschreven530 De scepter is voor de inwoners zeer belangrijk owv zijn geschiedenis

en omdat er bepaalde eigenschappen aan worden toegeschreven Zo zouden de

Fokieumlrs in het verleden met deze scepter goud hebben ontdekt De scepter bevindt

zich niet in een tempel maar wordt door de priesters thuis bewaard

ldquoναὸς δὲ οὐκ ἔστιν αὐτῷ δημοσίᾳ πεποιημένος ἀλλὰ κατὰ ἔτος ἕκαστον ὁ

ἱερώμενος ἐν οἰκήματι ἔχει τὸ σκῆπτρονmiddot καί οἱ θυσίαι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν

θύονται καὶ τράπεζα παράκειται παντοδαπῶν κρεῶν καὶ πεμμάτων

πλήρηςrdquo Pausanias IX4012 ldquoEr is geen openbare tempel voor gemaakt maar een priester houdt elke keer een jaar lang de scepter in huis En elke dag worden er offers aan gebracht en ernaast staat een tafel vol met allerlei soorten vlees en gebakrdquo

529 Stratiki classeert deze kinderen onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87 530 Ilias 2101 ev

114

Het is toch wel zeer merkwaardig dat niet alleen voor mensen een terminologie wordt

gebruikt die oorspronkelijk alleen op de goden van toepassing was maar ook voor

materieumlle voorwerpen zoals deze scepter

433 Een selectie van passages

Tot nu toe hebben we ons alleen toegespitst op het lexicale verschil tussen de

offertermen Nu zullen we op zoek gaan naar de passages in de Perieumlgesis die meer

informatie geven over deze offers We delen de voorbeelden in vijf categorieeumln in de

aanleiding voor een (eerste) offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

ten slotte mensenoffers De passages zullen de algemene theorie rond offeren

illustreren of merkwaardige rituelen behandelen

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer531

Dichtbij Hermione staat een ommuurd heiligdom voor Afrodite Net buiten de muur

staat een tempel voor Poseidon Deze werd boos op de inwoners en maakte het land

onvruchtbaar De reden voor de wrok van Poseidon vermeldt Pausanias niet

Waarschijnlijk was Poseidons cultus verwaarloosd en was hij hiedoor vertoornd Na

het brengen van offers was hij de mensen meteen weer goed gezind

We zeiden eerder al dat de Olympische goden goedaardig zijn maar soms in woede

kunnen uitbarsten Deze passage illustreert dit

ldquoἔστι δὲ ἔξω τείχους καὶ Ποσειδῶνος ἱερὸν Φυταλμίουmiddot μηνίσαντα γάρ σφισι

τὸν Ποσειδῶνα ποιεῖν φασιν ἄκαρπον τὴν χώραν ἅλμης ἐς τὰ σπέρματα καὶ

τῶν φυτῶν τὰς ῥίζας καθικνουμένης ἐς ὃ θυσίαις τε εἴξας καὶ εὐχαῖς οὐκέτι

ἅλμην ἀνῆκεν ἐς τὴν γῆνrdquo Pausanias II328 ldquoBuiten de muur is een heiligdom voor Poseidon de Vaderlandse Men zegt immers dat Poseidon toen hij boos was op hen het land onvruchtbaar maakte Zout water bereikte het graan en de wortels van de planten tot op het moment dat hij gehoor gaf aan de gebeden en het zeewater niet meer toeliet op de aarderdquo

In Troiumlzen staat een heiligdom voor Hippolytos532 Aan hem worden offers gebracht

Een reden voor het instellen van deze offers geeft Pausanias niet maar hij vindt het

merkwaardig genoeg om de naam te citeren van wie als eerste offerde Diomedes Dit

531 Naast de voorbeelden die wij hier geven haalt Pirenne-Delforge nog andere passages aan II154 IV39-10 V17 V131-2 IX351 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 532 Hippolytos klasseert Stratiki onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87

115

geldt ook voor het volgende voorbeeld dat zich afspeelt in Boiotieuml op de berg

Helikon533

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddotrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze dingen maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytosrdquo

ldquoθῦσαι δὲ ἐν Ἑλικῶνι Μούσαις πρώτους καὶ ἐπονομάσαι τὸ ὄρος ἱερὸν εἶναι

Μουσῶν Ἐφιάλτην καὶ Ὦτον λέγουσινmiddotrdquo Pausanias IX291 ldquoMen zegt dat Efialtes en Otos de eersten waren die op de Helikon aan de Muzen offerden en de berg gewijd noemden aan de Muzenrdquo

Vaak wordt ook geofferd om de goden te bedanken in dit geval voor een behaalde

overwinning Het verhaal gaat als volgt De Thessalieumlr Epopeus wordt koning van

Sikyon Tijdens zijn regering vallen vijandige troepen van Thebe het land binnen

Epopeus won de veldslag en als dank bouwt hij een tempel voor Athena

ldquoἘπωπεὺς δὲ τὸ μὲν παραυτίκα ἐπινίκια ἔθυε καὶ Ἀθηνᾶς ᾠκοδόμει ναόνrdquo Pausanias II63 ldquoEpopeus offerde dadelijk voor zijn overwinning en bouwde een tempel voor Athenardquo

4332 De ceremonie

De volgende passage speelt zich af in Athene534 Pausanias beschrijft enkele

standbeelden die volgens hem staaltjes zijn van echt vakmanschap Eeacuten van deze

beelden stelt Zeus voor Pausanias voegt er aan toe welke offergewoontes bij dat

beeld horen Dit offer is interessant om van twee redenen Vooreerst gaat het om een

combinatie van een dierlijk en een plantaardig offer Men strooit graan op het altaar en

laat de offerdieren los zodat ze van het graan eten Aangezien het dier eerst het graan

moet opeten worden zowel dier als graan geofferd535 Bovendien maken we hier

kennis met een speciale priester die zelfs een eigen naam had de lsquorunderslachterrsquo

533 Dit voorbeeld vinden we ook terug in Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 en Stratiki 2002 p 91 534 Ook Pirenne-Delforge haalt deze passage aan in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 535 Volgens Burkert houdt dit offer verband met een oude schuldgedachte De dieren moeten gedood worden omdat ze zich te goed doen aan het plantaardige offer Bremmer in Ogden 2007 p 142

116

Nadien brengen de aanwezigen de bijl voor het gerecht omdat dit voorwerp het dier

had gedood Niet de priester maar de bijl was schuldig De functies bij deze

ceremonie lagen dus op voorhand vast Dit oude ritueel vond plaats op het Atheense

festival Dipolieia536

ldquoκαὶ Διός ἐστιν ἄγαλμα τό τε Λ ε ω χ ά ρ ο υ ς καὶ ὁ ὀνομαζόμενος Πολιεύς ᾧ

τὰ καθεστηκότα ἐς τὴν θυσίαν γράφων τὴν ἐπrsquo αὐτοῖς λεγομένην αἰτίαν οὐ

γράφω τοῦ Διὸς τοῦ Πολιέως κριθὰς καταθέντες ἐπὶ τὸν βωμὸν μεμιγμένας

πυροῖς οὐδεμίαν ἔχουσι φυλακήνmiddot ὁ βοῦς δέ ὃν ἐς τὴν θυσίαν ἑτοιμάσαντες

φυλάσσουσιν ἅπτεται τῶν σπερμάτων φοιτῶν ἐπὶ τὸν βωμόν καλοῦσι δέ τινα

τῶν ἱερέων βουφόνον ltὃς κτείνας τὸν βοῦνgt καὶ ταύτῃ τὸν πέλεκυν ῥίψαςmdash

οὕτω γάρ ἐστίν οἱ νόμοςmdash οἴχεται φεύγωνmiddot οἱ δὲ ἅτε τὸν ἄνδρα ὃς ἔδρασε τὸ

ἔργον οὐκ εἰδότες ἐς δίκην ὑπάγουσι τὸν πέλεκυνrdquo Pausanias I244 ldquoEr is ook een standbeeld van Zeus gemaakt door Leochares en de zogenoemde (Zeus) Polieus Ik zal de voorgeschreven methode beschrijven waarop aan hem geofferd wordt zonder de vertelde oorzaak hiervoor neer te pennen Men plaatst op het altaar van Zeus Polieus gerst gemengd met tarwe zonder bewaking Het rund dat ze klaargemaakt hebben voor het offer en bewaken gaat naar het altaar en eet het graan op Men noemt eacuteeacuten van de priesters lthij die het rund doodtgt de lsquorunderslachterrsquo Hij slacht het rund en de bijl hier weggooiend ndash zo is immers de gewoonte ndash vlucht hij weg De anderen brengen de bijl voor het gerecht alsof ze de man die de daad voltrok niet kennenrdquo

Het volgende fragment gaat weer over het offer dat Pausanias zelf brengt aan de

zwarte Demeter in Figalia Hij beschrijft de gewoontes van de lokale bevolking Ook

hier krijgen we te maken met speciale functionarissen bij het offeren

ldquoἱέρεια δέ σφισίν ἐστιν ἡ δρῶσα σὺν δὲ αὐτῇ καὶ τῶν ἱεροθυτῶν καλουμένων

ὁ νεώτατοςmiddot οἱ δέ εἰσι τῶν ἀστῶν τρεῖς ἀριθμόνrdquo Pausanias VIII4212 ldquoZij hebben een priesteres die de riten volbrengt en bij haar is de jongste van de zogenoemde lsquoOfferaarsrsquo Dit zijn drie burgersrdquo

In Olympia beschrijft Pausanias het altaar voor Zeus537 Het werd gemaakt van de as

van de dijbeenderen van de offerdieren Dit altaar is enorm groot De basis van het

altaar of lsquoprothysisrsquo heeft een omtrek van bijna 40 meter Het gedeelte dat op deze

basis staat heeft een omtrek van om en bij de 10 meter Het altaar heeft een totale

hoogte van bijna 7 meter In de vertaling staat dus niet voor niets lsquoklimmenrsquo Men offert

op het laagste deel van het altaar maar verbrandt daarna de dijbeenderen

536 van Straten 1995 p 51 Pausanias heeft het nog eens over dit offer in I2810 Hier benadrukt hij de bijl die voor het gerecht wordt gebracht 537 Deze passage wordt ook vermeld door Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 116

117

bovenaan538 De toegang tot het altaar is beperkt Alleen de vrouwen van Olympia zelf

mogen de basis betreden Op het hogere gedeelte zijn zelfs alleen mannen

toegelaten

Dagelijks wordt daar door de Elieumlrs aan Zeus geofferd Jaarlijks vindt er een speciale

ceremonie plaats Eind maart begin april wordt een nieuw deeg gemaakt om op het

altaar te plaatsen Dit is de taak van de μάντεις Het zijn dus speciaal aangestelde

functionarissen die over het offer waken Dit deeg wordt gemaakt door as te mengen

met water uit de Alfeios een heilige rivier gewijd aan Zeus539 Het belang van de

aanwezigheid van water wordt ook hier weer duidelijk

ldquoτοῦ βωμοῦ δὲ τοῦ ἐν Ὀλυμπίᾳ κρηπῖδος μὲν τῆς πρώτης προθύσεως

καλουμένης πόδες πέντε καὶ εἴκοσι καὶ ἑκατόν ἐστι περίοδος τοῦ δὲ ἐπὶ τῇ

προθύσει περίμετρος ἐπακτοῦ πόδες δύο καὶ τριάκονταmiddot τὸ δὲ ὕψος τοῦ βωμοῦ

τὸ σύμπαν ἐς δύο καὶ εἴκοσιν ἀνήκει πόδας αὐτὰ μὲν δὴ τὰ ἱερεῖα ἐν μέρει τῷ

κάτω τῇ προθύσει καθέστηκεν αὐτοῖς θύειν τοὺς μηροὺς δὲ ἀναφέροντες

ltἐςgt τοῦ βωμοῦ τὸ ὑψηλέστατον καθαγίζουσιν ἐνταῦθα ἀναβασμοὶ δὲ ἐς

μὲν τὴν πρόθυσιν ἀνάγουσιν ἐξ ἑκατέρας τῆς πλευρᾶς λίθου πεποιημένοιmiddot τὸ

δὲ ἀπὸ τῆς προθύσεως ἐς τὸ ἄνω τοῦ βωμοῦ τέφρας παρέχεται ltκαὶgt

ἀναβασμούς ἄχρι μὲν δὴ τῆς προθύσεως ἔστιν ἀναβῆναι καὶ παρθένοις καὶ

ὡσαύτως γυναιξίν ἐπειδὰν τῆς Ὀλυμπίας μὴ ἐξείργωνταιmiddot ἀπὸ τούτου δὲ ἐς

τὸ ἀνωτάτω τοῦ βωμοῦ μόνοις ἔστιν ἀνδράσιν ἀνελθεῖν hellip κατrsquo ἔτος δὲ

ἕκαστον φυλάξαντες οἱ μάντεις τὴν ἐνάτην ἐπὶ δέκα τοῦ Ἐλαφίου μηνὸς

κομίζουσιν ἐκ τοῦ πρυτανείου τὴν τέφραν φυράσαντες δὲ τῷ ὕδατι τοῦ

Ἀλφειοῦ κονιῶσιν οὕτω τὸν βωμόν ὑπὸ δὲ ἄλλου τὴν τέφραν ὕδατος

ποιηθῆναι πηλὸν οὐ μή ποτε ἐγγένηταιmiddotrdquo Pausanias V139-11 ldquoHet eerste onderdeel van het altaar in Olympia prothysis genoemd heeft een omtrek van 125 voet De omtrek van het deel op de prothysis bedraagt 32 voet De totale hoogte van het altaar reikt tot 22 voet Het is de gewoonte de offerdieren zelf te offeren op het laagste deel de prothysis De schenkels echter brengt men naar het hoogste deel van het altaar en verbrandt men daar als offer De treden leiden naar de prothysis en zijn aan beide zijden gemaakt van steen maar die van de prothysis naar het hogere gedeelte van het altaar bestaan uit hete as alsook de treden Tot aan de prothysis mogen ook meisjes en op dezelfde manier vrouwen naar boven gaan wanneer ze niet buitengesloten zijn van Olympia Alleen mannen mogen echter van dit deel naar het hoogste deel van het altaar klimmen hellip Elk jaar waken de zieners over de 19e dag van de maand Elafios en brengen dan de as uit het raadhuis Ze mengen het met water van de Alfeios en strooien dit op het altaar Nooit mag de as met ander water tot een deeg worden gemaaktrdquo

In Plataia vertelt Pausanias ons een mooie legende540 Toen Hera eens boos was op

Zeus en zich in Euboia had teruggetrokken wilde Zeus het goedmaken en ging te

538 Voor het verbranden van de offergaven wordt een speciale term gebruikt καθαγίζω Op deze terminologie zullen we later terugkomen 539 Ook Meuli vermeldt dit gebruik in Meuli 1975 p 945 540 Zie ook Knoepfler en Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 343-374 en p 118

118

rade bij Kithairon de verstandigste van alle mensen Deze raadde de god aan om een

houten beeld van een vrouw te maken en te zeggen dat hij met dit meisje Plataia

genaamd zou trouwen Toen Hera dit te weten kwam haastte ze zich naar Zeus Bij

aankomst merkte ze dat Plataia in werkelijkheid slechts een houten beeld was en dus

werd hun ruzie bijgelegd Omdat men houten beelden lsquodaidalarsquo noemde viert men

vanaf dat moment in Plataia het festival lsquoDaidalarsquo Elk jaar sturen alle steden in de

buurt houten beelden naar Plataia om Zeusrsquo schijnhuwelijk te vieren De beelden

worden naar de top van de berg Kithairon gebracht waar een houten altaar wordt

gebouwd Aangezien het altaar mee opbrandt moet het elke keer opnieuw

opgetrokken worden De afgevaardigden van de buursteden offeren een koe aan Hera

en een stier aan Zeus

Voordat de dieren geofferd worden worden plengoffers gebracht Hierbij worden ze

besprenkeld met wijn en geurwater of wierook Dit was het gangbare gebruik Wat

daarop volgde kwam echter minder voor De offerdieren worden - samen met de

houten beelden - helemaal opgebrand voor de goden Dit noemt men ὁλοκαυτέω541

Dit waren de offers van de steden Particulieren konden nog andere offers brengen

We zien een verschil tussen de offergaven van rijke en arme mensen

ldquoεὐτρέπισται δέ σφισιν ἐπὶ τῇ κορυφῇ τοῦ ὄρους βωμός ποιοῦσι δὲ τρόπῳ

τοιῷδε τὸν βωμόνmiddot ξύλα τετράγωνα ἁρμόζοντες πρὸς ἄλληλα συντιθέασι

κατὰ ταὐτὰ καὶ εἰ λίθων ἐποιοῦντο οἰκοδομίαν ἐξάραντες δὲ ἐς ὕψος

φρύγανα ἐπιφέρουσιν αἱ μὲν δὴ πόλεις καὶ τὰ τέλη θήλειαν θύσαντες τῇ

Ἥρᾳ βοῦν ἕκαστοι καὶ ταῦρον τῷ Διὶ τὰ ἱερεῖα οἴνου καὶ θυμιαμάτων πλήρη

καὶ τὰ δαίδαλα ὁμοῦ καθαγίζουσιν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ ἰδιῶται δὲ ὁπόσα ltδὴgt

θύουσιν οἱ πλούσιοιmiddot τοῖς δὲ οὐχ ὁμοίως δυναμltένοgtις τὰ λεπτότερα τῶν

προβάτων θύειν καθέστηκε καθαγίζειν δὲ τὰ ἱερεῖα ὁμοίως πάντα σὺν δέ

σφισι καὶ αὐτὸν τὸν βωμὸν ἐπιλαβὸν τὸ πῦρ ἐξανήλωσεmiddotrdquo Pausanias IX38 ldquoOp de top van de berg is een altaar voor hen gereedgemaakt Men maakt dit altaar op de volgende wijze Men voegt vierkante stukken hout samen Men plaatst ze naast elkaar alsof ze een huis van steen bouwen Men stapelt het dorre hout in de hoogte en wijdt het met gebeden De steden en hun magistraten offeren elk een koe aan Hera en een stier aan Zeus Ze branden de offerdieren die overdekt zijn met wijn en wierook samen met de daidala op het altaar De rijke burgers offeren wat ze willen De minder welgestelden zijn gewoon om kleiner vee te offeren Alle offerdieren worden samen verbrand Het vuur grijpt ook het altaar zelf aan en verteert het samen met de dierenrdquo

In Aigion staan beelden van Poseidon Herakles Zeus en Athena Deze worden

lsquogoden van Argosrsquo genoemd Ze zouden immers in Argos gemaakt zijn De inwoners

van Aigion echter vertellen een ander verhaal Volgens hen werden de beelden als

borg in Aigion geplaatst De Argiven zouden hen bovendien hebben opgelegd om elke 541 Pausanias hanteert deze term evenwel nooit

119

dag aan deze goden te offeren Omdat de bewoners van Aigion dit niet wilden

bekostigen bedachten ze een list Ze slachtten wel elke dag offerdieren maar aten

deze zelf helemaal op Toen de Argiven de beelden terug wilden vroegen de

inwoners van Aigion een compensatie voor de kosten van het offeren Aangezien de

Argiven dit niet konden vergoeden lieten ze de beelden ter plaatse

Pausanias vertelt ons op een indirecte manier dat offeren duur was Bovendien komen

we te weten dat het niet de gewoonte was om de dieren helemaal zelf op te eten Hij

spreekt immers over een lsquoσόφισμαrsquo of list

ldquoαὐτοὶ δὲ σόφισμα εὑρόντες θύειν μὲν πλεῖστα ὅσα κατευωχουμένοις δὲ τὰ

ἱερεῖα ἐν κοινῷ ἀνάλωμα οὐδὲν ἐς αὐτὰ γίνεσθαιmiddotrdquo Pausanias VII2311 ldquoZe bedachten de list zoveel mogelijk te offeren maar dit kostte hen niets omdat ze zelf in groep de offerdieren opsmuldenrdquo

Elk jaar vierden de vrouwen in Aigila - Lakonia - een festival voor Demeter542 De

Messenieumlrs in oorlog met Sparta wilden van de gelegenheid gebruik maken om de

vrouwen om te brengen maar die waren hen voor Ze doodden vele Messenieumlrs met

de messen en spiesen die ze voor het offer gebruikten De Messeense leider

Aristomenes werd gevangen genomen maar kon ontsnappen met de hulp van een

priesteres die op hem verliefd was

ldquoἀμύνεσθαι τῶν γυναικῶν οὐκ ἄνευ τῆς θεοῦ προαχθεισῶν λαμβάνουσιν οἱ

πολλοὶ τῶν Μεσσηνίων τραύματα μαχαίραις τε αἷς τὰ ἱερεῖα αἱ γυναῖκες

ἔθυον καὶ ὀβελοῖς οἷς τὰ κρέα ἔπειρον ὀπτῶσαιrdquo Pausanias IV171 ldquoDe vrouwen werden door de godin aangezet om zich te verdedigen De meeste Messenieumlrs werden verwond met de messen waarmee de vrouwen de dieren offerden en met de spiesen waarop ze het vlees staken om het te bradenrdquo

In het Arkadische Kynaitha bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Pausanias

beschrijft een merkwaardig offerritueel De mannen van Kynaitha smeren zich in met

glanzend vet om een offerdier aangeduid door Dionysos zelf te halen De reden

hiervoor geeft Pausanias echter niet Belangrijk is ook dat Dionysos zelf zijn offerdier

uitkiest Het offer verloopt dus helemaal naar zijn wens

ldquoτὰ δὲ μάλιστα ἥκοντα ἐς μνήμην Διονύσου ἐστὶν ἐνταῦθα ἱερόν καὶ ἑορτὴν

ὥρᾳ ἄγουσι χειμῶνος ἐν ᾗ λίπα ἀληλιμμένοι ἄνδρες ἐξ ἀγέλης βοῶν ταῦρον

ὃν ἄν σφισιν ἐπὶ νοῦν αὐτὸς ὁ θεὸς ποιήσῃ ἀράμενοι κομίζουσι πρὸς τὸ ἱερόν

θυσία μὲν τοιαύτη σφίσι καθέστηκεmiddotrdquo Pausanias VIII192

542 Deze passage vonden we bij Detienne in Detienne Vernant 1979 p 185

120

ldquoHet meest opvallende hier is een heiligdom voor Dionysos Ze houden in de winter een feest Bij deze gelegenheid nemen de mannen met glanzend vet ingesmeerd een stier uit de kudde runderen De god zelf wijst hen deze aan Ze wijden hem en brengen hem naar het heiligdom Zo zijn ze gewoon te offerenrdquo

Eeacuten van de steden van Lokris is Myonia Deze stad bevindt zich op een berg Hier

staat een altaar voor de Genadige goden543 De offers aan deze goden worden rsquos

nachts gebracht

ldquoνυκτεριναὶ δὲ αἱ θυσίαι θεοῖς τοῖς Μειλιχίοις εἰσὶ καὶ ἀναλῶσαι τὰ κρέα

αὐτόθι πρὶν ἢ ἥλιον ἐπισχεῖν νομίζουσιrdquo Pausanias X388 ldquoMen offert rsquos nachts aan de Genadige goden Ter plekke eet men het vlees op voordat de zon opkomtrdquo

De Messenieumlrs voerden vele jaren oorlog tegen de Lakedaimonieumlrs die Messene

wilden bezetten Toen Korinthe hulptroepen stuurde naar de Lakedaimonieumlrs zag

Aristomenes de Messeense leider zijn kans schoon en voerde rsquos nachts een

verrassingsaanval Hij vermoordde honderden Korinthieumlrs Om dit te gedenken bracht

hij een speciaal dankoffer lsquohet offer voor de 100 gedode vijandenrsquo Het was immers de

gewoonte onder de Messenieumlrs om dit offer te brengen als ze vele vijanden hadden

gedood Bepaalde types van offers krijgen dus een eigen naam

ldquoἔθυσε δὲ καὶ τῷ Διὶ τῷ Ἰθωμάτᾳ τὴν θυσίαν ἣν ἑκατομφόνια ὀνομάζουσιν

αὕτη δὲ καθεστήκει μὲν ἐκ παλαιοτάτου θύειν δὲ αὐτὴν Μεσσηνίων

ἐνομίζετο ὁπόσοι πολεμίους ἄνδρας κατεργάσαιντο ἑκατόνrdquo Pausanias IV193 ldquoHij bracht ook een offer aan Zeus van Ithome Dit offer wordt lsquooffer voor de 100 gedode vijandenrsquo genoemd Dit was een zeer oude gewoonte Alle Messenieumlrs die 100 vijanden hadden gedood waren gewoon dit offer te brengenrdquo

In Athene staat een standbeeld van Frixos Nadat deze door een ram was gered

offerde hij het dier aan de goden Pausanias vertelt dat Frixos de dijbeenderen

afsneed en ze opbrandde lsquozoals het de gewoonte was dat de Grieken dedenrsquo

ldquoτοὺς μηροὺς κατὰ νόμον ἐκτεμὼν τὸν Ἑλλήνων ἐς αὐτοὺς καιομένους ὁρᾷrdquo Pausanias I242 ldquoHij (Frixos) sneed naar gewoonte van de Grieken de dijbeenderen eruit en keek ernaar terwijl ze branddenrdquo

543

Μειλίχιος is een epitheton dat gebruikt wordt voor Zeus maar ook voor andere goden Het betekent lsquode genadigersquo of de lsquoverzoenendersquo

121

Op de Altis in Olympia is ook een speciale plaats gewijd aan Pelops Zoals de

Olympieumlrs immers onder de goden het meest Zeus vereren zo is Pelops de

belangrijkste onder de helden voor hen Dit heiligdom voor Pelops werd volgens de

traditie gebouwd door Herakles een afstammeling van de held Pelops Hij offerde ook

voor het eerst aan Pelops in een kuil Pelops was een held Het is dus normaal dat

aan hem geofferd werd in een kuil een βόθρος544 Vooral in de Romeinse periode was

het populair om te offeren aan helden in een put545 Op dit moment werd het een topos

dat het geofferde bloed de aarde zou indringen om de doden in de onderwereld te

bereiken

Pausanias vertelt dat ook in zijn tijd nog elk jaar aan Pelops geofferd wordt Het

offerdier is een zwarte ram Ook deze keuze van offerdier wijst erop dat het niet gaat

over een offer aan de Olympische goden Zij hebben immers vaker witte offerdieren

Hoewel het ook niet de gewoonte is om van het vlees te eten lezen we toch θύω

Bijna al het vlees wordt aan de goden geschonken Enkel de nek is voorbehouden

voor de lsquohoutmanrsquo de persoon die instaat voor de toevoer van hout We komen dus te

weten wie zorgde voor het hout voor de offers Blijkbaar bestond hier al een speciale

functionaris voor

ldquoτοῦτο ἀπονεῖμαι τῷ Πέλοπι Ἡρακλῆς ὁ Ἀμφιτρύωνος λέγεταιmiddot τέταρτος γὰρ

δὴ ἀπόγονος καὶ οὗτος ἦν Πέλοπος λέγεται δὲ καὶ ὡς ἔθυσεν ἐς τὸν βόθρον

τῷ Πέλοπι θύουσι δὲ αὐτῷ καὶ νῦν ἔτι οἱ κατὰ ἔτος τὰς ἀρχὰς ἔχοντεςmiddot τὸ δὲ

ἱερεῖόν ἐστι κριὸς μέλας ἀπὸ ταύτης οὐ γίνεται τῷ μάντει μοῖρα τῆς θυσίας

τράχηλον δὲ μόνον δίδοσθαι τοῦ κριοῦ καθέστηκε τῷ ὀνομαζομένῳ ξυλεῖ

ἔστι δὲ ὁ ξυλεὺς ἐκ τῶν οἰκετῶν τοῦ Διός ἔργον δὲ αὐτῷ πρόσκειται τὰ ἐς τὰς

θυσίας ξύλα τεταγμένου λήμματος καὶ πόλεσι παρέχειν καὶ ἀνδρὶ ἰδιώτῃmiddot τὰ

δὲ λεύκης μόνης ξύλα καὶ ἄλλου δένδρου ἐστὶν οὐδενόςmiddot ὃς δrsquo ἂν ἢ αὐτῶν

Ἠλείων ἢ ξένων τοῦ θυομένου τῷ Πέλοπι ἱερείου φάγῃ τῶν κρεῶν οὐκ ἔστιν

οἱ ἐσελθεῖν παρὰ τὸν Δία τὸ δὲ αὐτὸ καὶ ἐν τῇ Περγάμῳ τῇ ὑπὲρ ποταμοῦ

Καΐκου πεπόνθασιν οἱ τῷ Τηλέφῳ θύοντεςmiddot ἔστι γὰρ δὴ οὐδὲ τούτοις ἀναβῆναι

πρὸ λουτροῦ παρὰ τὸν Ἀσκληπιόνrdquo Pausanias V132-3 ldquoMen vertelt dat Herakles de zoon van Amfitryon dit heeft toebedeeld aan Pelops Deze was immers een achterachterkleinzoon van Pelops Men vertelt ook dat hij aan Pelops offerde in een kuil Ook nu nog offeren de magistraten van dat jaar aan hem Het offerdier is een zwarte ram Geen enkel deel van dat offer gaat naar de ziener Het is de gewoonte om alleen de nek van de ram te geven aan de zogenoemde lsquoHoutmanrsquo De Houtman is eacuteeacuten van de dienaars van Zeus Zijn job bestaat erin hout voor offers van een vastgestelde waarde te geven aan steden en particulieren Alleen het hout van de witte populier is toegestaan en van geen

544 Parker geeft deze passage als voorbeeld om zijn stelling te illustreren dat soms wordt geofferd aan helden in een put waarna het vlees wordt opgegeten Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 42 We moeten echter wel bedenken dat Pausanias zelf schrijft dat mensen die van het vlees hadden gegeten niet binnen mochten in de tempel Het leek dus toch niet zo aanvaard te zijn 545 Ekroth 2002 p 72

122

andere boom Wie van de Elieumlrs zelf of van de vreemden eet van het vlees van het dier dat geofferd is aan Pelops mag niet binnen in de tempel van Zeus Ditzelfde ondergaan ook de mensen die offeren aan Telefos in Pergamon bij de rivier Kaikos Ook zij mogen niet omhoog gaan naar de tempel van Asklepios voordat ze zich gebaad hebbenrdquo

Dichtbij Oropios staat het heiligdom voor Amfiaros Dit was een mens die in deze

streek later als god werd vereerd546 Hij heeft daar een altaar waarop ook nog vele

andere goden staan afgebeeld Amfiaros had zich blijkbaar ontpopt tot orakelgod

Alleen gebeurde het raadplegen van dit lsquoorakelrsquo op een speciale manier via een

droom Het offer was hier essentieel Zonder de reiniging en het brengen van het offer

zou men immers geen raad krijgen Na het offeren van een ram legde men zich neer

om te wachten op een droom

ldquoδοκῶ δὲ Ἀμφιάραον ὀνειράτων διακρίσει μάλιστα προltσgtκεῖσθαιmiddot δῆλος δέ

ἡνίκα ἐνομίσθη θεός διrsquo ὀνειράτων μαντικὴν καταστησάμενος καὶ πρῶτον

μὲν καθήρασθαι νομίζουσιν ὅστις ἦλθεν Ἀμφιαράῳ χρησόμενοςmiddot ἔστι δὲ

καθάρσιον τῷ θεῷ θύειν θύουσι δὲ καὶ αὐτῷ καὶ πᾶσιν ὅσοις ἐστὶν ἐπὶ τῷ

ltβωμῷgt τὰ ὀνόματαmiddot προεξειργασμένων δὲ τούτων κριὸν θύσαντες καὶ τὸ

δέρμα ὑποστρωσάμενοι καθεύδουσιν ἀναμένοντες δήλωσιν ὀνείρατοςrdquo Pausanias I345 ldquoIk meen dat Amfiaraos zich het meest bezighield met het uitleggen van dromen Het is duidelijk dat wanneer hij als god beschouwd werd hij een orakel instelde via dromen Al wie naar Amfiaraos komt om zijn orakelspraak te raadplegen moet zich eerst zuiveren Het reinigen bestaat uit offeren aan de god Ze offeren aan hem en aan allen die hun naam op het altaar hebben staan Wanneer dit alles is gedaan offeren ze een ram en leggen ze zich op de huid om te slapen Men wacht tot alles duidelijk wordt in een droomrdquo

Lupu wijdde een artikel aan dit offerritueel in het heiligdom van Amfiaros547 Hij

baseerde zich hiervoor op een tekstfragment uit de 4e eeuw vC dat recent werd

ontdekt lsquoI Oropos 287rsquo Dit fragment toont aan dat de regels voor het offeren in de 4e

eeuw vC flexibeler waren dan wat Pausanias schrijft

Op een votiefrelieumlf staat het offeren van een varken en een schaap afgebeeld

Waarschijnlijk beeldt dit relieumlf een offer aan Amfiaros uit Het varken werd wellicht

geofferd om zich te zuiveren Daarna werd het schaap geofferd aan de belangrijkste

god Amfiaros We hebben dus te maken met een dubbel offer Waarschijnlijk werd er

de voorkeur gegeven aan het offeren van een ram maar kon men in de praktijk

kiezen

546 Stratiki 2002 p 78 547 Lupu 2003 p 321-340

123

Het heiligdom voor Amfiaros werd gesticht in de late 5e eeuw Een eeuw later was de

tempel al zeer populair waardoor er meer regels moesten opgesteld worden om de

bezoekers te informeren

Hoewel Lupu tot de conclusie komt dat het offeren aan Amfiaros in de 4e eeuw redelijk

flexibel gebeurde benadrukt hij toch dat dit niet impilceert dat Pausanias verkeerd

was Het is mogelijk dat er mettertijd meer nood was aan regulering en dat in

Pausaniasrsquo tijd de normen al strikter waren

4333 De offerdieren

We bevinden ons in Athena Hier staat het standbeeld van een rund Dit dier wordt

gevoerd lsquoals ging het naar een offerrsquo We kunnen dus veronderstellen dat dit bronzen

rund versierd was zoals dat de gewoonte was bij offerdieren die naar het altaar

werden geleid Zoals we reeds zagen werden ze getooid met στέμματα

ldquoπρὸ τοῦ ναοῦ τοῦδε ἔνθα καὶ τοῦ Τριπτολέμου τὸ ἄγαλμα ἔστι βοῦς χαλκοῦς

οἷα ἐς θυσίαν ἀγόμενοςrdquo Pausanias I144 ldquoVoacuteoacuter de tempel daar waar zich ook een beeld van Triptolemos bevindt staat een bronzen rund dat gevoerd wordt als ging het naar het offerrdquo

In Tithorea wordt twee keer per jaar een festival voor Isis gehouden Enkel de mensen

die door Isis zelf via een droom werden uitgenodigd mogen het heiligdom betreden

Op de laatste dag wordt er geofferd We zien een verschil in de offergaven van rijken

en armen Zo kennen we meteen de waarde van de offerdieren Runderen en herten

zijn blijkbaar meer waard dan ganzen en gevogelte Schapen varkens of geiten

worden niet geofferd Hier geeft Pausanias ons evenwel geen reden voor De

offerdieren worden gemummificeerd Dit heeft waarschijnlijk te maken met de

Egyptische afkomst van Isis

ldquoμετὰ δὲ μεσοῦσαν τὴν ἡμέραν τρέπονται πρὸς θυσίαν θύουσι δὲ καὶ βοῦς

καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας

καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot οἰσὶ δὲ ἐς τὴν θυσίαν οὐ νομίζουσιν οὐδὲ ὑσὶ

χρῆσθαι καὶ αἰξίν hellip καθελίξαι δεῖ σφᾶς τὰ ἱερεῖα λίνου τελαμῶσιν ἢ βύσσουmiddot

τρόπος δὲ τῆς σκευασίας ἐστὶν ὁ Αἰγύπτιοςrdquo Pausanias X3216 ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo

124

In Patrai de Romeinse kolonie staat een heiligdom voor Artemis Lafria548 Zowel haar

bijnaam als haar beeld komen van elders We zagen immers dat vele Griekse steden

en heiligdommen door de Romeinen geplunderd werden Toen Kalydon in Aitolia

vernield werd door Augustus werd het beeld van Lafria overgebracht naar Patrai Elk

jaar wordt hier een festival gehouden ter ere van Artemis

Pausanias vertelt dit verhaal hier omdat deze manier van offeren uitzonderlijk is Hout

wordt op het altaar gestapeld en de dag erna worden offers gebracht Dit zijn

staatsoffers maar ook veel gewone mensen komen dit offer aanschouwen De

offerdieren worden levend in het vuur geworpen Daarna worden ze allemaal samen

opgebrand De dieren die proberen te ontsnappen worden weer in het vuur gegooid

De kern van dit offer is eigen aan het Griekse offeridee de vrijwilligheid van de

offerdieren Men wilde dat de dieren uit eigen beweging naar het altaar gingen De

beste manier om deze bereidwilligheid te testen is natuurlijk door ze levend op het

altaar te leggen

Ook krijgen we weer een opsomming van de mogelijke slachtoffers voor het offer

ldquoἄγουσι δὲ καὶ Λάφρια ἑορτὴν τῇ Ἀρτέμιδι οἱ Πατρεῖς ἀνὰ πᾶν ἔτος ἐν ᾗ

τρόπος ἐπιχώριος θυσίας ἐστὶν αὐτοῖς περὶ μὲν τὸν βωμὸν ἐν κύκλῳ ξύλα

ἱστᾶσιν ἔτι χλωρὰ καὶ ἐς ἑκκαίδεκα ἕκαστον πήχειςmiddot ἐντὸς δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὰ

αὐότατά σφισι τῶν ξύλων κεῖται μηχανῶνται δὲ ὑπὸ τὸν καιρὸν τῆς ἑορτῆς

καὶ ἄνοδον ἐπὶ τὸν βωμὸν λειοτέραν ἐπιφέροντες γῆν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τοὺς

ἀναβασμούς hellip ἐσβάλλουσι γὰρ ζῶντας ἐς τὸν βωμὸν ὄρνιθάς τε τοὺς

ἐδωδίμους καὶ ἱερεῖα ὁμοίως ἅπαντα ἔτι δὲ ὗς ἀγρίους καὶ ἐλάφους τε καὶ

δορκάδας οἱ δὲ καὶ λύκων καὶ ἄρκτων σκύμνους οἱ δὲ καὶ τὰ τέλεια τῶν

θηρίωνmiddot κατατιθέασι δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν καὶ δένδρων καρπὸν τῶν ἡμέρων τὸ δὲ

ἀπὸ τούτου πῦρ ἐνιᾶσιν ἐς τὰ ξύλα ἐνταῦθά που καὶ ἄρκτον καὶ ἄλλο τι

ἐθεασάμην τῶν ζῴων τὰ μὲν ὑπὸ τὴν πρώτην ὁρμὴν τοῦ πυρὸς βιαζόμενα ἐς

τὸ ἐκτός τὰ δὲ καὶ ἐκφεύγοντα ὑπὸ ἰσχύοςmiddot ταῦτα οἱ ἐμβαλόντες ἐπανάγουσιν

αὖθις ἐς τὴν πυράν τρωθῆναι δὲ οὐδένα ὑπὸ ltτῶνgt θηρίων μνημονεύουσινrdquo Pausanias VII1811-13 ldquoDe inwoners van Patrai vieren elk jaar het festival Lafria voor Artemis waarop ze een eigen gebruik hebben voor het offer Rondom het altaar stellen ze in een cirkel hout op dat nog groen is elk 16 el lang Binnen de cirkel liggen op het altaar de droogste stukken hout Juist voor het begin van het feest maken ze een klein opstapje naar het altaar door aarde op de treden van het altaar te brengen hellip De mensen werpen immers op het altaar levende eetbare vogels en alle gelijksoortige offerdieren Er zijn ook wilden zwijnen herten en gazellen Sommigen brengen jonge wolven en beren anderen volwassen wilde dieren Ze plaatsen op het altaar ook vruchten van veredelde bomen Daarna steken ze het hout in brand Dan heb ik een beer of een ander dier gezien sommige zich naar buiten wringend bij de eerste vlammen andere ontvluchtten ook echt door hun kracht Zij die hen erin smeten leidden hen opnieuw naar het vuur Er is geen melding van iemand die gewond werd door de beestenrdquo

548 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 117 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou (ed) Kernos 2006 p 114 ev

125

Pirenne-Delforge heeft in een artikel aan de hand van dit offer aangetoond dat we

steeds voorzichtig moeten omspringen met de authenticiteit van offergebruiken549

Pausanias schrijft dat dit ritueel lsquoἐπιχώριοςrsquo is Bedoelt hij daarmee dat het een lokaal

gebruik is of speciaal Aangezien Patrai een relatief recente Romeinse kolonie is

kunnen we ons afvragen of dit een oud offergebruik is Volgens Pirenne-Delforge zijn

er drie mogelijke antwoorden Het is een oud ritueel uit Kalydon dat samen met het

beeld getransporteerd werd Het kan ook een oud ritueel voor Artemis Lafria zijn uit

Patrai dat Augustus opnieuw instelde Een laatste hypothese stelt dat een dergelijk

ritueel al in het oude Patrai aanwezig was voor Artemis Triklaria Later zou dit

offergebruik dan getransplanteerd zijn naar de cultus voor Artemis Lafria Deze laatste

hypothese lijkt de meest aannemelijke550 Waarschijnlijk hield dit speciale offerritueel

ook verband met de Romeinse voorkeur voor spectakel Misschien was dit ritueel zelfs

verbonden aan de keizerscultus

Elk jaar in de zomer wordt in Hermione een festival gehouden voor Demeter

Chtonia551 In een processie worden ongetemde runderen naar de tempel gevoerd

Wanneer ze binnen zijn aangekomen worden de deuren gesloten en takelen vier

oude vrouwen de dieren toe Vier koeien ondergaan dit lot Bovendien is er een

andere speciale gewoonte alle koeien moeten naar dezelfde kant omvallen

Pausanias vertelt deze gewoontes zonder hiervoor redenen aan te geven Dit is

omwille van verschillende redenen een speciaal offer Het is immers niet normaal dat

oude vrouwen een functie hebben bij het offeren552 Meestal mogen zij alleen

toekijken Alleen mannen is het toegelaten het offermes te hanteren Daarom

gebruiken de vrouwen hier ook geen messen maar sikkels Wanneer vrouwen toch

deelnemen zijn dat meestal jonge meisjes Bovendien gaat het over ongetemde

runderen βοῦν ὑβρίζουσαν ἔτι ὑπὸ ἀγριότητος Normaal waren de offerdieren altijd

gedomesticeerd Ook het feit dat het doden van het rund in een afgesloten ruimte

gebeurt is bijzonder Meestal is het offer immers openbaar en kan iedereen zien hoe

het dier gekeeld wordt

ldquoτέσσαρες δὲ ἔνδον ὑπολειπόμεναι γρᾶες αὗται τὴν βοῦν εἰσιν αἱ

κατεργαζόμεναιmiddot δρεπάνῳ γὰρ ἥτις ἂν τύχῃ τὴν φάρυγγα ὑπέτεμε τῆς βοός

549 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111-129 550 Voor argumenten zie Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 118-122 551 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 128 552 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 189-190 en p 205-207

126

μετὰ δὲ αἱ θύραι τε ἠνοίχθησαν καὶ προσελαύνουσιν οἷς ἐπιτέτακται βοῦν [δὲ]

δευτέραν καὶ τρίτην ἐπὶ ταύτῃ καὶ ἄλλην τετάρτην κατεργάζονταί τε δὴ

πάσας κατὰ ταὐτὰ αἱ γρᾶες καὶ τόδε ἄλλο πρόσκειται τῇ θυσίᾳ θαῦμαmiddot ἐφrsquo

ἥντινα γὰρ ἂν πέσῃ τῶν πλευρῶν ἡ πρώτη βοῦς ἀνάγκη πεσεῖν καὶ πάσας

θυσία μὲν δρᾶται τοῖς Ἑρμιονεῦσι τὸν εἰρημένον τρόπονmiddotrdquo Pausanias II357-8 ldquoVier oude vrouwen die binnen zijn achtergebleven takelen het rund toe Al wie de kans krijgt snijdt immers de keel van het rund door met een sikkel Daarna worden de deuren geopend en zij die daarvoor zijn aangesteld drijven een tweede koe verder en daarna een derde en nog een vierde De oude vrouwen takelen ze allemaal op dezelfde wijze toe Er is een ander merkwaardig feit aan het offer Naar welke kant namelijk de eerst koe valt naar die kant moeten ze allemaal vallen Het offer wordt door de Hermionieumlrs op de vertelde wijze voltrokkenrdquo

In Sparta bevindt zich een plaats die men lsquoPlatanistasrsquo noemt Op dit terrein dat door

water omgeven is houden de jongeren hun vechtwedstrijden Deze jongeren hebben

de gewoonte voor elke wedstijd met puppyrsquos te offeren in het Foibaion een heiligdom

dat buiten de stad ligt Pausanias vertelt ons dat dit offer uitzonderlijk is Hij kent

immers slechts eacuteeacuten andere plaats waar puppyrsquos geofferd worden Dit offerdier wordt

niet willekeurig gekozen Voor Ares die hier Enyalios genoemd wordt wordt een

lsquoweerbaarrsquo dier geofferd De god en het dier moeten dus een eigenschap gemeen

hebben We krijgen ook weer te maken met een nachtelijke ceremonie

ldquoκαὶ τάδε ἄλλα τοῖς ἐφήβοις δρώμενά ἐστιmiddot θύουσι πρὸ τῆς μάχης ἐν τῷ

Φοιβαίῳmiddot τὸ δὲ Φοιβαῖόν ἐστιν ἐκτὸς τῆς πόλεως Θεράπνης οὐ πολὺ

ἀφεστηκός ἐνταῦθα ἑκατέρα μοῖρα τῶν ἐφήβων σκύλακα κυνὸς τῷ

Ἐνυαλίῳ θύουσι θεῶν τῷ ἀλκιμωτάτῳ κρίνοντες ἱερεῖον κατὰ γνώμην εἶναι

τὸ ἀλκιμώτατον ζῷον τῶν ἡμέρων κυνὸς δὲ σκύλακας οὐδένας ἄλλους οἶδα

Ἑλλήνων νομίζοντας θύειν ὅτι μὴ Κολοφωνίουςmiddot θύουσι γὰρ καὶ Κολοφώνιοι

μέλαιναν τῇ Ἐνοδίῳ σκύλακα νυκτεριναὶ δὲ ἥ τε Κολοφωνίων θυσία καὶ τῶν

ἐν Λακεδαίμονι ἐφήβων καθεστήκασιν ἐπὶ δὲ τῇ θυσίᾳ κάπρους ἠθάδας οἱ

ἔφηβοι συμβάλλουσι μαχουμένουςmiddot ὁποτέρων δrsquo ἂν ὁ κάπρος τύχῃ νικῶν

[ἐστιν] ἐν τῷ Πλατανιστᾷ κρατῆσαι τούτους ὡς τὰ πλείω συμβαίνει τοσάδε

μὲν δρῶσιν ἐν τῷ Φοιβαίῳmiddotrdquo Pausanias III149-10 ldquoOok deze andere dingen worden gedaan door de jongens Ze offeren voor de wedstrijd in het Foibaion Het Foibaion ligt buiten de stad niet ver van Therapne Daar offert elk groepje jongens een puppy aan Enyalios omdat ze menen dat het meest weerbare van de huisdieren past voor de meest weerbare der goden Ik ken geen andere Grieken die gewoon zijn puppyrsquos te offeren buiten de Kolofonieumlrs Zij offeren immers een zwart teefje aan Enodios Het offer van de Kolofonieumlrs en dat van de jongeren in Sparta vindt rsquos nachts plaats Bij het offer brengen de jongens getemde zwijnen samen om te vechten Wiens zwijn toevallig wint wint gewoonlijk in de Platanistas Zulke dingen doen ze in Foibaionrdquo

127

De volgende passage is interessant om een zicht te krijgen op het geslacht van de

offerdieren553 Pausanias vertelt dat de Charadros een rivier in Achaiumla speciale

krachten heeft De dieren die uit deze rivier drinken in de lente zullen mannelijke

jongen baren De herders laten daarom de koeien bij deze rivier achter Voor de offers

zijn immers stieren het meest geschikt De andere diersoorten worden van de

Charadros weggehouden omdat men van hun soort liever wijfjes offert

ldquoταύτας δὲ αὐτοῦ καταλείπουσιν ἐπὶ τῷ ποταμῷ διότι καὶ πρὸς θυσίας οἱ

ταῦροί σφισι καὶ ἐς τὰ ἔργα ἐπιτηδειότεροι θηλειῶν βοῶν εἰσιν ἐπὶ δὲ τοῖς

ἄλλοις κτήνεσι τὸ θῆλυ ἐπὶ πλέον τετίμηταιrdquo Pausanias VII2211 ldquoDeze (de koeien) liet men daar achter bij de rivier omdat stieren voor hen bij de offers en in het werk geschikter zijn dan koeien Als het over ander vee gaat wordt het wijfje meer gewaardeerdrdquo

4334 Plantaardige offers

Pausanias heeft alle altaren voor de goden in Olympia beschreven Daarna beschrijft

hij de wijze van offeren Die rust op een lange traditie Naast informatie over

verschillende functionarissen bij het offer komen we ook iets meer te weten over het

verloop van een plantaardig offer Pausanias vertelt dat dit lsquoἀρχαῖόν τινα τρόπονrsquo

gebeurt Waaruit bestond die oude gewoonte dan Wierook honing en olijftakjes

worden op het altaar gelegd Bij dit plantaardige offer lijkt het plengen lsquoσπένδεινrsquo een

grote rol te spelen Niet aan alle goden mag met wijn geofferd worden

In deze passage komen enkele specifieke offertermen voor Λιβανωτός is wierook die

gebruikt wordt om te offeren554 Θυμιάω is het verbranden van de offergaven555 Een

priester noemt men θεηκόλος Dit is de enige plaats in de Perieumlgesis waar deze term

voorkomt Ook σπονδόφορος of de persoon die de offers draagt komt alleen hier

voor De term voor plengen tenslotte σπένδω komen we vaak tegen556

ldquo ἑκάστου δὲ ἅπαξ τοῦ μηνὸς θύουσιν ἐπὶ πάντων Ἠλεῖοι τῶν κατειλεγμένων

βωμῶν θύουσι δὲ ἀρχαῖόν τινα τρόπονmiddot λιβανωτὸν γὰρ ὁμοῦ πυροῖς

μεμαγμένοις μέλιτι θυμιῶσιν ἐπὶ τῶν βωμῶν τιθέασι δὲ καὶ κλῶνας ἐλαίας

ἐπrsquo αὐτῶν καὶ οἴνῳ χρῶνται σπονδῇ μόναις δὲ ταῖς Νύμφαις οὐ νομίζουσιν

553 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 554 We vinden deze term slechts op eacuteeacuten andere plaats terug in de Perieumlgesis in VII223 555 Pausanias gebruikt deze term nog twee keer in VII2112 en VII223 556 Σπένδειν V1510 σπένδεσθαι VIII494 σπένδουσι V1511 σπένδουσιν V1512 σπονσαῖς IV148 V1511 σπονδάς II125 σπονδῇ II114 V1510

128

οἶνον οὐδὲ ταῖς Δεσποίναις σπένδειν οὐδὲ ἐπὶ τῷ βωμῷ τῷ κοινῷ πάντων

θεῶν μέλει δὲ τὰ ἐς θυσίας θεηκόλῳ τε ὃς ἐπὶ μηνὶ ἑκάστῳ τὴν τιμὴν ἔχει

καὶ μάντεσι καὶ σπονδοφόροις ἔτι δὲ ἐξηγητῇ τε καὶ αὐλητῇ καὶ τῷ ξυλεῖmiddot

ὁπόσα δὲ ἐπὶ ταῖς σπονδαῖς λέγειν σφίσιν ἐν τῷ πρυτανείῳ καθέστηκεν ἢ καὶ

ὕμνους ὁποίους ᾄδουσιν οὔ με ἦν εἰκὸς ἐπεισαγαγέσθαι καὶ ταῦτα ἐς τὸν

λόγον θεοῖς δὲ οὐ τοῖς Ἑλληνικοῖς μόνον ἀλλὰ καὶ τῷ ἐν Λιβύῃ σπένδουσι καὶ

Ἥρᾳ τε Ἀμμωνίᾳ καὶ Παράμμωνιmiddot Ἑρμοῦ δὲ ἐπίκλησίς ἐστιν ὁ Παράμμων hellip middot

Ἠλεῖοι δὲ καὶ ἥρωσι καὶ γυναιξὶ σπένδουσιν ἡρώων ὅσοι τε ἐν τῇ χώρᾳ τῇ

Ἠλείᾳ καὶ ὅσοι παρὰ Αἰτωλοῖς τιμὰς ἔχουσινrdquo Pausanias V1510-12 ldquoElke maand offeren de Eleieumlrs op alle altaren die ik beschreven heb Ze offeren op een oude wijze Ze branden immers op het altaar wierook samen met vuur gemengd met honing Ze plaatsen er ook takjes van de olijfboom en gebruiken wijn om te plengen Alleen voor de Nymfen en de Meesteressen is het niet de gewoonte om met wijn te plengen en ook niet op het altaar dat gemeenschappelijk is voor alle goden Een priester zorgt voor het offer Hij houdt deze eer gedurende eacuteeacuten maand Ook zieners en plengdragers zorgen voor de ceremonie alsook een gids een fluitspeler en een man die voor het hout zorgt Het past me niet wat ze gewoonlijk zeggen bij het plengen in het raadhuis of welke hymnen ze zingen ook te introduceren in mijn verhaal Ze plengen niet alleen voor de Griekse goden maar ook voor de godheid in Libieuml en voor Hera Ammonia en voor Parammon Parammon is de bijnaam voor Hermes hellip De Elieumlrs plengen ook voor de helden en de vrouwen van de helden die in Elis of bij de Aitolieumlrs geeumlerd wordenrdquo

In Eleusis staan tempels voor Triptolemos Artemis en Poseidon Triptolemos zou ndash

door toedoen van Demeter ndash de landbouw hebben geiumlntroduceerd in Griekenland

Pausanias vertelt dat de vlakte Rarion als eerste werd bezaaid Plantaardige offers

houden dus vaak verband met de natuur Om de goden te danken voor het schenken

van de landbouw worden nog steeds offers gebracht met landbouwproducten

ldquoτὸ δὲ πεδίον τὸ Ῥάριον σπαρῆναι πρῶτον λέγουσι καὶ πρῶτον αὐξῆσαι

καρπούς καὶ διὰ τοῦτο οὐλαῖς ἐξ αὐτοῦ χρῆσθαί σφισι καὶ ποιεῖσθαι

πέμματα ἐς τὰς θυσίας καθέστηκενrdquo Pausanias I386 ldquoMen zegt dat de vlakte Rarion als eerste bezaaid werd en als eerste gewassen produceerde Daarom is het voor hen de gewoonte te offeren met gerst van daar en koekjes die ermee zijn gemaaktrdquo

In Megara bevindt zich het graf van Tereus Hij verkrachtte zijn schoonzus Filomena

waarop haar zus Procne hun zoon Itys vermoordde en aan Tereus te eten gaf Toen

Tereus dit te weten kwam pleegde hij zelfmoord Hij werd begraven in Megara en elk

jaar wordt aan hem geofferd op een zeer uitzonderlijke manier zonder bloed en zelfs

zonder landbouwproducten met kiezelsteentjes Detienne toonde aan dat

graankorrels bij offers soms symbolisch vervangen worden door steentjes557 Dit kan

ook hier het geval zijn

557 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19

129

ldquoκαὶ ὁ μὲν ἐτελεύτησεν ἐν τοῖς Μεγάροις αὐτοχειρίᾳ καί οἱ τάφον αὐτίκα

ἔχωσαν καὶ θύουσιν ἀνὰ πᾶν ἔτος ψηφῖσιν ἐν τῇ θυσίᾳ ἀντὶ οὐλῶν χρώμενοιrdquo Pausanias I419 ldquoHij (Tereus) pleegde zelfmoord in Megara Deze mensen wierpen voor hem een graf op en offeren elk jaar Ze gebruiken kiezelsteentjes voor het offer in plaats van gerstrdquo

Het volgende uittreksel bespraken we reeds bij de offergewoontes van Pausanias zelf

We herhalen ze hier toch even omdat de inhoud van een plantaardig offer bescheven

wordt

Pausanias heeft het hier over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat

Lykaon een tijdgenoot was van Kekrops maar dat ze inzake religie niet even wijs

waren Kekrops stelde plantaardige offers in Het offeren van koekjes was dus een

bewuste keuze van Kekrops Hij weigerde levende wezens te slachten ter ere van de

goden

ldquoὁ μὲν γὰρ Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων

μὲν ἠξίωσεν οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ

πελάνους καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII23 ldquoHij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

4335 Mensenoffers

Wanneer we de vorige passage verder lezen stuiten we op het volgende Lykaon

offert een baby aan Zeus Meteen na dit offer verandert hij in een wolf Het is duidelijk

dat Pausanias huiverachtig staat tegenover mensenoffers Dit - zeer onwaarschijnlijke

- verhaal lijkt hij immers te geloven terwijl hij zovele andere legendes in twijfel trekt558

Het lijkt voor hem onmogelijk dat de goden van de mensen verwachten dat ze hun

eigen kinderen offeren559

ldquoΛυκάων δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν τοῦ Λυκαίου Διὸς βρέφος ἤνεγκεν ἀνθρώπου καὶ

ἔθυσε τὸ βρέφος καὶ ἔσπεισεν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὸ αἷμα καὶ αὐτὸν αὐτίκα ἐπὶ τῇ

θυσίᾳ γενέσθαι λύκον φασὶν ἀντὶ ἀνθρώπουrdquo Pausanias VIII23

558

Pausanias lijkt zich wel te distantieumlren door het gebruik van φασίν Toch zijn er verschillende passages in de Perieumlgesis waarin hij uitdrukkelijk zegt dat hij een verhaal niet gelooft Hier doet hij dat niet 559

Er bestaat ook een mythe die vertelt dat Lykaon om Zeusrsquo alwetendheid te testen een mens in stukken zou hebben gehakt en aan Zeus hebben voorgeschoteld Om Lykaon te straffen doodde Zeus hem en zijn zoon Daarnaast wordt Lykaon ook steeds genoemd in verband met de weerwolfmythe DNP 7 p554-555

130

ldquoLykaon echter bracht op het altaar van Zeus Lykaios een menselijke baby Hij offerde het kindje en goot het bloed uit over het altaar Men zegt dat hij meteen na het offer van mens veranderde in een wolfrdquo

In Patrai bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Kalydon Het beeld is immers

afkomstig van Kalydon560 Koresos een priester voor Dionysos was verliefd op

Kalliroeuml Zij beantwoordde zijn liefde echter niet Daarom richtte Koresos zich tot

Dionysos Deze god bracht daarop alle inwoners buiten zinnen Om een einde te

stellen aan deze waanzin moest Koresos in opdracht van het orakel van Dodona

Kalliroeuml offeren of iemand anders die zich vrijwillig aanbood Het meisje wordt naar

het altaar geleid ἱερείου τρόπον Wat houdt dit in Waarschijnlijk werd ze op dezelfde

manier gedecoreerd als de offerdieren misschien ook vastgebonden Toen Koresos

op het punt stond om het meisje te offeren bedacht hij zich en pleegde zelfmoord

Toen Kalliroeuml zag wat de jongen voor haar had gedaan schaamde ze zich diep en

ook zij sloeg de hand aan zichzelf

ldquoτότε δὲ τὰ χρησθέντα ἐκ Δωδώνης Διονύσου μὲν ἔλεγεν εἶναι τὸ μήνιμα

ἔσεσθαι δὲ οὐ πρότερον λύσιν πρὶν ἢ θύσῃ τῷ Διονύσῳ Κόρεσος ἢ αὐτὴν

Καλλιρόην ἢ τὸν ἀποθανεῖν ἀντrsquo ἐκείνης τολμήσαντα hellip προεξεργασθέντων

δὲ ὁπόσα ἐς τὴν θυσίαν ἄλλα ἐκ Δωδώνης μεμαντευμένα ἦν ἡ μὲν ἱερείου

τρόπον ἦκτο ἐπὶ τὸν βωμόν rdquo Pausanias VII213-4 ldquoToen verklaarde het orakel van Dodona dat het de wrok van Dionysos was Deze zou niet ophouden voordat Koresos ofwel zijn eigen Kalliroeuml aan Dionysos zou geofferd hebben ofwel iemand die in haar plaats wou sterven hellip Toen alle andere dingen voor het offer in orde waren gebracht zoals het orakel in Dodona voorgeschreven had werd het meisje naar het altaar gevoerd op de wijze van een offerdierrdquo

We zullen even de voorgeschiedenis van het volgende fragment schetsen Komaitho

was een priesteres van Artemis in Patrai Deze priesteressen bleven als maagd in de

tempel tot aan hun huwelijk Melanippos vroeg haar ten huwelijk maar hun vaders

stemden niet in Daarom verenigden Komaitho en Menalippos zich in het geheim in de

tempel tot grote woede en ergernis van Artemis In een tempel mocht immers nooit de

liefde bedreven worden Om de godin te bedaren moesten grote offers worden

gebracht De grootste offers zijn mensenoffers Vaak zijn het de mooiste jongeren die

geofferd moeten worden

Pausanias hecht echter vooral belang aan het verhaal dat hierop volgt waarin hij

vertelt hoe een einde komt aan de mensenoffers Het lijkt voor hem immers het

560 Ook dit was waarschijnlijk het gevolg van de Romeinse cultus- en kunstverplaatsingen

131

belangrijkste te zijn om aan te tonen dat mensenoffers zich in een ver verleden

situeren en dat hieraan al lang geleden een eind kwam

ldquoὅπου καὶ τότε ἐν τῷ τῆς Ἀρτέμιδος ἱερῷ Κομαιθὼ καὶ Μελάνιππος [καὶ]

ἐξέπλησαν τοῦ ἔρωτος τὴν ὁρμήν καὶ οἱ μὲν ἔμελλον τῷ ἱερῷ καὶ ἐς τὸ ἔπειτα

ἴσα καὶ θαλάμῳ χρήσεσθαιmiddot τοὺς δὲ ἀνθρώπους αὐτίκα ἐξ Ἀρτέμιδος μήνιμα

ἔφθειρε τῆς τε γῆς καρπὸν οὐδένα ἀποδιδούσης καὶ νόσοι σφίσιν οὐ κατὰ τὰ

εἰωθότα καὶ ἀπrsquo αὐτῶν θάνατοι πλείονες ἢ τὰ πρότερα ἐγίνοντο

καταφυγόντων δὲ αὐτῶν ἐπὶ χρηστήριον τὸ ἐν Δελφοῖς ἤλεγχεν ἡ Πυθία

Μελάνιππον καὶ Κομαιθώmiddot καὶ ἐκείνους τε αὐτοὺς μάντευμα ἀφίκετο θῦσαι

τῇ Ἀρτέμιδι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος παρθένον καὶ παῖδα οἳ τὸ εἶδος εἶεν κάλλιστοι

τῇ θεῷ θύειν hellip παύσασθαι δὲ οὕτω λέγονται θύοντες τῇ Ἀρτέμιδι

ἀνθρώπουςldquo Pausanias VII193-5 ldquoDaar in het heiligdom van Artemis vervulden toen Komaitho en Melanippos de passie van hun liefde Ze waren ook van plan het heiligdom in het vervolg als bruidskamer te gebruiken Dadelijk verwoestte de toorn van Artemis de mensen De aarde wierp immers geen vruchten meer en abnormale ziektes braken uit met meer sterfgevallen tot gevolg dan het vorige leed Toen men zijn toevlucht nam tot het orakel in Delfi beschuldigde de Pythia Melanippos en Komaitho Het orakel beval dat zij zelf moesten geofferd worden aan Artemis en dat elk jaar het mooiste meisje en de knapste jongen geofferd moesten worden aan de godin hellip Men zegt dat de mensenoffers aan Artemis op de volgende wijze ophieldenrdquo

In de ruiumlnes van Potniai bevindt zich een tempel voor Dionysos de Geitentreffer

In het verleden was de god eens zo woedend dat hij een mensenoffer eiste Na een

aantal jaren vond Dionysos echter zelf dat de mensen genoeg hadden geboet en

verving hij het offer van een jongetje door dat van een geit Ook hier ligt de nadruk op

de stopzetting van de mensenoffers Weer was het slachtoffer een jongen lsquoin de bloei

van zijn levenrsquo Het zijn dus steeds de sterksten of meest waardevolle die als offer

worden gevraagd

ldquoἐνταῦθα καὶ Διονύσου ναός ἐστιν Αἰγοβόλου θύοντες γὰρ τῷ θεῷ

προήχθησάν ποτε ὑπὸ μέθης ἐς ὕβριν ὥστε καὶ τοῦ Διονύσου τὸν ἱερέα

ἀποκτείνουσινmiddot ἀποκτείναντας δὲ αὐτίκα ἐπέλαβε νόσος λοιμώδης καί σφισιν

ἀφίκετο ἴαμα ἐκ Δελφῶν τῷ Διονύσῳ θύειν παῖδα ὡραῖονmiddot ἔτεσι δὲ οὐ

πολλοῖς ὕστερον τὸν θεόν φασιν αἶγα ἱερεῖον ὑπαλλάξαι σφίσιν ἀντὶ τοῦ

παιδόςrdquo Pausanias IX82 ldquoHier is een tempel voor Dionysos de Geitentreffer Toen de inwoners immers aan het offeren waren aan de god werden ze een keer door de wijn zo onstuimig dat ze de priester van Dionysos doodden Nadat ze hem gedood hadden brak er meteen pest uit Om te genezen moesten ze volgens het orakel van Delfi een jonge knaap offeren Men zegt dat enkele jaren later de god voor hen het offerdier veranderde in een geit in plaats van een jongenrdquo

De Messenieumlrs helemaal in het nauw gedreven door de Lakedaimonieumlrs trokken zich

terug op de berg Ithome Ze stuurden een bode naar Delfi om het orakel te raadplegen

132

over de te volgen tactiek De Messeense leider Eufraes maakte het antwoord van het

orakel bekend aan het volk er moest een mensenoffer gebracht worden Het kwam

vaak voor dat een orakel een mensenoffer - vaak iemand uit een vooraanstaande

familie - eiste Natuurlijk zorgde dit steeds zoals ook hier voor heel wat problemen

Dit is de enige keer in de Perieumlgesis dat we de term θυηπολέω aantreffen Dit

betekent lsquoofferenrsquo

ldquoτοὺς δὲ Μεσσηνίους συναθροίσας ὁ Εὐφαὴς ἐπεδείκνυ τὸν χρησμόνmiddot κόρην

ἄχραντον νερτέροισι δαίμοσι κλήρῳ λαχοῦσαν Αἰπυτιδῶν ἀφrsquo

αἵματος θυηπολεῖτε νυκτέροισιν ἐν σφαγαῖς ἢν δὲ σφαλῆτε καὶ παρrsquo ἀλλοίου

τότε θύειν διδόντος ἐς σφαγὴν ἑκουσίωςrdquo Pausanias IV94 ldquoEufraes bracht de Messenieumlrs samen in vergadering en toonde de orakelspreuk Je moet een vlekkeloos meisje offeren aan de goden van de onderwereld Ze moet door het lot gekozen worden uit het bloed van de zonen van Aipytos en rsquos nachts geofferd worden Als dit niet lukt offer dan een meisje van een andere vader als hij haar vrijwillig geeft als offerrdquo

434 Andere offertermen

Pausanias gebruikt natuurlijk niet alleen θύω en ἐναγίζω om offeren aan te duiden

We vinden ook heel wat voorbeelden waarin hij het heeft over καθαγίζω561 Dit

werkwoord is typisch voor brandoffers Het verschil met ἐναγίζω zit hem in de

bestemmeling ἐναγίζω wordt enkel gebruikt voor sterfelijke helden562

Καθαγίζω kwam al enkele keren voor in de gekozen fragmenten We geven nu nog

enkele andere voorbeelden uit de Perieumlgesis

Dichtbij Sikyon staat een houten beeld van Koronis een godin aan wie wordt geofferd

in het heiligdom van Athena

ldquoὁπόσα δὲ τῶν θυομένων καθαγίζουσιν οὐδὲ ἀποχρᾷ σφισιν ἐκτέμνειν τοὺς

μηρούςmiddot χαμαὶ δὲ καίουσι πλὴν τοὺς ὄρνιθας τούτους δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦrdquo Pausanias II117 ldquoDat deel van het offer dat ze opbranden - en het volstaat voor hen niet de dijbeenderen er af te snijden - branden ze op de grond Dit doen ze niet met de vogels Deze branden ze op het altaarrdquo

561 Καθαγίζειν IX38 καθαγίζουσι II105 X3217 καθαγίζουσιν II117 IV319 V1310 IX38 καθαγίζουσαι VI203 καθαγίσασι X3216 562 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122

133

Alle dieren worden samen in de vlammen geworpen runderen geiten en zelfs vogels

Ook in het volgende fragment worden in Messene brandoffers en vogels met elkaar

verbonden

ldquoπεποίηται δὲ καὶ Εἰλειθυίας Μεσσηνίοις ναὸς καὶ ἄγαλμα λίθου πλησίον δὲ

Κουρήτων μέγαρον ἔνθα ζῷα τὰ πάντα ὁμοίως καθαγίζουσινmiddot ἀρξάμενοι

γὰρ ἀπὸ βοῶν τε καὶ αἰγῶν καταβαίνουσιν ἐς τοὺς ὄρνιθας ἀφιέντες ἐς τὴν

φλόγαrdquo Pausanias IV319 ldquoDe Messenieumlrs bouwden een tempel voor Eileithuia en een stenen beeld dicht bij de zaal van de Koureten Daar doen ze brandoffers van alle soorten dieren samen Ze beginnen immers met runderen en geiten maar gooien uiteindelijk ook vogels in de vlammenrdquo

Op de berg Kronios offeren de vrouwen aan Kronos

ldquoκαθαγίζουσltαgtι δὲ καὶ θυμιάματα παντοῖα αὐτῷ ἐπισπένδειν οὐ νομίζουσιν

οἶνονrdquo Pausanias VI203 ldquoZe branden allerlei geurige kruiden voor de god Het is echter niet de gewoonte om met wijn te plengenrdquo

Ook in de andere voorbeelden die we in de Perieumlgesis aantreffen gaat het bij

καθαγίζω steeds om het verbranden van offergaven

We maakten al eerder een opsomming van de passages in de Perieumlgesis waarin

σπένδω voorkomt Pausanias gebruikt echter nog andere woorden om plengen aan te

duiden in I434 ΙΙ331 en III1816 lezen we χοὰς In IX175 vinden we χευή Deze

twee termen worden gebruikt om plengoffers aan te duiden

We treffen ook eacuteeacutenmaal ἐπιφέρω aan in de betekenis van lsquoplengenrsquo Bij Amyklai

beschrijft Pausanias drievoeten en relieumlfs Op eacuteeacuten ervan staat de volgende scegravene

afgebeeld

ldquoτελευταῖα Ἄδμητός τε ζευγνύων ἐστὶν ὑπὸ τὸ ἅρμα κάπρον καὶ λέοντα καὶ οἱ

Τρῶες ἐπιφέροντες χοὰς Ἕκτοριrdquo Pausanias III1816 ldquoTen slotte is er Admetos die een ever en een leeuw voor zijn wagen spant en de Grieken die plengoffers brengen aan Hektorrdquo

134

435 ἀνατίθημι

De volgende passage toont goed het verschil aan tussen gewone offers en wij- of

votiefoffers Gewone offergaven - θυσίαι - zijn vergankelijke dingen die opgebrand

worden Wanneer men echter een wijoffer - ἀνάθημα - brengt zoals de meisjes uit

Troiumlzen hier schenkt men iets materieels en ndash tot op zekere hoogte ndash onvergankelijk

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddot Τροιζηνίοις δὲ ἱερεὺς μέν ἐστιν Ἱππολύτου τὸν

χρόνον τοῦ βίου πάντα ἱερώμενος καὶ θυσίαι καθεστήκασιν ἐπέτειοι δρῶσι δὲ

καὶ ἄλλο τοιόνδεmiddot ἑκάστη παρθένος πλόκαμον ἀποκείρεταί οἱ πρὸ γάμου

κειραμένη δὲ ἀνέθηκεν ἐς τὸν ναὸν φέρουσαrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytos De inwoners van Troiumlzen hebben een priester voor Hippolytos die deze functie zijn hele leven bekleedt Er zijn jaarlijkse offers ingesteld Ze doen ook het volgende Elk meisje snijdt voor haar huwelijk een lok haar af Na deze te hebben afgeknipt wijdt ze die in de tempelrdquo

Beschrijvingen van votiefoffers zijn talrijk aanwezig bij Pausanias Dit ligt voor de

hand Ook in de 2e eeuw waren vele van deze offers nog bewaard Het was dus voor

Pausanias makkelijker om dit soort offers te aanschouwen

We vinden in de Perieumlgesis maar liefst 1863 keer een woord verwant aan ἀνατίθημι

We geven uit elke boek een voorbeeld en proberen daarmee een idee te geven van

de verscheidenheid van de wijgeschenken

In Athene somt Pausanias verschillende gebouwen op Eeacuten daarvan is een

wijgeschenk voor de overwinning waarop de Atheners volgens Pausanias het meest

trots zijn de Perzische oorlogen

ldquoἔτι δὲ ἀπωτέρω ναὸς Εὐκλείας ἀνάθημα καὶ τοῦτο ἀπὸ Μήδων οἳ τῆς χώρας

Μαραθῶνι ἔσχονrdquo Pausanias I145 ldquoNog verder bevindt zich de tempel van Eukleia (Roem) ook dit is een wijgeschenk met betrekking tot de Perzen die aan land kwamen in Marathonrdquo

Het bekendste gebouw in Argos is het heiligdom van Apollo Lykios Hierin stonden

vroeger beelden die wijgeschenken waren geweest

ldquoτὸ μὲν οὖν ἄγαλμα τὸ ἐφrsquo ἡμῶν Ἀ τ τ ά λ ο υ ποίημα ἦν Ἀθηναίου τὸ δὲ ἐξ

ἀρχῆς Δαναοῦ καὶ ὁ ναὸς καὶ τὸ ξόανον ἀνάθημα ἦνmiddotrdquo Pausanias II193

ldquoHet beeld uit onze tijd was dus een creatie van de Athener Attalos maar de tempel van vroeger en het houten beeld waren wijgeschenken van Danaosrdquo

135

In Sparta bevindt zich een plaats waar de jongeren looptrainingen houden de

lsquorenbaanrsquo Op deze plaats bevinden zich ook twee sportscholen waarvan er eacuteeacuten een

wijgeschenk was

ldquoπεποίηται δὲ καὶ γυμνάσια ἐν τῷ Δρόμῳ τὸ ἕτερον Εὐρυκλέους ἀνάθημα

ἀνδρὸς Σπαρτιάτουmiddotrdquo Pausanias III146 ldquoEr werden sportscholen gebouwd in de renbaan Het ene was een wijgeschenk van de Spartaan Eurykleosrdquo

De Messenieumlrs voerden een veldslag tegen de Lakedaimonieumlrs Geen van de twee

partijen haalde de overwinning maar de Messenieumlr Aristomenes had boven iedereen

uitgeblonken Daarop werd hij tot generaal gekozen Om de Lakedaimonieumlrs schrik in

te boezemen drong hij rsquos nachts Sparta binnen en wijdde daar een schild in de tempel

van Athena

ldquoἅτε δὲ οὕτως ἔχων ἀφικόμενος νύκτωρ ἐς τὴν Λακεδαίμονα ἀνατίθησιν

ἀσπίδα πρὸς τὸν τῆς Χαλκιοίκου ναόνmiddotrdquo Pausanias IV155 ldquoOmdat de situatie zo was ging hij rsquos nachts naar Sparta en hing een schild aan de tempel van Athena van het Bronzen Huisrdquo

Pausanias zegt dat Mummius als eerste Romein offerde in een Grieks heiligdom Hij

schonk een beeld als votiefgeschenk

ldquoΜόμμιος δὲ ἀπὸ λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν

χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 ldquoMummius offerde van de oorlogsbuit van Achaia een bronzen Zeus in Olympiardquo

Ook in Damiskos treffen we een beeld als wijgeschenk

ldquoΔαμίσκου δὲ ἐγγύτατα ἕστηκεν ἀνὴρ ὅστις δή τὸ γὰρ ὄνομα οὐ λέγουσιν ἐπrsquo

αὐτῷ Πτολεμαίου δὲ ἀνάθημά ἐστι τοῦ Λάγουmiddotrdquo Pausanias VI31 ldquoZeer dicht bij Damiskos staat (het standbeeld van) een of andere man Men zegt immers zijn naam niet Het was een wijgeschenk van Lagos de zoon van Ptolemaiosrdquo

Pausanias vertelt dat de Achaiumlers geen deel hadden aan bepaalde militaire expedities

in het verleden Ze waren bijvoorbeeld niet aanwezig in Plataia anders zou hun naam

wel op de wijgeschenken van deze oorlog hebben gestaan

ldquoδῆλα γὰρ δὴ ὅτι ἐπὶ τῷ ἀναθήματι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ τῶν Ἑλλήνων μετῆν ἂν

καὶ Ἀχαιοῖς γεγράφθαιrdquo Pausanias VII64 ldquoHet spreekt immers voor zich dat de Achaiumlers de offergaven van de Grieken in Olympia zouden hebben gesigneerdrdquo

136

De Mantineeeumlrs hadden in het verleden de Lakedaimonieumlrs verslagen in een veldslag

Omdat ze meenden dat Poseidon hen hulp had gegeven richtten ze voor hem een

overwinningsteken op

ldquoφανῆναι δὲ καὶ τὸν Ποσειδῶνα ἀμύνοντά σφισιν ἔφασαν οἱ Μαντινεῖς καὶ

τοῦδε ἕνεκα τρόπαιον ἐποιήσαντο ἀνάθημα τῷ Ποσειδῶνιrdquo Pausanias VIII108 ldquoDe Mantineeumlrs verklaarden dat ook Poseidon hen leek te verdedigen Daarom plaatsten ze een overwinningsteken als wijgeschenk voor Poseidonrdquo

In Thebe werd elk jaar een mooie sterke jongen uit een vooraanstaande familie tot

priester van Apollo gekozen Deze jongen droeg een laurierkrans Sommigen van

deze jongens schonken aan de god een drievoet als wijgeschenk

ldquoεἰ μὲν οὖν πᾶσιν ὁμοίως καθέστηκεν ἀναθεῖναι δαφνηφορήσαντας χαλκοῦν

τῷ θεῷ τρίποδα οὐκ ἔχω δηλῶσαι δοκῶ δὲ οὐ πᾶσιν εἶναι νόμονmiddot οὐ γὰρ δὴ

πολλοὺς ἑώρων αὐτόθι ἀνακειμένουςmiddot οἱ δrsquo οὖν εὐδαιμονέστεροι τῶν παίδων

ἀνατιθέασινrdquo Pausanias IX104 ldquoOf het nu evenzeer de gewoonte is van iedereen die de lauwerkrans draagt om een bronzen drievoet aan de god te offeren kan ik niet zeker zeggen Ik denk dat het niet de regel is voor allen Ik zag immers niet veel wijgeschenken daar Maar de rijksten onder de jongens offeren zerdquo

Wanneer je het heiligdom van Apollo in Delfi binnengaat kan je een bronzen stier

zien een wijgeschenk van de Korkyreeumlrs

ldquoἐσελθόντι δὲ ἐς τὸ τέμενος χαλκοῦς ταῦρος τέχνη μὲν Θ ε ο π ρ ό π ο υ ἐστὶν

Αἰγινήτου Κορκυραίων δὲ ἀνάθημαrdquo Pausanias X93

ldquoWanneer je in het heiligdom binnenkomt staat daar een bronzen stier gemaakt door Theopropos van Aigina als wijgeschenk van de Korkyreeumlrsrdquo

We zien dus dat de wijgeschenken zeer verscheiden zijn Er zijn kleine schenkingen

zoals een schild (in II en IV) trofee (in VIII) of driepoot (in IX) We zien ook

standbeelden van goden of mensen (in II V en VI) en dieren (in X) Ten slotte worden

zelfs hele tempels (in I en II) en een sportschool (in III) opgericht als dank aan een

god

137

44 CONCLUSIE

We hebben geprobeerd om Pausanias religieuze beleving te vatten door zijn visie op

offeren te onderzoeken De verhalen die betrekking hebben op religieuze activiteiten

incorporeren immers vaak ook offers Zo komen we te weten wat een Griek uit de 2e

eeuw vertelde over de religie van zijn voorvaderen Bovendien toont Pausanias zijn

eigen religieuze interesse in de twee passages waarin hij zelf een offer brengt

We kunnen hieruit echter geen sluitende conclusies trekken Pausanias vermeldde

deze offergebruiken immers omdat hij ze interessant en speciaal vond Ze zijn

misschien dus niet zo representatief

We hebben aan de hand van voorbeelden uit de Perieumlgesis kunnen concluderen dat

Pausaniasrsquo visie op offeren in grote lijnen aansluit bij die van zijn tijd

Net zoals zijn tijdgenoten lijkt ook Pausanias een voorkeur te hebben voor bloedeloze

offers Zelf zien we hem alleen plantaardige offers brengen Mensenoffers keurt hij

zeker af en situeert hij in een ver verleden

De offers die Pausanias beschrijft hebben vaak betrekking op oude rituelen Hij

hanteert hierbij een vocabularium dat in grote lijnen overeenkomt met dat van de

klassieke periode Hij volgt zijn voorbeeld Herodotos in de indeling tussen offers aan

goden - θύω - en helden - ἐναγίζω

Op andere plaatsen zien we Pausanias vertellen over offers die ook in zijn tijd nog

plaatsvinden We kunnen dus uit de Perieumlgesis concluderen dat er in de 2e eeuw nog

heel wat offerrituelen levendig waren

138

5 BIJLAGE

139

Vertaling citaten

Boek 1

Pausanias I15

ldquoHet huidige beeld is het werk van Alkamenes naar men zegtrdquo (p48)

Pausanias I43

ldquoDe oorzaak scheen mij te zijnhelliprdquo (p49)

Pausanias I55

ldquo(Dit zijn de eponiemen van de ouden voor de Atheners) Ze hebben ook districten die

recenter zijn afkomstig van de volgende personen Attalos de Mysieumlr Ptolemaios de

Egyptenaar en in mijn tijd al keizer Hadrianus die zeer veel eer aan de goden gaf en

in grote mate vreugde verschafte aan zijn onderdanen door elk van deze dingenrdquo

(p8+71)

Pausanias I67

ldquoVan de koningen die Antigonos neersloegen meen ik dat Kassander de meest

misdadige was hellip ldquo (p49)

Pausanias I98

ldquoIk geloof het nietrdquo (p50)

Pausanias I196

ldquoDit bouwde de Athener Herodesrdquo (p9)

Pausanias I207

ldquoMaar ik meen echter niet dat dit de oorzaak was van zijn rampspoed maar de wraak

van de Beschermgod omdat hij Aristion die naar het heiligdom van Athena gevlucht

was om zich af te zonderen had gedoodrdquo (p70)

Pausanias I237

ldquoIk herinner me dat ik ook andere dingen zag op de Akropolis in Athenerdquo (p51)

140

Pausanias I248

ldquoIkzelf weet dat sprinkhanen al drie keer van de berg Sipylos verjaagd werden en niet

op dezelfde wijzerdquo (p9)

Pausanias I253

ldquoDe nederlaag in Chaironeia was immers voor alle Grieken het begin van het kwaad

en het maakte vooral hen tot slaven die over het hoofd hadden gezien in welke

toestand ze zich met de Makedonieumlrs bevondenrdquo (p33)

Pausanias I291

ldquoDicht bij de Areiopaag kan je een schip zien dat gebouwd werd voor de processie van

de Panathenaieumlnrdquo (p74)

Pausanias I292

ldquoNaar ik meen en de gedichten van Pamfos geven mij gelijk zijn dit bijnamen van

Artemis Hoewel ik nog een ander verhaal ken dat hierover gezegd wordt zal ik

daaraan voorbijgaanrdquo (p73)

Pausanias I2911

ldquoOok zij die rond Korinthe gevallen zijn liggen hier De goden toonden goed hier en

ook in Leuktra dat diegenen die de Grieken dapper noemen niets betekenen zonder

Tycherdquo (p69)

Pausanias I315

ldquoIk ontdekte dat de gidsen hierover niets zeker wisten Zelf vond ik het volgenderdquo

(p52)

Pausanias I355

ldquoIk zal alles vertellen wat mij de moeite waard schijnt om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias I358

ldquoToen ik hen tegensprak en duidelijk maakte dat Geryon in Gadeira ligt waar geen

gedenkteken is maar een boom die verschillende vormen heeft op dat moment

vertelden de gidsen van de Lydieumlrs het echte verhaalldquo (p52)

141

Pausanias I387

ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren

te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen

wat ze niet mogen zienldquo (p72)

Pausanias I393

ldquoDeze dingen zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden

voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene

uitgekozen dat verdient te worden opgeschrevenrdquo (p47)

Boek 2

Pausanias II51

ldquoToen Asopos het gegeven had vertelde deze het en voor deze openbaring werd hij in

de onderwereld gestraft - voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias II115

ldquoMen zegt dat hij de broer was van Helios en dat de streek naar hem Titane werd

genoemd Ik meen echter dat Titan bekwaam was in het opvolgen van de seizoenen

van het jaar en wanneer de zon het zaad en de vruchten van de bomen zou doen

groeien Hierdoor beschouwt men hem als broer van Heliosrdquo (p77)

Pausanias II142

ldquoIk kan niet akkoord gaan met de Fliasieumlrs dat een Eleusieumlr in het gevecht werd

overwonnen en heimelijk als banneling werd weggevoerd terwijl de oorlog met een

verdrag werd opgelost voordat ze was uitgevochten en dat Eumolpos daar in Eleusis

bleefrdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoMen vertelt dat er een koekoek op de scepter zit omdat Zeus toen hij verliefd was op

Hera als meisje zich in deze vogel veranderde Zij ving hem als haar speeltje Dit

verhaal en de andere gelijkaardige die over de goden worden verteld schrijf ik op

zonder ze te geloven Toch schrijf ik ze oprdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoDat nu over de granaatappel ndash het verhaal is immers uiterst geheim ndash moet ik

verzwijgenrdquo (p73)

142

Pausanias II202

ldquoVoor hen werd Bryas van Argos aangesteld als leider Hij gedroeg zich slecht

tegenover de mannen van het volk op andere vlakken en maakte een meisje dat

naar het bruidsvertrek werd geleid ten schande door haar af te pakken van haar

begeleidersrdquo (p70)

Pausanias II215

ldquoHierin zeggen ze dat het hoofd van de Gorgon Medusa ligt Ik laat het fabeltje

achterwege en vertel de andere dingen over haar Ze was de dochter van Forkos Na

de dood van haar vader heerste ze over de mensen die rond het meer Tritonis

woonden Ze ging op jacht en voerde de Lybieumlrs aan in de strijd En toen wanneer ze

belegerd werd door een leger van Perseusrsquo macht - Perseus werd namelijk gevolgd

door elitetroepen uit de Peloponnesos ndash werd ze rsquos nachts vermoord Omdat Perseus

haar schoonheid zelfs in de dood bewonderde hakte hij haar hoofd af om het aan de

Grieken te gaan tonen rdquo (p77)

Pausanias II304

ldquoOmdat Herodotos elk van deze dingen al nauwkeurig beschreven heeft ga ik mijn

mening niet opschrijven wanneer de dingen al goed verteld zijn Alleen dit zal ik

vertellen dat ik de beelden zag en aan hen offerde op dezelfde wijze als men gewoon

is te offeren in Eleusisrdquo (p73)

Boek 3

Pausanias III114

ldquoOp de markt staan tempels van Caesar de eerste die een monarchie begeerde onder

de Romeinen en de eerste die het verworven rijk bezat Hij maakte er ook eacuteeacuten voor

zijn zoon Augustus die de heerschappij verstevigde en die beter en waardiger en veel

machtiger dan zijn vader werd Zijn naam was Augustus Dit betekent in het Grieks

lsquosebastosrsquo (verheven)rdquo (p17)

Pausanias III141

ldquoTegenover het theater ligt de graftombe van Pausanias de aanvoerder in Plataia De

andere graftombe is van Leonidas Elk jaar houden ze toespraken voor hen en stellen

ze wedstrijden in waaraan alleen Spartanen mogen deelnemenrdquo (p74)

143

Pausanias III212

ldquoIk herinner me dat de dingen die ik hier zag en de moeite waard waren om te

bekijken het heiligdom van Asklepios en de bron Pellanis warenrdquo (p32)

Pausanias III235

ldquoNoch Menofanes noch Mithriades zelf ontvluchtten de wraak van de godenrdquo (p70)

Pausanias III255

ldquoEnkele Grieken dichtten dat Herakles hierheen de hond van Hades bracht hoewel er

geen weg onder de grond doorheen de grot leidt Het ligt ook niet voor de hand te

geloven dat er een of ander ondergronds huis van de goden is waarin men de zielen

verzamelt Hekataios van Milete vond echter een mogelijke verklaring Hij zei dat een

vreselijke slang leefde op de Tainaros die de hond van Hades genoemd werd omdat

de persoon die gebeten werd dadelijk zou sterven door het gif Hij zei dat deze slang

door Herakles bij Eurysteus werd gebrachtrdquo (p47+69)

Boek 4

Pausanias IV311

ldquoAugustus gaf Thouria aan de Lakedaimonieumlrs in Sparta Toen Augustus immers

keizer was van de Romeinen voerde Antonius ook een Romein oorlog tegen hem

Hem volgden de Messenieumlrs en andere Grieken omdat de Lakedaimonieumlrs aan de

kant van Augustus stondenrdquo (p17)

Pausanias IV335

ldquoDe riten van de Grote Godinnen mag ik niet onthullen - voor hen viert men immers

riten in de Karnasios - Ik ken ze de tweede plaats toe als meest heilig na de

Eleusische Mijn droom verhinderde me niet aan allen te vertellen dat de bronzen

urne de vondst van de generaal van Argos en de beenderen van Eurytos de zoon

van Melaneus hier bewaard werdenrdquo (p72)

Boek 5

Pausanias V12

ldquoDe Korintieumlrs van nu zijn immers de jongste van de Peloponnesieumlrs en tussen het

moment waarop ze het land kregen van de keizer en mijn tijd ligt 217 jaarrdquo (p9)

144

Pausanias V18

ldquoEleios kreeg het rijk van de Epeieumlrs Hij was de zoon van Eurykyda dochter van

Endymion en van Poseidon ndash voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias V83

ldquoHomeros vertelde over de wedstrijden die voor Patroklos waren ingesteld hoe

Menelaos gebruik maakte van twee paarden Aitha van Agamemnon en het ander zijn

eigen paardrdquo (p74)

Pausanias V101

ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar

het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de

goddelijke zorgrdquo (p35)

Pausanias V137

ldquoVan het feit van Pelops en Tantalos in mijn streek woonden zijn ook nu nog tekens

overgebleven Er is een meer van Tantalos naar hem genoemd en een opmerkelijk

graf Op de Sipylos op de top van de berg is een troon van Pelops achter het

heiligdom van de Moeder Plastenerdquo (p9+44)

Pausanias V211

ldquoVanaf hier gaat mijn verhaal verder over de interpretatie van standbeelden en

wijgeschenkenrdquo (p27)

Pausanias V218

ldquoHoe ze heetten dat wisten ik of de gidsen van de Elieumlrs nietrdquo (p52)

Pausanias V2115

ldquoEr zijn ook twee andere beelden van de kunst uit mijn tijdrdquo (p9)

Pausanias V235

ldquoIk kan niets zeggen over hun ouderdom hun vaderland of door wie ze werden

onderwezenrdquo (p48)

145

Pausanias V244

ldquoWe kennen geen Romein noch een gewone burger noch een senator die voacuteoacuter

Mummius een wijgeschenk bracht in een Grieks heiligdom Mummius offerde van de

oorlogsbuit van Achaiumla een bronzen Zeus in Olympiardquo (p48)

Boek 6

Pausanias VI38

ldquoOibotas won de loopwedstrijd tijdens de zesde Olympiade Hoe kon Oibotas bijgevolg

in Plataia met de Grieken de overwinning behalen De nederlaag in Plataia voor

Mardonios en de Meden gebeurde immers tijdens de 75e Olympiade Ik ben nu

genoodzaakt te zeggen wat door de Grieken verteld wordt Het is echter niet nodig om

alles te gelovenrdquo (p49)

Boek 7

Pausanias VII27

ldquoPindaros vernam echter naar mijn mening niet alles over de godin Hij zegt dat de

Amazonen dit heiligdom bouwden toen ze oorlog voerden tegen Athene en Theseus

De vrouwen van de Thermodon offerden inderdaad op dat moment aan de Efesische

godin omdat ze het heiligdom al lang kenden en ook toen ze Herakles ontvluchtten

Sommigen nog eerder toen ze Dionysos ontvluchtten nadat ze daar als smekelingen

gekomen waren Het werd echter niet door de Amazonen gebouwd maar door de

autochtonen Koreos en Efesos - men denkt dat Efesos een zoon was van de rivier

Kauumlster - Deze mannen bouwden het heiligdom en van Efesos kreeg de stad haar

naamrdquo (p78)

Pausanias VII101

ldquoDe meest goddeloze van alle ondernemingen het vaderland en medeburgers

verraden omwille van persoonlijk voordeel zou voor de Achaiumlers het begin worden

van het kwaad Het verliet immers nooit Griekenland vanaf het prille beginrdquo (p34+45)

Pausanias VII156

ldquoToen overviel de wraak van de Griekse goden de Arkadieumlrs die de Grieken in de

steek lieten toen die in Chaironeia tegen Filippos en de Makedonieumlrs vochten Op dat

moment werden de Arkadieumlrs op diezelfde plaats gedood door de Romeinenrdquo (p70)

146

Pausanias VII179

ldquoOver wie Attis was kon ik geen geheim ontdekken Door Hermesiax die elegieeumln

schreef is echter gedicht dat hij de zoon was van de Frygieumlr Kalaos en dat hij

onvruchtbaar door zijn moeder ter wereld werd gebrachtrdquo (p73)

Pausanias VII199

ldquoEnkelen schreven dat de dingen die ik zeg niet Eurypolos de Thessalieumlr

overkwamen maar Eurypolos de zoon van Dexamenos die koning was in Olenos Ze

wilden dat hij samen met Herakles tegen Troje ten strijde trok om de kist van Herakles

te krijgen De rest van deze dingen hebben ze ook op de volgende wijze verteldrdquo

(p50)

Pausanias VII206

ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite

waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als

enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is

het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene

Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en in de gehele bouw De Athener

Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over

Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners voor mij al eerder

afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo (p9)

Pausanias VΙΙ218-9

ldquoMen kan ervan overtuigd zijn dat er verschillende redenen zijn waarom hij lsquogod van

het paardrsquo genoemd wordt Ik meen echter dat hij de naam kreeg omdat hij de

uitvinder was van de rijkunst Homeros laat Menelaos in de paardenrace voorstellen

om bij deze god de volgende eed te zweren lsquoRaak de paarden aan en zweer bij de

Beweger der aarde de Aardschudder dat je niet met opzet door een list mijn wagen

hebt tegengehoudenrsquo Ook Pamfos die voor de Atheners de oudste hymnen

componeerde zegt dat Poseidon lsquode gever van paarden en schepen met zeilenrsquo isrdquo

(p103)

Pausanias VII2114

ldquoDe vrouwen in Patrai zijn met dubbel zoveel als de mannen Afrodite zorgt hoewel

ook voor andere vrouwen vooral voor hen De meesten van hen halen hun

levensonderhoud uit het vlas dat in Elis groeit Ze weven hier namelijk hoofddoeken

van en andere klerenrdquo (p42)

147

Pausanias VII224

ldquoZeer dicht bij het beeld staan vierhoekige stenen 30 in aantal Deze vereren de

mensen van Farai Ze hebben voor elk de naam van een god uitgekozen Tijdens een

nog oudere periode kregen alle onbewerkte stenen in plaats van de beelden van de

goden eerbewijzen van alle Griekenrdquo (p71)

Pausanias VII257

ldquoIn Keryneia is een heiligdom voor de Eumeniden Men zegt dat Orestes dit gebouwd

heeft Men zegt dat al wie daar wil binnengaan om te kijken en schuldig is aan

bloedschuld of een andere misdaad of goddeloos is dadelijk door schrikbeelden

buiten zinnen wordt gebracht En daarom mag niet iedereen binnengaan en niet allen

tegelijkrdquo (p70)

Boek 8

Pausanias VIII21

ldquoLykaon de zoon van Pelasgos vond het volgende uit wat veel ingenieuzer was dan

zijn vaders plannen Hij bouwde de stad Lykosoura op de berg Lykaios en noemde

Zeus Lykaios en stelde de Spelen van Lykaia inrdquo (p74)

Pausanias VIII24

ldquoDit verhaal overtuigt mij Het wordt al lang door de Arkadieumlrs verteld en bovendien is

het geloofwaardigrdquo (p77)

Pausanias VIII511

ldquoAristokrates de zoon van Aichmis gedroeg zich misschien ook in andere zaken

slecht tegenover de Arkadieumlrsrdquo (p70)

Pausanias VIII174

ldquoIk zag hazen en herten De witte hazen worden gekweekt in Lybieuml en ik zag witte

herten in Rome Ik aanschouwde dit met verbazing Het kwam echter niet in me op te

vragen van welke streek of welk eiland ze werden ingevoerdrdquo (p48)

Pausanias VIII286

ldquoDit beeld heb ik zelf gezienrdquo (p51)

148

Pausanias VIII331

ldquoOok al was Megalopolis gebouwd met alle ijver door de Arkadieumlrs en met de grootste

hoop van de Grieken toch werd al haar pracht en oude voorspoed afgenomen Het

merendeel ervan ligt nu in ruiumlnes Dit is niet verwonderlijk omdat ik weet dat de goden

altijd iets nieuws willen creeumlren en dat alle dingen evenzeer de sterke en de zwakke

de dingen in opbouw en in ondergang door het lot worden veranderd Zij voert hen

voort met een ijzeren noodzaak die eigen is aan haarrdquo (p41)

Pausanias VIII376

ldquoHet verhaal over de Koureten ndash zij worden immers afgebeeld door de beelden ndash en

dat van de Korybanten uit de basis gehouwen - Dit is een ander volk dan de

Koureten ndash die verhalen ken ik maar ik zal eraan voorbij gaanrdquo (p73)

Pausanias VIII379

ldquoDe meesten geven haar de bijnaam Despoina zoals ze ook de dochter van Zeus

Kore noemen Eigenlijk is haar naam Persefone zoals Homeros en voor hem Pamfos

zeiden in hun gedichten Ik ben bang om de naam van Despoina op te schrijven voor

de niet-ingewijdenrdquo (p73)

Pausanias VIII387

ldquoOp dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaios Het was niet gemakkelijk

voor mij om het fijne van dat offer te weten te komen Laat het zijn zoals het is en

zoals het vanaf het begin wasrdquo (p73)

Pausanias VIII4110

ldquoEr is een waterbron op de berg Kotilios Wat iemand vroeger schreef dat van deze

bron de rivier Lymax ontspringt dat schreef hij zonder het zelf te hebben gezien of

zonder te luisteren naar iemand die het wel zag Beide dingen heb ik gedaanrdquo (p49)

Pausanias VIII424

ldquoWaarom men dit houten beeld zo maakte is duidelijk voor elke man met gezond

verstand en die een goed geheugen heeftrdquo (p72)

Pausanias VIII52

ldquoEn hierna al had Griekenland geen lichting goede mannen meerrdquo (p34)

149

Pausanias VIII535

ldquoOver Radamanthys zelf schrijft Homeros in het gesprek van Proteus met Menelaos

dat Menelaos naar de Elysese velden zou gaan maar dat Radamanthys daar al

eerder was aangekomen Kinaithon zegt in zijn gedichten ook dat Radamanthys de

zoon is van Hefaistos die een zoon is van Talos de zoon van Kres De verhalen van

de Grieken verschillen meestal en vooral over afkomstenrdquo (p76)

Boek 9

Pausanias IX23-4

ldquoMen noemt dit het bed van Aktaion Men zegt dat Aktaion op die rots sliep als hij moe

was van het jagen en dat hij in die bron keek toen Artemis zich daar baadde

Stesichoros van Himera schreef dat de godin een hertenhuid rond Aktaion legde om

de dood door zijn honden voor hem klaar te maken opdat hij Semele niet als vrouw

zou nemen Ik ben er echter van overtuigd dat zonder goddelijke interventie

hondsdolheid de honden van Aktaion beving Razend zouden ze zonder onderscheid

te maken elkeen die ze zouden tegenkomen aan flarden scheurenrdquo (p76)

Pausanias IX26

ldquoOok nu nog houdt men om de vier jaar Spelen in Eleutheria waarin de grootste

prijzen aan de loopwedstrijd worden uitgereiktrdquo (p74)

Pausanias IX65

ldquoIk heb ook in de beschrijving van Attika gezegd dat de nederlaag in Chaironeia een

ramp was voor alle Griekenrdquo (p33)

Pausanias IX194

ldquoDaar naast bevinden zich de ruiumlnes van de steden Harma en Mykalessosrdquo (p13)

Pausanias IX198

ldquoEr wonen niet veel mensen in Aulis Dit zijn pottenbakkers De mensen van Tanagra

bezitten dit land en dat rond Mykalessos en Harmardquo (p42)

Pausanias IX237

ldquoWanneer je de berg Ptooumls oversteekt ligt aan zee de Boiotische stad Larymna Men

zegt dat haar naam van Larymna Kynosrsquo dochter komt Haar oudere voorouders zal

ik vernoemen in mijn verhaal over Lokrisrdquo (p37)

150

Pausanias IX272

ldquoDe meeste mensen menen dat Eros de jongste onder de goden is en de zoon van

Afrodite Olen de Lykieumlr echter die de oudste hymnen componeerde voor de Grieken

zegt in een hymne voor Eileithuia dat de moeder van Eros Eileithuia is hellip Ik weet dat

Hesiodos of de persoon die de Theogonie van Hesiodos componeerde schreef dat

Chaos eerst ontstond na hem Ge en Tartaros en Erosrdquo (p50)

Pausanias IX292

ldquoDit gedicht van Hegesinos heb ik niet gelezen Het was immers al eerder verloren

dan dat ik geboren wasrdquo (p49)

Pausanias IX325

ldquoTijdens de veldtocht van de Perzen kozen de inwoners van Haliartos partij voor de

Grieken en een deel van het leger van Xerxes viel aan en brandde hun land en tegelijk

hun stad afrdquo (p48)

Pausanias IX346

ldquoAan de overkant van de berg Lafystios ligt Orchomenos ook deze een bekende en

wonderbaarlijke stad in Griekenland Vroeger was ze zeer voorspoedig maar ook

deze stad zou het einde zien naderen bijna zo erg als Mykene en Delosrdquo (p41)

Pausanias IX353

ldquoHiernaast houdt men Mysterieumln die voor de massa geheim zijnrdquo (p73)

Pausanias IX381

ldquoVoor de mensen van Orchomenos werd er ook een heiligdom voor Dionysos

gemaakt Het oudste is echter dat van de Gratieumln Men vereert het meest de stenen

Men zegt dat deze voor Eteokles uit de hemel vielen De beelden werden sierlijk

gemaakt en gewijd in mijn tijd Ook deze zijn van steenrdquo (p71)

Pausanias IX389

ldquoMen zegt dat de bewoners Aspledon verlieten omdat ze gebrek hadden aan waterrdquo

(p13)

151

Boek 10

Pausanias X47

ldquoDe mensen van daar zijn niet met veel maar in grootte en kracht zijn ze tot op de dag

van vandaag de besten onder de Fokieumlrsrdquo (p42)

Pausanias X129

ldquoLater dan Demo groeide er bij de Hebreeumlrs boven Palaistina een vrouw op die

orakels gaf Haar naam was Sabbe Men zegt dat haar vader Berosos was en haar

moeder Erymanthe Sommigen noemen haar de Babylonische anderen de

Egyptische Sibyllerdquo (p71)

Pausanias X173

ldquoJaren na de Lybieumlrs kwamen vanuit Griekenland Aristaios en zijn makkers naar het

eiland Men zegt dat Aristaios een zoon was van Apollon en Kyrene Omdat hij het lot

van Aktaion erg betreurde en daarom boos was op Boiotieuml en heel Griekenland zegt

men dat hij naar Sardinieuml emigreerderdquo (p45)

Pausanias X1713

ldquoWe hebben het verhaal van Sardinieuml in het boek over Fokis gebracht omdat de

Grieken over dit eiland heel weinig wetenrdquo (p46)

Pausanias X322

ldquoDit leek me van alle grotten die ik zag de grot te zijn die het het meeste verdiende

om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias X3215

ldquoOp die dag doen ze dergelijke dingen rondom het heiligdom Op de volgende dag

maken de handelaars tenten van riet en ander hout dat ze daar vinden Op de laatste

van de drie dagen houden ze een feest Ze verkopen slaven allerlei vee en ook kledij

zilver en goudrdquo (p74)

Pausanias X3216

ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de

armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen

varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in

windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo (p53)

152

Pausanias X333

ldquoLilaia is in de winter een dagtocht verwijderd van Delfi als je afdaalt langs de

Parnassos We berekenden dat de afstand van de weg 180 stadieumln isrdquo (p31)

Andere auteurs

Aelianus VH 12 61

ldquoPausanias zei dat ook de Megalopoliten dit dedenrdquo (p10)

Herodotos 229563

ldquoMaar dat is dan ook alles wat ik over dit punt te weten kon komen Ik ben letterlijk

achter elke inlichting heengegaan die ik te pakken kon krijgen Tot aan Olifantenstad

heb ik alles met eigen ogen kunnen bekijken daarna weet ik het alleen van horen

zeggenrdquo (p 28)

Herodotos V82-83564

ldquo hellip Lang geleden was de oogst in Epidauros mislukt De zwaar getroffen inwoners

raadpleegden daarom het orakel van Delfi en kregen de raad beelden voor Damia en

Auxesia op te richten Dan zou het ze wel beter vergaan hellip De toestemming werd

verleend op voorwaarde dat zij jaarlijks offergaven voor Athena de Stadsgodin en

Erechtheus zouden komen brengen hellip Na de diefstal van de beelden kwamen de

Epidaurieumlrs hun afspraken met Athene niet meer na De Atheners deden hun beklag

maar de Epidaurieumlrs maakten met klem van argumenten duidelijk dat ze niet in

gebreke waren gebleven zolang die beelden nog in hun bezit waren hadden zij zich

aan hun belofte gehouden maar nu ze bestolen waren achtten zij zich daaraan niet

meer gebonden De Atheners moesten de Aigineten er maar voor laten

opdraaienrdquo(p101)

Thoukidydes I21565

ldquoToch zal men als men de genoemde argumenten die ik naar voren gebracht heb ten

naaste bij aanvaardt het niet ver mis hebben en geen geloof schenken aan de

overdreven voorstellingen van de dichters zoals zij deze dingen hebben bezongen

563 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 145 564 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 369 565 Vertaling MA Schwartz Thycidides De Peloponnesische Oorlog Amsterdam 1986 p 11

153

noch aan de verhalen van geschiedschrijvers die liever het oor willen strelen dan de

waarheid vermelden onbewijsbare dingen die geen geloof verdienen en in de loop

van de tijd tot het rijk van de sagen zijn overgegaan Men moge overtuigd zijn dat de

feiten berusten op de duidelijkste gegevens toereikend voor zover het verre verleden

dat mogelijk maaktrdquo (p 77)

154

6 BIBLIOGRAFIE

155

Primaire bronnen

Casevitz M (ed) Pausanias description de la Gregravece I IV V VI VII VIII Les belles

Lettres Paris 1992 2005 1999 2002 20001998

Frazer JG Pausaniasrsquo Description of Greece London 1898

Hitzig H (ed) Pausaniae Graeciae Descriptio Leipzig 1907

Jones WHS (ed) Pausanias Description of Greece I II III IV Loeb Classical

Library Cambridge (Mass)London 1958 1955 1954 1955

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol 1 Singapore 1971sup3

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol2 Middlesex (UK) 19714

Spiro F (ed) Pausaniae Graeciae descriptio 3 vol Teubner Leipzig 1903

Naslagwerken

Bartelink GJM Klassieke letterkunde UtrechtAntwerpen 19644

Cook SA Adcock FE Charlesworth MP (edd) The Cambridge Ancient History

vol XI The Imperial Peace AD 70-192 Cambridge 1936sup3

Duumlbner F (ed) Epigrammatum Anthologia Palatina vol1 Paris 1871

Metzler JB (ed) Der neue Pauly Enzyclopaumldie der Antike StuttgartWeimar566

Regenbogen O RE Supp8 (1956) sv Pausanias 1008-1097

Secundaire bronnen

Akujaumlrvi J Researcher Traveller Narrator Lund 2005

Alcock SE Roman Imperialism in the Greek Landscape JRA 2 (1989) 5-34

Alcock SE Graecia capta The Landscapes of Roman Greece Cambridge 1993sup2

566 Zie voetnoten voor specifieke lemmata

156

Alcock SE (ed) Placing the Gods Sanctuaries and Sacred Spaces in Ancient

Greece Oxford 1994sup2

Alcock SE (ed) The Early Roman Empire in the East Exeter 1997

Alcock SE Archaeologies of the Greek Past Landscape Monuments and

Memories Cambridge 2002

Alcock SE Cherry JF Elsner J (edd) Pausanias Travel and Memory in Roman

Greece Oxford 2001

Arafat KW Pausaniasrsquo Greece Cambridge 1996

Bingen J (ed) Pausanias historien in Entretiens sur lrsquoantiquiteacute classique Genegraveve

1996

Bonnechere P Orthia et la flagellation des eacutephegravebes spartiates Un souvenir

chimeacuterique de sacrifice humain Kernos 6 (1993) 11-22

Bonnechere P Le sacrifice grec entre texte et image Kernos 11 (1998) 377-388

Borg BE (ed) Paideia The World of the Second Sophistic Berlin 2004

Browning R History Language and Literacy in the Byzantine World London 1989

Burkert W Homo necans The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and

Myth Berkeley (LA)London 1983

Calame C Logiques du temps leacutegendaire et lrsquoespace cultuel selon Pausanias une

repreacutesentation discursive du lsquopantheacuteonrsquo de Treacutezegravene in Pirenne-Delforge V

(ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos

Suppl 8 Luik 1998 149-163

Casabona J Recherches sur le vocabulaire des sacrifices en Grec Aix-en-Provence

1966

Casson L Travel in the Ancient World London 1974sup2

Crawford MH Rome and the Greek World in The Economic History Review XXX

London 1977 42-52

Detienne M Vernant J-P (edd) La cuisine du sacrifice en pays grec Paris 1979

157

Dihle A Greek and Latin Literature of the Roman Empire from Augustus to Justinian

Muumlnchen 1989

Diller A The Authors Named Pausanias TaPhA 86 (1955) 268-279

Diller A The Manuscripts of Pausanias TaPhA 88 (1957) 169-188

Dillon M Pilgrims and Pilgrimage in Ancient Greece LondonNew York 1997

Dodds ER The Greeks and the Irrational Berkeley (LA) 19514

Durand JC Lissarague F Mourir agrave lrsquoautel ARG 1 (1999) 83-106

Ekroth G Offerings of blood in Greek hero-cults in Pirenne-Delforge V Suaacuterez de

la Torre E (edd) Heacuteros et heacuteroiumlnnes dans les mythes et les cultes grecs

Kernos Suppl 10 Luik 2000 263-280

Ekroth G (ed) The sacrificial rituals of Greek hero-cults in the Archaic to the early

Hellenistic periods Kernos Suppl 12 (2002) 72-103

Ellinger E La fin des maux drsquoun Pausanias agrave lrsquoautre Paris 2005

Elsner J Pausanias A Greek Pilgrim in the Roman World PampP 135 (1992) 3-29

Elsner J Image and Ritual Reflections on the Graeco-Roman Appreciation of Art

CQ 46 (1996) 515-531

Elsner J Rubieacutes J-P (edd) Voyages and Visions towards a Cultural History of

Travel London 1999

Elsner J Rutherford I (edd) Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian

Antiquity Oxford 2005

Farnell LR Greek Hero Cults and Ideas of Immortality Oxford 1921

Ferrary J-L Philhelleacutenisme et impeacuterialisme aspects ideacuteologiques de la conquecircte

romaine du monde helleacutenistique Rome 1988

Forte B Rome and the Romans as the Greeks saw them Rome 1972

Frazer JG Sur les traces de Pausanias Paris 1965

Georgoudi S A propos du sacrifice humain en Gregravece ancienne remarques critiques

ARG 1 (1999) 60-82

Habicht C Pausaniasrsquo Guide to Ancient Greece Berkeley (LA)London 1985

158

Haumlgg R Alroth B (edd) Greek sacrificial ritual Olympian and Chtonian Stockholm

2005

Hamerton-Kelly LH (ed) Violent Origins California 1987

Hansen MH (ed) Sources for the Ancient Greek City-State Copenhagen 1995

Hartog F Memories of Odysseus Frontier Tales from Ancient Greece Chicago

1996sup2

Heer J La personnaliteacute de Pausanias Paris 1979

Hutton W Describing Greece Cambridge 2005

Jacquemin A Pausanias et les empereurs romains Ktegravema 21 (1996) 29-42

Jost M Versions locales et versions lsquopanhelleacuteniquesrsquo des mythes arcadiens chez

Pausanias in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines

agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 227-240

Knoepfler D Pieacuterart M (edd) Editer traduire commenter Pausanias en lrsquoan 2000

Genegraveve 2001

Lacroix L Pausanias et les origines mythique de Delphes eacuteponymes geacuteneacutealogies

et speacuteculations eacutetymologiques Kernos 4 (1991) 265-276

Lacroix L Traditions locales et leacutegendes eacutetiologiques dans la Peacuteriegravegegravese de

Pausanias in Journal des Savants Paris 1994 75-99

Lafond Y Pausanias et le pantheacuteon de Patras lrsquoidentiteacute religieuse drsquoune citeacute grecque

devenue colonie romaine in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites

des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 195-208

Lee AD Pagans and Christians in late Antiquity LondonNew York 2000

Lesky A Geschichte der griechische Literatur Munchen 1971

Linders T Alroth B (edd) Economics of cult in the ancient world Upsala 1992

Lupu E Sacrifice at the Amphiareion and a Fragmentary Sacred Law from Oropos

Hesperia 72 (2003) 321-340

Mac Mullen R Paganism in the Roman Empire New HavenLondon 1981sup2

Martin LH Hellenistic Religions New YorkOxford 1987

159

Mary L Sot M (edd) Impies et paiumlens entre Antiquiteacute et Moyen Age Paris 2002

Meuli K Gesammelte Schriften 2 BaselStuttgart 1975

Meyer E Pausanias Beschreibung Griechenlands Zurich 1954

Morinis A (ed) Sacred journeys London 1992

Nilsson MP Greek Piety Oxford 1948

Ogden D (ed) A Companion to Greek Religion Oxford 2007

Ousterhout R (ed) The Blessings of Pilgrimage UrbanaChicago 1990

Page DL (ed) Further Greek Epigrams Cambridge 1981

Pirenne-Delforge V La notion de lsquopantheacuteonrsquo dans la Peacuterieacutegegravese de Pausanias in

Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese

de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 129-148

Pirenne-Delforge V Ritual Dynamics in Pausanias The Laphria in

Stavrianopoulou E (ed) Ritual and Communication in the Graeco-Roman

World Kernos Suppl 16 Luik 2006 111-129

Powel A (ed) The Greek world LondonNew York 1995

Price S Gods and Emperors the Greek Language of the Roman Imperial Cult JHS

104 (1984) 79-95

Price S Rituals and Power The Roman Imperial Cult in Asia Minor Cambridge

1984sup3

Pritchett WK Pausanias Periegetes I Amsterdam 1998

Pritchett WK Pausanias Periegetes II Amsterdam 1999

Reardon BP Courants litteacuteraires grecs des 2e et 3e siegravecles apregraves J-C Paris 1971

Reverdin O Grange B (edd) Le sacrifice dans lrsquoantiquiteacute in Entretiens sur

lrsquoantiquiteacute classique VandoeuvresGenegraveve 1981

Romm JS The Edges of the Earth in Ancient Thought New Jersey 1992

Rudhardt J Notions fundamentals de la penseacutee religieuse et actes constitutifs du

culte dans la Gregravece classique GenegraveveAllaman 1958

Russel DA Antonine Litearture Oxford 1990sup2

160

Rutherford I Theoria and Darśan Pilgrimage and Vision in Greece and India CQ 50

(2000) 133-146

Snodgrass AM An Archaeology of Greece The Present State and Future Scope of

a Discipline Berkeley (LA)London 1987

Stratiki K Le culte des heacuteros grec chez Pausanias BAGB 1 (2002) 70-93

Strid O Uumlber Sprache und Stil des Periegeten Pausanias Upsala 1976

Stroumsa GG (ed) La fin du sacrifice Paris 2005

Swain S Hellenism and Empire Oxford 2001

Tripolitis A Religions of the Hellenistic-Roman Age MichiganCambridge (UK) 2002

Tzifopoulos YZ Mummiusrsquo Dedications at Olympia and Pausaniasrsquo Attitudes to the

Romans GRBS 34 (1993) 93-100

Van Straten FT Hiera Kala LeidenNew YorkKeulen 1995

Veyne P Les Grecs ont-ils cru agrave leurs mythes Paris 1983

Veyne P Lrsquoempire Greacuteco-Romain Paris 2005

Whitmarsh T Greek Literature and the Roman Empire OxfordNew York 2001

Whitmarsh T Ancient Greek literature CambridgeMalden 2004

Yerkes RK Le sacrifice dans les religions grecque et romaine et dans le judaisme

primitive Paris 1955

Zizza C Le inscrizioni nella Periegesi di Pausania Pisa 2006

2

In Salamanca stelde mijn professor Grieks el sentildeor Fernaacutendez Delgado me voor om

mijn thesis te wijden aan een bepaald aspect van de Griekse religie Festivals leken

ons wel een interessant onderwerp Met dat idee in het achterhoofd vertrok ik terug

naar Gent Via prof Dr Docter kwam ik terecht bij Pausanias Hij zou immers wel een

nuttige bron vormen voor religieuze aspecten Het was professor Demoen die me erop

wees dat Pausanias niet alleen een interessante bron zou kunnen vormen maar dat ik

ook aan deze auteur zelf een heel onderzoek zou kunnen wijden Zonder voorkennis

over Pausanias begon ik de Perieumlgesis te lezen Ik moet eerlijk toegeven dat ik na een

eerste lectuur niet helemaal overtuigd was Zijn schrijfstijl zet immers niet meteen aan

om verder te lezen

Na het raadplegen van secundaire lectuur en bij een tweede lezing kon hij me echter

al veel meer bekoren Zo ontdekte ik dat Pausanias niet alleen de nuttige bron-voor-

alles is maar bovendien een zeer interessante auteur Ik heb enorm veel bijgeleerd

over de positie van de Grieken in het Romeinse Rijk evenals over religieuze

aspecten In mijn laatste hoofdstuk ondernam ik zelf een klein onderzoek over offers

Ik heb een jaar lang met veel plezier en voldoening aan mijn thesis gewerkt

Daarom zou ik graag enkele mensen willen bedanken Eerst en vooral prof Dr

Demoen die me hielp bij de keuze van mijn onderwerp en me nadien ook zeer goed

begeleid heeft Nooit moest ik lang wachten op feedback Daarnaast heb ik ook veel te

danken aan alle andere professoren die ik gedurende mijn academische carriegravere ben

tegengekomen zowel die in Gent als in Salamanca Ieder maakte op zijn of haar

eigen manier mijn liefde voor de klassieke oudheid een stukje groter

Ik wil ook een aantal mensen bedanken die mijn thesis hebben nagelezen Willy Van

Bever - classicus en leraar klassieke talen - mijn moeder en stiefvader Ook mijn zus

Sara dient een vermelding voor de goede raad

Als laatste wil ik nog Daan danken voor alle steun het hele jaar door

3

Voorwoord

Inhoud

1 Hoofdstuk 1 Pausanias de Perieumlgeet 8

11 Biografie 9

12 Pausanias in zijn tijd 14

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC 14

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia 14

1212 De Romeinse invloed in Griekenland 18

122 Pausanias en Rome19

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek 23

2 Hoofdstuk 2 De Perieumlgesis28

21 Een perieumlgetisch genre 29

22 Structuur 33

221 Het radiale plan34

222 De rode draad ἐλευθερία 35

223 Ringcompositie37

224 Begin en einde 37

225 Boek I39

23 Inhoud intenties en waarde41

231 Λόγοι en θεωρήματα41

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά 42

233 Pausaniasrsquo intenties 45

234 Voelde Pausanias zich een Griek 46

235 De functie van de Perieumlgesis 47

236 Het publiek 48

237 Pausanias als historicus 49

238 Pausaniasrsquo gidsen 53

4

24 Stijl55

3 Hoofdstuk 3 Religie 57

31 Algemeen 58

311 Mysterieculten60

312 Heiligdommen62

313 De keizerscultus 64

314 Mythologie65

315 Pelgrims 66

32 Religie bij Pausanias70

321 Pausaniasrsquo geloof 70

322 De Eleusismysterieumln73

323 Heiligdommen en festivals75

324 De keizerscultus 76

325 Mythen78

326 Pausaniasrsquo evolutie80

327 Pausanias als pelgrim 82

4 Offers85

41 bronnen 86

42 Offeren algemeen87

421 Oorsprong 88

422 Evolutie89

423 Soorten offers 90

4231 Helden 93

424 De ceremonie 93

425 De offerdieren 97

426 Mensenoffers 98

427 Plantaardige offers 99

428 ἀναθήματα100

5

43 Offeren bij Pausanias101

431 Pausanias offert zelf 102

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω107

4321 ἐναγίζω 110

4322 θύω 111

433 Een selectie van passages114

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer 114

4332 De ceremonie 115

4333 De offerdieren 123

4334 Plantaardige offers 127

4335 Mensenoffers 129

434 Andere offertermen132

435 ἀνατίθημι 134

44 Conclusie137

5 Bijlage138

6 Bibliografie154

6

Voorwoord

In deze thesis heb ik geprobeerd om een goed beeld te scheppen van het leven en

werk van de perieumlgeet Pausanias Om de inhoud van zijn boeken ten volle te

begrijpen koos ik ervoor om dieper in te gaan op het thema dat hem het meest lijkt te

interesseren de religie Ik heb gebruikt gemaakt van eacuteeacuten aspect ervan het offeren

om Pausaniasrsquo religieuze besef te vatten

Ik zal eerst even kort de structuur van deze thesis toelichten

In het eerste hoofdstuk heb ik het leven van Pausanias behandeld Ik heb zijn

biografie opgesteld en hem gekaderd binnen de cultuur van de 2e eeuw Daarna heb

ik de Romeinse invloed in zijn leven en werk onderzocht Tot slot bekeek ik nog even

een literaire stroming uit de 2e eeuw de tweede sofistiek

In het volgende hoofdstuk ben ik zijn werk de Perieumlgesis nader gaan bekijken Ik

onderzocht de geschiedenis van het genre de structuur van de Perieumlgesis alsook de

inhoud en stijl

Omdat de Perieumlgesis voor een groot deel bestaat uit mythologische en religieuze

onderwerpen heb ik het volgende hoofdstuk gewijd aan de religie Eerst behandelde

ik religie in het algemeen Ik had hierbij vooral aandacht voor die aspecten van de

religie die ook bij Pausanias zouden terugkomen Daarna onderzocht ik de religie in

de Perieumlgesis zelf

In het laatste hoofdstuk heb ik gekeken naar het belang van offeren in de Griekse

wereld en bij Pausanias zelf Dit is immers een interessant onderwerp om de Griekse

religieuze beleving te onderzoeken Bovendien offert Pausanias tweemaal zelf Ook

deze passages zullen we onderzoeken

Tot slot wil ik nog een aantal dingen verantwoorden

Bij de transcriptie van de Griekse namen heb ik gebruik gemaakt van het

graeciserende systeem waarbij ik geprobeerd heb zo consequent mogelijk te zijn

Romeinse namen heb ik uit het Latijn getranscribeerd Aangezien er onzekerheid

bestaat over de exacte titel van Pausaniasrsquo werk heb ik ervoor geopteerd om steeds

lsquoPerieumlgesisrsquo te schrijven Dit is immers de transcriptie van de Griekse naam die het

vaakst word genoemd

Wanneer ik spreek over lsquoGriekenlandrsquo ben ik er mij van bewust dat dit een attributie

post factum is In Pausaniasrsquo tijd was het Griekse vasteland echter al wel verenigd in

7

de Romeinse provincie Achaiumla Het is bij benadering dit geografische gebied dat ik ndash

voor de gemakkelijkheid ndash Griekenland zal noemen De lsquoGriekenrsquo zijn voor mij alle

mensen die de Helleense cultuur taal en religie deelden Ook Pausanias was dus een

Griek

De Griekse citaten haalden we van de TLG Voor Pausaniasrsquo tekst gebruik ik dus de

editie van Teubner Bij de andere auteurs zullen we steeds in voetnoot de geciteerde

teksteditie vermelden

Tenzij anders vermeld komen de vertalingen van mijn hand Aangezien dit niet het

doel van mijn thesis was heb ik geen literaire vertaling van de citaten gemaakt Ik

geef de vertaling enkel om het lezen van de Griekse fragmenten - indien nodig - te

vergemakkelijken

In bijlage ordende ik de vertalingen uit de Perieumlgesis volgens boek De vertalingen van

andere auteurs staan nadien alfabetisch geordend Ik geef ook telkens een verwijzing

naar de pagina waarop het citaat voorkomt

Dan rest er mij enkel nog u veel plezier te wensen met het lezen van mijn thesis

8

1 HOOFDSTUK 1 PAUSANIAS DE PERIEumlGEET

9

11 BIOGRAFIE

De eerste vraag die we ons zullen stellen heeft betrekking op de identiteit van

Pausanias Wie was hij wanneer leefde hij en wat heeft hij geschreven

Pausanias was een Griek afkomstig van Klein-Azieuml Hij leefde in de 2e eeuw nC In

deze periode was Griekenland al een hele tijd geiumlntegreerd in het Romeinse Rijk

Onze auteur schreef zijn enorme werk de Perieumlgesis in het Grieks1

Deze boeken ndash het zijn er tien in aantal ndash vormen een soort reisgids van Griekenland

Een reiziger uit de 2e eeuw ndash maar ook nog in grote mate een hedendaagse toerist ndash

kon via het lezen van de Perieumlgesis zeer interessante informatie te weten komen over

de plaats waar hij zich bevond en de lokale tradities Pausanias vormt zo een goede

bron door zijn uitgebreide beschrijvingen van geografische streken gebouwen religie

tradities en legendes Vaak vormt hij zelfs de enige bron

De Perieumlgesis is dus voor archeologen en oudheidkundigen van onschatbare waarde

Indien we niet over Pausaniasrsquo boeken zouden beschikken zou onze kennis over vele

monumenten en streken van het oude Griekenland wellicht niet zo uitgebreid zijn

Over het algemeen ndash en dit geldt zeker voor de periode voacuteoacuter de 20e eeuw ndash beperkte

de aandacht voor de Perieumlgesis zich enkel tot dit utilitaire karakter van het werk

De interesse voor Pausaniasrsquo werk werd gewekt in de 19e eeuw In deze

periode kwam het toerisme in Griekenland stilaan op De romantiek zorgde bovendien

voor een bewondering van het exotische Griekenland en zijn vergane cultuur2

Gedurende de hele 20e eeuw hebben we bewonderaars en afbrekers van Pausaniasrsquo

werk gekend3 Op het einde van de 19e eeuw schilderde Wilamowitz Pausanias af als

een charlatan die nooit zelf gereisd zou hebben Hij zou gewoon het werk van zijn

voorgangers - vooral Polemon - hebben verzameld en gekopieerd Deze mening vond

oa navolging bij Kalkmann Robert en Pasquali Hiertegen verzetten zich Schubart

Brunn Hirtzig Gurlitt en misschien wel als belangrijkste Frazer Vanaf Frazer kreeg

Pausanias meestal het label lsquoreliable guidersquo4 opgeplakt

Pas de laatste decennia kwam er aandacht voor Pausanias als schrijver De

Perieumlgesis werd eindelijk als literair werk benaderd Ook de rol van Pausanias zelf

1 We willen toch al even kort aanstippen dat Pausaniasrsquo naam nergens vermeld staat in zijn werk Het is aan Stefanos van Byzantion dat we deze vermelding te danken hebben We zullen hier later even op terugkomen 2 Beard in Alcock Cherry Elsner 2001 p 224 3 We vinden deze namen bij vele auteurs vermeld Voor deze specifieke opsomming baseren we ons op Habicht 1985 p 165 4 Zie oa Habicht 1985

10

kreeg nieuwe invullingen Eeacuten van de recentste onderzoeksdomeinen hierbij is de rol

van Pausanias als pelgrim Alles wat te maken heeft met religie geniet immers de

voorkeur in Pausaniasrsquo beschrijvingen

Hoe kunnen we Pausanias dan het best omschrijven Pelgrim historicus etnograaf

literair schrijver correspondent voor de antieke Michelin5 Of van dit alles een beetje

We zullen proberen hierop een duidelijk en genuanceerd antwoord te geven

Pausanias was een courante naam in de Griekse wereld van de 2e eeuw Via andere

auteurs hebben we weet van oa een sofist een geograaf en een chronograaf die

allen de naam Pausanias droegen Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat we deze

geleerden kunnen vereenzelvigen met onze Pausanias6 We zullen dus vanaf nu

wanneer we het hebben over onze perieumlgeet altijd lsquoPausaniasrsquo zeggen zonder

verdere specificaties

Pausanias beschrijft in zijn werk gedetailleerd tal van stadjes op het Griekse

vasteland Het verloop van zijn eigen leven is ons echter niet zo nauwkeurig

overgeleverd

Bijna alles wat we weten hebben we uit zijn eigen werk moeten destilleren Bovendien

laat Pausanias zich slechts in enkele passages opmerken We komen bijna niets te

weten over de periode waarin hij zijn reizen maakte hoe vaak hij dit deed met wie en

in welke omstandigheden Wij hebben hier te maken met een lsquoself-effacing

personalityrsquo om de woorden van Hutton te gebruiken7 De auteur verstopt zich als het

ware achter zijn tekst Habicht spreekt in dit verband van het lsquolow profilersquo van

Pausanias8

We kunnen wel bij benadering Pausaniasrsquo geboorte- en sterftejaar bepalen evenals

de periode waarin hij de Perieumlgesis schreef

Hij spreekt over het jaar 125 als κατrsquo ἐμέ of ἐφrsquo ἡμῶν9 Hieruit concluderen oa Heer

en Diller dat dit het geboortejaar van onze schrijver moet zijn10

5 Men maakt in dit verband graag de vergelijking met de lsquoBlue Guidersquo of de lsquoBaedekerrsquo 6 We zullen hier niet in detail op ingaan Voor verdere analyse zie oa Heer 1979 Hutton 2005 Frazer 1898 Diller 1955 7 Hutton 2005 p 11 8 Habicht 1985 p 141 9 ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ

Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον

ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένου

11

In I19611 vermeldt Pausanias het stadion van Herodes Attikos dat voltooid werd in

143 Hij schreef zijn boek dus zeker na deze datum Een terminus ante quem voor het

eerste boek van de Perieumlgesis vormt het Odeion van diezelfde Herodes Attikos in

Athene Herodes liet dit theater bouwen voor zijn vrouw bij haar dood Het stamt dus

van na 160 Wanneer Pausanias zijn eerste boek schrijft bestaat dit Odeion nog niet

In VII206 maakt de Perieumlgeet er echter wel melding van12 Dit kan dus betekenen dat

het eerste boek apart werd gepubliceerd13 Boek 7 werd zeker na 160 geschreven

In V1214 schrijft Pausanias dat de inrichting van Korinthe als Romeinse kolonie ndash wat

plaatsgreep in 44vC ndash 217 jaar geleden gebeurde15 Dit brengt ons bij het jaar 173

Het laatste jaartal dat vermeld wordt is de campagne van Marcus Aurelius tegen de

Sarmaten in 175-176

We kunnen dus stellen dat Pausanias wellicht rond 125 geboren werd en stierf na

17616 De Perieumlgesis begon hij vermoedelijk pas op latere leeftijd te schrijven na heel

wat voorbereidende reizen Heer veronderstelde dat hij zijn werk tussen 160 en 180

schreef onder de regering van Marcus Aurelius17

Uit de Perieumlgesis kunnen we concluderen dat Pausanias afkomstig was uit Klein-Azieuml

Hij verwijst op geregelde tijdstippen naar deze streek18 De stad die het vaakst

Pausanias I55 ἔστι δὲ καὶ ἄλλα δύο τέχνης τῆς ἐφrsquo ἡμῶν [τὰ] ἀγάλματαmiddot Pausanias V2115 10 Heer 1979 p 12 en Diller 1955 p 268 11 ldquoτοῦτο ἀνὴρ Ἀθηναῖος Ἡρώδης ᾠκοδόμησεrdquo Pausanias I196 12 ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot ἐποιήθη

δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν

μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ

τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ

Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι

συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς

Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206 13 Zie infra bij de structuur van de Perieumlgesis 14 Κορίνθιοι μὲν γὰρ οἱ νῦν νεώτατοι Πελοποννησίων εἰσί καί σφισιν ἀφrsquo οὗ τὴν γῆν

παρὰ βασιλέως ἔχουσιν εἴκοσιν ἔτη καὶ διακόσια τριῶν δέοντα ἦν ἐς ἐμέ Pausanias V12 15

Nadat Mummius in 146 vC de Achaiumlsche Bond versloeg en Korinthe vernielde bleef deze stad lange tijd onbewoond Pas in 44 vC kwam er een heropbloei De inwoners waren echter voornamelijk Romeinse kolonisten Zie oa Tzifopoulos 1993 Arafat 1996 en Habicht 1985 16 Frazer stelt 130-176 voor in Frazer 1965 p 6-7 Habicht opteert voor 115 als geboortedatum in Habicht 1985 p12 17 Heer 1979 p 12 18 Bv ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς τόδε

λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος Πέλοπος δὲ

ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς τὸ ἱερόνmiddotrdquo Pausanias V137 ldquoτρὶς δὲ αὐτὸς ἤδη πάρνοπας ἐκ Σιπύλου τοῦ ὄρους οὐ κατὰ ταὐτὰ οἶδα

φθαρένταςrdquo Pausanias I248 Zie Habicht 1985 p13-15

12

beschouwd wordt als zijn geboorte- en woonplaats is Magnesia ad Sipylum (het

huidige Manisa in Turkije)

Pausanias lijkt een bescheiden man te zijn geweest Hij laat zich zelden opmerken in

zijn werk Zijn stijl is sober direct zakelijk en eerlijk Origineel en creatief zijn lijkt niet

zijn voornaamste zorg Wel wil hij op een getrouwe manier de geschiedenis van

Griekenland vertellen

Pausanias was waarschijnlijk van gegoede afkomst aangezien hij de mogelijkheden

had om veel te reizen Frazer leidt uit Pausaniasrsquo werk af ndash zowel door expliciete als

impliciete verwijzingen ndash dat hij in Syrieuml was Jeruzalem Antiochieuml Egypte Rhodos

Byzantion Thessalieuml Macedonieuml en Italieuml19 Uiteraard moeten we hier heel het

Griekse gebied aan toevoegen dat Pausanias in zijn Perieumlgesis beschreef

Hij genoot waarschijnlijk een goede opvoeding De citaten die in grote getalen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn getuigen dat hij een veel belezen man was20 Alles wijst er

ook op dat hij over een uitstekend geheugen beschikte Hij kan dan ook terecht als

een πεπαιδευμένος bestempeld worden Aangezien de gegoede families uit de

provincies meestal het Romeinse burgerrecht verwierven is het goed mogelijk dat ook

Pausanias een Romeinse burger was21

Het lezen van Pausanias lijkt in zijn tijd niet erg populair te zijn geweest Hij werd

slechts eacuteeacutenmaal geciteerd door een tijdgenoot de Romein Claudius Aelianus in zijn

Varia Historia22 Dit kan echter over een interpolatie gaan23

De tekstoverlevering hebben we vooral te danken aan Stefanos van Byzantion Deze

geleerde uit de 6e eeuw wilde de namen van Griekse poleis herontdekken en hun

afkomst achterhalen Hierbij maakte hij dankbaar gebruik van Pausanias Hij citeerde

de perieumlgeet maar liefst 80 keer in zijn Ethnica Zoals reeds aangehaald is het deze

geleerde die ons Pausaniasrsquo naam onthult Ook de titel van het werk stamt van

Stefanos van Byzantion Het enige dat we momenteel dus kunnen doen is hem op

zijn woord geloven24

19 Frazer 1965 p 14-17 20 Hij noemt maar liefst 125 verschillende auteurs en geeft 700 referenties naar schrijvers enof literaire werken Zie Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 249 21 Zie oa Alcock in Bingen 1996 en Habicht 1985 p15 Voor een ontkrachting hiervan zie Forte 1972 p 418-427 22 Aelianus VH 12 61 ldquoΠαυσανίας δέ φησιν ὅτι καὶ Μεγαλοπολῖταιrdquo Dit schreef hij naar aanleiding van offers die gebracht werden aan Boreas 23 Zie Metzler 2000 p 445-449 24 Habicht 1985 p 9

13

Volgens Habicht is het mogelijk dat er ten tijde van Stefanos slechts eacuteeacuten exemplaar

van de Perieumlgesis bestond25 Dit zou nog het originele manuscript van Pausanias zijn

Heer meent dat er een aantal exemplaren van de Perieumlgesis in omloop waren Deze

zouden zich in de grote bibliotheken van Rome of de metropolen in het Oosten

bevonden hebben26

Het oudste manuscript dat we nu nog bezitten Marcianus gr 413 (V) stamt uit het

midden van de 15e eeuw27 Dit manuscript gaat ndash samen met vier andere bewaarde

manuscripten ndash terug op de codex van de Italiaan Niccolograve Niccoli (1364-1437)28

We zijn nu even ingegaan op de biografie van Pausanias De volgende vraag die we

ons kunnen stellen is hoe deze auteur beiumlnvloed werd door zijn omgeving In welke

periode leefde hij Wat voor invloed had dit op zijn werk

25 Habicht 1985 p 1 26 Heer 1979 p 42-43 27 Er is van Pausanias tot op heden geen enkel papyrusfragment bekend Ook de indirecte traditie is van weinig belang aangezien hij zelden geciteerd werd 28 Deze codex ging verloren in de 16e eeuw De andere afgeleide manuscripten zijn Laurentianus 56 11 (F) Parisinus gr 1410 (P) Matritensis 4564 (M) en Leidensis BPG 16 K (L) We baseren ons hier op de teksteditie van Budeacute die de notaties van de editie van Rocha-Pereira overneemt

14

12 PAUSANIAS IN ZIJN TIJD

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC

ldquoThe period in the history of the world during which the condition of the human race

was most happy and prosperousrdquo29

Pausanias leefde tijdens een periode waarin er vrede heerste in het Romeinse Rijk30

de 2e eeuw nadien idealiserend lsquothe golden age of antiquityrsquo genoemd31 Frazer

omschrijft deze 2e eeuw als een periode van heropbloei32 Er werden immers vele

tempels theaters baden en aquaducten gebouwd

Het Romeinse Rijk strekte zich ondertussen uit van Brittannieuml tot aan de Eufraat en

van de Rijnmonding tot in Ethiopieuml33 De Pax Romana zorgde voor rust aan de

grenzen Deze vrede droeg ook bij tot een bloei in cultuur en literatuur In Klein-Azieuml

resulteerde dit in een literaire beweging de lsquoTweede Sofistiekrsquo waarop we later dieper

zullen ingaan Deze stabiliteit stond ook toe dat er massaal gereisd werd Het ontstaan

van Pausaniasrsquo reisboek in deze tijd is dan ook niet verwonderlijk

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia34

Gedurende de eerste helft van de 2e eeuw vC werd Griekenland geleidelijk aan

afhankelijk van Rome Een doorslaggevende datum is 146 vC Op dit moment verliest

Griekenland de Achaiumlsche oorlog en wordt het een deel van Macedonieuml Pas in 27

vC vormt Achaiumla een autonome provincie35 Voacuteoacuter deze datum werden de Griekse

steden zeer slecht behandeld De Griekse bonden werden afgeschaft het land

uitgebuit - oa door het innen van belastingen om de oorlogen te bekostigen - en vele

kunstwerken werden geroofd Vanaf het begin van de eerste eeuw begon het beter te

29 Gibbon geciteerd in Browning 1989 p 9 30

Op het einde van Pausaniasrsquo leven komen de Romeinen echter in oorlog met de Parthen (162-166) Ze zullen deze oorlog winnen Toch luidde dit een periode in van tegenslagen zoals de pest en oorlogen 31

Habicht 1985 p118 32 Frazer 1898 p xiii 33 Habicht 1985 p117 34 Voor de algemene inleiding baseren we ons grotendeels op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 555-562 35 Dit zal zo blijven tot aan de regering van Diocletianus We zien evenwel twee onderbrekingen van 15-44 hoort Achaiumla bij Moesia en van 67-704 wordt het door Nero lsquovrijrsquo verklaard Zie Cook Adcock Charlesworth (eds) 1936sup3 p 556-557

15

gaan voor de Grieken De Romeinen beseften het culturele belang van Griekenland

en hielpen actief mee aan de hellenisatie De Griekse bonden werden weer

toegestaan en een nieuwe overkoepelende bond de Achaiumlsche werd opgericht Deze

bond vertegenwoordigde in theorie alle Griekse steden en stond in voor de organisatie

van de keizerscultus36

Vanaf de creatie van de provincie Achaiumla ontstond er een grote diversiteit in de

behandeling van de steden Deze Romeinse tactiek van lsquoDivide et imperarsquo vormde

wellicht een belangrijke reden waarom er nooit een gezamenlijke Griekse opstand

tegen Rome is uitgebroken Er waren ongeveer 40 lsquovrijersquo steden waaronder Athene en

Sparta die in theorie onafhankelijk waren van Rome Plaatselijke leiders bestuurden

de stad en de lokale wetgeving bleef in de mate van het mogelijke behouden De

Romeinen behielden echter een grote controle Veel van deze vrije steden waren ook

vrijgesteld van belastingen

Reizigers die in de 2e eeuw door Griekenland trokken konden nog veel van lsquos lands

oude glorie bewonderen Ze werden echter ook geconfronteerd met vele verlaten

streken Dit is de reden waarom we in de Perieumlgesis zo veel ruiumlnes beschreven zien37

Dit proces van ontvolking was al langer aan de gang Alcock ontdekte dat de terugval

begon op het einde van de 3e eeuw vC Gedurende de eeuwen die hierop volgden

zette de ontvolking zich door zodat we in de tijd van Pausanias nog meer verlaten

streken aantreffen38

Economische redenen deden het Griekse platteland leeglopen De economie op het

platteland steunde in de klassieke periode op het bewerken van kleine stukjes grond

vaak verspreid over een groot gebied De Romeinen veranderden de grenzen en

herschreven het geografische landschap in Griekenland Hierdoor kwamen vele

boeren in de problemen Anderen verloren hun grond aan grootgrondbezitters Ook

taksen en belastingen opgelegd door de Romeinen deden vele boeren de das om

Om de belastingen te kunnen betalen waren ze immers genoodzaakt om meacuteeacuter te

produceren Omdat dit hen niet lukte moesten ze emigreren naar de stad39 Enkel

daar kon men tegemoetkomen aan de steeds groeiende behoefte aan een sociaal

vangnet dit via een patronaat van de elite

36 In de praktijk was echter nooit elke stad vertegenwoordigd 37 We geven enkele voorbeelden van beschrijvingen van ruiumlnes bij Pausanias ldquo ἑξῆς δὲ

πόλεων ἐρείπιά ἐστιν Ἅρματος καὶ Μυκαλησσοῦmiddotrdquo Pausanias IX194 ldquo Ἀσπληδόνα δὲ

ἐκλιπεῖν τοὺς οἰκήτοράς φασιν ὕδατος σπανίζοντοςmiddotrdquo Pausanias IX389 Pausanias vernoemt 50 vervallen steden of dorpen die ooit bewoond werden Ze worden meestal ἐρείπια genoemd De meest desolate streek is Arkadieuml Alcock 1993sup2 p 146 38 Alcock 1994sup2 39 Alcock 1989 p 5-34

16

De belastingen wogen waarschijnlijk erg door bij vele Griekse steden Het is ook

mogelijk dat enkel de verliezers van de Achaiumlsche oorlog belastingen moesten

betalen40 Het Griekse belastingsgeld gaf de Romeinen de mogelijkheid om goederen

uit de provincies te kopen waardoor de economie in stand gehouden zou moeten

worden41 In de praktijk leidde dit echter tot een economisch verval in Griekenland

Economisch was Griekenland dus voornamelijk afhankelijk van Rome42 Zijn belang

lag in zijn geschiedenis en cultuur

Vele kleine poleis raakten in verval Om te overleven konden de kleine nederzettingen

een beroep doen op andere steden in de buurt (synoikisme) of bonden vormen Het

behoud van hun eigenheid moesten ze dan elders zoeken op religieus vlak

bijvoorbeeld Rizakis stipt aan dat sommige dorpen hoewel ze politiek afhankelijk

waren er een levendige religie op nahielden43

Maar hoe zat het nu met de steden44 In de Klassieke periode vormden de

ἄστυ en het achterland eacuteeacuten geheel45 Tijdens de Romeinse overheersing werd dit

systeem door de plattelandsvlucht echter grondig in de war gestuurd

Er werden ook Romeinse kolonies46 opgericht zoals Korinthe Nikopolis en Patrai

Deze steden groeiden uit tot de machtigste van de provincie We zullen een idee

geven van de grootte van deze centra Korinthe kende een oppervlakte van 600 ha

Andere steden telden slechts een 100tal ha47 Rondom deze metropolen werden door

de elite baden en villarsquos neergepoot Zo hoopten de rijken zich van het plebs te

onderscheiden

Van de kolonies maakte men zelfregerende steden De Romeinen schakelden lokale

leiders in om op een indirecte manier de touwtjes in handen te houden Woolf stelt dat

de Romeinen nieuwe eacuten oude steden in Griekenland gebruikten als lsquotools of

imperialismrsquo48

Tot nu toe hebben we enkel de situatie op het Griekse vasteland besproken Dit is

immers het geografische gebied dat Pausanias beschrijft Onze perieumlgeet is echter

40 Belastingen werden ook pas ingesteld na deze oorlog in 146 vC Alcock 1989 p 5-34 41 Zie Crawford 1977 p 42-52 42 Hutton 2005 p 1 43 Rizakis in Alcock 1997 44 Alcock 1993sup2 45 Voor een uitgebreide analyse van de indeling in Griekse steden en dorpen en hun relatie tot Rome zie Rizakis in Alcock 1997 46 Kolonies werden opgericht vanaf de regering van Caesar om strategische redenen en als huisvesting voor Romeinse soldaten en werklui Rizakis in Alcock 1997 47 Woolf in Alcock 1997 p 1-13 48 Woolf in Alcock 1997 p 13

17

afkomstig van Klein-Azieuml In hoeverre kunnen we spreken van een verschil in cultuur

tussen deze regio en het Helleense vasteland49

Klein-Azieuml werd in 27 vC verenigd in de Romeinse provincie Asia

Net als in Griekenland had niet elke stad dezelfde status Enkele vrije steden genoten

voorrechten hoewel ze niet altijd vrijgesteld waren van belastingen De drie grootste

steden waren Efese Pergamon en Smyrna Het bestuur was in handen van lokale

rijken Rome was echter zeer actief bij de politiek betrokken

Vanaf de 1e eeuw heerste er vrede in deze streek Dit gaf Asia de mogelijkheid om

zich ten volle te ontplooien Klein-Azieuml bezat van nature grote economische

mogelijkheden Het had een goed klimaat en bood door haar ligging aan zee

uitstekende transportmogelijkheden De uitgestrektheid van het Romeinse Rijk was

zeer bevorderlijk om een bloeiende exporthandel op te zetten50 Men voerde wijn olie

hout leer en vee uit Bovendien beschikte men zelf over ruwe grondstoffen die men

op eigen bodem verwerkte in de textielindustrie

Zo groeide Asia uit tot eacuteeacuten van de rijkste regiorsquos van het Romeinse Rijk

Ook cultureel kwam deze bloei tot uiting Er werden vele gymnasia badhuizen en

tempels opgericht Tevens ontstonden er in de grote steden medische scholen en

zelfs musea

De Pax Romana liet dus toe dat er massaal gereisd werd rond de Middellandse Zee

Het was eacuteeacuten gebied zonder buitenlandse grenzen met eenzelfde munt en wie Grieks

enof Latijn sprak kon over het hele Romeinse Rijk met anderen communiceren51

Romeinen trokken naar Griekenland als studenten naar Athene of als toerist naar

steden die ook vandaag de dag nog dagelijks bezocht worden Ook de Grieken zelf

verlieten de grenzen van hun provincie Reizen behoorde tot de opvoeding van elke

gegoede burger Leden van de Griekse elite waren πεπαιδευμένοι lieden die een

degelijke opvoeding hadden genoten en wereldburgers waren 52 Ze keken verder dan

de grenzen van hun stad of streek Deze personen bekleedden vaak ook een

belangrijke functie in hun provincies Ze waren loyaal tegenover Rome en in ruil

daarvoor werden ze ingezet om belastingen te innen of de publieke orde te

handhaven Er gaapte een enorme kloof tussen deze beperkte rijke elite en de arme

massa in de straat

49 We baseren ons hiervoor op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 580-590 50 Door de natuurlijke rijkdom van de streek moest men bijna niets invoeren 51 Habicht 1985 p118 52 Zie oa Alcock 2002

18

Ook op religieus gebied zien we dat de veranderingen die al langer aan de gang

waren zich doorzetten Het geloof in de traditionele goden van het pantheon

brokkelde af Samen met de plattelandsvlucht verdwenen ook vele rurale culten

Goden uit het oosten het christendom en de keizerscultus deden hun intrede

Daarnaast kenden mysterieculten een enorme bloei Bij Pausanias vinden we hiervan

vele voorbeelden

Op dit religieuze aspect zullen we later dieper ingaan

1212 De Romeinse invloed in Griekenland

Hoe ver reikte de Romeinse invloed in het oostelijke Middellandse Zeebekken

De Romeinen hadden geen militaire garnizoenen in Griekenland53 Korinthe speelde

een belangrijke rol in de administratie De federale Griekse bonden ndash die hun ontstaan

kenden in de Hellenistische periode om de diplomatie en buitenlandse politiek te

bevorderen54 - bleven bestaan maar kregen een ondergeschikte rol Hadrianus stelde

in 1312 een nieuwe bond in het Panhellenion55 Dit deed hij volgens Veyne om

tegemoet te komen aan het gevoel van de Grieken anders en superieur te zijn56 Zo

werden alle Grieken verenigd in eacuteeacuten bond57

Swain benadrukt dat het Romeinse Rijk tweetalig was lsquoutraque lingua doctusrsquo58 In het

westen sprak men Latijn in het oosten Grieks De belangrijkste taal was echter het

Grieks Als we niet naar de politiek kijken maar naar ldquola capaciteacute de concevoir et de

disseacuteminer des ideacutees de fond ldquo zien we een Egeiumlsche civilisatie die homogeen Grieks

was59 Voor de Grieken was lsquocivilisationrsquo bijgevolg belangrijker dan lsquole pouvoirrsquo

Παιδεία speelt hierin een belangrijke rol cultuur in alle betekenissen van het woord60

Dit kunnen we ook lezen bij Dagron lsquoSrsquoil y a eu ralliement il nrsquoy a pas eu inteacutegration

le pouvoir est resteacute romain et la culture grecque lsquo61

Bij de splitsing van het rijk in 395 hadden we volgens Veyne te maken met een

oosten dat Grieks was gebleven lsquovous Romains nous Grecsrsquo De Grieken waren

zich de hele tijd superieur blijven voelen tegenover hun overheersers De Griekse 53 Alcock 1993sup2 p 3-4 54 Alcock 1993sup2 p 3-4 55 Deze bond reikte verder dan de grenzen van de provincie Achaiumla Er zetelden zowel steden van het Griekse vasteland als van Klein-Azieuml de eilanden en zelfs enkele van Noord-Afrika Athene fungeerde als centrum 56 Veyne 2005 p 257 57 In de praktijk was echter nooit eacutelke stad vertegenwoordigd 58 Swain 2001 p9 59 Reardon 1971 p 4 60 Reardon 1971 p 4 61 Dagron G Lrsquoempire romain drsquoOrient au 4iegraveme siegravecle et les traditions politiques de lrsquohelleacutenisme p 74 82 et n 284 et 202 in Veyne 2005

19

civilisatie was immers de enige goede en ware lsquoWijrsquo zijn de Grieken daarbuiten zijn er

enkel lsquoanderenrsquo62

We kunnen dus stellen dat de Romeinen als nuttig maar lsquovreemdrsquo ervaren werden

door de Grieken63

Omgekeerd was Griekenland voor de Romeinen heacutet toonbeeld van lsquootiumrsquo een plaats

waar men kon ontsnappen aan de zorgen van de wereld Vele Romeinse studenten

zakten af naar Athene Ook toeristen bezochten Griekenland om zijn oude glorie te

bewonderen Griekenland werd echter stilaan een imaginair landschap een plaats die

groots was door zijn verleden door zijn herinneringen

Alcock legt dit mooi uit64 Volgens haar heeft Horatiusrsquo uitspraak Graecia capta nog

een diepere betekenis65 Griekenland is gegrepen door haar eigen herinneringen

Zowel Grieken als Romeinen hebben respect voor het Griekse verleden Dit creeumlert de

mogelijkheid tot communicatie en onderhandeling Korinthe vormt een mooi voorbeeld

van het feit dat verleden en heden verenigd kunnen worden In de herinnering is het

een bloeiende antieke Griekse stad In de realiteit van de 2e eeuw treffen we op

diezelfde plaats echter een Romeinse kolonie aan

ldquoOld Greece was a country learning how to be a museum cultivated Romans admired

Greece romantically for what she has beenrdquo66

Deze dubbele natuur van Griekenland wordt door Pausanias in zijn Perieumlgesis op een

mooie manier geschetst

122 Pausanias en Rome

Pausanias leefde als Griek in het Romeinse Rijk Daarenboven beschrijft hij in zijn

Perieumlgesis de glorie van het oude Griekenland het Griekenland van voacuteoacuter de

62 Misschien waren de Romeinen hierin niet helemaal vrij van schuld Geen enkele Griek schopte het immers tot Romeins keizer (buiten enkele latere usurpators) 63 Bij Pausanias vinden we ook enkele voorbeelden van het feit dat hij zich geen Romeinse burger voelde Hij spreekt over de keizers alsof het vreemden zijn We geven twee voorbeelden ldquoναοὶ δέ εἰσιν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς Καίσαρος ὃς μοναρχίας πρῶτος ἐν Ῥωμαίοις

ἐπεθύμησεν καὶ ἀρχὴν τὴν καθεστηκυῖαν πρῶτος ἐκτήσατο ὁ δὲ Αὐγούστῳ πεποίηται

παιδὶ ἐκείνου τήν τε βασιλείαν βεβαιωσαμένῳ μᾶλλον καὶ ἀξιώματος καὶ δυνάμεως ἐς

πλέον ἢ ltὁgt πατήρ οἱ προελθόντιmiddot τὸ δὲ ὄνομα ἦν τούτῳ Αὔγουστος ὃ κατὰ γλῶσσαν

δύναται τὴν Ἑλλήνων σεβαστόςrdquo Pausanias III114 ldquoΛακεδαιμονίοις δὲ ἔχειν τοῖς ἐν

Σπάρτῃ τὴν Θουρίαν ἔδωκεν Αὔγουστος Αὐγούστῳ γὰρ βασιλεύοντι Ῥωμαίων

ἐπολέμησεν Ἀντώνιος γένει καὶ οὗτος Ῥωμαῖοςmiddot καί οἱ τῶν ἐν τῇ Ἑλλάδι ἄλλοι τε καὶ οἱ

Μεσσήνιοι προσέθεντο ὅτι ἐφρόνουν Λακεδαιμόνιοι τὰ Αὐγούστου ldquo Pausanias IV311 64 Alcock 2002 p 176 65

Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio Horatius Epistulae 21156 66 Bowersock 1965a p 90-1 geciteerd in Alcock 1993sup2 p2

20

Romeinse overheersing Men kan dus verwachten dat zijn houding tegenover Rome

ambigu is Verschillende geleerden hebben in Pausaniasrsquo werk diverse houdingen

ontdekt Het zal bijgevolg niet zo gemakkelijk zijn om de waarheid te ontsluieren

Een cruciale passage voor het begrip van Pausaniasrsquo gevoel tegenover Rome vormt

VIII271 ldquoἡ δὲ Μεγάλη πόλις νεωτάτη πόλεών ἐστιν οὐ τῶν Ἀρκαδικῶν μόνον

ἀλλὰ καὶ τῶν ἐν Ἕλλησι πλὴν ὅσων κατὰ συμφορὰν lt ἐπί gt ἀρχῆς τῆς

Ῥωμαίων μεταβεβήκασιν οἰκήτορεςmiddotrdquo Pausanias VIII27167

Hier speelt de tekstoverlevering ons parten 68 Lezen we ldquoκατὰ συμφορὰν ἀρχῆς τῆς

Ρωμαίωνrdquo dan begrijpen we dat de Romeinen verantwoordelijk waren voor het verval

Een andere lezing geeft echter ldquoκατὰ συμφορὰν ἐπί ἀρχῆς τῆς Ρωμαίωνrdquo69 Dit wijst

op een verval tijdens de Romeinse overheersing en die kan dus aan andere oorzaken

te wijten zijn

Een andere passage die voor discussie zorgt is I207 ldquoΣύλλᾳ δὲ ἔστι μὲν καὶ τὰ ἐς

τοὺς πολλοὺς Ἀθηναίων ἀγριώτερα ἢ ὡς ἄνδρα εἰκὸς ἦν ἐργάσασθαι Ῥωμαῖονmiddotrdquo

Pausanias I20770

Hier hebben we geen problemen met de tekstoverlevering maar wel met de vertaling

Bowie interpreteert de zin als volgt lsquoSulla was erger dan men van de Romeinen zou

verwachtenrsquo Habicht meent echter dat Sulla lsquozeacutelfs erger was dan de Romeinenrsquo71

Frazer lanceert aan het einde van de 19e eeuw de opinie dat Pausanias de Romeinen

vijandig gezind was Ook Swain deelt deze mening72

67 ldquoMegalopolis is de jongste stad niet alleen van de Arkadische steden maar van alle steden in Griekenland behalve van die steden wiens inwoners zijn verwijderd wegens de rampspoed van de Romeinse overheersing tijdens de Romeinse overheersingrdquo 68 Budeacute en Teubner lezen ltἐπὶgt Loeb laat ἐπὶ weg Akujaumlrvi voegt nog een belangrijke opmerking toe Συμφορά wordt in de LSJ ook vertaald als lsquocollecting contributionrsquo Wanneer we die vertaling gebruiken krijgt de hele passus natuurlijk weer een andere inhoud Akujaumlrvi 2005 p287 69

Een conjectuur van Clavier in de 19e eeuw 70 ldquoVoor Sulla waren die dingen mbt de meesten Atheners wreder dan passend was dat een Romein zou doenrdquo 71 Bowie in Bingen 1996 In de vertalingen van Budeacute en Loeb wordt Bowies interpretatie gevolgd Respectievelijk Sylla exerccedila agrave lrsquoeacutegard de la majoriteacute des Atheacuteniens une cruauteacute plus terrible que celle que lrsquoon eucirct ducirc attendre drsquoun Romain en Sullarsquos treatment of the Athenian people was so savage as to be unworthy of a Roman 72 Swain 2001 p 338-340 Op het einde nuanceert Swain deze uitspraak dat Pausanias de Romeinen negatief gezind zou zijn Hij wijst erop dat Grieken en Romeinen verwant zijn Ze hebben min of meer dezelfde goden Hierdoor kan Pausanias de Romeinen niet geheel vijandig zijn

21

Heel de Perieumlgesis draait rond het centrale begrip vrijheid lsquoἐλευθερίαrsquo Volgens

Swain laat Pausanias deze vrijheid van Griekenland ophouden bij het begin van de

Romeinse overheersing Pausanias beschrijft geen feiten uit de geschiedenis van na

146 (verwoesting van de Achaiumlsche Bond) en heeft zelden oog voor de kunst van zijn

eigen tijd Swain stelt dat Pausanias de Romeinen als veroveraars ziet en niet als

bevrijders Volgens hem zou de Romeinse heerschappij een permanent verlies van de

Griekse onafhankelijkheid impliceren Swain meent echter dat Pausanias niet over de

hele lijn negatief is tegenover Rome Voor de Antonijnen heeft hij veel lof met

Hadrianus op kop73 Deze keizer was een ware filhelleen wat hem in Spanje de

bijnaam lsquoGraeculusrsquo opleverde74 Tijdens zijn regering was er vrede in het rijk en

werden er lagere belastingen ingevoerd Hij beoogde geen expansie maar een

consolidatie van de grenzen Hij bracht ook vele bezoeken aan de provincies

waardoor deze een goede relatie met Rome behielden75

Volgens Hutton was de houding van de Grieken tegenover Rome dubbelzinnig Ze

prezen Rome tegenover de Romeinen maar waren kritisch wanneer ze met andere

Grieken praatten76 Hutton stelt dat de Romeinse keizers misschien ook het ideaal van

παρρησία hanteerden waardoor men de Grieken toeliet zich kritisch op te stellen

Pausanias zou dan ook de voor- eacuten nadelen van de Romeinse overheersing hebben

ingezien

Deze conclusie vormt een opstap naar de theorie van Heer77 Zij meent dat Pausanias

loyaal is tov de keizers van zijn tijd en dat hij Rome niet de schuld geeft van het

verval van Griekenland Dit was immers al langer aan de gang Hij is wel kritisch voor

enkele Romeinen die de Grieken vernederden zoals Sulla deed Ook wanneer ze

kunstroof plegen ndash oa Nero Gaius en Augustus - verwijt hij hen dit Over het

algemeen heeft hij echter respect voor Rome

Heer zei dus dat dit verval al langer aan de gang was Reden De Peloponnesische

oorlog Heer concludeert uit de Perieumlgesis dat volgens Pausanias de tegenstanders

van Athene in deze oorlog Griekenland ruiumlneerden

73 Deze keizers uit de 2e eeuw probeerden de Grieken met hun lot te verzoenen Men toonde respect voor de Grieken en hun culturele erfenis Habicht 1985 p 123 74 Hutton 2005 p 36 75 Zie Forte 1972 p 418-427 76 Hutton 2005 p 41 77 Heer 1979 p 66-68

22

Bowie meent - samen met Habicht en Palm - dat Pausanias de Romeinse

overheersing betreurt maar er zich bewust van is dat er onder de Macedonieumlrs ook

geen vrijheid was78

Om het met Fortes woorden te zeggen kunnen we stellen dat Pausanias Rome

bewonderde maar met Griekse terughoudendheid Er waren weliswaar mooie dingen

in Rome maar in Griekenland waren die vaak beter79

Bij Alcock vinden we een uitdieping van deze ambivalente houding van Pausanias80

Volgens haar maakt Pausanias gebruik van een stille vorm van verzet door gebruik te

maken van de controle van lsquothe social memoryrsquo Door trots over het glorieuze verleden

te vertellen doet hij afbreuk aan de huidige heersers

Voor Pausanias is het criterium om een goede keizer te zijn goed zijn tov de

Grieken81 Drie keizers waren voor hem belangrijk Augustus Nero en Hadrianus

Eerstgenoemde creeumlerde een nieuw geografisch landschap in Griekenland Hij

herverdeelde de grond over de verschillende poleis Pausanias maakt echter weinig

melding van zijn monumenten

In Nero ontdekt Pausanias een nobele geest omdat deze lsquovrijheidrsquo verleende aan heel

Griekenland82 Hoewel deze keizer over het algemeen zeer negatief wordt

voorgesteld beoordeelt Pausanias hem enkel op zijn houding tegenover Griekenland

Nero was de Grieken goed gezind dus was hij een goed keizer

Zoals reeds vermeld looft Pausanias alle Antonijnen De belangrijkste is echter

Hadrianus Deze filhelleense keizer wordt het meest geciteerd in de Perieumlgesis Hij

deed inspanningen om het verleden te restaureren niet om een nieuwe wereld te

creeumlren Het is dan ook niet verwonderlijk dat het net deze keizer is die Pausaniasrsquo

voorkeur genoot83

Een laatste opmerking bij dit onderdeel heeft betrekking op lsquohet vrije Griekenlandrsquo

Vanaf wanneer bestond lsquoGriekenlandrsquo op politiek vlak eigenlijk Tijdens de hoogdagen

van de klassieke periode kunnen we hiervan nog niet spreken Griekenland geraakte

pas voor het eerst min of meer verenigd in de Romeinse tijd84 Met de creatie van de

78 Bowie in Bingen 1996 79 Forte 1972 p 418-427 80 Alcock in Bingen 1996 p 242 ev 81 Voor deze alinea zie Jacquemin 1996 p 29-42 82

In 6667 kondigde Nero op de Isthmische Spelen de vrijheid af voor Achaiumla Onder Vespasianus werden de onderling ruzieumlnde Grieken ndash die lsquovergeten warenrsquo wat het was om vrij te zijn - alweer in een Romeinse provincie verenigd Arafat 1996 p139 83 We moeten wel even opmerken dat Hadrianusrsquo belangrijkste realisatie de creatie van het Panhellenion nergens bij Pausanias vermeld wordt 84 Zie ook Lafond in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 390

23

provincie lsquoAchaiumlarsquo verenigt men verschillende πόλεις die weliswaar in grote mate

maar zeker niet helemaal eeuwenlang dezelfde cultuur hebben gehad Deze poleis

waren in het verleden lsquovrijrsquo Ze waren aan niemand onderworpen Maar was dat wel

zo Hoe zit het dan met de oorlogen tussen de verschillende poleis en allerhande

invasies Hoe vaak heeft heel lsquoGriekenlandrsquo zich verenigd tegen een

gemeenschappelijke vijand

ldquoIn a strict geopolitical sense Hellas (hellip) had ceased to exist during the time of

Augustus when the province of Achaea was formed Yet in another sense of course

there was always had been and always would be Hellas even though the precise

significance of the word was ever debated Identity was not compromised or diluted by

Roman conquest it was rather shifted into the realm of the imaginary where it had

always partially residedrdquo85

Het is dus net de Romeinse overheersing die zorsquon mythe van een vrij Griekenland in

het verleden mogelijk maakt Dit is het paradoxale karakter van de Griekse vrijheid en

de Romeinse overheersing Of zoals Alcock het zegt ldquoThe triumph of Rome led to the

creation of Greecerdquo86

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek

ldquoIt was the heyday of superficial intellectual activity Intellectuals and artists had never

been esteemed so highly by society and never did they perform so poorly New and

original ideas were not appreciated nor the penetrating search for truth nor a poetry

of passion or pity The age applauded form not content it praised the technical

brilliance of oral expression not the ideas expressed it valued entertaining literature

not demanding literature It was a complacent age pleased with itself an age of

rhetoric of unimportant topics delivered to an audience who wanted extemporaneous

speeches of impeccable Attic and who graded the speeches by the number of

mistakesrdquo87

In de 2e eeuw is het Romeinse Rijk op het toppunt van zijn expansie Vooral de

provincies kennen een grote bloei Het is dan ook hier dat we de belangrijkste

schrijvers van de 2e eeuw situeren met name in Klein-Azieuml In dit gebied is er immers

een grote culturele activiteit Weinig auteurs echter uit deze periode hebben zich bij de

85 Whitmarsh 2001 p 21 86 Alcock 1993sup2 p 129 87 Habicht 1985 p 126

24

literaire canon kunnen voegen88 De redenaars werden pronkredenaars die

epideiktische redevoeringen hielden op festivals en begrafenissen Onderwerpen voor

declamatorische stukken zocht men in het verleden lsquoThis age looked to the past was

more interested in times long gone than in its ownrsquo89 Het heden miste sterke emoties

en conflicten en dus ging men die zoeken in oude verhalen Niet de historische

correctheid maar het tentoonspreiden van hun kunnen was het voornaamste doel

Men slaat dus geen nieuwe wegen in maar bewaart wat oud is90

Vooral lsquonuttigersquo kennis werd in boeken vastgelegd Het was de periode van de retoriek

paradoxografie en religie Oudheidkundigen compilatoren en romanschrijvers staken

de kop op Er werd ook veel aan geschiedschrijving en wetenschap gedaan Er was

geen of weinig interesse voor het dagelijkse leven Een uitzondering hierop vormde de

religie We zullen zien dat deze steeds meer persoonlijk werd beleefd

Hutton vermeldt dat zowel Romeinse als Griekse auteurs het verval van Griekenland

beschrijven91 Dit kadert in de geest van lsquoMemento morirsquo92 In zekere zin is dit ook wat

Pausanias doet Ook bij hem vormen de beschrijvingen van ruiumlnes en verlaten streken

een contrast met de antieke monumenten die hij op zijn weg tegenkomt

ldquoAcross the multiplicity of forms and modes of Roman Greek education one feature

remained common the attempt to root all forms of status and identity in the prestigious

pastrdquo93

Deze nieuwe invalshoeken hangen samen met het ontstaan van een nieuwe literaire

beweging de tweede sofistiek

Het is niet onze bedoeling om de taalkundige aspecten van de tweede sofistiek te

analyseren Dit zou ons te ver leiden Het volstaat hier om te zeggen dat men

teruggreep naar het verleden dat men al snel begon te idealiseren Zowel linguiumlstisch

formalisme en purisme (atticisme) als een algemeen classicisme deden hun intrede94

We geven echter enkele inhoudelijke kenmerken om Pausanias binnen het geheel te

kunnen plaatsen Elsner zegt het volgende De tweede sofistiek was

88

Loukianos en Apuleius vormen hierop een uitzondering Misschien is het niet verwonderlijk dat net deze twee auteurs niet van lsquoGriekenlandrsquo afkomstig waren (respectievelijk van Samosata aan de Eufraat en Noord-Afrika) 89

Habicht 1985 p 126 90 Heer 1979 p 9 91 Bv Servius Sulpicius Rufus aan Cicero Ad familiares 454 in Hutton 2005 p 46 92 Hutton 2005 p 46 93 Whitmarsh 2001 p 6 94 We zullen later even op deze linguiumlstische aspecten terugkomen bij lsquostijlrsquo

25

ldquoA cultural phenomenon in which the unity of the empire was re-asserted in Greek-

speaking cultural terms through the revival of Greek rhetoric and philosophy the

promulgation of eastern mythology and paideia the affirmation of eastern religions

and iconographiesrdquo95

De tweede sofistiek was een literaire beweging die bloeide van ongeveer 50 tot 25096

Terwijl in de voorbije eeuwen Rome nog een belangrijke functie had voor het vinden

van een patronus ed kwam het centrum van de literatuur nu te liggen in Athene en de

Griekse steden van Klein-Azieuml

De sofisten waren deacute vertegenwoordigers van de heersende cultuur en smaak in het

intellectuele leven Ze bleken niet erg origineel Vaak waren ze bovendien arrogant en

ijdel maar ze genoten een hoge populariteit en hadden veel invloed Onder deze

sofisten bevonden zich oa Aelius Aristeides Herodes Attikos en Antonius Polemon

Waarom lsquotweedersquo sofistiek De naam is ontleend aan een link die Filostratos legde

met de sofisten uit de 5e eeuw vC De sofisten uit de 2e eeuw gebruikten immers ook

de Attische taal alsook de Attische kalender maten enz

De tweede sofistiek hield een renaissance in van de Griekse literatuur waarbij de

nadruk kwam te liggen op de Helleense cultuur en taal als embleem van de civilisatie

De schrijvers kwamen uit de Griekse elite

Alcock spreekt in dit verband van lsquonostalgiarsquo ldquoNostalgia they say is an exercise in

grammar wherein you find the present tense and the past perfectrdquo97

Dit alles was belangrijk voor het hervinden van een eigen identiteit In de klassieke

periode lag de identiteit van een Griekse burger in zijn polis Na de doortocht van

Alexander de Grote werden de grenzen echter veel vager en ging de elite meer

reizen Wanneer Griekenland werd ingelijfd in het Romeinse Rijk moesten de Grieken

op zoek naar een nieuwe identiteit Die vond men in het Grieks-zijn Volgens Browning

wordt de vroegere onderverdeling burgers ndash ξένοι nu vervangen door de dichotomie

Grieken ndash βάρβαροι98

Swain heeft het over de verandering van een lokaal naar een nationaal patriottisme

tijdens het Hellenisme99 Dit nationale patriottisme was het sterkst aanwezig bij de

belezen elite Zij gebruikte de geschiedenis om de nationale trots aan te wakkeren

Volgens Alcock legt de elite zorsquon nadruk op het verleden om een gemeenschappelijke

95 Elsner in Alcock 1997 p 179 96 Swain 2001 p 2 97 Whitmer 1993 p 267 in Alcock 2002 p 36 98 Browning 1989 p 3-6 99 Swain 2001 p 68

26

lsquomemoryrsquo te creeumlren Deze lsquomemoryrsquo moet dienen als communicatiemiddel tussen

verschillende sociale klassen en verschillende steden100

Swain meent dat dit nationale patriottisme niet zelden bevorderd werd door Rome dat

er een voordeel in zag om de Grieken gedweeeumlr te maken en de organisatie te

vergemakkelijken We kunnen stellen dat er een lsquoharmony of interestrsquo ontstond tussen

de lokale elite en de imperiale leiders Beide partijen haalden voordeel uit deze

samenwerking101

Een belangrijke hulp bij het creeumlren van een nationale trots vormde de

geschiedschrijving Deze kende bijgevolg een enorme bloei vooral in de vorm van

lokale historiografieeumln en stichtingslegendes Niet zelden beroemde een stad zich op

een legendarische afkomst om haar Helleense wortels te benadrukken102 Zo konden

ze dan toegang verkrijgen tot het Panhellenion

Niet alleen de Romeinse maar ook de Griekse elite reisde massaal Tijdens de

tweede sofistiek werd reizen als educatief toerisme populair103 Vaak gold de keizer

als model ook hij reisde regelmatig naar alle uithoeken van zijn rijk om een beter idee

te krijgen van de lokale culturen en problemen

We zullen nu Pausanias binnen deze beweging plaatsen Hij is in grote mate een kind

van zijn tijd Als lid van de elite maakt hij talrijke reizen en wijdde zijn Perieumlgesis aan

de beschrijving van een reisverhaal Als onderwerp kiest hij niet toevallig het Griekse

vasteland uit Ook dit vormt een strategie om een nationale Griekse identiteit aan te

wakkeren Daarenboven hecht Pausanias veel belang aan de geschiedenis verhalen

legendes en genealogieeumln Ook deze interesse deelt hij met de schrijvers van de

tweede sofistiek Hij imiteert tevens schrijvers uit de klassieke periode waaronder

Herodotos Ook hij grijpt dus met zijn conservatieve smaak terug naar het roemvolle

klassieke verleden

Waarom wordt hij dan niet als eacuteeacuten van hen beschouwd

Pausanias grijpt niet terug naar de bekendste verhalen uit het verleden104 Hij gaat

ervan uit dat iedereen die wel kent Hij heeft veel aandacht voor de geschiedenis van

de hellenistische periode Deze geschiedenis was in de tijd van Pausanias bij de grote

massa al onbekend Aangezien onze Perieumlgeet het als zijn doel stelt zijn lezers tevens

100

Alcock 2002 p 19-23 101 Alcock 1989 p 5-34 102 Deze verhalen over mythische stichters werden vaak opgesteld en verdedigd door de sofisten 103 Elsner 1992 p 6 104 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis

27

te onderwijzen introduceert hij ook deze verhalen in zijn werk105 Pausanias is dus

minder eenzijdig in zijn keuze van onderwerpen

Wat hem interesseert zijn de verhalen die de gebouwen die hij beschrijft linken met

de geschiedenis Hij heeft dus ook aandacht voor de totaliteit waarin de kunst zich

bevindt

Een andere reden is van stilistische aard106 Sommigen menen dat Pausanias

kenmerken van het Asianisme vertoont107 Hij zou dus niet meedoen aan de

atticistische tendens van de tweede sofistiek We gaan hier later verder op in

Nog een groot verschil vinden we in de keuze van het thema Pausanias heeft eacuteeacuten

groot thema voor ogen Griekenland en zijn geschiedenis beschrijven Hieraan zal hij

een groot deel van zijn leven wijden De sofisten daarentegen schreven over om het

even welk onderwerp Wie genoeg betaalde kreeg een discours ongeacht de

persoonlijke overtuiging van de sofist

In die zin kunnen we Pausanias zien als een idealist die zijn hele leven wijdde aan een

missie Hij was niet zoals vele van zijn tijdgenoten tevreden met het tentoonspreiden

van zijn kennis en vaardigheid Hij wilde een waarheidsgetrouw reisverslag geven

Voor hem was persoonlijke observatie een absolute must108

Pausanias is dus in grote lijnen een kind van zijn tijd Er zijn echter ook duidelijke

afwijkingen Hij laat zich niet zomaar in een hokje duwen Hetzelfde geldt voor zijn

werk Hoewel velen al pogingen hebben ondernomen kan de Perieumlgesis bezwaarlijk

onder eacuteeacuten noemer gecatalogeerd worden

Dit zullen we proberen aan te tonen in het volgende deel

105 Habicht 1985 p 26 en 101 106 Zie lsquostijlrsquo 107 Voor een uitgebreide analyse zie Strid 1976 108

In het verleden heeft men dit wel eens betwist De publicaties van de laatste jaren zijn het er echter over eens dat Pausanias zijn reis zelf ook echt maakte en zo een groot deel van zijn informatie verzamelde Hij haalde zijn kennis dus niet alleen uit boeken

28

2 HOOFDSTUK 2 DE PERIEumlGESIS

29

21 EEN PERIEumlGETISCH GENRE

Pausaniasrsquo enige werk is een beschrijving van Griekenland109 We kunnen deze

boeken plaatsen binnen een literair genre de perieumlgetische literatuur Deze benaming

komt van het Griekse lsquoἡ περιήγησιςrsquo110 Het zijn dus reisverhalen die deze titel zullen

krijgen

Pausanias zelf vermeldt dit genre nooit in zijn werk Zoals reeds aangehaald wordt de

titel lsquoΠεριήγησις Ἑλλάδοςrsquo of lsquoἘλλάδος Περιήγησιςrsquo pas vermeld bij Stefanos van

Byzantion111 Pausanias zelf heeft het over lsquoἐξήγησιςrsquo112

De enige complete reisgids die ons uit de oudheid is overgeleverd is de

Perieumlgesis van Pausanias113 Voor de rest zijn enkel fragmenten bewaard Pausanias

beschrijft niet alleen de geografische streken en hun bezienswaardigheden Hij heeft

ook veel aandacht voor de mythologie We zullen later verder ingaan op de inhoud

van de Perieumlgesis

Waar ligt nu de oorsprong van dit perieumlgetische genre

Een eerste opstap vinden we wellicht in de Περίπλοι Dit waren verslagen van reizen

langs de kust Het binnenland kwam nauwelijks aan bod Deze reisbeschrijvingen uit

de archaiumlsche tijd waren heel sec en krioelden van opsommingen en afstanden

Ook in de klassieke periode werden vele reizen gemaakt als voorbereiding op het

schrijven van een boek We denken hierbij oa aan Hekataios van Milete en

Herodotos We kunnen Hekataiosrsquo Γενεαλογίαι114 en Περίοδος Γῆς115 als voorbeeld

nemen De andere auteur Herodotos is deacute lsquovader van de geschiedschrijvingrsquo We

vinden heel wat gelijkenissen tussen deze auteur en Pausanias Herodotos was zeker

109

Alleen zijn Perieumlgesis is overgeleverd Het is misschien mogelijk dat hij nog andere werken schreef maar het schrijven van deze reisgids zal toch zeker het grootste deel van zijn leven in beslag hebben genomen 110 ldquoleading round and explaining (as is done by guides and cicerones)rdquo LSJ 111

Eeacuten manuscript geeft de titel lsquo Ἱστοριογράφου ἱστορίαιrsquo een ander lsquo Ἱστορικοῦ Παυσανίου

περιηγησέως Ἑλλάδοςrsquo Akujaumlrvi 2005 p 1 De andere manuscripten noemen het werk Περιήγησις 112 ldquo1 narrative statement 2explanation interpretationrdquo LSJ ldquoτὸ δὲ ἀπὸ τούτου μοι πρόεισιν ὁ λόγος ἔς τε τῶν ἀνδριάντων καὶ ἐς τῶν ἀναθημάτων

ἐξήγησινrdquo Pausanias V211 113 Daarom is het moeilijk om een eenduidig beeld van dit genre te krijgen We moeten opletten om niet in een cirkelredenering te vervallen Ook van Herakleides Kritikos bezitten we nog een werk lsquoΠερὶ τῶν ἐν Ἑλλάδι πόλεωνrsquo Hier lezen we echter alleen maar impressies van een reis zonder historische uitweidingen 114 lsquoStambomen van aanzienlijke geslachtenrsquo 115 lsquoDe omtrek van de aardersquo een geografische studie die een belangrijke bron vormde voor Herodotos

30

een belangrijke inspiratiebron voor onze perieumlgeet116 Bowie beweert dat Herodotos de

eerste was die verschillende disciplines samen beschreef in een topografisch

uitgestrekt gebied117 Dit is ook wat Pausanias doet Pausaniasrsquo doel is Πάντα τὰ

Ἑλληνικά optekenen118 Herodotos wil alle grote eacuten kleine steden lsquoὁμοίωςrsquo

beschrijven Een belangrijk principe van Herodotos is dat van autopsie119 Ook

Pausanias beroept er zich op alles zelf gezien te hebben Wanneer dit niet zo is

vermeldt hij dat ook eerlijk Net zoals Herodotos geeft hij verschillende versies van

een verhaal en verklaart daarna welke hem het meest betrouwbaar lijkt Hij verwijst

ook op geregelde tijdstippen naar Herodotos zowel impliciet als expliciet120

Aangezien in de tijd van Pausanias regelmatig werd gerefereerd naar het literaire

verleden van de 5e eeuw vC is het niet zo verwonderlijk dat onze perieumlgeet net

Herodotos als voorbeeld nam

Het perieumlgetische genre heeft dus zijn wortels in de archaiumlsche περίπλοι en in

de Ionische geografische en etnografische geschiedschrijving van Hekataios en

Herodotos

Een derde mogelijke invloed is het werk van de atthidografen Deze Griekse schrijvers

noteerden de lokale geschiedenissen van Athene en Attika van de oudste perioden

tot aan hun eigen tijd Hun interesse was eerder antiquarisch dan historisch Ze

behandelden verschillende onderwerpen zoals geschiedenis mythologie religie

cultuur en literatuur De grondlegger van dit genre was Hellanikos van Lesbos uit het

begin van de 5e eew vC Hij reconstrueerde lijsten van de Atheense koningen Met de

Athener Kleidemos onstond dan de atthidografie in eigenlijke zin121

De inhoud van Pausaniasrsquo werk komt op het eerste gezicht dus grotendeels overeen

met het werk van deze atthidografen Pausanias behandelt echter een geografisch

gebied dat veel uitgebreider is

De echte perieumlgetische traditie begint pas in het hellenisme in de 3e eeuw vC

Enkele namen uit deze periode zijn Diodoros lsquode perieumlgeetrsquo (4e of 3e eeuw vC)122

Heliodoros van Athene (3e of 2e eeuw vC)123 en Polemon van Ilion (2e eeuw vC)124

116 Voor een uitgebreide analyse van de overeenkomsten zie Hutton 2005 p 190-213 117 Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 25 118 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis 119 ldquo Ἄλλου δὲ οὐδενὸς οὐδὲν ἐδυνάμην πυθέσθαι ἀλλὰ τοσόνδε μὲν ἄλλο ἐπὶ μακρότατον

ἐπυθόμην μέχρι μὲν Ἐλεφαντίνης πόλιος αὐτόπτης ἐλθών τὸ δrsquo ἀπὸ τούτου ἀκοῇ ἤδη

ἱστορέωνrdquo Herodotos 2 29 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 120 In het hoofdstuk over inhoud zullen we ook een onderdeel wijden aan de historiciteit van Pausanias 121 DNP deel 2 1997 232-233 122 Hij schreef over steden en monumenten in Attika 123 Hij beschreef kunstwerken op de Akropolis in Athene

31

Van hun werk zijn zoals we zeiden enkel fragmenten overgebleven Het verschil met

Pausanias is dat deze perieumlgeten zeer wetenschappelijk schreven Hun publiek was

waarschijnlijk een selecte groep intellectuelen Hun werk is wellicht verloren gegaan

door het gebrek aan eenheid er zat geen lsquorode draadrsquo in de boeken 125 De Perieumlgesis

van Pausanias zal die zoals we zullen aantonen wel bezitten De onderwerpen die

aan bod kwamen waren heel verscheiden Er was plaats voor geschiedenis

mythologie geografie etnografie en kunstgeschiedenis126

Waarom bloeide dit genre nu net tijdens het hellenisme Zoals we al hebben vermeld

werd Griekenland met de komst van Alexander de Grote opgenomen in een veel

groter rijk Verre reizen werden mogelijk De elite maakte hier gebruik van en trok als

lsquotoeristrsquo naar andere gebieden Cohen definieert deze periode als lsquolrsquoacircge de la

curiositeacutersquo127 Hierdoor ontstond de behoefte aan reisgidsen128 Een andere drijfveer

zou de peripatetische school van Aristoteles en Theofrastos geweest zijn129 Deze

school legde de nadruk op observatie Pas na een goed terreinonderzoek kon men

aan theoretische reflectie doen Dit zette auteurs aan om te reizen en zo zelf het

materiaal voor hun boeken te verzamelen

Het perieumlgetische genre had in de 2e eeuw dus al een hele ontwikkeling achter

de rug De grootste bloeiperiode had het tot dan toe gekend in het hellenisme

Waarom stamt het belangrijkste en enige overgeleverde werk in dit genre dan uit de 2e

eeuw

We hebben reeds eerder gezien dat de 2e eeuw een periode is die op zoek gaat naar

haar wortels in het verleden Elke polis probeert zich een eerbiedwaardige en grootse

afkomst toe te kennen Het zijn de sofisten die deze legendarische wortels zullen

herontdekken - of uitvinden - en verdedigen Hoewel Pausanias geen sofist was wou

ook hij toch kijken naar de Griekse wortels in het verleden Hij bekleedt echter een

bijzondere positie binnen de literatuur van de 2e eeuw Ook binnen het perieumlgetisch

genre neemt hij een aparte plaats in

Wat maakt de Perieumlgesis zo bijzonder

In de keuze van zijn onderwerp is Pausanias uniek Hij was de eerste die heel

Griekenland beschreef en wellicht ook de laatste die dat zo uitgebreid deed Voacuteoacuter hem

werden vooral monografieeumln geschreven 124 Ook zijn boek ging over de Akropolis in Athene 125 Heer 1979 p 10 126 Metzler 2000 p 445-449 127 Cohen in Alock Cherry Elsner 2001 p 97 128 Het gaf ook aanleiding tot het ontstaan van de geografie Deze wetenschap werd oa bedreven door Eratosthenes Ook in de Hellenistische poeumlzie nemen exotische landschappen en tradities een prominente plaats in zoals bij Apollonios van Rhodosrsquo Argonautica en in de Aitia van Kallimachos 129 Chamoux in Bingen 1996 p46-47

32

Deze beschrijving van Griekenland wilde hij zo getrouw mogelijk doen Hij reisde dus

zelf heel Griekenland door op zoek naar materiaal voor zijn boeken Geen enkele

andere tekst is waarschijnlijk meer gebaseerd op eigen reizen dan de Perieumlgesis van

Pausanias130 Niet alleen de inhoud van zijn werk is bijzonder ook de structuur

Pausanias ordende zijn werk topografisch terwijl anderen volgens thema

catalogeerden

Vroeger beschouwde men de Perieumlgesis louter als een reisgids131 Tegenwoordig is

men er echter van overtuigd dat er meer in de Perieumlgesis zit Het is niet enkel de

utilitaire reisgids die het op het eerste zicht lijkt te zijn Wanneer we verder kijken

ontdekken we veel meer

We kunnen dus concluderen dat de Perieumlgesis van Pausanias inderdaad niet zo

eenvoudig te benoemen is Het vormt als het ware een apart literair genre

ldquoWithout Pausanias the ruins of Greece would for the most part be a labyrinth without

a clue a riddle without an answer His book furnishes the clue to the labyrinth the

answer to many riddles It will be read and studied so long as ancient Greece shall

continue to engage the attention and awaken the interests of mankindrdquo132

130 Hutton 2005 p 6 Als uitzondering geeft hij de Anabasis van Xenofon aan 131 Bijvoorbeeld Frazer 1898 132 Frazer 1898 p xcvi

33

22 STRUCTUUR

De Perieumlgesis bestaat uit tien boeken Dit omvangrijke werk heeft een zeer

gevarieerde inhoud Het staat bol van mythologische historische religieuze en

kunsthistorische digressies Om dit bonte allegaartje op een harmonische wijze te

verenigen opteerde Pausanias voor een topografische ordening133 Op enkele

plaatsen wordt deze methode echter doorbroken Soms worden gelijkaardige

gebouwen opgesomd134

De tien boeken van de Perieumlgesis behandelen elk een andere regio van

Griekenland135

Boek I = Attika en Megaris (44 hoofstukken)

Boek II = Korinthe en omgeving (38 hoofdstukken)

Boek III = Lakonieuml (26 hoofdstukken)

Boek IV = Messenieuml (36 hoofdstukken)

Boek V = Elis (27 hoofdstukken)

Boek VI = Elis (26 hoofdstukken)

Boek VII = Achaiumla136 (27 hoofdstukken)

Boek VIII = Arkadieuml (54 hoofdstukken)

Boek IX = Boiotieuml (41 hoofdstukken)

Boek X = Fokis Lokris (38 hoofdstukken)

Deze opdeling stamt wellicht van Pausanias zelf De veronderstelling dat deze

indeling ook de volgorde van zijn reizen weerspiegelt beantwoordt wellicht niet aan de

werkelijkheid Het is meer waarschijnlijk dat Pausanias zijn reizen in etappes

maakte137 Anderzijds lijkt hij met sommige streken zo vertrouwd dat hij ze

waarschijnlijk meermaals bezocht

Wanneer we de Perieumlgesis lezen kunnen we niet naast de structuur kijken

waarmee het werk is ingedeeld We krijgen niet te maken met abrupte overgangen

tussen twee boeken De route die in een boek wordt gevolgd eindigt steevast bij de

133 De topografische ordening van Pausanias helpt ons als lezer om het landschap te visualiseren We reizen als het ware mee met Pausanias en zien samen met hem alle monumenten 134 We vinden hier oa voorbeelden van in V144-1512 (de beschrijving van altaren) en I189 (andere bouwwerken van Hadrianus) Akujaumlrvi 2005 p8 135 Elis vormt hierop een uitzondering Aan deze streek zijn 2 boeken gewijd 136 Dit is de regio Achaiumla niet te verwarren met de Romeinse provincie 137 Hij bezocht Griekenland ook in verschillende seizoenen In X333 zien we dat het op dat moment winter is ldquoΛίλαια δὲ ἡμέρας μὲν ὁδὸν καὶ ὥρᾳ χειμῶνος ἀπέχει Δελφῶν κατιοῦσι

διὰ τοῦ Παρνασσοῦ στάδια δὲ ἐτεκμαιρόμεθα ὀγδοήκοντα εἶναι τῆς ὁδοῦ καὶ ἑκατόνrdquo Pausanias X333 Pritchett 1999 p 163

34

grens met de volgende regio In het boek dat daarop volgt herneemt Pausanias zijn

reis op de plek waar hij gestopt was

Elsner wijst op de vele kruisreferenties die in het werk aanwezig zijn138 Twee derde

hiervan verwijst naar wat eerder gezegd is en eacuteeacuten derde anticipeert

Elk boek begint met een stukje geschiedenis en topografie139 De lengte

hiervan kan echter sterk varieumlren140 In boek II en IX wordt een korte historische

inleiding gegeven terwijl V VII en X er een lange krijgen III IV en VII tenslotte

hebben een lang mythologisch-historisch verhaal als begin

Ook binnen elk boek heerst er structuur Per boek behandelt Pausanias

meestal twee plaatsen uitvoerig Hiernaast vermeldt hij nog tal van kleinere poleis

Ook het platteland komt bij hem aan bod maar deze beschrijvingen geven toch eerder

de indruk dat ze een doortocht vormen tussen twee steden en niet een doel op zich

zijn141

221 Het radiale plan

Pausanias kiest zijn route langsheen deze steden niet lukraak uit Hij maakt meestal

gebruik van een zelf ontworpen structuur142 Frazer noemt dit het lsquoradiale planrsquo143

Wanneer Pausanias een nieuwe streek binnentrekt gaat hij eerst naar de grootste

polis in dit gebied Eenmaal op een centraal punt (vaak de ἀγορά) aangekomen geeft

hij hiervan een beschrijving Van hieruit neemt Pausanias een weg die leidt naar een

stadspoort Onderweg krijgen we alles te zien wat lsquode moeite waard is om gezien te

wordenrsquo144 Eenmaal aan de stadsmuur gekomen keert hij terug naar het centrale

punt Dan neemt hij een andere weg naar een volgende stadspoort Wanneer hij zo de

138 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 4 Akujaumlrvi telde er 155 waarvan 103 terugblikken en 52 vooruitwijzen Akujaumlrvi 2005 p35-44 139 Een uitzondering hierop vormen boek I en VI Dit kan echter verklaard worden door het feit dat Pausanias in boek I nog op zoek was naar een juiste methode Boek VI behandelt hetzelfde geografisch gebied als boek V Het behoeft dus geen inleiding 140 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 6-7 141 Snodgrass 1987 p 67-68 142 Er zijn ook heel wat uitzonderingen hierop bv bij de beschrijving van Athene en Argos 143 Frazer 1898 p xxiii-xxiv 144 Hierbij geeft Pausanias zelden precieze topografische aanwijzingen Pogingen om sites te reconstrueren enkel adhv Pausanias hebben al aangetoond dat dit haast onmogelijk is De Perieumlgesis vormt een enorme hulp bij het benoemen van gebouwen Voor een specifieke locatie blijven we echter in grote mate afhankelijk van wat wordt opgegraven We geven enkele voorbeelden van plaatsen die lsquode moeite waard zijn om gezien te wordenrsquo ldquoὁπόσα δὲ ἄξια ἐφαίνετο εἶναί μοι θέας διηγήσομαιrdquo Pausanias I355 ldquoθέας δὲ

ἄξια αὐτόθι ἰδὼν Ἀσκληπιοῦ τε οἶδα ἱερὸν καὶ τὴν πηγὴν Πελλανίδαrdquo Pausanias III212 ldquoσπηλαίων δὲ ὧν εἶδον θέας ἄξιον μάλιστα ἐφαίνετο εἶναί μοιrdquo Pausanias X322 Akujaumlrvi 2005 p 50

35

hele stad is doorgegaan vertrekt hij vanaf de stadsmuur naar de volgende polis Hier

begint het proces opnieuw145

Deze werkwijze biedt heel wat voordelen We krijgen een beeld van de stad door ons

op eacuteeacuten centraal punt te orieumlnteren Wanneer we vanuit dit punt consequent lijnen

trekken naar de stadspoorten zullen we uiteindelijk heel de stad doorkruist hebben Er

wordt niet snel iets over het hoofd gezien Er is echter ook een belangrijk nadeel

verbonden aan deze methode Doordat we overgeleverd zijn aan Pausaniasrsquo indeling

kunnen we ons soms moeilijk een beeld vormen van het geheel Twee poleis die vlak

naast elkaar liggen worden soms toch niet na elkaar beschreven omdat de route van

Pausanias nu eenmaal anders loopt146 We zijn dan al snel geneigd om naast het

verband dat tussen deze twee steden bestaat te kijken

222 De rode draad ἐλευθερία147

ldquoThe way Pausanias structured his subject matter reveals an attempt to transcend the

historical realities of conflict and division among the Greeks in search of a myth-history

which might evoke the image of a free unified Greecerdquo148

Om van eenheid te kunnen spreken in dit gigantische werk hebben we een

inhoudelijke rode draad nodig die doorheen de boeken loopt Bij Pausanias vinden we

deze onder de term lsquoἐλευθερίαrsquo Centraal hierbij staat de participatie van de Griekse

poleis in panhelleense ondernemingen Pausanias lijkt een boontje te hebben voor

Athene omdat deze stad naar zijn zeggen Griekenland nooit in de steek liet Steden

die tegen Athene oorlog voerden noemt hij de lsquomoordenaars van Griekenlandrsquo Het

begin van het kwaad voor de Grieken situeert hij daarom in Chaironea149 Het belang

van en de appreciatie voor elke streek weegt hij af tegenover dit principe van lsquohelper

van Griekenlandrsquo Pausanias heeft veel respect voor de lsquoweldoenersrsquo van Griekenland

Dit zijn de leiders die niet alleen hun eigen streek vooruithielpen maar ook

145 Er bestaat discussie over de vraag of Pausanias ook zelf zo reisde Frazer vindt dit zeer onwaarschijnlijk aangezien Pausanias dan elke weg twee keer zou moeten afleggen (heen en terug) Volgens Frazer is dit de makkelijkste manier om voor de lezer relaties tussen plaatsen aan te tonen Frazer 1898 p xxiv 146 Snodgrass noemt dit de lsquolineariteitrsquo van Pausanias Snodgrass 1987 p 67-92 147 We zijn er ons van bewust dat deze paragraaf al veel aanleunt bij het volgende hoofdstuk lsquoinhoudrsquo Omdat deze rode draad echter zo noodzakelijk is om structuur in het werk te krijgen menen we dat het hier op zijn plaats staat 148 Elsner 1992 p 5 149 ldquoτὸ γὰρ ἀτύχημα τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ ἅπασι τοῖς Ἕλλησιν ἦρξε κακοῦ καὶ οὐχ ἥκιστα

δούλους ἐποίησε τοὺς ὑπεριδόντας καὶ ὅσοι μετὰ Μακεδόνων ἐτάχθησανrdquo Pausanias I253 ldquoεἴρηται δέ μοι καὶ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ σφάλμα συμφορὰν

γενέσθαι τοῖς πᾶσιν Ἕλλησιrdquo Pausanias IX65

36

Griekenland als geheel150 Verraad beschouwt Pausanias als het ergste kwaad

Pausanias beschrijft twee soorten oorlogen De oorlogen tussen Grieken en anderen

brengen volgens hem eenheid in Griekenland De oorlogen tussen de Grieken

onderling echter gaan deze eenmaking tegen151 We dienen de Perieumlgesis te lezen

met het centrale concept ἐλευθερία altijd in ons achterhoofd Slechts enkele keren

werd deze vrijheid bedreigd door vreemde overheersers de Perzen de Kelten de

Macedonieumlrs en nu de Romeinen

ldquoIn the Periegesis Greek history is presented as a constant struggle for power which

finally was interrupted by the loss of independencerdquo152

Ook Elsner haalt het belang van de vrijheid aan153 Pausaniasrsquo mythe van

Griekenland beschrijft hoe ldquoall Greece won independence and freedom154rdquo doorheen

de geschiedenis

Een centraal boek voor het begrip van ἐλευθερία vormt IV Boek IV behandelt

de beschrijving van Messene Dit volk werd gedurende lange tijd uit haar thuisland

verdreven Pausanias besteedt in dit boek 80 aan het vertellen van de geschiedenis

Dit komt omdat er niet zo veel monumenten te bezichtigen zijn in Messene Dit is

echter niet de enige reden De Messenieumlrs kunnen ook symbool staan voor de

Grieken uit de 2e eeuw Eens hadden ze een land en waren ze vrije burgers Daarna

hebben ze jarenlang geleden maar uiteindelijk lukte het hen om hun vaderland terug

te veroveren en vrij te zijn Zo ook moeten de Grieken uit de 2e eeuw niet wanhopen

en blijven uitkijken naar de dag waarop ze weer vrij zullen zijn Dit is uiteraard een

interpretatie van de tekst en kan dus niet als absolute waarheid aanzien worden155

150 Een lijst van deze weldoeners krijgen we in Pausanias VIII52 ldquoκαὶ ἤδη τὸ μετὰ τοῦτο ἐς

ἀνδρῶν ἀγαθῶν φορὰν ἔληξεν ἡ Ἑλλάςhelliprdquo Hier steken niet de traditionele grote namen zoals Perikles en Thrasyboulos de kop op Het zijn andere misschien minder bekende leiders die Pausanias looft Omgekeerd krijgen we ook een opsomming van Griekse verraders ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις

κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου παντὸς τὴν Ἑλλάδα

ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 151 Akujaumlrvi 2005 p 12 152 Reardon 1971 p 221 n79 Geciteerd in Akujaumlrvi 2005 p 186 153 Elsner 1992 p 4-5 154 Elsner 1992 p 18 155 Het is Alcock die deze mogelijkheid poneert in Alcock Cherry Elsner 2001 p142-143

37

223 Ringcompositie

We kunnen ons nu de vraag stellen waarom Pausanias de boeken in deze volgorde

schreef Is deze indeling het resultaat van doelloos rondreizen of had hij een bepaald

project voor ogen We zullen dit even nader bekijken156

Boek I en X behandelen de belangrijkste toeristische trekpleisters in Griekenland

respectievelijk Attika en Delfi We kunnen dus stellen dat Pausanias bij het schrijven

van de Perieumlgesis gebruik maakte van een ringcompositie157 In het midden staan

twee boeken (V en VI) die Olympia behandelen Dit lsquocentrum van Griekenlandrsquo waar

alle Grieken samenkwamen voor de Spelen158 staat ook in de Perieumlgesis centraal

Bovendien zijn aan deze regio twee boeken gewijd159 Er zijn nog andere aanwijzingen

voor deze ringcompositie In boek I wordt verwezen naar de Gallische inval In boek X

wordt deze effectief beschreven Zowel het begin als het einde van de Perieumlgesis is

zeer abrupt Bovendien komt in beide boeken een lange beschrijving van een

schilderij van Polygnotos voor

Natuurlijk is dit slechts eacuteeacuten mogelijke verklaring voor de gevolgde route We kunnen

ook stellen dat Attika de eerste plaats krijgt aangeboden omdat dit de belangrijkste

regio was Daarna volgde de Peloponnesos Op dit schiereiland volgt Pausanias de

structuur die al lang voor hem in de περίπλοι werd gevolgd Hij gaat helemaal langs

de kust van oost naar west en trekt daarna het binnenland in

224 Begin en einde

Het begin en het einde van het werk zijn zeer abrupt Boek I begint in medias res Ook

boek X geeft niet de indruk van een afgerond geheel Deze delen vormen daarom stof

tot discussie

156 We baseren ons hiervoor op Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p4-5 157 Zie Hutton 2005 p 79 158 Het belang van Olympia kunnen we lezen in Pausanias ldquoΠολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις

ἂν ἐν Ἕλλησι͵ τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι θαύματος ἄξια μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ

ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101 159 Misschien had Pausanias over deze regio te veel materiaal ter beschikking en was hij gedwongen om de regio op te splitsen Dit lijkt onwaarschijnlijk omdat de 2 boeken samen slechts 53 hoofdstukken tellen terwijl boek VIII alleen er al 54 bevat Een andere mogelijkheid is dat hij doelbewust een extra boek creeumlerde Dit zou de speciale centrale plaats van Olympia moeten benadrukken

38

Er is geen spoor van een inleiding op de Perieumlgesis Bij de meeste andere

werken uit de oudheid krijgen we te maken met een dergelijk προοίμιον160 Hierin

wordt de auteur vermeld en vertelt hij wat hij wil bereiken met het schrijven van het

boek Veelal wordt het werk ook opgedragen aan een belangrijke persoon of patronus

Bij Pausanias is dat niet het geval

Het is natuurlijk mogelijk dat een dergelijke inleiding verloren is gegaan161 Laten we er

echter vanuit gaan dat Pausanias er helemaal geen schreef Een eerste hypothese is

dat Pausanias helemaal geen literaire ambities had162 Hij wilde enkel zoveel mogelijk

informatie bewaren voor het nageslacht Hij had geen προοίμιον nodig omdat hij geen

behoefte had om zijn identiteit te onthullen Ook moest hij geen verantwoording

afleggen We zijn echter niet geneigd om deze eenvoudige hypothese voor waarheid

te aanvaarden Zou een man die 10 boeken vol schrijft helemaal geen literaire

ambities hebben Dit lijkt zeer onwaarschijnlijk We zullen dus naar een andere reden

zoeken

Pausanias begint zijn verhaal in medias res hij komt met de boot in Attika aan via

kaap Sounion Dit was effectief het eerste beeld van Griekenland dat vele reizigers in

zich opnamen Pausanias wilde tonen hoe Griekenland was of tenminste hoe het op

een reiziger van zijn tijd overkwam Bestaat hiervoor een betere manier dan met de

deur in huis te vallen Dit is een uiterst effectief proceacutedeacute waar vele schrijvers voor en

na hem gebruik van hebben gemaakt Zoals al aangehaald blijkt uit Pausaniasrsquo stijl

dat hij een sober en discreet schrijver was Hij lijkt nergens de behoefte te voelen om

op de voorgrond te treden Wellicht was hij er zich ook van bewust dat hij niet de

taalvirtuositeit bezat van de grote klassieke auteurs Misschien had hij hier ook

helemaal geen behoefte aan Bovendien schreef hij zijn werk waarschijnlijk niet in

opdracht Hij hoefde geen hooggeplaatste personen te paaien met vermeldingen en

maakte geen gebruik van zijn werk om invloed te verkrijgen163 Het is dus niet

verwonderlijk dat een dergelijk man een inleiding op zijn werk overbodig vond164

160 Pausanias was echter geen unicum hierin Ook zijn tijdgenoot Heliodoros voorzag geen inleiding bij zijn Aithiopica (σύνταγμα τῶν περὶ Θεαγένην καὶ Χαρίκλειαν Αἰθιοπικῶν) Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 161 Vooral de eerste paginarsquos van een papyrusrol gingen verloren 162 Zie Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 163 Habicht 1985 p18 164 We zijn ons ervan bewust dat dit allemaal veronderstellingen zijn Met zekerheid kunnen we niets over Pausaniasrsquo persoonlijkheid zeggen We menen echter dat dit een ndash en daarom niet de enige en juiste ndash waardige hypothese vormt

39

Er is echter nog een andere mogelijkheid Aangezien ook het einde van zijn werk niet

helemaal is afgebakend kan het zijn dat Pausanias vroegtijdig stierf Hierdoor kon hij

zijn werk niet afronden eacuten geen προοίμιον meer schrijven165

Pausanias belooft in IX 23 7 te schrijven over de voorouders van Larymna166

Deze belofte komt hij echter nooit na Bestond er dus een boek XI dat verloren is

gegaan Stefanos van Byzantion verwijst in elk geval een keer naar dit boek XI Het is

ook mogelijk dat Pausanias wel de intentie had om een extra boek te schrijven maar

dat een vroegtijdig overlijden of een andere reden stokken in de wielen stak

Het kan natuurlijk ook zijn dat Stefanos zich vergiste en dat er nooit een boek XI heeft

bestaan Pausanias kan zijn tien boeken als een afgerond en volledig geheel hebben

beschouwd167 De aanhangers van de ringcompositietheorie zullen deze mening zijn

toegedaan We vonden echter nog een ander argument om de Perieumlgesis inderdaad

na boek X te Platen eindigen Pausanias sloot waarschijnlijk niet toevallig af met de

beschrijving van een heiligdom dat een ruiumlne is geworden Zo benadrukt hij nog eens

uitdrukkelijk de vergane glorie en het efimere

225 Boek I

Tot slot willen we het hier nog even hebben over de aparte plaats die boek I inneemt

Zoals we reeds in het eerste hoofdstuk vertelden zijn er aanwijzingen dat boek I apart

werd gepubliceerd Het Odeion dat Herodes Attikos rond 160 liet bouwen vormt een

terminus ante quem

ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot

ἐποιήθη δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν

Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν

ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν

ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην

ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ

165 Pritchett 1999 p 167 166 ldquoὑπερβαλόντων δὲ τὸ ὄρος τὸ Πτῶον ἔστιν ἐπὶ θαλάσσης Βοιωτῶν πόλις Λάρυμνα͵

γενέσθαι δὲ αὐτῇ τὸ ὄνομά φασιν ἀπὸ Λαρύμνης τῆς Κύνου τοὺς δὲ ἀνωτέρω προγόνους

δηλώσει μοι τὰ ἔχοντα ἐς Λοκροὺς τοῦ λόγουrdquo Pausanias IX237 167 De verwijzing in boek IX zou dan een foutje zijn

40

Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης

τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206168

Aangezien Pausanias na deze datum geen wijzigingen meer kon doorvoeren in boek

I moet dit boek al op dat moment gepubliceerd zijn In zijn latere boeken kon hij wel

nog veranderingen aanbrengen

Een andere aanwijzing vinden we in VIII 5 1

Τάδε γὰρ ἐφαίνετο εἰκότα εἶναί μοι μᾶλλον ἢ ὁ πρότερος λόγος͵ ἐν ᾧ βασιλεύειν

τε Ἀχαιῶν τηνικαῦτα Ὀρέστην ἔγραψα καὶ Ὕλλον [καὶ] Ὀρέστου βασιλεύοντος

ἀποπειρᾶσαι καθόδου τῆς ἐς Πελοπόννησονrdquo Pausanias VIII 5 1169

Hij wil zijn opinie van boek I verbeteren Indien dit boek nog niet gepubliceerd zou zijn

had hij dit vernieuwd inzicht meteen in boek I kunnen verwerken

Er zijn echter ook methodologische verschillen In boek I krijgen we nog te maken met

een auteur die geen vast plan lijkt te hebben170 Het is voor hem nog een beetje

zoeken Vanaf boek II krijgen we dan een duidelijke structuur die naar een eenduidig

thema toewerkt de lsquovrijheidrsquo van Griekenland

168 ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en de gehele bouw De Athener Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners door mij al eerder afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo 169 ldquoDit leek me immers meer waarschijnlijk te zijn dan het vorige verhaal waarin ik schreef dat Orestes op dat ogenblik over de Achaiumlers heerste en dat Hyllos tijdens de regering van Orestes zijn terugkeer naar de Peloponnesos beproefderdquo De verwijzing is naar I412 170 We denken hierbij oa aan het feit dat boek I geen historisch-topografische inleiding heeft zoals de andere boeken

41

23 INHOUD INTENTIES EN WAARDE

We hebben net onderzocht hoe de Perieumlgesis structureel is opgebouwd Nu zullen we

het hebben over de inhoud van Pausaniasrsquo reisgids Onze hedendaagse perceptie van

lsquoreisliteratuurrsquo zorgt er wel eens voor dat we met een vooringenomen ingesteldheid

aan het lezen van Pausanias beginnen Men zal al snel teleurgesteld worden bij een

dergelijke lectuur Pausanias schreef geen lsquoreisgidsrsquo in de huidige betekenis van het

woord We moeten van hem geen praktische informatie over slaapmogelijkheden of

eetgelegenheden verwachten Maar ook in de beschrijving van monumenten doet zich

iets merkwaardig voor Pausanias maakt geen volledige gedetailleerde

beschrijvingen zodat we ons een visuele voorstelling kunnen maken Hij licht er alleen

die details uit die voor zijn verhaal van belang zijn171 Het landschap en de natuur

krijgen bij Pausanias weinig aandacht De stad geniet de voorkeur boven het

platteland Ze is immers rijker aan cultureel materiaal en biedt de auteur de

gelegenheid om gebouwen te beschrijven en legendes te vertellen

231 Λόγοι en θεωρήματα

Dit brengt ons bij het belangrijke onderscheid tussen λόγοι172 en θεωρήματα

Eerstgenoemde zijn verhalen Pausanias maakt uitweidingen over historische

gebeurtenissen mythologische verhalen en etnografische geschiedenissen

Θεωρήματα zijn bezienswaardigheden die Pausanias de moeite waard vindt om te

bekijken173 We kunnen dus stellen dat er vertellende en beschrijvende delen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn174 Deze twee concepten zijn bij Pausanias allebei even

belangrijκ Een gebrek aan θεωρήματα wordt gecompenseerd door een overvloed

aan λόγοι en omgekeerd175 Ze worden op harmonische wijze verbonden De

171 Soms resulteert dit in een uitgebreide ἔκφρασις Bv V134 - 15 12 (de altaars in Olympia) VIII 27 3-4 (de 44 stichters van Megalopolis) X251-3112 (de twee muren van Polygnotos in Delfi) 172 Heer toont aan dat er een variatie is in het thema van de verhalen per boek Boek III= historisch boek IV= mythologisch-historisch boek VI= over personen boek VII= over de liefde boek VII en VIII= over natuurlijke rampen en boek X= over profeten Heer 1979 p 28-29 173 De architectuur is hierbij het belangrijkste De schilderkunst krijgt minder aandacht 174 Lafond heeft het over een beschrijvende en een vertellende as In Bingen 1996 p 178-179 175 Bv Boek IV over Messene er zijn weinig monumenten te bezichtigen Daarom vertelt Pausanias uitgebreid de geschiedenis van het volk Dit levert een verhouding op van 20 θεωρήματα en 80 λόγοι

42

verhalen verklaren immers wat men ziet en de gebouwen verduidelijken ook de

verhalen In I 39 3 beschrijft hij hoe hij te werk gaat 176

ldquoTοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ

θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος μοι τὰ ἐς

συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo177

Dit schrijft hij pas na een begin ex abrupto en de beschrijving van Attika In boek III

herhaalt hij zijn methode nog eens

ldquo ὃ δὲ ἐν τῇ συγγραφῇ μοι τῇ Ἀτθίδι ἐπανόρθωμα ἐγένετο͵ μὴ τὰ πάντα με ἐφεξῆς͵

τὰ δὲ μάλιστα ἄξια μνήμης ἐπιλεξάμενον ἀπ΄ αὐτῶν εἰρηκέναι͵ δηλώσω δὴ πρὸ

τοῦ λόγου τοῦ ἐς Σπαρτιάτας ἐμοὶ γὰρ ἐξ ἀρχῆς ἠθέλησεν ὁ λόγος ἀπὸ πολλῶν

καὶ οὐκ ἀξίων ἀφηγήσεως͵ ὧν [ἃ] ἕκαστοι παρὰ σφίσι λέγουσιν͵ ἀποκρῖναι τὰ

ἀξιολογώτατα ὡς οὖν εὖ βεβουλευμένος οὐκ ἔστιν ὅπου παραβήσομαιrdquo

Pausanias III 11 1178

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά

De inhoud van zijn werk wordt door Pausanias zelf vernoemd πάντα τὰ Ἑλληνικά

beschrijven Hij schrijft ldquoδεῖ δέ με ἀφικέσθαι τοῦ λόγου πρόσω πάντα ὁμοίως

ἐπεξιόντα τὰ Ἑλληνικάrdquo Pausanias I264179

Maar wat houdt dit nu juist in Er is in het verleden al veel gediscussieerd over de

correcte vertaling van deze uitdrukking180 Nu is men het er min of meer over eens dat

men het niet kan interpreteren als lsquoheel Griekenlandrsquo in geografische zin maar als lsquoalle

dingen van Griekenlandrsquo sociaal religieus en etnisch181 Natuurlijk is Pausanias er

zich van bewust dat het niet mogelijk is om aacutelles te beschrijven Hij geeft vaak een

verantwoording voor zijn selectie Wat hierbij opvalt is dat hij het oudere verkiest

176 Dit is de enige passage waarin het woord lsquoθεώρημαrsquo voorkomt Volgens Akujaumlrvi betekent het hier niet echt lsquobeschrijvingrsquo maar lsquomentions of an objectrsquo Akujaumlrvi 2005 p6 177 ldquoDit zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene uitgekozen wat verdient te worden opgeschrevenrdquo 178 ldquoDit was een goed punt in mijn betoog over Attika waar ik had gezegd niet alles na elkaar te noemen maar dat ik datgene wat het meest waard was herinnerd te worden koos uit die dingen Ik zal het herhalen voacuteoacuter mijn betoog over Sparta Van in het begin immers wilde ik van de vele verhalen die niet de moeite waard zijn waarvan ieder in zijn streek spreekt er de belangrijkste uithalen Nu ik deze regel goed gesteld heb zal ik er nergens van afwijkenrdquo 179 ldquoIk moet verder gaan in mijn verhaal omdat ik alle dingen van Griekenland gelijk ga besprekenrdquo 180 lsquothe whole of Greecersquo of lsquoall the Greek mattersrsquo Zie Arafat 1996 p 9 181 Elsner zegt dat Pausanias het volgende behandelde ldquoall that was interesting to the Greek-speaker about Greece at the height of the Roman Empirerdquo Elsner 1992 p5

43

boven het jongere en het religieuze boven het profane Het is vooral het Griekse

verleden dat hem interesseert dat van voacuteoacuter de Romeinse overheersing We zagen al

dat in dit verleden elke actie die verband houdt met de Griekse vrijheid en

onafhankelijkheid centraal staat

Pausanias wou dus lsquoalle dingen van Griekenlandrsquo beschrijven Hoe werd dit gebied

dan afgebakend in de 2e eeuw De grenzen van lsquoGriekenlandrsquo waren in het verleden

nooit eenduidig geformuleerd In de 2e eeuw echter zien we wel een duidelijke

afbakening van Achaiumla als Romeinse provincie Het is deze afbakening die ook

Pausanias grotendeels volgt182 Hij trekt de grens van de Thermopylai naar

Naupaktos Heel het gebied ten zuiden van deze lijn wordt beschreven Dit lsquoGriekse

kernlandrsquo sluit wel heel wat gebieden uit die vandaag tot Griekenland behoren Op het

Griekse vasteland zelf werden een aantal gebieden niet behandeld Aitolia Akarnanieuml

Epeiros Thessalia en een deel van Lokris Ook de Griekse eilanden worden niet

beschreven evenmin als de Griekse steden op de kust van Klein-Azieuml en in Italieuml183

Elsner meent dat het Griekenland dat Pausanias beschrijft wellicht nooit echt heeft

bestaan Het is een lsquoimaginair landschaprsquo 184 Pausanias zou het Griekse verleden op

een Romeins heden projecteren185 en bewust een aantal Romeinse bouwwerken

uitsluiten186 Anderzijds heeft hij veel aandacht voor ruiumlnes uit het lsquovrijersquo Griekse

verleden Het is deze lsquonostalgiersquo naar een groot Griekenland die vele keuzes en

selecties motiveert187

Over het algemeen heeft Pausanias inderdaad geen interesse voor het dagelijkse

leven van de mensen die in zijn periode nog in Griekenland leefden Griekenland heeft

in Pausaniasrsquo beschrijving vaak iets weg van een ideaal landschap uit een 182 Voor deze passus hebben we ons geiumlnspireerd op Habicht 1985 p 5 183 Een uitzondering hierop vormt het eiland Sardinieuml Deze beschrijving strookt echter niet met de werkelijkheid zodat we aannemen dat Pausanias hier nooit zelf geweest is 184 Elsner meent hierom dat Pausanias de eerste lsquoromantischersquo tekst voortbracht Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 19 185

Frazer heeft hier echter een andere mening over Frazer 1898 186 We denken hierbij aan de talloze imperiale gebouwen in Korinthe die bewust lijken vermeden te worden Zie Torelli in Alcock Cherry Elsner 2001 p 54 187 εἰ δὲ ἡ Μεγάλη πόλις προθυμίᾳ τε τῇ πάσῃ συνοικισθεῖσα ὑπὸ Ἀρκάδων καὶ ἐπὶ

μεγίσταις τῶν Ἑλλήνων ἐλπίσιν ἐς αὐτὴν κόσμον τὸν ἅπαντα καὶ εὐδαιμονίαν τὴν

ἀρχαίαν ἀφῄρηται καὶ τὰ πολλά ἐστιν αὐτῆς ἐρείπια ἐφrsquo ἡμῶν θαῦμα οὐδὲν ἐποιησάμην

εἰδὼς τὸ δαιμόνιον νεώτερα ἀεί τινα ἐθέλον ἐργάζεσθαι καὶ ὁμοίως τὰ πάντα τά τε ἐχυρὰ

καὶ τὰ ἀσθενῆ καὶ τὰ γινόμενά τε καὶ ὁπόσα ἀπόλλυνται μεταβάλλουσαν τὴν τύχην καὶ

ὅπως ἂν αὐτῇ παριστῆται μετὰ ἰσχυρᾶς ἀνάγκης ἄγουσαν Pausanias VIII331 Hij benadrukt hier het efimere van alle dingen op aarde Dit geldt ook voor het volgende citaat ldquo τοῦ δὲ ὄρους τοῦ Λαφυστίου πέραν ἐστὶν Ὀρχομενός εἴ τις Ἕλλησιν ἄλλη πόλις

ἐπιφανὴς καὶ αὕτη ἐς δόξαν εὐδαιμονίας δέ ποτε ἐπὶ μέγιστον προαχθεῖσαν ἔμελλεν ἄρα

ὑποδέξεσθαι τέλος καὶ ταύτην οὐ πολύ τι ἀποδέον ἢ Μυκήνας τε καὶ Δῆλονrdquo Pausanias IX346

44

sprookjesfilm188 waarin geen mensen van vlees en bloed het plaatje komen verstoren

Enkel de realisaties van mensen uit een ver verleden worden bewonderd Op enkele

plaatsen schemert echter het dagelijkse leven toch door en lijkt Pausanias er zich van

bewust te worden dat er ook in zijn tijd nog mensen op het Griekse vasteland

wonen189

Onze auteur had niet de behoefte om reeds bekende sites te beschrijven Nadat

bijvoorbeeld aan de Akropolis al ettelijke monografieeumln waren gewijd stelde

Pausanias zich tevreden met een summiere schets Het zijn net de vergeten of

onbekende verhalen en geschiedenissen die hij via zijn boeken terug tot leven wil

wekken Daarom ook wilde hij niet de perioden opnieuw behandelen die al uitvoerig

door Herodotos en Thoukydides beschreven waren Pausanias opteerde ervoor om

twee minder gekende perioden uit de Griekse geschiedenis uitgebreider te

beschrijven de oudste legendarische geschiedenis190 en die van de hellenistische

periode vanaf de dood van Alexander de Grote in 323 vC tot aan de verwoesting van

Korinthe door Mummius (146 vC)

Pausanias haalt dus vele feiten uit het verre verleden aan Hij behandelt ook de

Perzische oorlogen De periode die daarna komt krijgt minder aandacht We lezen

bijna niets over de Peloponnesische oorlog De 4e eeuw vC krijgt weer meer

aandacht Zeker ook de 3e en het begin van de 2e eeuw vC worden goed belicht De

laatste weldoener voor Griekenland die vernoemd wordt is Filopoemen uit de 3e-2e

eeuw vC De ontbinding van de Achaiumlsche bond in 146 vC vormt het laatste politieke

feit uit de Perieumlgesis

Hij kiest voor deze twee periodes omdat over de tijd van μυθολογούμενα en de

hellenistische geschiedenis van de Diadochen weinig werken tot de canon waren

doorgedrongen Deze geschiedenis behoorde minder tot de algemene kennis van

Pausaniasrsquo tijdgenoten

188 Meacutet ruiumlnes weliswaar 189 We geven enkele voorbeelden rdquoαἱ δὲ γυναῖκές εἰσιν ἐν ταῖς Πάτραις ἀριθμὸν μὲν καὶ ἐς

δὶς τῶν ἀνδρῶνmiddot Ἀφροδίτης δέ εἴπερ ἄλλαις γυναιξί μέτεστι καὶ ταύταις βίος δὲ αὐτῶν

ταῖς πολλαῖς ἐστιν ἀπὸ τῆς βύσσου τῆς ἐν τῇ Ἤλιδι φυομένηςmiddot κεκρυφάλους τε γὰρ ἀπrsquo

αὐτῆς καὶ ἐσθῆτα ὑφαίνουσι τὴν ἄλληνrdquo Pausanias VII2114 ldquoἄνθρωποι δὲ ἐν τῇ Αὐλίδι

οἰκοῦσιν οὐ πολλοί γῆς δέ εἰσιν οὗτοι κεραμεῖςmiddot νέμονται δὲ Ταναγραῖοι ταύτην τε τὴν

χώραν καὶ ὅση περὶ Μυκαλησσόν ἐστι καὶ Ἅρμαrdquo Pausanias IX198 ldquoοἱ δὲ ἐνταῦθα

ἄνθρωποι πλῆθος μέν εἰσιν οὐ πολλοί μεγέθει δὲ καὶ ἀλκῇ καὶ ἐς ἐμὲ ἔτι δοκιμώτατοι

Φωκέωνrdquo Pausanias X47 In Frazer 1898 p xxv 190 Hier vullen mythologische verhalen de geschiedkundige delen aan Mythen laten Pausanias immers toe om tot de oudste tijden terug te kimmen de periode voacuteoacuter de historische tijd

45

233 Pausaniasrsquo intenties

Waarom nu nam Pausanias het op zich om zo veel tijd te besteden aan het schrijven

van een reisboek over Griekenland Hierop vinden we wellicht geen eenduidig

antwoord

ldquo(the Periegesis)hellipwhich has been regarded as a pedantic and antiquarian tourist

guide can be interpreted to show how Greeks coped with the burden of a distinguished

past weighing on their cultural identity with the contemporary politics of Greecersquos

status as a Roman province and with the profound sense of the sacred with which so

much of antique culture was imbuedrdquo191

Pausanias was inderdaad trots op het Griekse verleden ldquo Ἕλληνες δὲ ἄρα εἰσὶ δεινοὶ

τὰ ὑπερόρια ἐν θαύματι τίθεσθαι μείζονι ἢ τὰ οἰκεῖα ὁπότε γε ἀνδράσιν

ἐπιφανέσιν ἐς συγγραφὴν πυραμίδας μὲν τὰς παρὰ Αἰγυπτίοις ἐπῆλθεν

ἐξηγήσασθαι πρὸς ltτὸgt ἀκριβέστατον θησαυρὸν δὲ τὸν Μινύου καὶ τὰ τείχη τὰ ἐν

Τίρυνθι οὐδὲ ἐπὶ βραχὺ ἤγαγον μνήμης οὐδὲν ὄντα ἐλάττονος θαύματοςrdquo

Pausanias IX365192 Daarom wil Pausanias alleen het Griekse beschrijven

Griekenland zelf bezit immers al genoeg prachtige dingen

We vonden het volgende citaat over auteurs uit de 2e eeuw

ldquoAs was the spirit of his time his interest was completely attracted by the distant past

of Greece the age of the heroes was closer to him than the recent pastrdquo193 Er werd

een vluchtweg gezocht voor de Romeinse realiteit en men vond die in een groots

verleden waarin elke Griekse polis lsquovrijrsquo was194

Garzetti schrijft over de Perieumlgesis ldquo(This book was) probably the result of the

stimulus given by the travelling Emperorrsquos memorable visits to the tourist and

antiquarian exploitation of the Greek monumentsrdquo195

Pausanias droeg dus in grote mate bij aan deze zoektocht naar een

gemeenschappelijk verleden Hij verzamelde tal van Griekse mythes en verhalen en

tekende die op Van belang is hierbij zijn methode Door al reizend ndash in het heden ndash

191 Elsner Past and Present Geciteerd door Alcock in Bingen 1996 p 242 192 ldquoDe Grieken zijn in staat om het buitenlandse meer te bewonderen dan het Griekse De piramiden van bij de Egyptenaren zijn immers door bekende auteurs tot in het kleinste detail beschreven maar het schathuisje van Minyas en de muren van Tiryns kregen zelfs niet de kleinste vermelding hoewel ze niet minder wonderbaarlijk zijnrdquo 193 Wilamowitz Der Glaube der Hellenen vol 2 Berlin 1932 p 501 Geciteerd in Habicht 1985 p135 194 Swain 2001 195 Garzetti A From Tiberius to the Antonines A History of the Roman Empire AD 14-192 London 1974 p 393 Geciteerd in Habicht 1985 p 162

46

verhalen en monumenten uit het verleden op te tekenen verbindt hij als het ware het

heden met het verleden

ldquoWhile there is a certain antagonism between his historical and his periegetical plans

both were united in his aim to connect the past with the presentrdquo196 Het is een

techniek die het verleden tastbaarder maakt Het concept lsquomemoryrsquo speelt hierbij een

belangrijke rol197 Dit is een soort sociaal geheugen - met herinneringen uit een

gemeenschappelijk verleden van een bepaalde groep mensen - dat een beeld schept

van het verleden en een ontwerp van de toekomst198 Pausanias werkt een project uit

tegen lsquothe lost of memoryrsquo Deze panhelleense lsquomemoryrsquo vormt een tegengif tegen het

verval en de vergetelheid199

Cherry meent dat Pausanias schrijft over een ontgoocheling200 In zijn beschrijving van

ruiumlnes sijpelt het besef door dat het oude Griekenland vergane glorie is Griekenland

is al grotendeels mythe geworden Het is naar deze mythe dat Pausanias ndash en vele

tijdgenoten met hem - nostalgisch terugkijkt

ldquoPausaniasrsquo Greece ndash an idealising version of the lost pre-Roman Greece an

amalgam of history myths and art which serves to create a canon ndash exists as a

permanent metonymic link to a religious and mythical reality of archaic times peoples

by long-dead heroes to which access is still available through ritual and through

artrdquo201

234 Voelde Pausanias zich een Griek

Voelt Pausanias zich eigenlijk verwant met het geografische gebied dat hij beschrijft

Voelt hij zich met andere woorden een Griek202 Wanneer Pausanias in de eerste

persoon meervoud spreekt bedoelt hij daarmee zichzelf Soms heeft hij het over lsquowij

de Lydieumlrsrsquo203 Wanneer hij het over de Grieken heeft lezen we οἱ Ἕλληνες in de

196 Ebeling HL CW 1913 p 139 Geciteerd in Habicht 1985 p 164 197 Zie oa Porter in Alcock Cherry Elsner 2001 en Alcock 2002 p 69 198 Alcock 2002 p 1 199 Arafat is het hier niet mee eens Volgens hem beschreef Pausanias wat hij zag en geen lsquomemory of the pastrsquo Arafat 1985 p 214 200 Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 252 201 Elsner in Alcock 1997 p 193 202 We baseren ons hier op Borg 2004 p 15-17 203 Bijvoorbeeld ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς

τόδε λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος

Πέλοπος δὲ ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς

τὸ ἱερόν middotrdquo Pausanias V137

47

derde persoon204 Dit lijkt aan te tonen dat Pausanias zich geen Griek voelde Toch

sprak hij dezelfde taal en deelde hij een gemeenschappelijke cultuur met de Grieken

van het vasteland Pausanias stond dus binnen en buiten de Griekse wereld In zijn

onderzoek speelt hij met deze twee culturele en temporele dimensies Hij kijkt naar het

Griekse verleden Dit doet hij in een Romeinse leefomgeving

We vonden echter in de Perieumlgesis de volgende passage ldquoΟἴνωτρος δὲ ὁ τῶν

παίδων νεώτατος Λυκάονι ἀρσένων Νύκτιμον τὸν ἀδελφὸν χρήματα καὶ ἄνδρας

αἰτήσας ἐπεραιώθη ναυσὶν ἐς Ἰταλίαν καὶ ἡ Οἰνωτρία χώρα τὸ ὄνομα ἔσχεν ἀπὸ

Οἰνώτρου βασιλεύοντος οὗτος ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς ἀποικίαν στόλος

πρῶτος ἐστάληmiddot ἀναριθμουμένῳ δὲ ἐς τὸ ἀκριβέστατον οὐδὲ ἐκ τῶν βαρβάρων

οὐδένες πρότερον ἢ Οἴνωτρος ἀφίκοντο ἐς τὴν ἀλλοδαπήνrdquo Pausanias VIII35205

Aangezien Pausanias zegt dat geen enkele lsquobuitenlanderrsquo eerder emigreerde kan dit

impliceren dat hij zichzelf lsquobinnenlanderrsquo voelde en dus Griek

235 De functie van de Perieumlgesis

Is de Perieumlgesis nu werkelijk een reisgids die werd gehanteerd zoals wij dat nu doen

Arafat meent dat de Perieumlgesis thuis kon gelezen worden omwille van zijn vele

mythologische uitweidingen206 en dat het werk ook als doel had te entertainen

Anderzijds konden de boeken ook effectief meegenomen worden op reis Er zijn

immers vele details beschreven en topografische aanwijzingen gegeven Toen

Pausanias zelf zijn reis maakte moet hij ook veel schrijfmateriaal meegenomen

hebben In principe zou het dus haalbaar zijn om de boeken mee op reis te nemen207

Dit lijkt echter zeer onwaarschijnlijk De tien boeken meeslepen op een zware reis

doorheen Griekenland is een hele klus

204 Bijvoorbeeld ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου

παντὸς τὴν Ἑλλάδα ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 ldquoἔτεσι δὲ ὕστερον μετὰ τοὺς Λίβυας

ἀφίκοντο ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς τὴν νῆσον οἱ μετrsquo Ἀρισταίου παῖδα δὲ λέγουσιν Ἀρισταῖον

Ἀπόλλωνός τε εἶναι καὶ Κυρήνηςmiddot ἐπὶ δὲ τοῦ Ἀκταίωνος περισσῶς ἀλγήσαντα τῇ συμφορᾷ

καὶ Βοιωτίᾳ τε καὶ πάσῃ τῇ Ἑλλάδι κατὰ ταὐτὰ ἀχθόμενον οὕτως ἐς τὴν Σαρδὼ

μετοικῆσαί φασιν αὐτόνrdquo Pausanias X173 205 ldquoOinotros echter de jongste zoon van Lykaion vroeg zijn broer Nyktimos geld en mannen en stak met een schip over naar Italieuml Het land Oinotria kreeg zijn naam naar de koning Oinotros Dit was de eerste expeditie uit Griekenland om een kolonie te stichten Als men zeer nauwkeurig rekent zal men ontdekken dat geen enkele buitenlander eerder dan Oinotros emigreerderdquo 206 Pausanias schreef veel stichtingslegenden en onomastische mythologie 207 Arafat 1996 p 33

48

Het is dus goed mogelijk dat de Perieumlgesis enkel thuis werd gelezen als

voorbereiding op de reis208 Misschien werd hij wel gewoon gelezen zonder dat men

daarna op reis ging

Habicht meent dat het doel van de Perieumlgesis tweevoudig was209 ldquoPausanias wanted

to kill two birds with one stone he wanted to provide a reliable guide for travellers and

to produce a literary piece that would entertain as it informedrdquo210

We zullen nooit te weten komen wat Pausanias van zijn lezers verwachtte Wilde hij

als literator aanzien worden Wou hij enkel een adequaat en nuttig reisverslag van

Griekenland geven Zag hij zijn reis als een zoektocht naar zingeving en wilde hij ook

zijn lezers betrekken in dit pelgrimschap Of wilde hij gewoon zoveel mogelijk

informatie voor het nageslacht bewaren211

Al deze hypothesen hebben in de loop van de geschiedenis aanhangers gekend

236 Het publiek

Wie was het publiek dat de Perieumlgesis las Ook hierop kunnen we geen sluitend

antwoord geven Sommigen denken aan een select publiek van toeristen212 Dit

zouden dan de rijke πεπαιδευμένοι zijn Anderen menen dat het publiek ruimer

was213 Alle Grieken zouden toegang tot het werk gehad hebben evenals de

Romeinen

We kunnen veronderstellen dat Pausanias meer uitleg geeft over de Grieken en hun

tradities omdat het publiek bestaat uit niet-Grieken In boek X echter maakt hij een

digressie over Sardinieuml omdat de Grieken volgens hem te weinig over dat eiland

weten214

Het publiek zou dus zowel Grieken als Romeinen kunnen bevatten

De boeken zullen echter vooral de Grieken buiten Achaiumla hebben aangesproken215 Zij

bezagen het Griekse kernland immers vanuit hetzelfde perspectief als onze auteur

208 Aangezien het geheugen van de mensen toen veel meer ontwikkeld was dan nu bij ons zou dit kunnen 209 Hij moet er even later wel aan toevoegen dat Pausanias jammer genoeg geen publiek vond dat deze combinatie van intenties kon smaken 210 Habicht 1985 p 21 211 Wat hem in ieder geval uitstekend gelukt is 212 Zie Jones in Loeb I 1978 p xii-xiii 213 Swain 2001 p 332 214 ldquoτὸν μὲν δὴ περὶ τῆς Σαρδοῦς λόγον ἐπεισηγαγόμεθα ἐς τὴν Φωκίδα συγγραφήν ὅτι

οὐχ ἥκιστα καὶ ἐς ταύτην οἱ Ἕλληνες τὴν νῆσον ἀνηκόως εἶχονmiddot ldquo Pausanias X1713 215 Deze mening deelt ook Heer in Habicht 1985 p24-25

49

237 Pausanias als historicus

Kan Pausanias ook als een historicus beschouwd worden Om op die vraag te

kunnen antwoorden moeten we ons eerst afvragen wat een historicus precies is Is dit

eender wie geschiedenis schrijft Of is het iemand die bij het schrijven van

geschiedenis een grote waarde hecht aan zijn historische bronnen

Over het algemeen werden in de oudheid bijna geen bronnen vermeld216 Men

kopieerde veel van elkaar Men geloofde de bronnen in grote lijnen niet alle details

Geschiedschrijving ontstond immers via het ooggetuigenverslag Ook hier

lsquocontroleerdersquo men zijn bronnen niet Men geloofde wat verteld werd Herodotos geeft

verschillende versies van een verhaal Thoukydides zal er het lsquojuistersquo uitkiezen

Pausanias combineert deze twee methoden Ook is hij kritisch wanneer

onwaarschijnlijke elementen de kop opsteken217

Bingen wijdde een heel boek aan Pausanias gezien als historicus218 Daarin wordt

Pausanias als geschiedkundige voorgesteld en onderzocht ldquoPausanias entendait

eacutecrire une oeuvre drsquohistoire sur une base topographiquerdquo219

Volgens de onderzoekers die meewerkten aan dit boek is het eigenlijke onderwerp

van de Perieumlgesis historisch van aard220 De topografie en beschrijving van gebouwen

dient in deze visie enkel als leidraad om historische gebeurtenissen te vertellen221

Habicht meent dat Pausanias lsquode gidsrsquo betrouwbaar is maar geen historicus Hij

schrijft geen geschiedenis om de geschiedenis Zijn doel gaat verder ldquoHe is not and

does not intend to be a historian and should not be judged by the standards applied

to historiansrdquo222 Ook Heer meent dat Pausanias niet de ambities had van een

geschiedschrijver Vaak prefereert hij immers een versie van de lokale traditie boven

de geschiedenis223

216 Voor deze alinea zie Veyne 1983 p 17-19 217 Bijvoorbeeld ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν

κύνα οὔτε ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν

ὑπόγαιον εἶναί τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος

λόγον εὗρεν εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα

ὅτι ἔδει τὸν δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν

ὑπὸ Ἡρακλέους ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 218 Bingen 1996 219 Chamoux geciteerd in Bingen 1996 p 46 220 Chamoux in Bingen 1996 p47-48 ldquoτοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις

γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ

λόγος μοι τὰ ἐς συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo Pausanias I393 221

Dit staat tegenover de meer gangbare stelling dat λόγοι en θεωρήματα allebei even belangrijk zijn 222 Habicht 1985 p 95 223 Heer 1979 p 86-87

50

We kunnen inderdaad niet ontkennen dat Pausanias op historisch valk enkele

serieuze kemels schoot224 Hij schrijft bijvoorbeeld dat Haliartos in 480 v C door de

Perzen in brand werd gestoken terwijl dit eigenlijk veel later gebeurde door de

Romeinen in 171 vC in een oorlog tegen Perseus225 In V 24 4 lezen we dat

Mummius de eerste Romein was die in een Grieks heiligdom offerde Dit gebeurde

echter al verschillende keren voacuteoacuter hem226

Opgravingen hebben echter aangetoond dat Pausanias het in het grootste deel van de

beschrijvingen bij het rechte eind heeft

Pausaniasrsquo bronnen

Pausanias baseert zich voor zijn λόγοι op bronnen Pausanias op zijn historische

waarde beoordelen impliceert dus Pausaniasrsquo bronnen beoordelen We zullen het

daarom daar nu even over hebben227 Hij preciseert vaak niet waar hij zijn informatie

vandaan haalt228 De traditie speelt wellicht een grote rol zowel geschreven als orale

bronnen We lezen bijvoorbeeld zowel ἀκούω als ἐπιλέγομαι229 De geschreven

bronnen kunnen een combinatie zijn van werk van poeumlten historiografen en lokale

exegeten230 Een andere bron waarop we later zullen terugkomen zijn de lokale

gidsen

Pausanias vertelt het ons zelf als hij geen verder onderzoek heeft gedaan231 Ook

wanneer zijn opzoekingen niets hebben opgeleverd vermeldt hij dat232 Akujaumlrvi telde

260 passages waarin Pausanias commentaar geeft op zijn bronnen233

224 We halen de voorbeelden bij Habicht 1985 p 99-100 225 ldquoκατὰ δὲ τὴν ἐπιστρατείαν τοῦ Μήδου φρονήσασιν Ἁλιαρτίοις τὰ Ἑλλήνων μοῖρα τῆς

Ξέρξου στρατιᾶς γῆν τέ σφισιν ὁμοῦ καὶ τὴν πόλιν ἐπεξῆλθε καίουσαrdquo Pausanias IX325 226Akujaumlrvi nuanceert deze uitspraak Ze wijst er op dat Pausanias zelf schrijft dat hiacutej geen andere Romein kent die ooit geofferd heeft aan Griekse goden Dit wil echter niet zeggen dat er geen anderen waren ldquo Ῥωμαίων δὲ οὔτε ἄνδρα ἰδιώτην οὔτε ὁπόσοι τῆς βουλῆς οὐδένα

Μομμίου πρότερον ἀνάθημα ἴσμεν ἐς ἱερὸν ἀναθέντα Ἑλληνικόν Μόμμιος δὲ ἀπὸ

λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 Akujaumlrvi 2005 p 109 227 Zie Chamoux in Bingen 1996 228 We lezen vaak lsquoλέγουσι φασί λέγεταιrsquo Bijvoorbeeld ldquoτὸ δὲ ἄγαλμα τὸ νῦν δή καθὰ

λέγουσιν Ἀ λ κ α μ έ ν ο υ ς ἐστὶν ἔργονmiddotrdquo Pausanias I15 229 Akujaumlrvi 2005 p 92-97 230 Een belangrijke inspiratiebron is Homeros Hij wordt veel genoemd en Pausanias gebruikt zijn autoriteit om zijn eigen ideeeumln door te drukken 231 ldquoλαγῲ δὲ καὶ ἔλαφοι τὸ μὲν Λιβυκὸν θρέμμα οἱ λαγῴ εἰσιν ltοἱgt λευκοί ἐλάφους δὲ ἐν

Ῥώμῃ λευκὰς εἶδόν τε καὶ ἰδὼν θαῦμα ἐποιησάμην ὁπόθεν δὲ ἢ τῶν ἠπείρων οὖσαι ἢ

νησιώτιδες ἐκομίσθησαν οὐκ ἐπῆλθεν ἐρέσθαι μοιrdquo Pausanias VIII174 232 ldquoἡλικίαν δὲ αὐτῶν ἢ πατρίδα ἢ παρrsquo ᾧ τινι ἐδιδάχθησαν οὐκ ἔχω δηλῶσαιrdquo Pausanias V235

51

Wanneer hij niet zeker is van zijn informatie gebruikt hij werkwoorden als δοκέω

κρίνω εἰκάζω en πείθομαι234

Pausanias heeft lange tijd de kritiek gekregen dat hij zijn voorgangers letterlijk

gekopieerd zou hebben235 Hieraan zouden ook de fouten te wijten zijn Als

voornaamste bron werd dan vaak Polemon naar voren geschoven Vandaag de dag is

men het er min of meer over eens dat deze Romein waarschijnlijk wel een bron

vormde maar zeker niet de enige Hij zou ook niet gewoon gekopieerd zijn

Er heerst bij Pausanias immers constant een drang tot verificatie van zijn bronnen via

lsquoautopsiersquo In VIII4110 bijvoorbeeld verwijt hij een andere schrijver dat hij niet zelf zag

wat hij schrijft236 Pausanias poogt objectief te zijn zonder hierbij te vervallen in de rol

van simpele compilator

Mogen we Pausanias geloven

Er is al veel gediscussieerd over de waarde van Pausanias als betrouwbaar schrijver

Zelf wil Pausanias ons laten geloven dat alles wat hij schrijft waar is Hij schrijft geen

fictie Hiervoor maakt hij gebruik van een uiterst effectief proceacutedeacute wanneer hij iets niet

zag vermeldt hij dit ook237 Dit bevordert natuurlijk zijn geloofwaardigheid ldquoIf we take

233

Voorbeelden van kritiek op zijn bronnen ldquoἡ δὲ τοῦ σταδίου νίκη τῷ Οἰβώτᾳ γέγονεν

ὀλυμπιάδι ἕκτῃ πῶς ἂν οὖν τήν γε ἐν Πλαταιαῖς μάχην μεμαχημένος ὁ Οἰβώτας εἴη μετὰ

Ἑλλήνων πέμπτῃ γὰρ ἐπὶ τῇ ἑβδομηκοστῇ ὀλυμπιάδι τὸ πταῖσμα ἐγένετο ltτὸgt ἐν

Πλαταιαῖς Μαρδονίῳ καὶ Μήδοις ἐμοὶ μὲν οὖν λέγειν μὲν τὰ ὑπὸ Ἑλλήνων λεγόμενα

ἀνάγκη πείθεσθαι δὲ πᾶσιν οὐκέτι ἀνάγκηrdquo Pausanias VI38 ldquoκόκκυγα δὲ ἐπὶ τῷ

σκήπτρῳ καθῆσθαί φασι λέγοντες τὸν Δία ὅτε ἤρα παρθένου τῆς Ἥρας ἐς τοῦτον τὸν

ὄρνιθα ἀλλαγῆναι τὴν δὲ ἅτε παίγνιον θηρᾶσαι τοῦτον τὸν λόγον καὶ ὅσα ἐοικότα

εἴρηται περὶ θεῶν οὐκ ἀποδεχόμενος γράφω γράφω δὲ οὐδὲν ἧσσονrdquo Pausanias II174 ldquoτοῦτο μὲν δὴ Φλιασίοις οὐκ ἔστιν ὅπως ὁμολογήσω κρατηθέντα μάχῃ τινὰ Ἐλευσινίων

φυγάδα ἀπελαθέντα οἴχεσθαι τοῦ πολέμου τε ἐπὶ συνθήκαις καταλυθέντος πρὶν ἢ

διαπολεμηθῆναι καὶ ἐν Ἐλευσῖνι αὐτοῦ καταμείναντος Εὐμόλπουrdquo Pausanias II142 Akujaumlrvi 2005 p 104 234 αἴτιον δὲ ἐμοὶ δοκεῖνhelliprdquo Pausanias I43 ldquoτῶν δὲ βασιλέων τῶν καθελόντων

Ἀντίγονον ἀνοσιώτατον κρίνω γενέσθαι Κάσσανδρονhelliprdquo Pausanias I67 235 Heer 1979 p 39-40 Een argument van Heer is dat Pausanias als hij gekopieerd zou hebben eveneens de betere stijl had kunnen kopieumlren Deze treffen we echter niet bij hem aan 236 ldquoἔστι δὲ ὕδατος ἐν τῷ ὄρει τῷ Κωτιλίῳ πηγή καὶ ὅπου συνέγραψεν ἤδη τις ἀπὸ ταύτης

τῷ ποταμῷ τὸ ῥεῦμα τῷ Λύμακι ἄρχεσθαι συνέγραψεν οὔτε αὐτὸς θεασάμενος οὔτε

ἀνδρὸς ἀκοὴν ἰδόντοςmiddot ἃ καὶ ἀμφότερα παρῆσαν ἐμοίmiddotrdquo Pausanias VIII4110 237 ldquoταύτην τοῦ Ἡγησίνου τὴν ποίησιν οὐκ ἐπελεξάμην ἀλλὰ πρότερον ἄρα ἐκλελοιπυῖα

ἦν πρὶν ἢ ἐμὲ γενέσθαιmiddotrdquo Pausanias IX292

52

the word of Pausanias for what he tells us he did not see and did not read we must

take it also for what he tells us he did see and did readrdquo238

Uit archeologische opgravingen bleek al snel dat hij over het algemeen inderdaad zeer

betrouwbaar is239 Zijn accurate beschrijvingen wijzen erop dat hij zeker op de sites

aanwezig was Hij gebruikte zijn bronnen kritisch Anderzijds kunnen we Pausanias

niet als historicus in de huidige betekenis van het woord beschouwen Hij ging wel

kritisch om met zijn bronnen maar niet zoals een historicus dat vandaag de dag zou

doen Vaak geeft Pausanias verschillende versies van een bepaald verhaal240 Hij

kiest er dan dikwijls de meest betrouwbare versie uit zonder voor deze keuze over

historisch juiste informatie te beschikken

In boek II vinden we een interessante passage ldquoΟὐ μὴν οὐδὲ αὐτῶν λέληθεν

Ἀργείων τοὺς ἐξηγητὰς ὅτι μὴ πάντα ἐπrsquo ἀληθείᾳ λέγεταί σφισι λέγουσι δὲ ὅμωςmiddot

οὐ γάρ τι ἕτοιμον μεταπεῖσαι τοὺς πολλοὺς ἐναντία ὧν δοξάζουσινrdquo Pausanias II

23 6241

Hier vertelt Pausanias dat zijn publiek de verhaaltjes wil horen en niet de waarheid

Hij geeft vaak de feiten en laat de interpretatie dan aan de lezer over Men mag het

geloven lsquoὅτῳ πιστάrsquo242

Hij kende waarschijnlijk ook vele verhalen uit het hoofd Deze schreef hij dan op zoals

hij ze zich herinnerde zonder bijkomende opzoekingen In die zin schreef Pausanias

geen nauwkeurige geschiedenis maar een opinie243 Hij liegt niet maar geeft wel vaak

een eigen versie op de feiten Dit maakt de weg vrij om Pausanias niet enkel als een

objectief en neutraal doorgeefluik van verhalen te zien In deze visie is onze perieumlgeet

238 Frazer 1898 p lxviii Geciteerd in Habicht 1985 p 142 239 Dit wezen oa opgravingen uit in Mykene Olympia Delfi en Messene Zie Pritchett 1998 p1 240 ldquoἔγραψαν δὲ ἤδη τινὲς οὐ τῷ Θεσσαλῷ συμβάντα Εὐρυπύλῳ τὰ εἰρημένα ἀλλὰ

Εὐρύπυλον Δεξαμενοῦ παῖδα τοῦ ἐν Ὠλένῳ βασιλεύσαντος ἐθέλουσιν ἅμα Ἡρακλεῖ

στρατεύσαντα ἐς Ἴλιον λαβεῖν παρὰ τοῦ Ἡρακλέους τὴν λάρνακαmiddot τὰ δὲ ἄλλα κατὰ τὰ

αὐτὰ εἰρήκασι καὶ οὗτοιrdquo Pausanias VII199 ldquo Ἔρωτα δὲ ἄνθρωποι μὲν οἱ πολλοὶ

νεώτατον θεῶν εἶναι καὶ Ἀφροδίτηςπαῖδα ἥγηνταιmiddot Λύκιος δὲ Ὠλήν ὃς καὶ τοὺς ὕμνους

τοὺς ἀρχαιοτάτους ἐποίησεν Ἕλλησιν οὗτος ὁ Ὠλὴν ἐν Εἰλειθυίας ὕμνῳ μητέρα Ἔρωτος

τὴν Εἰλείθυιάν φησιν εἶναι hellip Ἡσίοδον δὲ ἢ τὸν Ἡσιόδῳ Θεογονίαν ἐσποιήσαντα οἶδα

γράψαντα ὡς Χάος πρῶτον ἐπὶ δὲ αὐτῷ Γῆ τε καὶ Τάρταρος καὶ Ἔρως γένοιτοmiddotrdquo Pausanias IX272 241 rdquoHet ontging zelfs de gidsen van de Argiven zelf niet dat ze niet helemaal de waarheid vertellen Maar ze vertellen het toch Het is immers niet vanzelfsprekend de massa het tegengestelde te verkondigen van wat ze gelovenrdquo 242 ldquoδόντος δὲ Ἀσωποῦ μηνύει τε οὕτως καὶ ἀντὶ τοῦ μηνύματος δίκηνmdashὅτῳ πιστὰmdashἐν

Ἅιδου δίδωσινrdquo Pausanias II51 ldquoτὴν δὲ Ἐπειῶν ἔσχεν ἀρχὴν Ἠλεῖος Εὐρυκύδας τε τῆς

Ἐνδυμίωνος καὶmdashὅτῳ πιστὰmdashπατρὸς ὢν Ποσειδῶνοςmiddotrdquo Pausanias V18 Pausanias schrijft ook ldquoἐμοί ἔστι οὐ πιστάrdquo Pausanias I98 243 Swain 2001 p 338

53

vooral een man van zijn tijd die de geldende waarden weerspiegelt en deze

projecteert op een geografisch gebied dat eens groots geweest is

Pausanias is dus vaak erg nuttig gebleken voor archeologen en etnografen Men moet

echter opletten voor veralgemeningen Vaak wordt Pausanias gezien als een lsquobron

voor alle doelenrsquo We moeten hem bekijken als een actief etnograaf en niet enkel als

een passieve en nuttige bron Wanneer men hem uit zijn historische context trekt zal

men foute veralgemeningen maken Onze perieumlgeet schrijft wel over de Griekse

geschiedenis die zich over verschillende eeuwen uitstrekt hij blijft echter een auteur

die leefde op een bepaald historisch tijdstip Dit laat ongetwijfeld sporen na in zijn

werk

Zoals gezegd maakt Pausanias gebruik van verschillende bronnen om aan zijn

informatie te komen Akujaumlrvi telde in de Perieumlgesis 130 passages waar Pausanias

vermeldt waar hij zijn informatie vandaan haalt244

Grofweg kunnen we stellen dat Pausanias zijn informatie van beschrijvende delen

haalde uit wat hij zelf zag Zijn verhalen stelde hij samen met informatie die hij te

horen kreeg van anderen die hij opzocht of zelf wist 245 We zullen nu even ingaan op

zijn gidsen

238 Pausaniasrsquo gidsen

ldquo We know of other ancient writers that in antiquity as at the present day towns of any

note were infested by persons of this class who lay in wait for and pounced on the

stranger as their natural prey wrangled over his body and having secured their victim

led him about from place to place pointing out the chief sights to him and pouring into

his ear a stream of anecdotes and explanations indifferent to his anguish and deaf to

his entreaties to stop until having exhausted their learning and his patience they

pocketed their fee and took their leave An educated traveller would often have

dispensed with their explanations hellip That Pausanias should have fallen into their

clutches was unavoidable He seems to have submitted to his fate with a good grace

was led by them to see the usual sites heard the usual stories argued with them

about some and posed them with questions which they could not answer about

othersrdquo246

244 Akujaumlrvi 2005 p91 ev 245 ldquoκαὶ ἄλλα ἐν τῇ Ἀθηναίων ἀκροπόλει θεασάμενος οἶδαrdquo Pausanias I237 ldquoτοῦτο καὶ

αὐτὸς τὸ ἄγαλμα εἶδονrdquo Pausanias VIII286 246 Frazer 1898 p lxxvi geciteerd in Habicht p 145

54

Pausanias noemt deze gidsen ἐξηγητάι Deze bewoners van de streek die Pausanias

op dat moment bezocht toonden hem de weg en gaven uitleg bij de monumenten

Andere auteurs noemen hen περιηγητάι Slechts drie gidsen noemt Pausanias bij

naam247 Vaak spreekt hij over zijn gidsen als τοὺς πολλούς zonder negatieve

bijklank

Over de identiteit van deze gidsen bestaat nogal wat discussie Zoals we kunnen

afleiden uit bovenstaand citaat meent Frazer dat ze enkel profiteerden van de

toeristen die langskwamen en eigenlijk niets te vertellen hadden Anderen menen dan

weer dat deze gidsen een degelijke opleiding hadden genoten248 Ze waren niet zo

geleerd als de πεπαιδευμένοι die over de vloer kwamen maar hadden toch iets

zinnigs te zeggen

Pausanias zelf stond kritisch tegenover deze ἐξηγητάι Hij neemt hun verhaal niet

blindelings aan Hij stelt zich kritisch op en zoekt naar mogelijk alternatieve verhalen

Dit meldt hij ook aan de lezers249

Het laatste onderdeel van dit hoofdstuk zullen we wijden aan Pausaniasrsquo stijl

247 Lykeas van Argos Iofon van Knossos en Aristarchos van Elis 248 Zie oa Jones in Alcock Cherry Elsner 2001 p 36 249 We geven enkele voorbeelden van passages waarin Pausanias het over zijn gidsen heeft ldquoπυνθανόμενος δὲ σαφὲς οὐδὲν ἐς αὐτὰς ἐπισταμένους τοὺς ἐξηγητὰς εὗρον αὐτὸς δὲ

συμβάλλομαι τῇδεrdquo Pausanias I315 ldquoἐπεὶ δέ σφισιν ἐναντιούμενος ἀπέφαινον ἐν

Γαδείροις εἶναι Γηρυόνην οὗ μνῆμα μὲν οὔ δένδρον δὲ παρεχόμενον διαφόρους μορφάς

ἐνταῦθα οἱ τῶν Λυδῶν ἐξηγηταὶ τὸν ὄντα ἐδείκνυον λόγονrdquo Pausanias I358 ldquoοἵτινες δὲ

ἐκαλοῦντο ἐμέ γε ἢ τοὺς Ἠλείων λέληθεν ἐξηγητάςrdquo Pausanias V218

55

24 STIJL

ldquoPausanias cannot be blamed for trying to write well the pity is that with all his pains

he did not write better250

Meestal wordt Pausanias niet als literair schrijver aanzien Dit is begrijpelijk Zijn stijl

wordt niet gekenmerkt door grote taalvirtuositeit Toch zijn er meteen enkele

opvallende kenmerken Daarom meent Hutton dat de stijl van Pausanias een unieke

creatie is

Het meest opvallende aan Pausaniasrsquo stijl is zijn woordorde en de zinsconstructies Hij

maakt veel gebruikt van pleonasmen die doen denken aan gesproken taal Daarnaast

gebruikt hij soms moeilijke en ingewikkelde uitdrukkingen voor simpele ideeeumln

waardoor het moeilijk wordt om hem te volgen 251

Pausanias vermijdt parallellismen en symmetrie Hij heeft een voorliefde voor de

variatio252 Hij maakt veel gebruik van het chiasme en de litotes en schrijft veel in

onpersoonlijke vormen253 In het gebruik van voorzetsels is hij vaak nonchalant254

Hutton concludeert dat Pausanias het verleden wou beschrijven zonder hierbij de

heersende stilistiek uit zijn tijd te betrekken Zo creeumlert hij een soort lsquonieuw

archaiumlsmersquo Pausanias balanceert tussen Rome en Griekenland tussen oud en

nieuw255

Uiteraard werd Pausanias bij de creatie van deze stijl beiumlnvloed door zijn

voorgangers We zullen hier even dieper op ingaan

Een belangrijk element in Pausaniasrsquo stijl is de taal waarin hij schreef Deze taal was

Attisch met invloeden van het asianisme

We kunnen onder het atticisme twee stromingen verstaan het teruggrijpen naar de

attische taal van de 5e-4e eeuw vC (itt het κοινή) en het teruggrijpen naar diezelfde

taal stijl cultuur en literatuur256 Pausanias hanteerde geen van beide categorieeumln

extreem Toch maakte hij in grote mate gebruik van de Attische taal We stellen lsquoin

grote matersquo Pausanias is immers de minst attische onder zijn tijdgenoten Daarvoor

kunnen we twee verklaringen vinden ofwel genoot hij een andere opvoeding ofwel

250 Frazer 1898 p lxx 251 Jones 1978 p x-xii 252 Bijvoorbeeld θύουσι δὲ καὶ βοῦς καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν

ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot Pausanias X3216 253 Bijvoorbeeld Παραπλεύσαντι ἐστί πλέοντι ἐστί 254

Ὑπέρ kan bijvoorbeeld lsquobovenrsquo en lsquoachterrsquo betekenen Ἐπί +dat kan betekenen lsquobij bovenop in geval van als toevoeging bijrsquo Jones in Loeb I 1978 px-xii 255 Hutton 2005 p 190 256 Swain 2001 p 19-20

56

verzette hij zich met opzet tegen de heersende trend257 Bij historische excursies komt

zijn taal wel dichter in de buurt van het klassieke Attisch Dit impliceert dat hij dus wel

vertrouwd was met het pure Attisch maar dit bewust meed

Pausanias zou ook beiumlnvloed zijn door het asianisme We geven hiervan eerst

enkele kenmerken korte overmatig ritmevolle zinnen eentonig zinseinde combinatie

van overmaat en eentonigheid van ritme met veel klankfiguren en metaforen258 De

hoofdvertegenwoordiger van deze stroming was Hegesias van Magnesia (3e eeuw

vC)

Boeck meent dat Pausanias door deze man werd beiumlnvloed bij zijn stijlkeuze259 Ook

Frazer deelt deze mening Zijn invloed zou echter beperkt zijn gebleven tot de keuze

van woord- en zinsorde260 We menen dat Pausanias weliswaar enkele kenmerken

van het asianisme vertoont maar dat dit daarom geen rechtstreeks verband houdt met

een beiumlnvloeding door Hegesias Deze was gewoon de hoofdvertegenwoordiger en

daarom wordt de link gelegd

Pausanias werd natuurlijk ook beiumlnvloed door de geschiedschrijvers uit de 5e

eeuw v C Herodotos en Thoukydides We legden eerder al uit hoe de vader van de

geschiedschrijver Pausanias inhoudelijk beiumlnvloedde Ook over gelijkenissen in hun

stijl valt iets te zeggen Zo noemt Strid Pausaniasrsquo stijl een lsquoHerodotosimitatiersquo261 Er

zijn heel wat overeenkomsten tussen deze twee auteurs in het vocabularium262

We kunnen ook een invloed van Thoukydides ontdekken in bepaalde uitdrukkingen en

wendingen bv bij het gebruik van variatio en anakoloeten

Pausanias was dus geen man uit de straat die zomaar wat op papier zette Hij

kende de literatuur die circuleerde en haalde uit de stijlen die in zijn tijd gangbaar

waren wat hem interesseerde en nuttig scheen Zo creeumlerde hij een unieke stijl

257 We kunnen dit duiden met de term lsquostilistische differentiatiersquo Hutton 2005 p 190 258 Strid 1976 p 101-102 259 Zie Strid 1976 p 12 260 Bowie haalt echter aan dat hiervan ook al antecedenten kunnen gevonden worden bij Herodotos en Thoukydides Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 27 261 Strid 1976 p 11-12 Aangezien men hiervoor niet echt met sluitende argumenten op de proppen komt lijkt het ons hier echter meer over de imitatie van werkvorm en onderwerpen te gaan dan over een echte imitatie in stijl 262 Heer 1979 p 39

57

3 HOOFDSTUK 3 RELIGIE

58

31 ALGEMEEN

Religie heeft altijd al een grote rol gespeeld in het creeumlren van identiteit Bij de Grieken

was dit niet anders Daarom zullen we in dit hoofdstuk proberen een algemeen beeld

te schetsen van de Griekse religie zoals die bestond in de perioden die Pausanias

beschreef Bovendien zullen we aandacht hebben voor de religie in de 2e eeuw zelf en

zien hoe Pausanias hiermee omgaat Natuurlijk kunnen we niet alle aspecten van de

Griekse religie behandelen Daarom hebben we gekozen om er die themarsquos uit te

lichten die belangrijk zijn bij Pausanias

Gedurende eeuwen werd Griekenland niet verbonden door de politiek maar door de

gemeenschappelijke goden ldquoLe monde divin est le lieu privileacutegieacute du consensus des

Grecs le signe encore largement perceptible de leur identiteacute propre263

De godsdienst in het Griekenland van voacuteoacuter de Romeinse overheersing speelde zich af

op verschillende niveaus264 Het Olympisch pantheon bestond voor alle Grieken

Verder vereerde elke stad bepaalde goden in het bijzonder Er waren ook lokale culten

en enkele unieke assimilaties van goden Religieuze centra hingen vaak samen met

culturele centra De religie bevond zich dus in het hart van het sociale culturele en

politieke leven De religie deed dienst als een lsquocollectief geheugenrsquo van de stad265

Aangezien op alle openbare plaatsen over religie werd gepraat kon niemand de

confrontatie ermee ontlopen266

De religie van het oude Griekenland wordt wel eens met de term lsquopaganismersquo

benoemd We kunnen ons afvragen of deze term wel een juiste benaming is voor de

culten en religieuze praktijken van de Grieks- Romeinse wereld267 We zijn immers

geneigd te denken dat het bij paganisme gaat over een eenvormige religieuze entiteit

Dit is echter niet zo Bovendien was dit de naam die de christenen uit de late oudheid

gebruikten om hun religieuze tegenstanders aan te duiden268 Een andere benaming

zou polytheiumlsme kunnen zijn Sommige filosofisch georieumlnteerde Grieken waren

echter monotheiumlstisch Bovendien kenden de Grieken zelf geen term om hun

godsdienst aan te duiden269

263 Pirenne-Delforge 1998 p 135 264 Price 1984 p 79-95 265 Lafond in Pirenne-Delforge 1998 p 208 266 Mac Mullen 1981sup2 p 31 267 Lee 2000 p 10-11 268 Dit woord komt van het Latijnse lsquopaganusrsquo wat boer of dorpsbewoner betekent Het christendom drong op platteland immers minder snel door Daar woonden dus veel lsquopaganenrsquo 269 Calame in Pirenne-Delforge 1998 p 151

59

Om niet te veel in verwarring gebracht te worden spreken we verder gewoon over de

lsquoreligiersquo Natuurlijk bleef deze religie niet al die eeuwen hetzelfde Verandering is

immers een teken van vitaliteit270

In de archaiumlsche tijd groeide de religie uit de ervaring van de mens met zijn

omgeving271 De natuur werd vereerd Wanneer dan de Olympische goden hun intrede

deden in Griekenland was de deiumlficatie van de natuur al bijna helemaal verdwenen272

Deze Olympische goden hadden gedurende vele eeuwen een monopolie in

Griekenland Ook daar komt echter een eind aan De sofisten uit de 5e eeuw vC

uitten al hun scepticisme tegenover de Olympische goden273 Vanaf de tijd van

Alexander de Grote slopen oosterse religieuze invloeden binnen Ook mysterie- en

genezingsculten doken op en kenden een grote aanhang Dit hield verband met het

ontstaan van een nieuw wereldbeeld waarin de aarde vrij in het heelal stond De

traditionele plaatsen voor de goden zoals de onderwereld moesten opnieuw bekeken

worden274 Tegelijkertijd is men op zoek naar een directere relatie met de goden en

specifiek met de chtonische godheden275

In de 2e eeuw is het geloof in de Olympische goden dus al sterk afgenomen Doordat

het Romeinse Rijk zo groot was geworden nam de persoonlijke participatie in

traditionele culten af ldquoLa deacutesinteacutegration du modegravele civique sous lrsquoEmpire degraves les IIe

et IIIe siegravecles fut aussi le fait drsquoeacutelites urbaines de moins en moins inteacuteresseacutees par

lrsquoengagement direct et lrsquoidentification profonde avec les valeurs drsquoantan et les

attitudes traditionnelles276 Volgens Berger kon je in het Romeinse Rijk gewoon de

religie uitkiezen die je wou Hij noemt dit dan ook lsquola supermarcheacute des religionsrsquo277

Tegen het einde van de 2e eeuw bevinden we ons in een nieuw religieus tijdperk

waarin de interiorisering van het geloof centraal staat278 Boissier stelt dat vroeger de

zelfzekere aristocratie zich bijna superieur voelde aan de traditionele religie279 In de 2e

eeuw wordt lsquolrsquohumiliteacute intellectuellersquo de dominante stijl De innerlijke rijkdom is dus

270 Mac Mullen 1981sup2 p 94 271 Dodds 19514 p 28-63 272 Pritchett 1998 p 303 Toch zien we ook bij Pausanias nog beschrijvingen van heilige bomen en stenen 273 Tripolitis 2002 p 14 274 Nilsson 1948 p 97-101 275 Martin 1987 p 9-10 276 Stroumsa 2005 p 145 277 Berger in Stroumsa 2005 p 155 278 Veyne 2005 p 517 279 In Veyne 2005 p 521-522

60

belangrijk Volgens Veyne wordt deze nieuwe houding goed weerspiegeld door Ailius

Aristeides280

Tegelijk stond men zeer tolerant tegenover de verschillende religies281 De goden die

het meest vereerd werden waren Zeus Apollon Athena Dionysos Artemis Hera

Afrodite Asklepios Tyche Herakles en de Grote Moeder (Cybele)282

Vooral de cultus van Asklepios was zeer populair in de 2e eeuw De heiligdommen van

Asklepios waren belangrijke pelgrimsoorden Verschillende helende goden werden

met hem geassimileerd In deze tempels bad men om genezing schoonheid het

krijgen van kinderen weelde vrijheid bescherming tegen natuurrampen en vijanden

vrijstelling van belastingen enzovoort

De nieuwe goden uit het Oosten doken vooral op aan de kust en in de grote steden

Deze gebieden waren immers het best toegankelijk voor vreemde invloeden Vooral

Isis Serapis en Attis waren populair Hun succes was waarschijnlijk te danken aan het

feit dat ze meer lsquopersoonlijkersquo goden waren283

311 Mysterieculten

De meeste mysterieculten in Griekenland ontstonden in de 6e of 5e eeuw vC284

Oorspronkelijk waren dit feesten om de wisseling van de seizoenen te vieren

Geleidelijk aan boden de mysterieculten een oplossing voor alle spirituele noden 285

Tijdens de periode van de Romeinse overheersing was de drang naar σωτηρία erg

groot Deze vond men in dergelijke culten Het aantrekkelijke aan de mysterieculten

was de toegankelijkheid286 Vroeger waren de culten in de Griekse wereld lokaal Met

de opkomst van mysterieculten verandert dit Duizenden mensen van verschillende

steden werden tegelijk ingewijd

Het woord lsquomysteriersquo komt van lsquoμυστήριονrsquo wat de ceremonie of de plaats inhoudt De

lsquoμύστηςrsquo is de deelnemer en lsquoμύεινrsquo betekent lsquolaten toetreden totrsquo

280 Veyne 2005 p 522 281 Behalve tegenover de joden christenen en druiumlden Deze tolerantie verdween ook uit de Griekse wereld toen het christendom zijn eigen ideeeumln opdrong Vanaf de 3e eeuw werden er bovendien wetten ingevoerd ten nadele van het lsquopaganismersquo zodat dit geleidelijk aan uitstierf Mac Mullen 1981sup2 p 1 282 Mac Mullen 1981sup2 p 7 283 Alcock 1993sup2 284 Farnell 1921 p 373 285 Tripolitis 2002 p2 286 Dit was ook zo voor het christendom De mysterieculten waren toegankelijk voor iedereen burgers slaven en niet-Grieken We weten echter wel dat in de mysterieculten alleen lsquomoreel deugdzame mensenrsquo welkom waren Tripolitis 2002 p 21

61

In de mysteries was de ingewijde iemand die lsquohet geheime had gezienrsquo Het lsquozienrsquo was

dus zeer belangrijk in de religie Dit werd ἐποπτεία genoemd We kunnen het

misschien vertalen door lsquocontemplatiersquo Dit had te maken met een intieme

geprivilegeerde relatie tussen Moeder en Dochter287

De mysteriecultus bestond uit drie essentieumlle elementen een purificatierite die

toegang verschafte aan de cultus het gevoel van een persoonlijke relatie met de

godheid en de hoop op een beter leven na de dood288

De belangrijkste mysteriecultus was die van Eleusis op 20 km van Athene gelegen Er

waren ook heel wat Romeinen ingewijd oa Hadrianus Marcus Aurelius en

Commmodus Deze cultus was zeer zorgvuldig opgebouwd met allerlei priesters die

uit de belangrijkste families kwamen

De mysteriecultus voor Demeter bestond uit twee delen de Kleinere Mysterieumln en de

Grotere289 De Kleinere Mysterieumln vonden plaats in Agrai bij Athene in de vroege

lente De ceremonie was open voor publiek en bestond uit enkele steeds

terugkerende elementen zoals vasten een rituele reiniging en een offer

De Grotere Mysterieumln werden eind september in Eleusis gevierd Deze ceremonie

duurde 10 dagen290 Ook hier was de purificatie belangrijk alsook de offers gebeden

en het vasten

Op de eerste dag van de riten die zich waarschijnlijk in Athene afspeelden werd er

uitleg gegeven over de ceremonie291 De volgende dag ging men naar zee om het

varken (χοῖρος) te reinigen dat men later zou offeren Het typeerde deze cultus om

een goedkoop offerdier te vragen Hierdoor kon iedereen dus toetreden292

Tijdens de twee daaropvolgende dagen werd er waarschijnlijk geofferd Op dag vijf

ging men van Athene naar Eleusis Deze tocht van 22 km nam de hele dag in beslag

Onderweg werd de hymne voor Bakchos gezongen De zesde dag was een rustdag

rsquos Nachts stond dan de eigenlijke inwijding in het Telesterion op het programma Men

moest vasten en κυκεών drinken de drank van graan die Demeter zelf ook had

287 Demeter en Koregrave 288 Tripolitis 2002 p 17 289 Zie Tripolitis 2002 p 20-21 We kunnen aannemen dat men eerst in de Kleinere moest ingewijd zijn alvorens aan de Grotere Mysterieumln deel te nemen Dit is echter niet zeker Dillon 1997 p 156 290 Dit was de tijd die Demeter spendeerde aan het zoeken van haar verdwenen dochter Zie infra 291 Voor deze paragraaf zie Dillon 1997 p 62-70 292 We moeten deze uitspraak nuanceren Men vraagt een goedkoop offerdier maar hier komen andere kosten bovenop Zo moest men bijvoorbeeld aan de priesters elke dag een obool betalen

62

gedronken toen ze op aarde was Over deze inwijding zelf weten we weinig293 Drie

dingen komen naar voren de δρώμενα λεγόμενα en δεικνούμενα Dit laatste schijnt

het belangrijkste te zijn geweest Als iemand van de ingewijden de inhoud van deze

lsquogetoonde dingenrsquo zou verhullen zou een zeer grote straf volgen Daarom hebben de

Mysterieumln waarschijnlijk hun geheim zo lang bewaard Het blijft echter verwonderlijk

dat een cultus die gedurende meer dan 1000 jaar levendig was voor ons nog steeds

een lsquomysteriersquo blijft294

Over de zevende dag is niets bekend De volgende dag offerde men aan de Dood en

werd er gefeest Tijdens dag negen stond de terugkeer naar Athene op het

programma Daar werden de riten de dag erna afgesloten

De riten in Eleusis combineerden het lokale en het wereldse Op deze plek

kwamen drie belangrijke wegen samen die naar Attika Boiotieuml en de Peloponnesos

Dit is echter niet de enige reden voor de centrale rol van Eleusis in de Mysterieculten

Hiervoor moeten we kijken naar de mythologie Toen Demeter haar dochter Persefone

- die geschaakt was door Hades - zocht zwierf ze dagenlang over de aarde Tijdens

haar verblijf op de aarde werd ze goed ontvangen door Keleos heerser van Eleusis

en zijn vrouw Metaneira Ondertussen voedde Demeter hun zoon Demofon op als een

god Voordat ze terugkeerde naar de Olympos leerde ze de mensen de landbouw Ze

gelastte hen ook een tempel voor haar te bouwen en legde hen de riten uit die ze ter

ere van haar in stand moesten houden Zo ontstonden de riten van Eleusis Dit was

oorspronkelijk een lokale agrarische familiecultus In de 7e eeuw was de cultus al

nationaal geworden In die periode had de macht van Demeter over de landbouw zich

al uitgebreid naar andere sectoren Ze kon de ingewijden ook rijkdom en

onsterfelijkheid verschaffen Vanaf dit moment werd Eleusis een pelgrimsoord295

Andere mysterieculten vinden we in Andania in Messenieuml en Lykosoura in

Arkadia Naast Demeter waren ook Dionysos Isis en Cybele of Magna Mater

verbonden met de mysterieculten

312 Heiligdommen

Heiligdommen waren gedurende de hele Griekse periode dominante elementen in het

landschap Er waren regionale en panhelleense heiligdommen Ze speelden allemaal

293 De getuigenissen die we hebben stammen voornamelijk van christelijke auteurs Over deze materie zullen ze echter niet echt objectief zijn geweest zodat we hen niet blindelings kunnen vertrouwen 294 Het heiligdom in Eleusis werd in 396 nC vernietigd 295 Tripolitis 2002 p 19-20

63

een belangrijke rol in het gevoel lsquoGriekrsquo te zijn en vormden een centrale

ontmoetingsplaats voor alle Grieken Hun functie was niet alleen religieus Het waren

ook plaatsen waar communicatie en uitwisselingen plaatsvonden en aan politiek werd

gedaan Het was ook de polis dit instond voor hun financiering296 Bovendien waren

het een soort van neutrale zones Enkele panhelleense religieuze centra vinden we in

Olympia Delfi Korinthe en Nemea

Vele heiligdommen stonden op een afstand van de stad of aan de rand ervan Bij

religieuze parades werd het beeld dan over een hele afstand meegedragen

In vele heiligdommen was er ruimte om te eten297 De idee hierachter was dat de god

zou verschijnen aan de aanbidders die samen de maaltijd nuttigden Water van heilige

bronnen in de buurt van het heiligdom was belangrijk Sommige tempels waren nooit

open en andere zoals de panhelleense sloten nooit rsquos Nachts was er vaak verlichting

van geofferde lampen en toortsen die wellicht voor een magisch effect zorgden

De tempels werden vaak onderhouden door de lokale aristocratie Het ene jaar

besteedde men het geld aan de goden het andere jaar aan de verfraaiing van de

stad

In vele tempels was er een beperkte toegang bijvoorbeeld voor een bepaalde

etnische groep

Voor het betreden van een heiligdom golden per plaats specifieke regels Er waren

natuurlijk ook een aantal algemene regels zoals het verbod op het drinken van wijn

Dit was blijkbaar nodig om het wangedrag van de bezoekers aan banden te leggen

Bij het betreden van enkele tempels hoorde een streng dieet Zo mocht men in de

tempel van Asklepios in Pergamon geen geitenkaas of ndashvlees eten Naast het eten

waren seksuele onthouding en purificatie belangrijke elementen

Enkele regels uit het heiligdom in Olympia waren deftig gekleed zijn niet recent een

kind gebaard hebben niet recent seks hebben gehad met een vrouw of een hond

geen varken of look gegeten hebben of melk gedronken

Wanneer men naar een heiligdom ging had men heel wat kosten298 In sommige

heiligdommen werden belastingen geiumlnd Daarnaast werden er offers gebracht Vooral

bij helingsculten volgde hierop nog een dankoffer Bovendien moest men betalen om

te kunnen overnachten in de buurt van het heiligdom299

296 Linders en Alroth 1992 p 9 297 Voor deze paragraaf zie Mac Mullen 1981sup2 p 36 298 Dillon 1997 p 168 en 204 ev 299 Dit gebeurde meestal in stevige tenten naast het heiligdom In de heiligdommen voor Asklepios echter was er een aparte ruimte voorzien in het heiligdom om te slapen het ἄβατον

64

Contact met de goden kon men bekomen via beelden via dromen in de slaap

of via orakels Het gebruik van beelden in religie was zeer belangrijk300 Meestal waren

er specifieke rituelen verbonden aan deze beelden

Dromen boden de mogelijkheid tot contact met verre vrienden doden en de goden

Vanaf het einde van de 5e eeuw vC werden de lsquogoddelijke dromenrsquo niet meer gevoed

door het levende geloof in de traditionele goden De enige god voor wie dromen nog

een grote rol speelden was Asklepios In de late oudheid werden dromen weer

belangrijker Zo kreeg Marcus Aurelius medisch advies via een droom Ploutarchos

kwam zo te weten dat hij geen eieren meer mocht eten Dio Cassius werd via een

droom geiumlnspireerd om aan geschiedschrijving te doen Ook Pausanias werd vaak

geiumlnstrueerd via dromen301

Een belangrijk onderdeel van de Griekse religie vormden de festivals302 Deze

dienden om een godheid of een held te eren Ze duurden meestal enkele dagen soms

zelfs een hele maand Tijdens deze periode werd er veel geld gespendeerd303 Mac

Mullen meent dat dit feest de man uit de straat erg aantrok en zo tot religieus besef

bracht

In het begin hadden niet alle heiligdommen een eigen festival maar geleidelijk aan

werd dit een vereiste

313 De keizerscultus

Voor de Romeinen was het belangrijk om voor de keizer een plaats te vinden binnen

het netwerk van de traditionele godencultus Daarom werd de keizerscultus

geiumlnstalleerd Vaak werd de cultus van de keizer gekoppeld aan een reeds bestaand

heiligdom Ook in panhelleense heiligdommen werd de keizerscultus ondergebracht

Deze cultus drong vooral in de steden door Geleidelijk aan installeerde hij zich echter

ook op het platteland Het bleef echter bij een oppervlakkige uitoefening Het was

meer een seculiere cultus met een politieke functie een lsquoexpression of political

loyaltyrsquo304 Door de keizer een centrale plaats te geven in het stadsbeeld werd zijn

macht en dominantie extra onderstreept De keizerscultus situeerde zich dus ergens

300 Elsner 1996 p 515-516 301 We zullen hiervan later voorbeelden bespreken 302 De term lsquofestivalrsquo is hier misschien ongelukkig gekozen als we denken aan de huidige invulling ervan Onder lsquofestivalrsquo in deze context verstaan we een feest van een religieuze gemeenschap ter ere van hun godheden 303 Mac Mullen 1981sup2 p 28 304 Latte in Roumlmische Religionsgeschichte 1960 p 312-26 lsquoLoyalitaumltsreligionrsquo Price 1984sup3

65

tussen religie en politiek De keizer stond hoger dan gewone stervelingen maar toch

lager dan een god

De Grieken beoefenden de cultus om hun diplomatieke contacten met de keizer te

onderhouden Dit gaf deze individuen hoop op meer rijkdom en een hogere sociale

status Aan steden verschafte deze verering van de cultus de hoop op vrijheid

Samen met de cultus ontstonden ook imperiale festivals die belangrijk waren voor de

hele bevolking

De Grieken noemden de Romeinse keizer θεοῦ υἱός305 of simpelweg θεός306 Vaak

werd deze θεός voacuteoacuter de naam van de keizer geplaatst Dit gebeurde zowel in

religieuze als niet-religieuze context

314 Mythologie

We kennen de Griekse religie natuurlijk vooral uit de mythologie Ook voor de Grieken

zelf vormden deze verhalen een schat aan informatie over hun goden Maar geloofden

de Grieken wel in hun mythen307

Volgens Pirenne-Delforge was het voor de Grieken niet noodzakelijk om in alle

mythen te geloven ldquoBelief in a certain series of myths was neither obligatory as a part

of true religion nor was it supposed that by believing a man acquired religious merit

and conciliated the favour of the gods What was obligatory was the exact

performance of certain sacred acts prescribed by religious traditionrdquo308 Rituelen zijn

dus belangrijker

We zullen de vraag eens wat verder onderzoeken Zoals Veyne heeft aangetoond is

het antwoord erop niet eenduidig Het hangt er van af wat we verstaan onder lsquogeloven

inrsquo Griekse mythologie was vooral populair in de literatuur De Grieken aanvaardden

hun mythen maar niet als een echte waarheid Deze waarheid van de legendes

situeerde zich vroeger in de periode van de heroiumlsche generatie De oorspronkelijke

mythe was een herhaling van wat goden en helden gezegd hadden

Een mythe kan lsquowaarrsquo zijn - dan is ze geschiedenis - ze kan ook lsquowaarschijnlijkrsquo zijn

Deze mythes bieden veelal stof voor tragedies Een mythe kan ten slotte

lsquoonwaarschijnlijkrsquo zijn

305 Een letterlijke vertaling van lsquodivi filiusrsquo 306 Price 1984sup3 p 16 307 Dit is de titel van een boekje van Veyne lsquoLes Grecs ont-ils cru agrave leurs mythesrsquo Hierop baseren we ons voor de volgende paragraaf Veyne 1983 308 Robertson Smith Lectures on the Religion of the Semites London 1894 p 17-18 geciteerd door Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111 Robertson Smith breidt bepaalde aspecten van de Semitische religie uit naar andere lsquoantieke religiesrsquo

66

De mythe is een lsquotertium quidrsquo niet waar eacuten niet verzonnen Aparte verhalen over

helden werden vaak als fabels beschouwd terwijl het geheel van legendes positief

werd geeumlvalueerd Meestal geloofde men in de klassieke oudheid de heldenverhalen

maar niet iedereen geloofde in de goden Voedsters stopten geleidelijk aan met het

vertellen van verhalen over goden en helden aan de kinderen Tijdens het hellenisme

is de grote massa de oude mythen al vergeten Het is immers makkelijker de

verbeelding te elimineren dan ze te falsifieumlren zegt Veyne Dit laatste proberen de

geleerden wel te doen Zo wordt de mythologie ndash via de geleerde literatuur ndash een

lsquosavoir de lrsquo eacutelitersquo Ze verwijdert zich van het dagelijkse leven en wordt een aparte

discipline

De Griekse aristocratie geloofde dus nog in mythes of ze wilde erin geloven Dit had

immers een voordeel ze konden zich op een mythologische afkomst beroepen

Bovendien werd het concept παιδεία steeds belangrijker Wie een goede opvoeding

kreeg moest de mythologische verhalen kennen

In Pausaniasrsquo periode had de mythologie dus al veel van haar betekenis verloren Een

πεπαιδευμένος zoals Pausanias was er echter nog steeds door geiumlntrigeerd

Geloofden deze geleerden echter nog in deze mythen Was dit waarheid voor hen

ldquoCrsquoest nous qui fabriquons nos veacuteriteacutes et ce nrsquoest pas lsquolarsquo reacutealiteacute qui nous fait croirerdquo309

Deacute waarheid bestaat niet Volgens Veyne is de waarheid onnuttig en gewoon een

naam die wij erop plakken Geloofden de Grieken dus in hun mythen zowel de

Grieken uit het verre verleden als deze πεπαιδευμένοι Ja op huacuten manier

315 Pelgrims

We zeiden al dat Pausanias recentelijk als pelgrim aanzien wordt Om hierop in te

gaan moeten we natuurlijk eerst bespreken wat we verstaan onder een pelgrim

Morinis onderscheidt zes verschillende categorieeumln pelgrims lsquodevotionalrsquo (Deze

pelgrim zoekt een ontmoeting met het Heilige) lsquoinstrumentalrsquo (De pelgrim wil een

bepaald doel bereiken bv genezing) lsquonormativersquo (De pelgrimstocht is een essentieel

onderdeel van een ritueel) lsquoobligatoryrsquo (De tocht is verplicht) lsquowanderingrsquo (De pelgrim

heeft niet echt een doel voor ogen) en lsquoinitiatoryrsquo (De pelgrim wil zichzelf

transformeren)310 Morinis stelt ldquoPilgrims tend to be people for whom the sacred

309 Veyne 1983 p 123 310 Morinis 1992 p 10-14

67

journey is a limited break from the routines and familiar context of an ordinary settled

social liferdquo311

Een definitie van het pelgrimsschap zou als volgt kunnen luiden ldquoPilgrimage becomes

an encounter between the individual and his geography a cultural mode by which

people express their personal identification with the continent a means by which

geography is made a part of their psyche and culturerdquo312

ldquoPilgrimage is a journey to those places which speak which tell us of our history and

ourselvesrdquo313

Volgens Elsner en Rubieacutes begint het lsquopilgrimage-modelrsquo niet bij de christenen maar bij

de religieuze reizen in de Grieks-Romeinse oudheid314 Sinds de Odyssea staat het

thema van reizen centraal in de Grieks-Romeinse traditie Reizen symboliseert de weg

naar de redding We hebben niet veel bronnen over pelgrimsschap in het oude

Griekenland315 Daarom vormt Pausanias een unieke getuigenis

Reizen naar heiligdommen was echter geen uitvinding van de oude Grieken Al in het

3e millennium vC vonden er pelgrimstochten plaats in Egypte en Anatolieuml Na de

Grieken maakten ook de Romeinen vanaf de 3e eeuw vC religieus geiumlnspireerde

reizen naar Griekse heiligdommen

Dit reizen naar heiligdommen gebeurde vroeger vaak in groep met een aantal

mensen van dezelfde polis Deze groep vormde vaak een staatsdelegatie De θεωροί

waren de officieumlle vertegenwoordigers van een bepaalde stad316 Ze gingen naar

orakels festivals of de spelen Ook ging men genezing zoeken of offeren Het was

een leuke uitstap die zeker niet het lijden tot doel had De afstand die overbrugd werd

en de tijd die eraan gespendeerd werd varieerden sterk De belangrijkste trekpleisters

waren Athene Delfi en Olympia Onderweg werden echter vele tussenstoppen

gehouden317

De lange reizen die de pelgrims maakten hielden natuurlijk heel wat risicorsquos in Toch

hebben we weinig getuigenissen die spreken over een onveilige tocht De pelgrims

genoten immers een soort onschendbaarheid De θεωροί sloten bij hun staatsbezoek

verdragen af Deze maakten het mogelijk om de pelgrims zelfs in geval van oorlog

311 Morinis 1992 p 19 312 Preston geciteerd in Elsner 1992 p 9 Hij baseert zich voor deze definitie op Oost-Aziatische modellen Hoewel dit niet meteen met ons onderzoeksdomein te maken heeft geven we deze definitie toch omdat we ze toepasbaar vinden 313 Butor 1974 p9 Geciteerd door Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 314 Elsner Rubieacutes 1999 315 Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 7-8 316 Dillon 1997 p 1-26 317 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 41

68

een veilige overtocht te garanderen318 Net omdat reizen als pelgrim relatief veilig was

bleef het gedurende vele eeuwen populair

Volgens Dillon is pelgrimsschap ldquopaying a visit to a sacred site outside the boundaries

of onersquos own physical environmentrdquo319 Hij wijst erop dat er in de Griekse wereld

ononderbroken werd gereisd naar heilige plaatsen vanaf de 6e eeuw vC tot de 4e

eeuw nC Vooral Delfi en Epidauros waren belangrijke trekpleisters

Horden en Purcell stellen dat er wel religieuze mobiliteit was in de oudheid maar dat

er geen eigen terminologie en ideologisch bewustzijn voor bestond320

Toch kunnen we een aantal termen onderscheiden In de klassieke periode heette dit

staatspelgrimsschap θεωρία een pelgrim was een θεωρός321 Waarschijnlijk komen

deze benamingen van het proto-indo-europese dheyH2 lsquokijkenrsquo322 Zoals we reeds bij

de mysterieculten zagen is contemplatie ook hier zeer belangrijk Religieuze

contemplatie was vaak ook verbonden met een spectaculaire natuur en

landschappen Niet zelden stonden heiligdommen in een prachtige natuurlijke setting

Het is daarom moeilijk een scheidingslijn te trekken tussen lsquosightseeingrsquo van gewone

toeristen en het pelgrimsschap ldquoFrequently the essence of a pilgrimage was the

combination of ritual and sensory experiencerdquo323

Toeristen in de oudheid gingen van tempel naar tempel324 Naast de architectuur is

dus ook de religie zeker belangrijk Deze vertegenwoordigde immers het verleden als

een museum Alle kunst bevond zich in de tempels omdat die daar geofferd was

Cohen onderzocht de verschilpunten tussen toeristen en pelgrims en constateerde

een verschil in orieumlntatie325 Pelgrims reizen naar het centrum van hun wereld terwijl

toeristen weg van het centrum gaan naar de periferie Hij noemt dit convergentie en

divergentie Verder zijn er een aantal verschillen waar te nemen in de verplichtingen

reisroute en contacten met medereizigers

Tijdens de tweede sofistiek trokken de intellectuelen - gestimuleerd door de pax

romana - naar traditionele religieuze centra Het doel was vaak intellectuele verlichting

bekomen Daarnaast ging men ook genezing zoeken De combinatie van eerdere

318 Dillon 1997 p 27-34 319 Dillon 1997 p xviii 320 Elsner Rutherford (eds) 2005 p 220 321 Rutherford meent dat er geen enkel Grieks woord echt lsquopelgrimsschaprsquo betekende Θεωρία komt hier dan wel het dichtst bij in de buurt Rutherford in Elsner Rutherford 2005 p 220 322 In de volksetymologie dacht men natuurlijk dat θεωρός iets te maken had met θεός 323 Vikan geciteerd in Ousterhout 1990 p 97 324 Casson 1974sup2 p 238 325 Cohen in Morinis 1992 p 47-60

69

vormen van pelgrimsschap en een zelfbewuste en antiquarische houding tegenover

culturele tradities was eigen aan die tijd326

Dit vinden we ook terug in de literatuur vande 2e eeuw We geven enkele voorbeelden

van werken waarin religie geiumlntegreerd zit

Filostratos schreef lsquohet leven van Apollonios van Tyanarsquo (een religieus man)

Loukianos de lsquoDe dea Syriarsquo (pelgrimstocht naar het Syrische heiligdom van

Hierapolis) Een ander voorbeeld is Aelius Aristeidesrsquo lsquoἹεροὶ λόγοιrsquo (heling door

Asklepios)

De regeerperiode van de Antonijnen leek dus een gouden tijd te vormen voor het

lsquopelgrimsschaprsquo

326 Elsner Rutherford 2005 p 25-26

70

32 RELIGIE BIJ PAUSANIAS

De Griekse religie zorgde dus voor eenheid Aangezien het Pausaniasrsquo doel is om

Griekenlands eenheid in het verleden aan te tonen is het dus niet verwonderlijk dat de

religie een zo vooraanstaande plaats bekleedt Volgens Pirenne-Delforge gebruikt

Pausanias de religie lsquopour cimenter son projetrsquo327

Pausanias heeft zoals we zeiden een voorkeur voor het religieuze en het oudere328

Deze twee themata vinden we verenigd in de mythologie Mythen zijn immers

verhalen over de goden of de helden die lang geleden leefden Daarom staat de

Perieumlgesis bol van de mythologische uitwijdingen

Het is in religieuze passages dat Pausanias af en toe zelf doorheen zijn tekst komt

kijken Twee keer doorbreekt hij zelfs de scheidingslijn van passief verteller door zelf

een offer te brengen We zullen later op deze passages ingaan

321 Pausaniasrsquo geloof

Schreef Pausanias over religieuze onderwerpen omdat hij zelf geloofde Hoe was zijn

verhouding ten opzichte van de goden Hierover lopen de meningen uiteen

Volgens Heer bezit Pausanias een eigen devotie329 Hij zou een persoonlijke moraal

hanteren waarin de goden van het Olympisch pantheon - buiten Zeus en Demeter -

niet meer levend zijn Dit waren goden van de oude Grieken330 Hij vermeldt deze

goden natuurlijk nog wel in zijn verhalen Toch heeft hij er minder ontzag voor

Frazer daarentegen meent dat de religieuze opinie van Pausanias niet zo uitzonderlijk

is maar in grote lijnen overeenkomt met die van zijn tijdgenoten331 Hij gelooft nog

grotendeels in de goden maar staat toch sceptisch tegenover bepaalde mythen

Volgens Pirenne-Delforge zijn de goden voor Pausanias dat deel van het verleden dat

nog zichtbaar is ldquoPour Pausanias les dieux grecs sont des personnaliteacutes bien

circonscrites que la pieacuteteacute lui recommande de veacuteneacuterer et que son voyage identitaire lui

dit de nommer envers et contre les deacutesaffections et les ruines des preacutesent332

327 Pirenne-Delforge 1998 p 130 328 Er zijn inderdaad bijna geen seculiere gebouwen vermeld in de Perieumlgesis Wanneer Pausanias een religieus monument tegenkomt dat nog niet zo oud is legt hij vaak de link met de oudere geschiedenis ervan 329 Heer 1979 p 189-190 330 Heer1979 Een andere mening vinden we bij Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 Hier lezen we dat Pausanias nog wel gelooft in de oude Griekse goden 331 Frazer 1898 p li We zullen echter zien dat Pausanias niet meer in alle goden geloofde 332 Pirenne-Delforge 1998 p 148

71

We kunnen hoe dan ook uit de Perieumlgesis concluderen dat Pausanias een voorkeur

had voor bepaalde goden Welke goden waren dit dan

Zeus was voor Pausanias de grootste god lsquoὁ θεόςrsquo Deze term stamt van de

stoiumlcijnen voor wie alle goden verschillende delen van eacuteeacuten unieke god zijn De

panhelleense Zeus is voor Pausanias de ideale personificatie van wat Griekenland

was of had kunnen zijn

Pausanias was een ingewijde in de Eleusismysterieumln333 De godin Demeter werd door

hem dus erg vereerd Demeter was eacuteeacuten van de oudste goden op de Peloponnesos334

Er bestond al een prehelleense cultus voor haar verbonden met het paard Poseidon

was lsquoπόσις δᾶrsquo de man van de godin van het land Zij hadden een dochter die

Despoina werd genoemd Haar echte naam mocht door niet-ingewijden niet gekend

zijn en dus ook niet genoemd worden Deze twee godinnen - Demeter en Kore of

Despoina - worden wel eens Moeder en Dochter genoemd

Een nieuwe god die belangrijk was voor Pausanias is Asklepios Deze god deed zijn

intrede in de 3e eeuw vC in Pergamon Volgens Pausanias is Epidauros de

geboorteplaats van Asklepios Een godin die Asklepios vaak vergezelt is Hygieia335

Zij wordt dikwijls gerelateerd aan Athena Net zoals de cultus van Eleusis biedt ook

die van Asklepios bescherming

In de 1e eeuw steekt een nieuwe godin de kop op Tyche of Fortuna Alles wat bestaat

is onderworpen aan veranderingen van Tyche Pausanias vermeldt deze godin 16

keer in zijn Perieumlgesis336 Hij onderzoekt nauwkeurig haar ouderdom en voert haar

terug op Moira de zus van de Gratieumln

Pausanias lijkt Hades niet te vereren337 Hij hecht evenmin belang aan associaties van

andere goden met de onderwereld338 Dit geldt voor de cultus van Demeter en die van

Dionysos339 Over de culten voor Dionysos die in zijn tijd nog levendig waren zwijgt

333 Op deze mysterieumln zullen we zo dadelijk terugkomen 334 Heer 1979 p 167 335 Heer 1979 p 130-132 336 Hutton 2005 p 311-317 We geven een voorbeeld uitde Perieumlgesis ldquoκεῖνται δὲ καὶ οἱ περὶ

Κόρινθον πεσόντεςmiddot ἐδήλωσε δὲ οὐχ ἥκιστα ὁ θεὸς ἐνταῦθα καὶ αὖθις ἐν Λεύκτροις τοὺς

ὑπὸ Ἑλλήνων καλουμένους ἀνδρείους τὸ μηδὲν ἄνευ Τύχης εἶναιrdquo Pausanias I2911 337 ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν κύνα οὔτε

ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν ὑπό γαιον εἶναί

τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος λόγον εὗρεν

εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα ὅτι ἔδει τὸν

δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν ὑπὸ Ἡρακλέους

ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 338 Pausanias vermeldt vier keer de goden van de onderwereld II312 II359 III255 IX304 Of hij gelooft in een leven na de dood is niet duidelijk Pirenne-Delforge 1998 p 138-139 339 Heer 1979 p 140-143

72

hij Alleen op Teos stipt hij aan dat het belang van Dionysos ligt in het theater en bij de

artiesten aldaar Hij is daar echter niet in geiumlnteresseerd

De wraak van de goden lsquoμήνιμαrsquo is bij Pausanias heel belangrijk340 Hij noemt dit ook

δίκη ἐκ θεῶν341 Deze goddelijke wraak zorgt ervoor dat Griekenland getroffen wordt

door rampspoed Soms heeft dit gevolgen voor een bepaalde stad soms voor het hele

land Enkele van deze rampen zijn de pest kindersterfte droogte aanvallen van

wolven overstromingen burgeroorlogen en aardbevingen Pausanias beschrijft vaak

de oorzaken van deze rampen en vooral hoe er een einde aan komt Dit kan onder

andere gebeuren door de raadpleging van een orakel het brengen van een ritueel

offer of via een cultusoprichting342

Deze wraak van de goden verbindt Pausanias niet uitdrukkelijk met het concept ὕβρις

Deze term lijkt hij vooral te hanteren om het slechte gedrag van mensen aan te geven

en minder voor het overschrijden van bepaalde grenzen343

Εὐσέβεια is een centrale term bij Pausanias de liefde voor de goden Niet lsquoεὐσεβήςrsquo

zijn impliceert het overschrijden van wetten die voor iedereen gelden of het ontkennen

van eerbied voor de goden344

Pausanias behandelt niet alleen de εὐσέβεια van de Grieken345 Natuurlijk is deze het

belangrijkste Daarnaast heeft hij echter ook aandacht voor het geloof van de

Romeinen346 Ten slotte komen ook andere volkeren aan bod347

340 ldquoτὸ μέντοι μήνιμα ltτὸgt ἐκ τοῦ θεοῦ διέφυγεν οὔτε Μηνοφάνης οὔτε αὐτὸς

Μιθριδάτηςmiddotrdquo Pausanias III235 ldquoἀλλὰ γὰρ οὐ ταῦτα δὴ αἰτίαν γενέσθαι οἱ δοκῶ τῆς

συμφορᾶς Ἱκεσίου δὲ μήνιμα ὅτι καταφυγόντα ἐς τὸ τῆς Ἀθηνᾶς ἱερὸν ἀπέκτεινεν

ἀποσπάσας Ἀριστίωναrdquo Pausanias I207 341 Habicht 1985 p154 ldquoἔνθα δὴ ἐπελάμβανε τοὺς Ἀρκάδας ἐκ θεῶν δίκη τῶν

Ἑλληνικῶν οἳ ἐν Χαιρωνείᾳ Φιλίππου καὶ Μακεδόνων ἐναντία ἀγωνιζομένους

ἐγκαταλιπόντες Ἕλληνας τότε ἐν χωρίῳ τῷ αὐτῷ ἐκτείνοντο ὑπὸ Ῥωμαίωνrdquo Pausanias VII156 342 We zullen hier later voorbeelden van zien onder het hoofdstuk lsquoofferenrsquo 343 Bijvoorbeeld ldquoἡγεμὼν δὲ ἐτέτακτο ἐπrsquo αὐτοῖς Βρύας Ἀργεῖος ὃς ἄλλα τε ἐς ἄνδρας

ὕβρισε τοῦ δήμου καὶ παρθένον κομιζομένην παρὰ τὸν νυμφίον ᾔσχυνεν ἀφελόμενος

τοὺς ἄγονταςrdquo Pausanias II202 ldquoἈριστοκράτης δὲ ὁ Αἴχμιδος τάχα μέν που καὶ ἄλλα ἐς

τοὺς Ἀρκάδας ὕβρισενmiddotrdquo Pausanias VIII511 344 Bijvoorbeeld ldquoἐν Κερυνείᾳ δὲ ἱερόν ἐστιν Εὐμενίδωνmiddot ἱδρύσασθαι δὲ αὐτὸ Ὀρέστην

λέγουσιν ὃς δrsquo ἂν ἐνταῦθα ἢ αἵματι ἢ ἄλλῳ τῳ μιάσματι ἔνοχος ἢ καὶ ἀσεβὴς ἐσέλθῃ

θέλων θεάσασθαι αὐτίκα λέγεται δείμασιν ἐκτὸς τῶν φρενῶν γίνεσθαιmiddot καὶ τοῦδε ἕνεκα

οὐ τοῖς πᾶσιν ἡ ἔσοδος οὐδὲ ἐξ ἐπιδρομῆς ἐστιrdquo Pausanias VII 25 7 345 Casevitz in Mary Sot 2002 p 56-57 346 ldquoοἵδε μέν εἰσιν Ἀθηναίοις ἐπώνυμοι τῶν ἀρχαίωνmiddot ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς

ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως

73

Enkele elementen uit de religie komen constant terug Dit geldt oa voor de beelden

Daarom stelt Pritchett dat de Perieumlgesis als ondertitel Περὶ ἀγαλμάτῶν zou kunnen

dragen348 Dit woord wordt immers 694 keer vernoemd in de Perieumlgesis Deze beelden

zijn ook heel belangrijk in zijn beschrijvingen Als hij bij een tempel aankomt

interesseert hem vooral de beschrijving van het standbeeld in het heiligdom

Ook heilige stenen zijn belangrijk Vroeger werden deze ἀργοὶ λίθοι vereerd in plaats

van de ἀγάλματα349 Xoana ndash hele oude standbeelden meestal van godinnen en in

hout ndash worden 97 keer vernoemd bij Pausanias vooral in boek II en III

322 De Eleusismysterieumln

We zeiden al dat Pausanias ingewijd was in de Eleusismysterieumln Dit lezen we op

verschillende plaatsen in de Perieumlgesis We geven hier enkele voorbeelden

ldquoσαφὲς δὲ οὐδὲν ἔχω λέγειν εἴτε πρῶτος κυάμους ἔσπειρεν οὗτος εἴτε τινὰ

ἐπεφήμισαν ἥρωα ὅτι τῶν κυάμων ἀνενεγκεῖν οὐκ ἔστι σφίσιν ἐς Δήμητρα τὴν

εὕρεσιν ὅστις δὲ ἤδη τελετὴν Ἐλευσῖνι εἶδεν ἢ τὰ καλούμενα Ὀρφικὰ ἐπελέξατο

οἶδεν ὃ λέγωrdquo Pausanias I374350

Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς

εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένουrdquo Pausanias I55 Andere Romeinen zoals Sulla noemt Pausanias goddeloos 347 ldquoἐπετράφη δὲ καὶ ὕστερον τῆς Δημοῦς παρrsquo Ἑβραίοις τοῖς ὑπὲρ τῆς Παλαιστίνης γυνὴ χρησμολόγος ὄνομα δὲ αὐτῇ Σάββηmiddot Βηρόσου δὲ εἶναι πατρὸς καὶ Ἐρυμάνθης μητρός

φασι Σάββηνmiddot οἱ δὲ αὐτὴν Βαβυλωνίαν ἕτεροι δὲ Σίβυλλαν καλοῦσιν Αἰγυπτίανrdquo Pausanias X129 348 Pritchett 1998 p 61 349 ldquoἑστήκασι δὲ ἐγγύτατα τοῦ ἀγάλματος τετράγωνοι λίθοι τριάκοντα μάλιστα ἀριθμόνmiddot

τούτους σέβουσιν οἱ Φαρεῖς ἑκάστῳ θεοῦ τινὸς ὄνομα ἐπιλέγοντες τὰ δὲ ἔτι παλαιότερα

καὶ τοῖς πᾶσιν Ἕλλησι τιμὰς θεῶν ἀντὶ ἀγαλμάτων εἶχον ἀργοὶ λίθοιrdquo Pausanias VII224 ldquoὈρχομενίοις δὲ πεποίηται καὶ Διονύσου τὸ δὲ ἀρχαιότατον Χαρίτων ἐστὶν ἱερόν

τὰς μὲν δὴ πέτρας σέβουσί τε μάλιστα καὶ τῷ Ἐτεοκλεῖ αὐτὰς πεσεῖν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ

φασινmiddot τὰ δὲ ἀγάλματα ltτὰgt σὺν κόσμῳ πεποιημένα ἀνετέθη μὲν ἐπrsquo ἐμοῦ λίθου δέ ἐστι

καὶ ταῦταrdquo Pausanias IX381 350 ldquoIk kan niet zeker zeggen of hij de eerste was die bonen plantte of dat ze een held deze naam gaven omdat het voor hen niet mogelijk is de ontdekking van bonen toe te schrijven aan Demeter Al wie de inwijding in Eleusis al zag of de zogenoemde Orfika heeft gelezen weet wat ik bedoelrdquo

74

ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί

σφισινrdquo Pausanias I387351

Deze riten vindt hij samen met de Olympische Spelen de belangrijkste Griekse

evenementen ldquoπολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις ἂν ἐν Ἕλλησι τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι

θαύματος ἄξιαmiddot μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ

μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101352

Naast de cultus in Eleusis vermeldt Pausanias ook de mysterieumln van Andania Figalia

Lykosoura Bathys Thebe Thelpousa Plataia Feneos en Delfi353 Op sommige van

deze plaatsen was hij ook een ingewijde Soms zijn voor hem plaatsen heilig waar

helemaal niets meer te zien is354

Hij noemt de mysterieumln τὰ ἀπόρρητα Sommige dingen mochten inderdaad niet

onthuld worden Zo zegt Pausanias dat hem in zijn slaap een droom verschijnt die

hem aanmaant om bepaalde aspecten van de riten niet neer te pennen

We vinden dergelijke lsquoreligieuze stiltesrsquo op 13 plaatsen 355 Het is echter niet altijd een

droom die hem verbiedt om bepaalde dingen te onthullen356 Soms lijkt de inhoud

gewoon tot de algemene kennis te behoren357 Hij onthoudt ons ook wel eens een

351 ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen wat ze niet mogen zienrdquo 352 ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de goddelijke zorgrdquo 353 Heer 1979 p 133 354 ldquoἀφανισθέντος δὲ τοῦ ἀρχαίου Φιγαλεῖς οὔτε ἄγαλμα ἄλλο ἀπεδίδοσαν τῇ θεῷrdquo Pausanias VIII425 Toch gaat hij speciaal naar deze plaats om de plek te bekijken waar dit beeld vroeger stond 355 Akujaumlrvi 2005 p54-59 356 ldquoτὰ δὲ ἐς τὰς θεὰς τὰς Μεγάλαςmdashδρῶσι γὰρ καὶ ταύταις ἐν Καρνασίῳ τὴν τελετήνmdash

ἀπόρρητα ἔστω μοιmiddot δεύτερα γάρ σφισι νέμω σεμνότητος μετά γε Ἐλευσίνια ὅτι δrsquo ὑδρία

τε ἡ χαλκῆ τὸ εὕρημα τοῦ Ἀργείου στρατηγοῦ καὶ Εὐρύτου τοῦ Μελανέως τὰ ὀστᾶ

ἐφυλάσσετο ἐνταῦθα δηλῶσαί με καὶ ἐς ἅπαντας οὐκ ἀπεῖργε τὸ ὄνειρονrdquo Pausanias IV335 ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί σφισινrdquo Pausanias I387 357 ldquoἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ

τὰ ἐς μνήνην δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424

75

verhaal uit respect voor de traditie358 Taboes zijn zeer belangrijk Bepaalde aspecten

mogen alleen ingewijden kennen Het onthullen ervan werd zwaar bestraft

Soms vertelt Pausanias een verhaal niet omdat dit al door anderen voor hem is

verteld359 Op andere momenten zegt hij expliciet dat hij het verhaal wel kent maar het

niet zal vertellen Hiervoor is dan geen aanwijsbare verklaring360 Vaak kent hij lsquohet

geheimersquo echter zelf niet361

323 Heiligdommen en festivals

Samen met de plattelandsvlucht waren in de 2e eeuw ook al vele rurale culten

verdwenen De grootste of oudste werden vaak in stand gehouden door de elite

Andere was een minder gunstig lot beschoren362 We weten ook dat enkele Romeinen

zoals Mummius Sulla en Nero Griekse culten naar Rome transplanteerden Hier is de

oorzaak waarschijnlijk te zoeken in een bewuste overheerstactiek aangezien religie

symbool staat voor de expressie van onafhankelijkheid363

Pausanias beschrijft vele bloeiende rurale culten maar enkele zijn toch al in ruiumlnes

veranderd Hij beschrijft er in totaal 30 allemaal buiten de stad gelegen Ze zijn vooral

gewijd aan Demeter Dionysos Artemis en Apollon

ldquoSanctuaries are the trails of the past in the landscape They maintain continuity

between past and present hellip Thanks to the sacred places the landscape is deeply

358 ldquoτὰ μὲν οὖν ἐς τὴν ῥοιὰνmdashἀπορρητότερος γάρ ἐστιν ὁ λόγοςmdashἀφείσθω μοιmiddotrdquo Pausanias II174 ldquoἐπίκλησις ἐς τοὺς πολλούς ἐστιν αὐτῇ Δέσποινα καθάπερ καὶ τὴν ἐκ

Διὸς Κόρην ἐπονομάζουσιν ἰδίᾳ δέ ἐστιν ὄνομα Περσεφόνη καθὰ Ὅμηρος καὶ ἔτι

πρότερον Πάμφως ἐποίησανmiddot τῆς ltδὲgt Δεσποίνης τὸ ὄνομα ἔδεισα ἐς τοὺς ἀτελέστους

γράφεινrdquo Pausanias VIII379 359 ldquoταῦτα εἰπόντος Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ

γνώμην ἦν εὖ προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 360 ldquoὡς μὲν ἐγὼ δοκῶ καὶ ὁμολογεῖ τὰ ἔπη τὰ Πάμφω τῆς Ἀρτέμιδός εἰσιν ἐπικλήσεις

αὗται λεγόμενον δὲ καὶ ἄλλον ἐς αὐτὰς λόγον εἰδὼς ὑπερβήσομαιrdquo Pausanias I292 ldquoτὰ

δὲ ἐς Κούρηταςmdashοὗτοι γὰρ ὑπὸ τῶν ἀγαλμάτων πεποίηνταιmdashκαὶ τὰ ἐς Κορύβαντας

ἐπειργασμένους ἐπὶ τοῦ βάθρουmdashγένος δὲ οἵδε ἀλλοῖον καὶ οὐ Κούρητεςmdash τὰ ἐς τούτους

παρίημι ἐπιστάμενοςrdquo Pausanias VIII376 ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν

ἐν ἀπορρήτῳmiddot πολυπραγμονῆσαι δὲ οὔ μοι τὰ ἐς τὴν θυσίαν ἡδὺ ἦν ἐχέτω δὲ ὡς ἔχει καὶ

ὡς ἔσχεν ἐξ ἀρχῆςrdquo Pausanias VIII387 361 ldquo Ἄττης δὲ ὅστις ἦν οὐδὲν οἷός τε ἦν ἀπόρρητον ἐς αὐτὸν ἐξευρεῖν ἀλλὰ Ἑρμησιάνακτι

μὲν τῷ τὰ ἐλεγεῖα γράψαντι πεποιημένα ἐστὶν ὡς υἱός τε ἦν Καλαοῦ Φρυγὸς καὶ ὡς οὐ

τεκνοποιὸς ὑπὸ τῆς μητρὸς τεχθείηrdquo Pausanias VII179 ldquoπαρὰ δὲ αὐταῖς τελετὴν ἄγουσιν

ἐς τοὺς πολλοὺς ἀπόρρητονrdquo Pausanias IX353 362 Alcock 2002 p 44-51 363 Alcock 1993sup2

76

rooted in time and historyrdquo364 Volgens Pirenne-Delforge bieden heiligdommen

Pausanias dus een ideaal uitgangspunt om het heden met het verleden te verenigen

Misschien was de omgeving van zorsquon bloeiende cultus wel helemaal niet zo verlaten

als Pausanias laat uitschijnen De bevolking zal weliswaar zijn afgenomen in aantal

maar misschien niet zo drastisch Het kan ook zijn dat een naburige stad de zorg voor

de cultus overnam Dit verhoogde immers het prestige van die stad

We zagen al dat festivals een belangrijke functie hadden in de Griekse religie Dit

komt ook naar voren in de Perieumlgesis Pausanias spreekt 53 keer over ἑορτή en 8

keer over πανήγυρις365 De festivals die Pausanias beschrijft zijn vooral gewijd aan

Artemis Dionysos Zeus Demeter en Apollon366

Wanneer hij in detail op een festival ingaat is het offer meestal het belangrijkste

element Vaak gaat zorsquon festival ook gepaard met een processie De hymnen die

gezongen worden interesseerden Pausanias niet erg

In II134 beschrijft Pausanias een festival met commercieumlle doeleinden367

Natuurlijk vermeldt hij nog festivals spelen races en lijkspelen die een andere naam

dragen zoals ἀγών en πομπή368 Ook funeraire spelen komen aan bod369

324 De keizerscultus

Volgens Pausanias was de wereld van vroeger heel anders dan die van de 2e eeuw

In Attika heeft hij het over de vergoddelijking van Amfiaros Hij zegt hierop het

volgende ldquoκαταλέξαι δὲ καὶ ἄλλους ἔχω γενομένους τότε ἀνθρώπους οἳ θεῶν

364 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 113 365 Pritchett 1999 p 223-308 366 Pritchett 1999 p 305 367 ldquoταύτῃ μὲν δὴ τῇ ἡμέρᾳ τοσαῦτα περὶ τὸ ἱερὸν δρῶσι τῇ δὲ ἐπιούσῃ σκηνὰς οἱ

καπηλεύοντες ποιοῦνται καλάμου τε καὶ ἄλλης ὕλης αὐτοσχεδίουmiddot τῇ τελευταίᾳ δὲ τῶν

τριῶν πανηγυρίζουσι πιπράσκοντες καὶ ἀνδράποδα καὶ κτήνη τὰ πάντα ἔτι δὲ ἐσθῆτας

καὶ ἄργυρον καὶ χρυσόνmiddotrdquo Pausanias X3215 368 ldquoτοῦ δὲ Ἀρείου πάγου πλησίον δείκνυται ναῦς ποιηθεῖσα ἐς τὴν τῶν Παναθηναίων

πομπήνrdquo Pausanias I291 ldquoΛυκάων δὲ ὁ Πελασγοῦ τοσάδε εὗρεν ἢ ὁ πατήρ οἱ σοφώτεραmiddot

Λυκόσουράν τε γὰρ πόλιν ᾤκισεν ἐν τῷ ὄρει τῷ Λυκαίῳ καὶ Δία ὠνόμασε Λυκαῖον καὶ

ἀγῶνα ἔθηκε Λύκαιαrdquo Pausanias VIII21 ldquoἄγουσι δὲ καὶ νῦν ἔτι ἀγῶνα διὰ ἔτους

πέμπτου τὰ Ἐλευθερία ἐν ᾧ μέγιστα γέρα πρόκειται δρόμουrdquo Pausanias IX26 369 Pritchett 1999 p 219-220 Bijvoorbeeld ldquoτοῦ θεάτρου δὲ ἀπαντικρὺ Παυσανίου τοῦ

Πλαταιᾶσιν ἡγησαμένου μνῆμά ἐστι τὸ δὲ ἕτερον Λεωνίδουmdash καὶ λόγους κατὰ ἔτος

ἕκαστον ἐπrsquo αὐτοῖς λέγουσι καὶ τιθέασιν ἀγῶνα ἐν ᾧ πλὴν Σπαρτιατῶν ἄλλῳ γε οὐκ

ἔστιν ἀγωνίζεσθαιmdashldquo Pausanias III141 ldquoὍμηρος γοῦν ἐν ἄθλοις τεθεῖσιν ἐπὶ Πατρόκλῳ

πεποίηκεν ὡς Μενέλαος Αἴθῃ τῇ Ἀγαμέμνονος τῷ δὲ ἑτέρῳ χρήσαιτο τῶν ἵππων οἰκείῳrdquo Pausanias V83

77

παρrsquo Ἕλλησι τιμὰς ἔχουσιrdquo Pausanias I344370 In Arkadia herhaalt hij dit nog eens

ldquoοἱ γὰρ δὴ τότε ἄνθρωποι ξένοι καὶ ὁμοτράπεζοι θεοῖς ἦσαν ὑπὸ δικαιοσύνης καὶ

εὐσεβείας καί σφισιν ἐναργῶς ἀπήντα παρὰ τῶν θεῶν τιμή τε οὖσιν ἀγαθοῖς καὶ

ἀδικήσασιν ὡσαύτως ἡ ὀργήrdquo Pausanias VIII24371

In Pausaniasrsquo tijd bestaat er echter een strikte grens tussen goden en mensen372 Dit

impliceert ook dat mensen niet meer in goden kunnen veranderen zoals in de

heroiumlsche tijden Daarom staat hij sceptisch tegenover de keizerscultus

ldquoἐπrsquo ἐμοῦ δὲmdashκακία γὰρ δὴ ἐπὶ πλεῖστον ηὔξετο καὶ γῆν τε ἐπενέμετο πᾶσαν καὶ

πόλεις πάσαςmdashοὔτε θεὸς ἐγίνετο οὐδεὶς ἔτι ἐξ ἀνθρώπου πλὴν ὅσον λόγῳ καὶ

κολακείᾳ πρὸς τὸ ὑπερέχον καὶ ἀδίκοις τὸ μήνιμα τὸ ἐκ τῶν θεῶν ὀψέ τε καὶ

ἀπελθοῦσιν ἐνθένδε ἀπόκειταιrdquo Pausanias VIII25373

In Korinthe beschrijft Pausanias maar heel kort tempel E die toch van groot belang

was Dit komt waarschijnlijk omdat in de 2e eeuw in deze tempel de keizerscultus

geiumlnstalleerd was374

Pausanias vermeldt deze cultus voor de Romeinse keizer niet vaak Toch moet hij in

de 2e eeuw overal al duidelijk te zien zijn geweest Waarschijnlijk zweeg hij er bewust

over Op sommige plaatsen laat hij zich noch negatief noch positief uit over de

keizerscultus

ldquoτῷ δὲ τῆς Πειθοῦς ἱερῷ τὸ ἐγγὺς τέμενος ἀνειμένον βασιλεῦσι Ῥωμαίων οἰκία

ποτὲ ἦν Κλέωνος τυράννουmiddot Κλεισθένης μὲν γὰρ ὁ Ἀριστωνύμου τοῦ Μύρωνος

ἐχόντων ἔτι τὴν κάτω πόλιν Σικυωνίων ἐτυράννησε Κλέων δὲ ἐν τῇ νῦν πόλειrdquo

Pausanias II81375

In VIII97 heeft hij het over de vergoddelijking van Antinooumls

ldquoἐνομίσθη δὲ καὶ Ἀντίνους σφίσιν εἶναι θεόςmiddot τῶν δὲ ἐν Μαντινείᾳ νεώτατός ἐστιν

ὁ τοῦ

370 ldquoIk kan ook nog andere mensen opsommen die toen geboren zijn die onder de Grieken de status van goden hebbenrdquo 371 ldquoDe mensen van toen waren immers door hun rechtvaardigheid en godsvrucht gastvrienden van de goden en ze aten samen met hen aan tafel Eer werd openlijk door de goden betuigd aan de goede mensen en op dezelfde manier boosheid aan de onrechtvaardigenrdquo 372 Heer 1979 p 197 373 ldquo In mijn tijd echter ndash De slechtheid is immers tot een maximum uitgegroeid en verspreidt zich over elk land en elke stad ndash verandert niemand van de mensen meer in een god behalve met woorden en vleierijen tegen de machtigsten De wraak van de goden heeft zich voor de onrechtvaardigen uitgesteld tot wanneer ze stervenrdquo 374 Elsner Rutherford 2005 p 306 375 ldquo Het heiligdom dicht bij de tempel voor Peithos dat gewijd is aan de Romeinse keizer was vroeger het huis van de despoot Kleonrdquo

78

Ἀντίνου ναός οὗτος ἐσπουδάσθη περισσῶς δή τι ὑπὸ βασιλέως Ἀδριανοῦmiddotrdquo376

Deze passage kan men niet anders dan ironisch lezen wanneer Pausanias vlak

ervoor nog heeft verklaard dat mensen zich nu niet meer transformeren in goden

325 Mythen

Pausanias hecht enorm veel belang aan het vertellen van mythen Deze mythen

hebben vaak als functie het verklaren van een ritueel in een heiligdom Pausanias

schenkt meer aandacht aan de beschrijving van een bepaald ritueel dan bijvoorbeeld

aan de sculpturen van het Parthenon377 Zorsquon ritueel wordt verteld van begin tot einde

De Griekse mythologie bestaat uit een enorm gamma verhalen Vaak vermeldt

Pausanias verschillende versies van eacuteeacuten mythe378 Pausanias poogt net deze

diversiteit aan te tonen379

We hebben eerder al de vraag onderzocht of de Grieken in hun mythen geloofden

Hoe zit dat nu bij Pausanias

Pausanias gelooft zeker niet blindelings alle mythen die hij te horen krijgt

Bepaalde verhalen weigert hij te geloven380 Dit geldt onder andere voor mythen die

personen laten afstammen van dieren of rivieren Ook omgekeerd meent Pausanias

dat mensen niet kunnen transformeren in dieren of planten Personen worden immers

niet gedegradeerd Wanneer de verhalen te ongeloofwaardig zijn rationaliseert

Pausanias ze of situeert ze in een ver verleden381 Volgens Jost is Pausanias als

376 ldquoOok Antinooumls wordt door hen beschouwd als een god De tempel van Antinooumls is de recentste in Mantineia Hij werd erg geeumlerbiedigd door keizer Hadrianus Ikzelf heb hem nooit gezien toen hij nog mens was maar zag hem in standbeelden en afbeeldingenrdquo 377 Elsner 1996 p 520 378 Bijvoorbeeld ldquoἐς δὲ αὐτὸν Ῥαδάμανθυν Ὁμήρου μέν ἐστιν ἐν Πρωτέως πρὸς Μενέλαον

λόγοις ὡς ἐς τὸ πεδίον ἥξοι Μενέλαος τὸ Ἠλύσιον πρότερον δὲ ἔτι Ῥαδάμανθυν ἐνταῦθα

ἥκεινmiddot Κιναίθων δὲ ἐν τοῖς ἔπεσιν ἐποίησεν ltὡςgt Ῥαδάμανθυς μὲν Ἡφαίστου Ἥφαιστος

δὲ εἴη Τάλω Τάλων δὲ εἶναι Κρητὸς παῖδα οἱ μὲν δὴ Ἑλλήνων λόγοι διάφοροι τὰ

πλέονα καὶ οὐχ ἥκιστα ἐπὶ τοῖς γένεσίν εἰσιmiddotrdquo Pausanias VIII535 379 Hartog 1996 p 144 380 ldquoκαλοῦσι δὲ τὴν μὲν Ἀκταίωνος κοίτην ἐπὶ ταύτῃ καθεύδειν φάμενοι τῇ πέτρᾳ τὸν

Ἀκταίωνα ὁπότε κάμοι θηρεύων ἐς δὲ τὴν πηγὴν ἐνιδεῖν λέγουσιν αὐτὸν λουμένης

Ἀρτέμιδος ἐν τῇ πηγῇ Στησίχορος δὲ ὁ Ἱμεραῖος ἔγραψεν ἐλάφου περιβαλεῖν δέρμα

Ἀκταίωνι τὴν θεόν παρασκευάζουσάν οἱ τὸν ἐκ τῶν κυνῶν θάνατον ἵνα δὴ μὴ γυναῖκα

Σεμέλην λάβοι ἐγὼ δὲ ἄνευ θεοῦ πείθομαι νόσον λύσσαν τοῦ Ἀκταίωνος ἐπιλαβεῖν τοὺς

κύναςmiddot μανέντες δὲ καὶ οὐ διαγινώσκοντες διαφορήσειν ἔμελλον πάντα τινὰ ὅτῳ

περιτύχοιενrdquo Pausanias IX 23-4 381 ldquoἐν δὲ αὐτῷ κεῖσθαι τὴν Μεδούσης λέγουσι τῆς Γοργόνος κεφαλήν ἀπόντος δὲ τοῦ

μύθου τάδε ἄλλα ἐς αὐτήν ἐστιν εἰρημέναmiddot Φόρκου μὲν θυγατέρα εἶναι τελευτήσαντος δέ

οἱ τοῦ πατρὸς βασιλεύειν τῶν περὶ τὴν λίμνην τὴν Τριτωνίδα οἰκούντων καὶ ἐπὶ θήραν τε

ἐξιέναι καὶ ἐς τὰς μάχας ἡγεῖσθαι τοῖς Λίβυσι καὶ δὴ καὶ τότε ἀντικαθημένην στρατῷ πρὸς

79

geleerd man geshockt door de contradicties die in verschillende lokale mythen te

vinden zijn382 Daarom gaat hij op zoek naar een coherent geheel waarin alles klopt

Men mag mythen en religie niet van elkaar scheiden Ze vormen eacuteeacuten geheel Men

moet volgens Pausanias evenzeer geloven in de mythen als in de goden Men dient

natuurlijk kritisch te zijn en rationeel383

Hij vertelt wat gebeurd is en wat men zegt altijd op een kritische manier Als auteur ndash

en filoloog ndash gelooft hij meer in bepaalde versies van een verhaal Wanneer hij

rationele kritiek geeft op een mythe heeft dit meestal betrekking op de interne

coherentie Hij gelooft dan wel de historiciteit van de mythe

Wat de genealogieeumln betreft gelooft Pausanias alleen de grote lijnen Pausanias

hecht immers alleen geloof aan de globale authenticiteit van de heroiumlsche tijden De

mythen die een nationale versie hebben verwerpt Pausanias niet

Hutton meent dat Pausanias sceptisch staat tegenover de verhalen niet tegenover de

goden In VIII24-5 zegt hij dat hij een verhaal gelooft en hij legt uit waarom384 Dit

zien we ook bij Thoukydides385

Toch sluipt er nog veel bijgeloof in de verhalen van Pausanias Hij lijkt zich met deze

verhalen te amuseren De verhalen zijn niet bedoeld om waarheid te verkondigen

maar om de lezer te laten genieten

Pausanias bekritiseert de mythen niet om de leugens te onthullen maar om de

waarheid erin te achterhalen386 Pausanias gelooft dus niet alle mythische verhalen

τὴν Περσέως δύναμινmdashἕπεσθαι γὰρ καὶ τῷ Περσεῖ λογάδας ἐκ Πελοποννήσουmdash

δολοφονηθῆναι νύκτωρ καὶ τὸν Περσέα τὸ κάλλος ἔτι καὶ ἐπὶ νεκρῷ θαυμάζοντα οὕτω

τὴν κεφαλὴν ἀποτεμόντα αὐτῆς ἄγειν τοῖς Ἕλλησιν ἐς ἐπίδειξινrdquo Pausanias II215 ldquoεἶναι

δὲ αὐτὸν ἀδελφὸν Ἡλίου καὶ ἀπὸ τούτου κληθῆναι Τιτάνην τὸ χωρίον δοκεῖν δὲ ἐμοὶ

δεινὸς ἐγένετο ὁ Τιτὰν τὰς ὥρας τοῦ ἔτους φυλάξας καὶ ὁπότε ἥλιος σπέρματα καὶ

δένδρων αὔξει καὶ πεπαίνει καρπούς καὶ ἐπὶ τῷδε ἀδελφὸς ἐνομίσθη τοῦ Ἡλίουrdquo Pausanias II115 382 Jost in Pirenne-Delforge 1998 p 240 383 Bv In VII 25 5 ndash 26 1 wordt een aardbeving eerst aan Poseidon toegeschreven Daarna volgt een exposeacute over verschillende soorten aardbevingen Het is dus geen lsquogoddelijke wraakrsquo 384 ldquoκαὶ ἐμέ γε ὁ λόγος οὗτος πείθει λέγεται δὲ ὑπὸ Ἀρκάδων ἐκ παλαιοῦ καὶ τὸ εἰκὸς

αὐτῷ πρόσεστιν ldquo Pausanias VIII24 385 ldquoἐκ δὲ τῶν εἰρημένων τεκμηρίων ὅμως τοιαῦτα ἄν τις νομίζων μάλιστα ἃ διῆλθον οὐχ

ἁμαρτάνοι καὶ οὔτε ὡς ποιηταὶ ὑμνήκασι περὶ αὐτῶν ἐπὶ τὸ μεῖζον κοσμοῦντες μᾶλλον

πιστεύων οὔτε ὡς λογογράφοι ξυνέθεσαν ἐπὶ τὸ προσαγωγότερον τῇ ἀκροάσει ἢ

ἀληθέστερον ὄντα ἀνεξέλεγκτα καὶ τὰ πολλὰ ὑπὸ χρόνου αὐτῶν ἀπίστως ἐπὶ τὸ μυθῶδες

ἐκνενικηκότα ηὑρῆσθαι δὲ ἡγησάμενος ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων σημείων ὡς παλαιὰ εἶναι

ἀποχρώντωςrdquo Thoukydides I21 Jones HS Powell JE Thucydidis historiae 2 vol Oxford 1942 386 ldquoοὐ μὴν πάντα γε τὰ ἐς τὴν θεὸν ἐπύθετο ἐμοὶ δοκεῖν Πίνδαρος ὃς Ἀμαζόνας τὸ ἱερὸν

ἔφη τοῦτο ἱδρύσασθαι στρατευομένας ἐπὶ Ἀθήνας τε καὶ Θησέα αἱ δὲ ἀπὸ Θερμώδοντος

γυναῖκες ἔθυσαν μὲν καὶ τότε τῇ Ἐφεσίᾳ θεῷ ἅτε ἐπιστάμεναι [τε] ἐκ παλαιοῦ τὸ ἱερόν

80

over goden Er zit echter wel een grond van waarheid in Dit brengt ons meteen bij ons

volgende deel het lsquoinzichtrsquo van Pausanias

326 Pausaniasrsquo evolutie

Laten we nu aannemen dat Pausanias in grote lijnen geloofde in de verhalen We

kunnen de hypothese stellen dat hij een evolutie ondergaat van naiumleve man die alle

verhalen gelooft naar iemand die reflectie in zijn gedachten integreert en de goden

buiten spel zet387

Het is in boek VIII over Arkadia dat velen een lsquobekeringrsquo waarnemen Pausanias zelf

schrijft dat er een graduele ontwikkeling plaatsvindt bij het schrijven lsquoἈρχόμενος μὲν

τῆς συγγραφῆςrsquo tegenover lsquoἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθώςrsquo Pausanias VIII83

In boek VIII doet Pausanias de ontdekking dat je de mythe niet op de letter mag

nemen In VIII82-3 (het verhaal van Kronos) lezen we een belangrijke ommekeer

ldquoφάναι δὲ αὐτὴν πρὸς τὸν Κρόνον τεκεῖν ἵππον καί οἱ πῶλον ἵππου καταπιεῖν ἀντὶ

τοῦ παιδὸς δοῦναι καθὰ καὶ ὕστερον ἀντὶ τοῦ Διὸς λίθον ἔδωκεν αὐτῷ

κατειλημένον σπαργάνοις τούτοις Ἑλλήνων ἐγὼ τοῖς λόγοις ἀρχόμενος μὲν τῆς

συγγραφῆς εὐηθίας ἔνεμον πλέον ἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθὼς πρόνοιαν περὶ

αὐτῶν τοιάνδε ἐλάμβανονmiddot Ἑλλήνων τοὺς νομιζομένους σοφοὺς διrsquo αἰνιγμάτων

πάλαι καὶ οὐκ ἐκ τοῦ εὐθέος λέγειν τοὺς λόγους καὶ τὰ εἰρημένα οὖν ἐς τὸν

Κρόνον σοφίαν εἶναί τινα εἴκαζον Ἑλλήνων τῶν μὲν δὴ ἐς τὸ θεῖον ἡκόντων τοῖς

εἰρημένοις χρησόμεθαmiddotrdquo388

καὶ ἡνίκα Ἡρακλέα ἔφυγον αἱ δὲ καὶ Διόνυσον τὰ ἔτι ἀρχαιότερα ἱκέτιδες ἐνταῦθα

ἐλθοῦσαιmiddot οὐ μὴν ὑπὸ Ἀμαζόνων γε ἱδρύθη Κόρησος δὲ αὐτόχθων καὶ ἜφεσοςmdashΚαΰστρου

δὲ τοῦ ποταμοῦ τὸν Ἔφεσον παῖδα εἶναι νομίζουσινmdash οὗτοι τὸ ἱερόν εἰσιν οἱ ἱδρυσάμενοι

καὶ ἀπὸ τοῦ Ἐφέσου τὸ ὄνομά ἐστι τῇ πόλειrdquo Pausanias VII27 387 Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 388 ldquoZij (Rhea) verklaarde aan Kronos dat ze een paard had gebaard en gaf hem een veulen van een paard in plaats van zijn kind om te verslinden Op die wijze gaf ze hem ook later een steen die in windsels was gewikkeld in plaats van Zeus Toen ik begon aan mijn boek beschouwde ik de verhalen van de Grieken eerder als verzinseltjes maar bij het boek over Arkadia aangekomen veranderde ik hierover van gedacht Dit was het volgende Die mensen van de Grieken die wijs genoemd werden spraken vroeger in raadsels en vertelden de verhalen niet rechtuit Ik meen dus dat het verhaal van Kronos een soort wijsheid van de Grieken is Ik zal dus in religieuze zaken gebruik maken van de verhalen die overgeleverd zijnrdquo

81

Hier wordt Pausanias er zich van bewust dat de Griekse mythen wijsheden bevatten

die in raadsels vervat zitten389 Hij ontdekt de Griekse wijsheid σοφία die een diepere

betekenis heeft390

Deze plotse lsquobekeringrsquo moeten we echter nuanceren We zien eerder al allegorische

interpretaties

ldquoἈθηναίοις δὲ ἐν τῇ ἀγορᾷ καὶ ἄλλα ἐστὶν οὐκ ἐς ἅπαντας ἐπίσημα καὶ Ἐλέου

βωμός ᾧ μάλιστα θεῶν ἐς ἀνθρώπινον βίον καὶ μεταβολὰς πραγμάτων ὄντι

ὠφελίμῳ μόνοι τιμὰς Ἑλλήνων νέμουσιν Ἀθηναῖοι τούτοις δὲ οὐ τὰ ἐς

φιλανθρωπίαν μόνον καθέστηκεν ἀλλὰ καὶ θεοὺς εὐσεβοῦσιν ἄλλων πλέον καὶ

γὰρ Αἰδοῦς σφισι βωμός ἐστι καὶ Φήμης καὶ Ὁρμῆςmiddot δῆλά τε ἐναργῶς ὅσοις πλέον

τι ἑτέρων εὐσεβείας μέτεστιν ἴσον σφίσι παρὸν τύχης χρηστῆςrdquo I 171391

ldquo ἐν τούτῳ τοῦ Ἀσκληπιοῦ τῷ ἱερῷ ἐς ἀντιλογίαν ἀφίκετο ἀνήρ μοι Σιδόνιος

ὃς ἐγνωκέναι τὰ ἐς τὸ θεῖον ἔφασκε Φοίνικας [καὶ] τά τε ἄλλα Ἑλλήνων βέλτιον

καὶ δὴ καὶ Ἀσκληπιῷ πατέρα μὲν σφᾶς Ἀπόλλωνα ἐπιφημίζειν θνητὴν δὲ

γυναῖκα οὐδεμίαν μητέραmiddot Ἀσκληπιὸν μὲν γὰρ ἀέρα γένει τε ἀνθρώπων εἶναι καὶ

πᾶσιν ὁμοίως ζῴοις ἐπιτήδειον πρὸς ὑγίειαν Ἀπόλλωνα δὲ ἥλιον καὶ αὐτὸν

ὀρθότατα Ἀσκληπιῷ πατέρα ἐπονομάζεσθαι ὅτι ἐς τὸ ἁρμόζον ταῖς ὥραις

ποιούμενος ὁ ἥλιος τὸν δρόμον μεταδίδωσι καὶ τῷ ἀέρι ὑγιείας ἐγὼ δὲ

ἀποδέχεσθαι μὲν τὰ εἰρημένα οὐδὲν δέ τι Φοινίκων μᾶλλον ἢ καὶ Ἑλλήνων ἔφην

τὸν λόγον ἐπεὶ καὶ ἐν Τιτάνῃ τῆς Σικυωνίων τὸ αὐτὸ ἄγαλμα Ὑγείαν τε

ὀνομάζεσθαι καὶ dagger παιδὶ ἦν δῆλα ὡς τὸν ἡλιακὸν δρόμον ἐπὶ γῆς ὑγίειαν ποιοῦντα

ἀνθρώποιςrdquo VII237392

389 Hutton 2005 p 303 390 Hartog 1996sup2 p 142 391 ldquoOp de markt van de Atheners staat er naast andere dingen ook een altaar van Barmhartigheid dat minder gekend is In een menselijk leven en in de lotswisselingen is zij het meest nuttig der goden Toch eren onder de Grieken alleen de Atheners haar Zij zijn immers niet alleen gekend voor hun liefdadigheid maar ook eren ze de goden meer dan de anderen Ze hebben namelijk een altaar voor Schroom Faam en Initiatief Het spreekt voor zich dat wie godsvruchtiger is dan de anderen een even gunstig lot krijgtrdquo 392 ldquoIn dat heiligdom van Asklepios kwam een man van Sidon naar me met een punt van discussie Hij verklaarde dat de Fenicieumlrs de dingen over de goden beter kenden dan de andere Grieken Ze zeggen dat Asklepiosrsquo vader Apollon was maar dat hij geen sterfelijke vrouw als moeder had Asklepios is immers lucht en zorgt voor het geslacht der mensen en alle dieren gelijk voor gezondheid Apollon is de zon en wordt zeer terecht de vader van Asklepios genoemd De zon immers wanneer ze zich aanpast aan de seizoenen geeft gezondheid aan de lucht Ik zei dat ik zijn betoog aannam maar dat deze overtuiging niet eerder van de Fenicieumlrs dan van de Grieken was Hetzelfde beeld wordt in Titane in het land

82

In deze twee passages spreekt Pausanias over de goden als waren het abstracte

krachten Deze visie staat in sterk contrast met de traditionele Homerische voorstelling

van de goden Gedurende eeuwen werden de goden zeer menselijk voorgesteld

Omdat Pausanias hier al afstand van neemt overstijgt hij ook al voacuteoacuter boek VIII het

antropomorfe karakter van de Griekse goden

Er is echter nog een andere reden om deze plotse bekering te nuanceren Pausanias

bezocht Arkadia waarschijnlijk zorsquon 15 jaar na zijn eerste bezoek aan Griekenland Hij

is dus ook al ouder en heeft meer levenswijsheid

Het is niet toevallig dat hij vooral in Arkadia inzicht verwerft in de mythen Dit deel van

Griekenland was immers zeer verlaten en er leefden nog vele oude tradities 393

Deze theorie van lsquoplotse bekeringrsquo lijkt misschien op het eerste zicht de eerder

aangetoonde ringcompositie tegen te spreken Toch zijn de twee niet onverenigbaar

De ringcompositie situeerde zich op structureel gebied Pausanias legde de volgorde

van zijn beschrijvingen op voorhand vast Het kan zijn dat hij dan toevallig pas op het

einde Arkadia bezoekt en dat deze streek hem inzicht bracht

327 Pausanias als pelgrim

Kan Pausanias nu als een pelgrim aanzien worden Dit hangt af van de definitie die

we hanteren

Turner stelt dat de reis van een pelgrim een lsquorite of passagersquo moet zijn en minstens

even belangrijk als het monument zelf394 In dit opzicht is Pausanias geen pelgrim

Morinisrsquo definitie van pelgrimsschap luidt als volgt ldquoPilgrimage is a journey undertaken

by a person in quest of a place or a state that he or she believes to embody a sacred

idealrdquo395 Deze definite kan wel van toepassing zijn op Pausanias We kunnen dus niet

zomaar bovenstaande vraag beantwoorden Het hangt ervan af welke criteria we

hanteren

Soms herhaalt Pausanias de verhalen en inzichten van zijn voorgangers -

vooral Herodotos - maar vaak drukt hij ook een oprechte eigen pieumlteit uit Daarom

van de Sikyoners immers zowel Gezondheid als hellip genoemd Het is dus duidelijk dat de baan van de zon gezondheid brengt aan de mensenrdquo 393 Victor Beacuterard stelt dat Arkadia een heel andere religie heeft die afkomstig is van Fenicieuml Evander een Arkadische kolonist stichtte 60 jaar voor de Trojaanse oorlog Pallation de latere Palatijn Daarom zou Arkadia door Vergilius als idyllisch landschap omschreven worden Hartog 1996sup2 p 147-148 394 Geciteerd door Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 294 395 Morinis 1992 p 4

83

meent Elsner dat Pausanias een pelgrim was Bovendien zou hij voor een publiek van

pelgrims geschreven hebben Volgens Elsner biedt Pausanias ldquoa guide to the

formation of Greek religious identity as a resistance to the realities of Roman rulesrdquo396

ldquoI examine how a single Greek living under the Roman empire used myths of the

ancient Greek past and the sacred associations of pilgrimage to shield himself from

the full implications of being a subjectrdquo397

De beschrijving van de reis van Pausanias is een combinatie van het fysische

landschap en het cognitieve landschap van persoonlijke en culturele ideeeumln in de

geest van de observator398 Pausanias probeert dus datgene wat hij ziet te

combineren met de mentale voorstellingen die al in zijn geest aanwezig zijn De

volgorde van de beschrijving van de altaren in Olympia bijvoorbeeld verloopt volgens

de volgorde van offeren van de Elieumlrs

In Korinthe treft Pausanias een stad aan waarvan de bewoners helemaal niets

gemeen hebben met de bevolking en gewoontes van de oude stad Hij kan dus niet

veel meer zien van de tradities maar in zijn geheugen bevinden zich nog vele

verhalen over de oude stad Daarom beschrijft hij hier weinig topografie maar geeft hij

veel legendes en mythologische verhalen

Een ander argument voor het pelgrimsschap van Pausanias kan zijn dat de tour die hij

maakte ook min of meer overeenkwam met de route die de heilige delegaties van

Athene volgden Hij heeft ook niet veel interesse in de nieuwe oosterse goden399 of de

keizerscultus

Arafat400 en Swain401 hebben bezwaar tegen dit pelgrimsidee De grootste

tegenstander is Arafat402 Hij geeft drie grote argumenten Pausanias had ook

interesse in de burgerlijke identiteit Hij had geen speciaal religieus doel en was niet

devoot403 Tot slot was Pausanias een πεπαιδευμένος wat volgens Arafat haaks

staat op de pelgrimsgedachte

396 Elsner geciteerd in Alcock 1993sup2 p 214 397 Elsner 1992 p 3 398 Elsner Rutherford 2005 p 298 399 Isis en Serapis worden in de eerste boeken een aantal keren vernoemd daarna bijna niet meer 400 Arafat 1996 p 10 401 Swain 1996 p 334 402 Arafat 1996 p10 403 Bovendien maakte hij waarschijnlijk meer dan eacuteeacuten reis door Griekenland en spreekt hij nooit zelf over zijn devotie

84

Dit laatste argument werd al snel weerlegd404 De πεπαιδευμένοι gingen naar

heiligdommen om iets te zien Deze ndash filosofische - contemplatie was ook het

grondidee van het pelgrimsschap Pelgrim en intellectueel zijn kon dus samengaan405

ldquoOne objection to all this discussion of pilgrimage is that it may be true but is it so

vague as to be hermeneutically useless Here we run up against the problem of

imagination in the study of religion Imagination is extremely dangerous of course for

without self-restraint one can imagine anything (especially in matters of religion) But

without imagination our dry and dusty empirical data hellip are impossible to turn into a

compelling picturerdquo406

Wij zijn geneigd om Pausanias als een pelgrim te zien We hanteren deze term

evenwel niet in de huidige betekenis van het woord

ldquoOne who journeys to a place of importance to himself alone may also be a pilgrimrdquo407

schrijft Morinis Ook voor ons is pelgrimsschap ruimer408 een pelgrim is iemand die op

reis gaat uit nieuwsgierigheid naar de religie

Als Pausanias een pelgrim was moeten we hiervan natuurlijk getuigenissen kunnen

terugvinden in zijn tekst Een thema waarin we zijn religieuze participatie uitstekend

kunnen onderzoeken is het offeren We zullen inderdaad zien dat Pausanias op dit

vlak twee keer zijn eigen geloof laat spreken

404 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 42 405 De andere twee argumenten probeert Elsner onderuit te halen door aan te tonen dat Pausanias vooral geiumlnteresseerd was in de religie en wel degelijk een religieus doel had 406 Elsner Rutherford 2005 p 5-6 407 Morinis 1992 p 4 408 We delen deze mening met Rutherford 2000

85

4 OFFERS

86

41 BRONNEN

Toen we aan dit onderdeel begonnen stootten we meteen op een probleem Er zijn

slechts weinig monografieeumln over offeren die een duidelijk onderscheid maken tussen

de verschillende historische periodes Het is bijgevolg moeilijk om de evolutie van het

offeren doorheen de eeuwen te onderzoeken Bovendien is ook de periode die

Pausanias beschrijft zeer verscheiden Hij spreekt over de oorsprong van bepaalde

offers in de archaiumlsche tijd en tevens over offers die ook in zijn tijd nog plaatsvinden

We zijn ons ervan bewust dat het onmogelijk is om zorsquon - geografisch en historisch -

uitgebreide periode samen te vatten op enkele paginarsquos We willen alleen enkele grote

lijnen schetsen die gedurende al deze eeuwen doorheen de Griekse offerpraktijken

liepen Daarbij hebben we geprobeerd om zo goed mogelijk de evolutie van het

offeren in de Griekse wereld aan te tonen We hebben de algemene theorie nodig om

deze nadien te kunnen toetsen aan het offeren in de Perieumlgesis

87

42 OFFEREN ALGEMEEN

Dillon meent dat offeren het centrale element was van de Griekse religie en dit

gedurende meer dan 1000 jaar ldquoNo oracle was received or initiation took place or

festival celebrated without the sacrificial victim whose head was doused with water or

grain to make it nod indicating assent as its own destruction to propitiate the presiding

deityrdquo409

Het offeren had verschillende functies dank betuigen aan de goden of iets bekomen

de toekomst voorspellen of kwaad afweren Theofrastos noemt de drie belangrijkste

redenen om te offeren ldquoκαὶ γὰρ ἄλλως τριῶν ἕνεκα θυτέον τοῖς θεοῖςmiddot ἢ γὰρ διὰ

τιμὴν ἢ διὰ χάριν ἢ διὰ χρείαν τῶν ἀγαθῶνrdquo410

Hoe kunnen we offeren definieumlren

ldquoA sacral act by which an object is transferred from the profane sphere into the sacral

sphere or the action by which the sacral potency of beings or objects already

belonging to the sacred realm is increasedrdquo411

Het offer is een bemiddeling tussen de persoon die offert en de godheid Het maakt

contact mogelijk ldquoEn fournissant lrsquoobjet consacreacute agrave la diviniteacute le sacrifiant attend de la

ceacutereacutemonie qursquoelle lui apporte agrave lrsquoissue du rituel une transformation qursquoelle lui confegravere

une qualiteacute religieuse nouvelle412

Bij de meeste offers vloeide bloed Als we kijken naar de rol die het bloed heeft

vervuld doorheen de geschiedenis is dit niet zo verwonderlijk

ldquoLe sang est la vierdquo lezen we in de Bijbel413 Ook bij de oude Grieken was dit al zo Uit

de mythologie kennen we enkele verhalen waarin bloed een grote rol van betekenis

speelt414 In het bloed zat immers het leven Juist daarom was het offeren van bloed

zo belangrijk

409 Dillon 1997 p xv 410 ldquoEr moet immers bovendien omwille van drie redenen geofferd worden aan de goden ofwel omwille van de gekregen eer ofwel als dank ofwel voor het vragen van goede zakenrdquo Theofrastos Περὶ εὐσεβείας Fr 12 42-44 Geciteerd door Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 Ook Bremmer geeft dit citaat Bremmer in Ogden 2007 p140 411 Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 412 van Baaren Het offer Inleiding tot een complex religieus verschijnsel Utrecht 1976 p 9 Geciteerd door Vernant in Reverdin Grange 1981 p 2 413 Yerkes 1955 p 64 Hij verwijst naar Dt1223 414 Bijvoorbeeld het verhaal van Ouranos die gedood wordt door Kronos Uit het bloed van Ouranos worden de Titanen geboren Zie Yerkes 1955 p 64

88

421 Oorsprong

Vanaf Homeros zijn ons beschrijvingen van offers overgeleverd Maar ook voacuteoacuter deze

periode werden al offers gehouden De oorsprong van dit gebruik is echter niet precies

te achterhalen De meningen hierover lopen dan ook uiteen We zullen enkele

hypothesen naast elkaar leggen

Tout rite religieux historique commence par un geste mateacuteriel simple et habituel On

en arrive agrave donner une interpreacutetation symbolique agrave ce geste qui au cours des temps

devient lui-mecircme symbolique et cesse drsquoecirctre simple et physique 415

Wanneer de primitieve mens een dier had gedood moest hij dit meteen opeten omdat

er nog geen bewaarmiddelen bestonden 416 In groep aten allen samen het hele dier

op misschien zelfs rauw Volgens deze mensen ging het leven van wat men at over in

diegene die consumeerde Zo kon de mens dus bepaalde dierlijke kwaliteiten

bekomen door dit vlees te eten Samen eten was belangrijk voor de creatie van

eenheid binnen een sociale groep Deze maaltijd groeide waarschijnlijk uit tot een

offerceremonie die slechts bij speciale gelegenheden plaatsvond Er was immers niet

vaak vlees beschikbaar Vooral bij het begin van een nieuw jaar vonden vele

gezamenlijke maaltijden plaats soms verbonden met een god

Het is goed mogelijk dat men dacht dat de goden dezelfde behoefte hadden als de

mensen op aarde Ook zij moesten dus eten Via rook van een verbrand offer voedde

men de goden De oorspronkelijke betekenis van θύω is immers lsquorook makenrsquo

Burkert en Meuli sluiten grotendeels aan bij Yerkes Ook zij menen dat het offer zijn

oorsprong heeft in de vroegste jagersculturen417

Volgens Smith hield offeren verband met domesticatie418 ldquoAnimal sacrifice appears to

be universally the ritual killing of a domesticated animal by agrarian or pastoralist

societiesrdquo419 Smith haalt aan dat initiatie een grote rol speelde bij de primitieve

jagersculturen Het offer zou diezelfde functie vervuld hebben in pastorale of

agrarische samenlevingen Men koos bepaalde dieren uit voor het offer Hierbij hield

men rekening met het fokken Vooral onvolwassen mannelijke dieren zouden gedood

zijn De sterke wijfjes waren vereist om verder te fokken ldquoSacrifice is an elaboration of

415 Yerkes 1955 p 101 416 Voor deze paragraaf zie Yerkes 1955 p 39-46 417 Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 149-176 en Meuli 1975 418 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 191-205 419 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 197

89

the selective kill in contradistinction to the fortuitous killrdquo420 Ook Bremmer meent dat

het offeren ontstond samen met de domesticatie van dieren in het 8e of 7e millennium

vC421

Detienne en Vernant zijn van mening dat het offer vooral diende als

communicatiemiddel tussen god en mens422 Offeren was ook politiek belangrijk door

te participeren bij het offer toonde men zich burger van de stad423

Volgens Kirk zouden in de late bronstijd plengen en vegetale offers normale

activiteiten geweest zijn Pas na het einde van de bronstijd zouden brandoffers in trek

zijn gekomen424 Ook in lsquoder neue Paulyrsquo lezen we dat het offer oospronkelijk vegetaal

was Later zou dan het dierlijke offer zijn gekomen425

Theofrastos ten slotte meent dat de Griekse en Fenicische offers ontstaan zijn uit het

kannibalisme426

Ook in de mythologie is er sprake van een eerste offer427 Dit lezen we in de

Theogonie van Hesiodos Tijdens een godenbijeenkomst werden de rechten en

plichten van de mensen op aarde vastgelegd De titaan Prometheus liet bij het offer

dat daarop volgde Zeus kiezen tussen het vlees en vet enerzijds en de mooi ogende

witte beenderen anderzijds Zeus doorzag de list maar koos toch voor de beenderen

Sindsdien zijn de beste stukken vlees voor de mensen en moeten de goden zich

tevreden stellen met offerdampen Zo zou de verdeling van de offergaven ontstaan

zijn ldquoἐκ τοῦ δrsquo ἀθανάτοισιν ἐπὶ χθονὶ φῦλrsquo ἀνθρώπων καίουσrsquo ὀστέα λευκὰ

θυηέντων ἐπὶ βωμῶνrdquo Hesiodos Theogonie 556-557428

422 Evolutie

Volgens Stroumsa ondergaat het offer in de late oudheid een evolutie429 Men begint

te twijfelen aan het nut van offeren Contact met de goden bekomt men stillaan liever

420 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 200 421 Bremmer in Ogden 2007 p 143 422 DNP 8 2000 p 1231 423 Vernant samengevat door Bremmer in Ogden 2007 p 142-143 424 Kirk in Reverdin Grange 1981 425 DNP 8 2000 p 1230 426 Theofrastos De pietate Hij wordt - zonder specifieke referentie - vermeld door Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 175 427 Detienne Vernant 1979 p 15 en p 37 ev 428 ldquoDaaruit komt voort dat de mensen op de aarde voor de onsterfelijken witte beenderen verbranden op de offeraltarenrdquo 429 Stroumsa 2005 p 103-155 Deze bevindingen zijn deels gebaseerd op Girard Le sacrifice 2002 Meuli meent echter dat de grondvormen van het offer gedurende vele eeuwen dezelfde zijn gebleven Meuli 1975 p 907

90

spiritueel Verschillende filosofische stromingen zoals het neopythagorisme en het

orfisme hielden zich aan een vegetarisch dieet De aanhangers van Pythagoras

geloofden in de harmonie van de hele kosmos 430 Daarom respecteerden ze dieren

net zoals mensen en waren ze gekant tegen dierlijke offers Nilsson beweert dat ze

ook geen plantaardige offers brachten Hun verering bestond er immers in de geboden

na te leven die bij hun leer hoorden waaronder een vegetarisch dieet Zo meende ook

Ploutarchos ndash die beiumlnvloed werd door het neopythagorisme ndash dat rein leven

belangrijker was dan offers brengen Ook voor de aanhangers van het orfisme stond

vlees eten gelijk aan iemand vermoorden Zoals we zeiden had het offeren ook een

politieke functie had De weigering om aan dit offer deel te nemen betekende dus ook

een afkering van het politiek bestel431 Offers en festivals drukten immers de ideologie

van een gemeenschap uit

Volgens het neoplatonisme echter hadden sommige goden nog wel behoefte aan

offerdampen Het soort offer verschilde echter per godheid Goden die instonden voor

de gezondheid van het lichaam verdienden dierlijke offers Offers vormden voor de

neoplatonisten een verbinding tussen de gevers en bestemmelingen

423 Soorten offers

Er zijn verschillende Griekse termen om lsquoofferenrsquo aan te duiden θύω καθοσιόω

ἁγίζω καθαγίζω ἐναγίζω ἱερεύω ὁλοκαυτέω ἐπιφέρω Het zou ons te ver leiden

om op al deze verschillende betekenissen in te gaan Wanneer het van belang is in

Pausaniasrsquo tekst zullen we daar later op terugkomen432

We kunnen drie soorten offers onderscheiden Soms wordt de maaltijd helemaal door

de deelnemers opgegeten Op andere momenten schenkt men de hele maaltijd aan

de goden Bij het meest gekende offer echter eet men de helft zelf op terwijl de

andere helft verbrand wordt en aan de goden wordt geschonken

430 Zowel voor het neopythagorisme als het neoplatonisme zie Nilsson 1961 p 417 ev Detienne vertelt ons echter dat de Pythagoreeeumlrs in de klassieke oudheid nog wel offers brachten van graankoekjes honingraten en wierook Misschien veranderde dit in de late oudheid en brachten ze op dat moment helemaal geen offers meer Detienne in Detienne Vernant 1979 p 14 431 Powel 1995 p 468 432 Rudhardt geeft een uitgebreide verklaring Rudhardt 1958 p 232-239

91

De traditionele indeling is deze tussen offer aan de Olympische goden enerzijds en

aan de goden van de onderwereld anderzijds433 Eerstgenoemde kregen hun offers

overdag De ceremonie had iets weg van een vrolijke gezamenlijke maaltijd Het

offeren werd begeleid door muziek en dans De helft van het offerdier werd verbrand

voor de goden de andere helft werd opgegeten door de aanwezigen De offerdieren

werden ἱερεῖα genoemd Het altaar434 of βωμός bevond zich hoog boven de grond

om dichter bij de goden te staan Het voltrekken van deze ceremonie werd aangeduid

met θύω of ἱερεύω De Olympische goden waren de mensen goedgezind en

verdienden respect Wanneer hun cultus verwaarloosd werd konden deze goden wel

eens in woede ontsteken Dan moest men de verschuldigde offers brengen Wanneer

de goden echter ontstemd waren over het doorbreken van een taboe volgden

purificatieriten

De offers aan de chtonische goden verliepen anders en omwille van andere

redenen Tijdens deze offers die rsquos nachts plaatsvonden aten de deelnemers zelf

niets Men verbrandde het offerdier en begroef het daarna in een kuil in de grond of

gooide het in zee of water435 Op die manier zou het dier het snelst de goden bereiken

Het altaar waarop het dier gedood werd heette ἐσχάρα Dit stond dicht bij de grond

en was waarschijnlijk rond van vorm436 De dieren heetten σφάγια De ceremonie

werd benoemd met ἐναγίζω σφαγιάζω of ὁλοκαυτέω

Deze goden zouden de mensen slecht gezind zijn De offers dienden dus om hen te

bedaren en om zich te behoeden voor onheil Een begane fout moest eerst hersteld

worden Daarna pas werd een zoenoffer gebracht Dit noemde men ἱλάσκομαι Deze

zoenoffers werden zo snel mogelijk afgehandeld in absolute stilte

We willen toch nog even een opmerking maken over deze splitsing in twee

categorieeumln In 1944 stelde AD Nock deze absolute tweedeling tussen Olympische

433 We baseren ons op Yerkes 1955 77-80 Op andere plaatsen heeft men het over lsquochtonische godenrsquo Dit zijn zowel goden van de vruchtbaarheid die verband houden met de aarde als de goden van de onderwereld Bij uitbreiding horen hier ook de helden en mensen bij die in de onderwereld leven DNP 434 We vertalen hier gewoon lsquoaltaarrsquo Het lsquoaltaarrsquo heeft bij de Grieken eerder de betekenis van lsquoofferplaatsrsquo Dit altaar is rechthoekig en staat op een basis Voor de beschrijving van het grote altaar in Olympia zie Pausanias V138 ev Dit altaar is opgetrokken uit as van de offerdieren voor Zeus Nadien vanaf V144 beschrijft Pausanias ook nog andere kleinere altaren 435 Dit noemt men ἀφίημι of καθίημι Georgoudi 1999 p 66 436 van Straten 1995 p 165

92

en chtonische goden in vraag437 Nadien hebben vele auteurs onder wie Pirenne-

Delforge hem gevolgd 438

Bij Homeros wordt θύω gebruikt als algemene term zowel voor offers van dieren als

van plantaardige producten439 Ook de bestemmelingen kunnen zowel goden zijn als

helden De term ἐναγίζω is uitsluitend technisch en wordt gebruikt om de offers voor

de chtonische goden aan te duiden

Vanaf Herodotos wordt er een onderscheid gemaakt tussen offers aan de goden -

θύω - en aan sterfelijke helden - ἐναγίζω ldquoκαὶ δοκέουσι δέ μοι οὗτοι ὀρθότατα

Ἑλλήνων ποιέειν οἳ διξὰ Ἡράκλεια ἱδρυσάμενοι ἔκτηνται καὶ τῷ μὲν ὡς

ἀθανάτῳ Ὀλυμπίῳ δὲ ἐπωνυμίην θύουσι τῷ δὲ ἑτέρῳ ὡς ἥρωι ἐναγίζουσιrdquo440

Ook een recent gevonden wettekst uit Selinous bevestigt de stelling dat men na

Homeros de indeling maakte tussen offers aan goden en helden441

Wanneer we te maken hebben met een offer waarbij niets gegeten wordt waarin de

aanwezigen dus niet participeren spreken we van ἐναγίζω442

In de klassieke en hellenistische periode komen we deze benaming voor offers aan

gestorven mensen en helden niet veel tegen443 Vanaf de 2e eeuw wordt de term meer

gebruikt om offers aan helden aan te duiden Het is ook in deze periode dat termen

zoals ἐσχάρα en βόθρος de kop opsteken444 Dit moeten we echter nuanceren Het is

immers vooral bij Pausanias dat de term ἐναγίζω opduikt Daarnaast vinden we ook

nog voorbeelden bij Ploutarchos Filostratos en Heliodoros Ekroth verklaart dit feit

door te kijken naar de antiquarische interesse van de auteurs uit de 2e eeuw De

nieuwe heldenculten zouden immers benoemd zijn met θύω Om aansluiting te vinden

bij de oude culten gebruikten deze schrijvers liever ἐναγίζω

437 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 263 438 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p109-134 Ook DNP deelt deze mening DNP 8 2000 p 1243 439 Casabona 1966 p 72 440 ldquoEn naar mijn stellige overtuiging is het gelijk geheel aan de kant van die Grieken die over een dubbele tempel ter ere van Herakels beschikken een voor hem als een van de goden op de Olympos aan wie zij offers brengen en een voor hem als de heros wiens dood zij met plechtigheden herdenkenrdquoHerodotos II44 (vertaling HL van Dolen Herodotos Verslag van mijn onderzoek Nijmegen 1995 p 153) Geciteerd door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 37 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122 441 Jameson MH Jordan DR Kotansky RD A lex sacra from Selinous GRBM 11 (1993) Besproken door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 38 ev 442 Ekroth 2002 p 103 443 Voor deze alinea zie Ekroth 2002 p 121-122 444 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 264

93

4231 Helden

We hebben het over de lsquoheldenrsquo gehad aan wie offers worden gebracht Maar wie zijn

deze helden eigenlijk Volgens Stratiki is een held een mens die na zijn dood held is

geworden445 Hun leven situeert zich in een ver verleden en ze bekleedden een

belangrijke plaats in de geschiedenis of legendes De cultus voor zulke helden

onderscheidde zich van de riten aan overledenen die slechts gedurende een beperkte

tijd plaatsvonden Alle graven bevonden zich in de klassieke oudheid buiten de stad

Helden kregen echter overal een tombe zelfs midden in de stad De cultus vond

plaats op deze begraafplaats in hun heiligdom of bij hun standbeeld Stratiki

onderscheidt vijf type helden helden die oorspronkelijk koningen waren stichters-

helden soldaten die held zijn geworden winnaars van de Olympische Spelen en de

unieke held Herakles

Vaak werden helden in bepaalde regiorsquos als god vereerd Ze stonden tussen de goden

en mensen in Stichters van een stad werden later vaak als held vereerd en hadden

een centraal gelegen heiligdom Een dergelijke cultus had een politieke functie net

zoals de held-soldaten als functie het beschermen van de stad hadden

De helden waren dus bemiddelaars tussen goden en mensen en bekleedden zowel

een religieuze als politieke functie

424 De ceremonie

Via Homeros zijn ons beschrijvingen van offers aan de Olympische goden

overgeleverd446 Door deze beschrijvingen aan te vullen met informatie uit andere ndash

onvolledige ndash bronnen kunnen we ons een goed beeld vormen van de

offerceremonie447

Dit offeren omvatte een heel ritueel We vinden altijd hetzelfde rituele schema terug448

Men begon met de voorbereiding Deze bestond uit verschillende onderdelen een

reiniging449 een ceremonie met graan een gebed en soms werd het haar van het dier

445 Voor deze paragraaf zie Stratiki 2002 p 70-93 446 Burkert 1983 p1-12 Hij verwijst naar Il140 Il22170 Od166 Wij zelf vonden ook nog de volgende passages Il13164 ev en Od35 ev Ook Bremmer geeft een voorbeeld Od 3430-463 Bremmer in Ogden 2007 p 133 447 Dit zijn archeologische bronnen beenderen wapens vaasschilderingen votiefgaven alsook literaire en epigrafische bronnen Bij de literaire bronnen denken we oa aan Hesiodos Theofrastos Porfirius en natuurlijk Pausanias 448 Yerkes 1955 p 129 ev 449 Dit omvatte baden en propere kleren aantrekken Vaak werden witte kleren aangetrokken die symbool stonden voor zuiverheid Bremmer vermeldt dat de offerenden geen schoenen droegen Ook werd een krans opgezet Deze krans symboliseerde de toewijding aan de

94

in het vuur gegooid Ten slotte volgde een processie of πομπή met zang en dans op

een bepaald ritme450 In deze optocht werden de offerdieren meegedragen die ook

gedecoreerd waren vaak met στέμματα Dit zijn kransen oorspronkelijk gemaakt van

wol rond een olijftak gewonden Later werden ze vervangen door bloemenkransen451

Zowel de aanwezigen als het offerdier - vooral de runderen - zouden deze kransen

gedragen hebben452 De processie diende waarschijnlijk als voorbereiding op het

echte offer of om de tijd op te vullen die nodig was om alles klaar te maken

Wanneer men bij het altaar aangekomen was volgde het tweede deel de eigenlijke

θυσία Er weerklonk muziek Dan ging men in een halve cirkel staan de handen

werden gewassen en men gooide water op het dier Uit de mand of κανοῦν die vaak

gedragen werd door een maagd nam men de οὐλαί - de recentste

landbouwproducten - en wierp deze op het altaar en het offerdier Onderaan in de

mand lag de μάχαιρα of het offermes453 Dan sneed de ἱερεύς de keel van het dier

over die naar de hemel was gericht Het bloed van het dier mocht niet op de grond

komen Het moest het altaar raken Wanneer het niet mogelijk was om het dier boven

het altaar te slachten werd het bloed opgevangen in een σφαγεῖον of schaal en

daarna over het altaar uitgegoten Het dier werd in twee gesneden en de beenderen

werden eruit gehaald454 De dijbeenderen en het vet van het dier werden verbrand en

men deed plengoffers Plengen gebeurden meestal met wijn455 Daarnaast kwam ook

een combinatie van bloed en wijn olie of honing voor Dit mengsel noemde men

θύλημα456 Er werd wijn over het dier gegoten wanneer dit op het altaar lag Ook nadat

het vlees verdeeld werd sprenkelde men enkele druppels wijn op elk deel

gemeenschap Ook winnende atleten kregen immers een dergelijke krans opgezet Daarna deed men juwelen aan en vaak moest men ook aan seksuele onthouding doen Het belangrijkste was dus dat men lsquoreinrsquo was Zo mochten ook een moordenaar of de ouders van een pas overleden persoon niet bij de ceremonie aanwezig zijn Rudhardt 1958 p 258 en Bremmer in Ogden 2007 p 135 450 Bremmer benadrukt dat deze optocht pas vanaf de klassieke periode belangrijk werd Bremmer in Ogden 2007 p 135 451 van Straten 1995 p 24 452 Het versieren van de offerdieren noemde men καταστέφω of στεφανόω van Straten 1995 p 161 453 Dit werd onder in de mand verstopt zodat het dier niets zou merken en plots gedood zou kunnen worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19 454 Durand in Detienne Vernant 1979 p 152 455 Yerkes 1955 p 139 456 Bonnechere 1998 p 381

95

De vrouwen begonnen te schreeuwen - ὀλολύζω - en de fluitspeler speelde een

lied457 Een ziener bestudeerde de σπλάγχνα of ingewanden die op lange spiesen -

ὀβολόι - werden gestoken458

Het laatste onderdeel kunnen we lsquofeestrsquo noemen Bij Homeros werd dit deel ingeleid

door een formulaire zin μίστυλλόν τrsquo ἄρα τἆλλα καὶ ἀμφrsquo ὀβελοῖσιν ἔπειρανrdquo459

Daarna werd de ingewanden geroosterd en het vlees in een ketel gekookt en

opgegeten door de aanwezigen460 De vleesmaaltijd ging gepaard met het eten van

koekjes en drinken van wijn461 Het verdelen van dit vlees nam waarschijnlijk de

meeste tijd in beslag462 Bij Homeros werd er nog strikt verdeeld volgens status

Nadien kreeg iedereen in theorie een gelijke portie die soms zelf gewogen werd463

Toch werden nog vaak vooraanstaanden bevoordeeld464

Er werden nog eens plengoffers gebracht en er werd gebeden465 De beenderen

werden op het altaar in brand gestoken De huid en de schedel van het dier werden

soms verkocht ten voordele van het heiligdom Deze ceremonie sloot af met zang en

dans

De vrijwilligheid van het offerdier was een zeer belangrijk element ldquoIn Greek literature

it is almost a clicheacute that the victims should go voluntarily to the sacrificerdquo466 Dit zal ook

nog bij Pausanias terugkomen Verschillende lsquotrucjesrsquo moesten ervoor zorgen dat het

dier toestemming zou geven om gedood te worden Soms liet men het dier drinken uit

een schaal die op de grond stond Omdat het dier zijn hoofd naar beneden boog -

ὑποκύπτω - zou het instemmen ndash κατανεύω ndash met zijn dood Soms werd het dier

besprenkeld met water en graan Het rillen en schudden betekende dat het dier

457 Volgens Bremmer schreeuwen de vrouwen al eerder op het moment dat het dier wordt gedood Op dat ogenblik zwijgt de muziek Bremmer in Ogden 2007 p 136 458 Deze ingewanden bestonden uit hart lever long nieren milt en geslachtsdelen Vooral de lever was belangrijk om de toekomst te voorspellen Op vaasschilderingen is het meestal deze hieroskopie die uitgebeeld wordt Durand in Detienne Vernant 1979 p 147 In de klassieke periode werd een deel van deze ingewanden aan de goden gegeven Bremmer in Ogden 2007 p 137 459 van Straten 1995 p 144 En ze sneden de rest in stukken en staken het op spiesenrdquo 460 In de klassieke periode bestond hier een speciale funtie voor die van μάγειρος of slager Bremmer in Ogden 2007 p 138 461 Powel 1995 p 465 462 Er waren twee manieren om het vlees te verdelen Men kon bepaalde delen aan de priester geven als γέρας Een andere mogelijkheid bestond erin alles gelijk te verdelen Deze twee systemen konden natuurlijk ook gecombineerd worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 23 463 Powel 1995 p 467 464 Bremmer in Ogden 2007 p 138 465 Bremmer in Ogden 2007 p 138 466 van Straten 1995 p 100

96

toestemming gaf om het te doden467 Bij andere offers bond men de poten van het dier

samen en trok men het op de grond Ook die lsquokniebuigingrsquo betekende een instemming

We weten ook dat de dieren werden vastgebonden en aan het altaar vastgemaakt De

ringen die we nu nog op de antieke altaren aantreffen zijn daarvan het bewijs 468

Volgens sommige auteurs was niet het doden van het dier het essentieumlle element

maar het eten van de σπλάγχνα Het doden van het dier was gewoon noodzakelijk

om de rest van het ritueel te voltrekken Op zich had dit feit echter geen religieuze

betekenis Anderen menen wel dat het doden van het dier het hoogtepunt van de

ceremonie uitmaakte469

In de archaiumlsche tijd gebeurden deze offers sporadisch en spontaan Vanaf de

klassieke periode echter hield men zich aan een kalender die speciaal voor deze

offerpraktijken was opgesteld470 In Athene bestond tot in de late oudheid zelfs een

aparte functie van archont die alle offers in goede baan moest leiden471 De

hoeveelheid gebrachte offers verschilde per heiligdom De meeste hadden jaarlijks

een groot offerfeest andere elk maand472 Vanaf het Hellenisme kwam men in nauw

contact met andere culturen zoals de Egyptische die een zeer gestructureerd

systeem van godenverering bezat Onder deze invloed ging men meer offeren In

enkele grote heiligdommen werden er vanaf dat moment elke dag offers gebracht

Oorspronkelijk had elke persoon die aan het offer deelnam ook een specifieke

functie473 In de klassieke periode was dit al niet meer mogelijk De offers waren

verhuisd naar heiligdommen en vonden plaats op vastgestelde tijdstippen De

functionarissen van deze tempel voerden het offer uit474 Toch bleef de participatie van

de deelnemers een belangrijk punt Iedereen nam deel door het eten van het vlees

Deze porties waren waarschijnlijk niet groot juist genoeg om ervan te kunnen

proeven

467 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 18 468 van Straten 1995 p 101 469 Vernant en Durand zijn aanhangers van het eerste idee Burkert van het tweede Bonnechere 1998 p 383 en Durand in Detienne Vernant 1979 p 140 470 Volgens Bremmer gingen steden in de 5e en 4e eeuw meer offeren omdat ze steeds rijker werden Bremmer in Ogden 2007 p 132 471 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 10 472 Nilsson 1961 p 381 473 Yerkes 1955 p 130 474 Yerkes geeft een lijst van deze functionarissen Yerkes 1955 p 141-142

97

425 De offerdieren

Bij de Grieken was er geen diersoort die niet geschikt was om geofferd te worden475

Het moest wel een gedomesticeerd dier zijn476 Elke god had zijn voorkeur477 Meestal

vroegen de goden mannelijke dieren en godinnen dieren van het vrouwelijke

geslacht478 Hier zijn echter uitzonderingen op Ook de kleur van het dier kon van

belang zijn chtonische goden bijvoorbeeld prefereerden zwarte offerdieren

Heiligdommen beschikten over lijsten van dieren die wel of net niet geofferd mochten

worden Deze regels en de gangbare praktijken blijken echter vaak in tegenspraak te

zijn geweest ldquoGreek sacrificial regulations are in general less concerned with normal

practice and what can be considered common knowledge than with modifications of or

deviations from normal practicerdquo479

Vaak deed een orakel uitspraak over de aard van het offerdier Door het offer te

voltrekken vervulde men niet alleen het orakel Ook gaf men een deel van zijn eigen

rijkdom weg De dieren die geofferd werden waren immers vaak duur en dienden in

perfecte staat te zijn480 Dikwijls was het een pasgeboren dier481

Een rund werd het minst geofferd omdat dit zo duur was482 Toch gaf men hieraan

vaak - bijvoorbeeld op de Panathenaieumln - de voorkeur483 De meest voorkomende

offerdieren waren schapen en geiten484 Varkens die heel wat goedkoper waren

werden toch niet zo vaak geofferd485 Om te overleven hebben varkens immers water

en schaduw nodig welke combinatie in Griekenland niet veel voorkomt Varkens

werden wel vaak geofferd aan Hestia Demeter en Dionysos Het offeren van biggetjes

was vooral populair voor inleidende of reinigingsoffers Ares en Hekate kregen offers

van honden aangeboden Vogels en kippen werden geofferd aan Afrodite en

Asklepios Vissen ten slotte waren voorbehouden aan Priapos Hekate en Afrodite486

475 Powel 1995 p 463 476 DNP 8 2000 p 1241 We treffen hierop een uitzondering aan tijdens het festival voor Artemis Lafria werden ook wilde dieren geofferd We zullen deze passage bij Pausanias later bespreken 477 Ook in de keizerscultus werd geofferd Nilsson 1961 p 377 478 Bremmer in Ogden 2007 p 134 479 Lupu 2003 p 325 480 Bremmer geeft hierop een uitzondering In Sparta konden wel dieren geofferd worden met een gebrek Bremmer in Ogden 2007 p 134 481 Rudhardt 1958 p 291 482 Voor de kostprijs van offerdieren zie van Straten 1995 p 175-177 483 Bremmer in Ogden 2007 p 133 484 Deze kennis hebben we te danken aan de archeologie Er werden immers veel botten opgegraven 485 Bremmer in Ogden 2007 p 133-134 486 DNP preciseert niet waar deze informatie over de aard van de offerdieren gehaald wordt We kunnen ons dan ook afvragen in hoeverre deze opsomming representatief is Over welke

98

Deze twee categorieeumln ndash vogels en vissen ndash lijken echter toch niet zo vaak als

offergaven dienst hebben gedaan487

Het waren niet alleen de offerdieren zelf die geld kostten488 Vaak werd de priester

vergoed Men moest ook een vastgelegd bedrag betalen voor het hout om vuur te

maken In orakel- of helingsheiligdommen diende een consultatie betaald te worden

426 Mensenoffers

We hebben het hier alleen nog maar gehad over dierlijke offers Natuurlijk bestonden

er nog andere vormen

Mensenoffers werden aangeduid met werkwoorden met de wortel σφαγ- In de

Griekse mythologie wordt regelmatig een mensenoffer vermeld Dit is immers het

perfecte offer men offert het meest waardevolle Vaak was dit een jong knap meisje

uit een vooraanstaande familie De ceremonie verliep zoals die van de andere offers

We kennen echter verschillende voorbeelden van offers waarbij het meisje in extremis

vervangen wordt door een dier Denk maar aan het verhaal van Ifigeneia

In werkelijkheid zullen er niet zo veel mensenoffers zijn gebracht Deze praktijken

werden ook vaak in een ver verleden of bij vreemde volkeren gesitueerd Dit soort

offer werd altijd aan lsquohet anderersquo toegeschreven489 Het mensenoffer aan de goden

was een laatste redmiddel dat bijvoorbeeld gebruikt kon worden bij nationale crisis490

Dit soort offers werd ook soms gebracht aan de doden Een voorbeeld hiervan zien we

in de Ilias491 Achilles offert enkele Trojanen aan de overleden Patroklos

Een mensenoffer is een ἄδαιτος θυσία492 De aanwezigen aten niet van het geslachte

vlees Dit zou immers kannibalisme worden

tijd en plaats heeft men het hier We besloten echter om de opsomming hier toch te maken om enkele voorbeelden te geven 487 Powel 1995 p 463 488 Lupu 2003 p 332 en 339 489 DNP 7 1999 p 1255 490 Henrichs in Reverdin Grange 1981 p 233 491 Ilias XXIII175 Zie Rudhardt 1958 p 280 492 Georgoudi 1999 80

99

427 Plantaardige offers

Πέμματα τίς λιπόωντα τίς Ἄρεiuml τῷ πτολιπόρθῳ

βότρυς τίς δὲ ῥόδων θῆκεν ἐμοὶ κάλυκας

Νύμφαις ταῦτα φέροι τις ἀναιμάκτους δὲ θυηλὰς

οὐ δέχομαι βωμοῖς ὁ θρασύμητις Ἄρης493

Dit is een epigram uit de 1e eeuw geschreven door Leonidas van Alexandria Het

gedicht maakt duidelijk dat zowel dierlijke als plantaardige offers nog voorkwamen in

de 1e eeuw Het offer diende ook bij de god te passen Voor een heldhaftige

oorlogsgod als Ares moest bloed vloeien terwijl de lieflijke Nymfen eerder nood

hadden aan plantaardige offers

Bij lsquoplantaardigersquo offers ging het meestal om producten zoals olie honing kaas

en offerkoeken πόπανα πελανοί of πέμματα494 Op basis van het offer van een

bepaald district kunnen we de volgende samenstelling van zorsquon offer geven alle

soorten graan ndash gerst en tarwe - koekjes gedroogde vruchten olie wijn honing

sesamzaad papavers look en kaas495 In bovenstaand epigram worden ook druiven

en bloemen vernoemd Voor dit soort offers hanteerde men de termen θύω en

καθαγίζω496

Over het algemeen kunnen we in de Romeinse tijd een stijgende interesse vaststellen

voor bloedeloze offers We zagen al dat dit te maken had met de invloed van

filosofische stromingen zoals het neopythagorisme

493 Prof Demoen reikte ons dit epigram aan 6324 Leonidas van Alexandria In Duumlbner 1871 p 216-217 ldquoWie offerde voor mij Ares de Stedenverwoester glanzende cakejes en druiven Wie heeft voor mij een boeket rozen neergelegd Iemand mag dit naar de Nymfen dragen Ik de onverschrokken Ares ontvang geen bloedeloze offergaven op mijn altarenrdquo 494 Bremmer in Ogden 2007 p 138 495 Michon Un deacutecret du degraveme de Cholargos relatif aux Thesmophories Meacutemoires de lrsquoAcad eacutemie des inscriptions et des belles-lettres 13 1923 1-24 Aangehaald door Detienne in Detienne Vernant 1979 p 191 De informatie komt uit de beschrijving van een offer in het district Cholargos in 334 vC 496 Rudhardt 1958 p 249

100

428 ἀναθήματα

ldquoOfferings of consumable goods such as animals and cereals were frequently

accompanied by votive offerings of a durable material (wood clay metal stone)rdquo497

Een speciale vorm van offers zijn de votiefoffers of ἀναθήματα498 Deze geschenken

aan de goden kwamen voort uit het principe lsquodo ut desrsquo of lsquodabo ut desrsquo499 Om een

god te bedanken voor een behaalde overwinning de genezing van een ziekte of het

krijgen van een kind schonk men een bepaald voorwerp De schenkingen waren heel

verscheiden Het kon gaan van het offeren van een kledingsstuk of gebruiksvoorwerp

tot het bouwen van een tempel Soms werd een replica geofferd van het offerdier dat

geslacht was500 Op die manier bleef het bewijs van het offeren nog langere tijd

zichtbaar Het meest werden houten πίνακα of schrijftafeltjes geofferd Deze waren

immers niet duur

Voor helden bestonden speciale wijgeschenken meestal een relieumlf dat de held

afbeeldde als gewapende ridder of bij een banket501

Deze offers werden dan in de tempel gelegd of opgehangen De schenkingen konden

zowel door een particulier als door de stad worden gedaan Deze offers droegen een

inscriptie met de naam van de schenker Dit verhoogde natuurlijk zijn prestige

Daarenboven stelde de mens zich niet nederig op Ook al dankte hij de goden

bijvoorbeeld voor de behaalde overwinning toch had hij hier ook zelf deel aan502

Het opvallendste aan een dergelijk votiefoffer is dat dit een vrijwillige schenking is van

mensen die gelukkig zijn Deze schenkingen worden ook wel eens χαριστήρια of

dankoffers genoemd

497 van Straten 1995 p 53 498 Yerkes 1955 p 87-89 499 We zijn er ons van bewust dat dit een Romeins principe is dat wordt toegepast op een Grieks gebruik Toch lijkt deze uitdrukking ons hier op zijn plaats 500 van Straten 1995 p 53 501 van Straten 1995 p 93-94 502 Rudhardt 1958 p 214 ev

101

43 OFFEREN BIJ PAUSANIAS

We vinden in de Perieumlgesis veel beschrijvingen van offers terug Dit onderdeel van de

Griekse religie interesseerde Pausanias dus erg Dat is niet zo verwonderlijk Offers

waren immers cruciaal om de goden gunstig te stemmen Pausanias beschrijft zowel

offers die in een ver verleden gebracht werden als nog gangbare rituelen Volgens

Ekroth zijn 10 op de 25 vermeldingen van offers rituelen die nog plaatsvinden in

Pausaniasrsquo tijd503

Aangezien we niet meteen monografieeumln vonden over dit onderwerp hebben we zelf

onderzoek verricht504 Later vonden we een artikel van Pirenne-Delforge dat het

offeren bij Pausanias behandelde505 Ook enkele andere auteurs diepten een bepaald

ritueel uit dat in de Perieumlgesis beschreven staat506 We zullen daarom de structuur van

ons eigen onderzoek behouden maar dit steeds aanvullen met bevindingen uit de

andere artikels

Hoe hebben we dit onderzoek aangepakt We zijn op zoek gegaan naar alle

passages in de Perieumlgesis waarin Pausanias spreekt over offeren Omdat we deze

fragmenten niet allemaal konden behandelen hebben we ons toegespitst op een

lexicaal onderzoek en getracht te ontdekken of Pausanias bepaalde offertermen in

speciale contexten gebruikt Dit deden we voor θύω en ἐναγίζω

Uit de fragmenten kwamen twee passages naar voor waarin Pausanias vertelt dat hij

zelf een offer brengt In de overige gevallen gaat het steeds om offers van anderen

De inhoud van deze passages kunnen we indelen in de volgende categorieeumln de

aanleiding voor een offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

mensenoffers De fragmenten die we zullen geven hebben we geselecteerd op basis

van hun relevantie voor een beter begrip van offeren bij Pausanias Daarnaast

probren we aan de hand van deze passages de algemene theorie rond offeren te

toetsen aan het gebruik bij Pausanias

503 Ekroth 2002 p 122 504 Enkele auteurs halen wel voorbeelden uit de Perieumlgesis aan Rudhardt 1958 van Straten 1995 Piccaluga in Reverdin Grange 1981 Yerkes 1955 Detienne Vernant 1979 Lupu 2003 505 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 109-134 506

Stratiki bestudeert de cultus voor de helden in de Perieumlgesis Stratiki 2002 Bonnechegravere toont aan dat het merkwaardige ritueel in Orthia in feite geen overblijfsel is van een antiek mensenoffer (Pausanias III169-10) Bonnechere 1993 p 11-22 Bruit behandelt het plantaardige offer van Pausanias in Figalieuml (Pausanias VIII421-7) Bruit Pausanias agrave Phigalie Sacrifice non sanglants et discours ideacuteologique Meacutetis (1986) 71-96 Ekroth bestudeert de offers voor helden in de Perieumlgesis Ekroth Pausanias et les sacrificial rituals of Greek hero-cults p 145-158 in Haumlgg R (ed) Ancient Greek hero cult Stockholm 1999 Deze laatste twee artikel konden we spijtig genoeg niet bemachtigen

102

Voordat we fragmenten citeren willen we eerst even aangeven dat de offers die

Pausanias uitgebreid beschrijft niet noodzakelijk representatief zijn voor het Griekse

offergebruik507 Hij vermeldt deze rituelen omdat ze interessant en merkwaardig zijn

Dit moeten we altijd in het achterhoofd houden

Nu zullen we eerst die passages uit de tekst onderzoeken waarin Pausanias over zijn

eigen offers vertelt

431 Pausanias offert zelf

Pausanias brengt zelf twee keer een offer We zullen even naar deze passages kijken

Het eerste offer wordt vermeld in boek II dat Korinthe en zijn omgeving behandelt Na

een beschrijving van Epidauros maakt Pausanias een kleine digressie over Aigina

het eiland tegenover Epidauros Eerst heeft hij het over de legendarische koning

Aiakos en zijn verwezelijkingen Hierna beschrijft hij een heiligdom voor Zeus In dit

heiligdom bevinden zich de standbeelden van Auxesia en Damia

ldquoτοῦτο δὲ τὸ ἱερὸν λέγουσιν Αἰακὸν ποιῆσαι τῷ Διίmiddot τὰ δὲ ἐς τὴν Αὐξησίαν καὶ

Δαμίαν ὡς οὐχ ὗεν ὁ θεὸς Ἐπιδαυρίοις ὡς τὰ ξόανα ταῦτα ἐκ μαντείας

ἐποιήσαντο ἐλαίας παρrsquo Ἀθηναίων λαβόντες ὡς Ἐπιδαύριοι μὲν οὐκ

ἀπέφερον ἔτι Ἀθηναίοις ἃ ἐτάξαντο οἷα Αἰγινητῶν ἐχόντων τὰ ἀγάλματα

Ἀθηναίων δὲ ἀπώλοντο οἱ διαβάντες διὰ ταῦτα ἐς Αἴγιναν ταῦτα εἰπόντος

Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ γνώμην ἦν εὖ

προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 ldquoMen zegt dat dit heiligdom (dat van Zeus) gemaakt was door Aiakos voor Zeus Het verhaal over Auxesia en Damia hoe de god geen regen bracht voor de Epidaurieumlrs hoe ze overeenkomstig de orakelspreuk deze houten beelden maakten met olijfhout van de Atheners hoe de Epidaurieumlrs de Atheners niet meer betaalden wat was vastgelegd omdat de Aigineten de beelden zouden hebben hoe de Atheners die om die reden overstaken naar Aigina omkwamen deze dingen zal ik niet schrijven omdat Herodotos elk van die dingen al nauwkeurig vertelde en ze dus al goed verteld zijn Enkel dit zal ik vertellen namelijk dat ik de beelden zag en aan hen offerde zoals het de gewoonte is in Eleusis te offerenrdquo

Pausanias maakt hier gebruik van een praeteritio De reden voor zijn stilzwijgen is het

feit dat het verhaal al goed door Herodotos verteld is 508 Waarom haalt hij het hier dan

507 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 508 Herodotos vertelt ons over een ruzie tussen Athene en Aigina ldquoἘπιδαυρίοισι ἡ γῆ καρπὸν

οὐδένα ἀνεδίδουmiddot περὶ ταύτης ὦν τῆς συμφορῆς οἱ Ἐπιδαύριοι ἐχρέωντο ἐν Δελφοῖσιmiddot ἡ δὲ

Πυθίη σφέας ἐκέλευε Δαμίης τε καὶ Αὐξησίης ἀγάλματα ἱδρύσασθαι καί σφι

ἱδρυσαμένοισι ἄμεινον συνοίσεσθαιrdquo Deze beelden moesten gemaakt worden van hout van de olijfboom Dus vroeger de Epidaurieumlrs aan de inwoners van Athene of ze daar een olijfboom mochten omhakken ldquoΟἱ δὲ ἐπὶ τοῖσδε δώσειν ἔφασαν ἐπrsquo ᾧ ἀπάξουσι ἔτεος ἑκάστου τῇ

103

nog eens aan Misschien wil hij gewoon tonen dat hij over voldoende kennis beschikt

en dus het verhaal wel degelijk kent Anderzijds is het ook goed mogelijk dat

Pausanias het verhaal van Auxesia en Damia wil vertellen om te kunnen schrijven dat

hij aan hen offerde Op die manier wil hij zijn eigen pieumlteit benadrukken

Hij offert lsquoκαθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrsquo Wat kunnen we hieronder

verstaan We kunnen niet met zekerheid vertellen wat Pausanias hier exact offert

Wel weten we dat hij plantaardige offers bracht509 De offers aan Auxesia en Damia

waren offers voor chtonische goden Zij waren immers oude goden van de

vruchtbaarheid510

Het tweede offer brengt hij in Arkadia We hebben eerst wat voorgeschiedenis nodig

In Arkadia op de berg Elaios op 55 km van Figalia bevindt zich een grot die gewijd

is aan lsquode zwarte Demeterrsquo De bewoners vertellen het verhaal van Poseidon en

Demeter die samen een dochter hadden lsquoDespoinarsquo Nadat hun kind door Hades werd

geroofd zou Demeter zwarte rouwkleren hebben aangetrokken en een tijd in deze

grot hebben vertoefd Daarom wordt deze Demeter lsquozwartrsquo genoemd De inwoners

stelden voor haar in deze grot een beeld op De bewoners vertelden Pausanias

ldquo(φασὶν οἱ Φιγαλεῖς) πεποιῆσθαι δὲ οὕτω σφίσι τὸ ἄγαλμαmiddot καθέζεσθαι μὲν

ἐπὶ πέτρᾳ γυναικὶ δὲ ἐοικέναι τἄλλα πλὴν κεφαλήνmiddot κεφαλὴν δὲ καὶ κόμην

εἶχεν ἵππου καὶ δρακόντων τε καὶ ἄλλων θηρίων εἰκόνες προσεπεφύκεσαν τῇ

κεφαλῇmiddot χιτῶνα δὲ ἐνεδέδυτο καὶ ltἐςgt ἄκρους τοὺς πόδαςmiddot δελφὶς δὲ ἐπὶ τῆς

χειρὸς ἦν αὐτῇ περιστερὰ δὲ ἡ ὄρνις ἐπὶ τῇ ἑτέρᾳ ἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον

ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ τὰ ἐς μνήνην

δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424 ldquoHaar beeld (van Demeter) werd op de volgende wijze gemaakt Ze was gezeten op een rots geheel als vrouw behalve haar hoofd Ze had het hoofd en het haar van een paard Uit haar hoofd groeiden beeltenissen van slangen en andere wilde beesten Ze was gehuld in een kleed dat tot aan haar voeten reikte Op haar ene hand zat een dolfijn op haar andere een duif Waarom men dit houten beeld zo

Ἀθηναίῃ τε τῇ Πολιάδι ἱρὰ καὶ τῷ Ἐρεχθέϊ Zo gebeurde het en de misoogsten waren voorbij Even later kwamen de Aigineten in opstand tegen de Epidaurieumlrs die hen overheersten Ze verwoestten het land en namen zelfs de standbeelden van Auxesia en Damia mee ldquoΚλεφθέντων δὲ τῶνδε τῶν ἀγαλμάτων οἱ Ἐπιδαύριοι τοῖσι Ἀθηναίοισι τὰ συνέθεντο

οὐκέτι ἐπετέλεονmiddot πέμψαντες δὲ οἱ Ἀθηναῖοι ἐμήνιον τοῖσι Ἐπιδαυρίοισιmiddot οἱ δὲ ἀπέφαινον

λόγῳ ὡς οὐκ ἀδικέοιενmiddot ὅσον μὲν γὰρ χρόνον εἶχον τὰ ἀγάλματα ἐν τῇ χώρῃ ἐπιτελέειν τὰ

συνέθεντο ἐπεὶ δὲ ἐστερῆσθαι αὐτῶν οὐ δίκαιοι εἶναι ἀποφέρειν ἔτι ἀλλὰ τοὺς ἔχοντας

αὐτὰ Αἰγινήτας πρήσσεσθαι ἐκέλευον Daarop eisten de Atheners dat de Aigineten de standbeelden zouden teruggeven maar zij gingen daar niet op in Herodotos V82-84 509 Kirk in Reverdin Grange 1981 p 77 Hier kan men lezen dat de offers in Eleusis voornamelijk plantaardig waren Zie ook Detienne in Detienne Vernant 1979 p 198 ev Pirenne-Delforge suggereert dat Pausanias hier taarten zou offeren In Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 510 Levi 1971sup3 p 201

104

maakte is duidelijk voor elke man met gezond verstand en die een goed geheugen heeftrdquo

Dit beeld gaat verloren en wordt niet vervangen Uit woede maakt Demeter het land

onvruchtbaar Daarom raadpleegden de Figalieumlrs het orakel van Delfi waar ze als

opdracht krijgen een nieuw beeld te laten maken voor de godin Dit nam Onatas van

Aigina op zich Dat beeld dat er ongeveer hetzelfde uitzag als het oorspronkelijke

houten beeld wilde Pausanias zien

ldquo ταύτης μάλιστα ἐγὼ τῆς Δήμητρος ἕνεκα ἐς Φιγαλίαν ἀφικόμην καὶ ἔθυσα

τῇ θεῷ καθὰ καὶ οἱ ἐπιχώριοι νομίζουσιν οὐδένmiddot τὰ δὲ ἀπὸ τῶν δένδρων τῶν

ἡμέρων τά τε ἄλλα καὶ ἀμπέλου καρπὸν καὶ μελισσῶν τε κηρία καὶ ἐρίων τὰ

μὴ ἐς ἐργασίαν πω ἥκοντα ἀλλὰ ἔτι ἀνάπλεα τοῦ οἰσύπου ἃ τιθέασιν ἐπὶ τὸν

βωμὸν ltτὸνgt ᾠκοδομημένον πρὸ τοῦ σπηλαίου θέντες δὲ καταχέουσιν αὐτῶν

ἔλαιον ταῦτα ἰδιώταις τε ἀνδράσι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος Φιγαλέων τῷ κοινῷ

καθέστηκεν ἐς τὴν θυσίαν hellip τὸ δὲ ἄγαλμα τὸ ὑπὸ τοῦ Ὀνάτα ποιηθὲν οὔτε

ἦν κατrsquo ἐμὲ οὔτε εἰ ἐγένετο ἀρχὴν Φιγαλεῦσιν ἠπίσταντο οἱ πολλοίmiddot τῶν δὲ

ἐντυχόντων ἡμῖν ἔλεγεν ὁ πρεσβύτατος γενεαῖς πρότερον τρισὶν ἢ κατrsquo αὐτὸν

ἐμπεσεῖν ἐς τὸ ἄγαλμα ἐκ τοῦ ὀρόφου πέτρας ὑπὸ τούτων δὲ καταγῆναι καὶ

ἐς ἅπαν ἔφασκεν αὐτὸ ἀφανισθῆναιmiddot καὶ ἔν γε τῷ ὀρόφῳ δῆλα καὶ ἡμῖν ἔτι ἦν

καθὰ ἀπερρώγεσαν αἱ πέτραιrdquo Pausanias VIII 42 11-13 ldquoHet was vooral voor deze Demeter dat ik naar Figalia was gekomen Ik bracht zoals de inwoners ook daar plegen te doen geen brandoffer voor de godin Het is de gewoonte druiven en andere vruchten van bomen te offeren evenals honingkoeken en onbewerkte wol die nog vol is met schapenvet Dat plaatsen ze op het altaar dat voacuteoacuter de grot is opgericht Nadat ze het erop hebben gelegd gieten ze er olijfolie over Dit offer doen de gewone mensen en ook de gemeenschap van Figalia elk jaar hellip Het beeld dat door Onatas gemaakt werd bestond al niet meer in mijn tijd De meeste Figalieumlrs wisten niet of het er vroeger was geweest De oudste persoon echter die ik tegenkwam vertelde me dat drie generaties voacuteoacuter zijn tijd stenen van het dak op het beeld waren gevallen Hij zei dat het beeld hierdoor gebroken was en helemaal vernield In het dak was het inderdaad ook voor mij nog duidelijk te zien waar de stenen eruit waren gevallenrdquo

Pausanias offert hier dus aan de zwarte Demeter in Figalia Deze passage is in vele

opzichten interessant Vooreerst is het niet toevallig dat Pausanias net deze godin

uitkiest om zijn offer aan te brengen Demeter staat bij hem hoog in aanzien evenals

haar geheimzinnige Dochter511

Pausanias beschrijft het oude beeld van Demeter dat helemaal verloren is gegaan

Hij voegt eraan toe dat het duidelijk is voor elke verstandige persoon die de tradities

kent waarom dit beeld er zo uitzag Over welke tradities heeft Pausanias het hier512

Zoals gezegd is Arkadia de meest afgelegen streek van Griekenland waar nog vele

oude tradities bewaard bleven Dit zien we ook in deze passage De inwoners

511 Zie supra ivm de Mysterieumln in Eleusis 512 We baseren ons op Levi 19714 p 476

105

vertellen hier nog het verhaal van Demeter en Poseidon die samen een kind

hadden513 Wat de gedaante van dit kind betreft wijken ze wel af van de oude

tradities Dit kind zou geen paard zijn maar een meisje Despoina Hiermee wordt dan

het verhaal van Demeters verblijf op aarde geassimileerd Ze zou in een grot in

Arkadia hebben verbleven Dit wijkt weer af van de traditionele versie als zou Demeter

op aarde hebben vertoefd bij koning Keleos in Eleusis

Het beeld had het hoofd en haar van een paard Dit heeft te maken met Poseidon De

oudste tradities associeerden deze man van Demeter met paarden514 Ook Demeter

zelf wordt wel eens met paarden geassocieerd Zo zien we haar op de fries van het

Parthenon afgebeeld op een paardenvel gezeten De slangen die uit haar hoofd

komen houden verband met het feit dat ze oorspronkelijk een chtonische godheid

was De dolfijn wordt dan weer geassocieerd met Poseidon terwijl de duif aan

Demeter zelf gerelateerd wordt Al deze verwijzingen komen uit oude tradities die aan

lsquoverstandige mannenrsquo dus nog bekend waren

Vervolgens toont Pausanias aan welke macht Demeter bezit Toen haar

oorspronkelijke beeld verloren ging en haar cultus verwaarloosd werd berokkende ze

de mensen op aarde veel leed Zoals we vaak zien in de Griekse verhalen biedt een

orakeluitspraak de oplossing Deze gelastte de inwoners Demeter in ere te herstellen

Men vereerde Demeter terug boven alle goden en liet een nieuw beeld bouwen515

Het is merkwaardig dat Pausanias speciaal naar Figalia gaat om dit beeld van

Onatas te zien Het was immers al verloren gegaan Wist Pausanias dit op voorhand

niet of was hij wel op de hoogte In dat laatste geval kunnen we aannemen dat deze

plaats voor Pausanias heilig of speciaal bleef zelfs nadat het beeld was verdwenen

Het offer zelf wordt door Pausanias maar heel kort beschreven Pausanias offert

volgens de plaatselijke traditie geen dierlijk offer dus Er wordt ook niet met wijn

geplengd Dit offer past bij een oude vruchtbaarheidsgodin zoals Demeter Volgens de

traditie werden er vroeger immers steeds offers zonder wijn ndash νηφάλια ndash gebracht

513 In de latere versie die bekender is geworden heeft Demeter met Zeus een dochter Persefone 514 Pausanias schrijft dit zelf ὠνομάσθαι δὲ Ἵππιον τὸν θεὸν πείθοιτο μὲν ἄν τις καὶ ἐπrsquo

αἰτίαις ἄλλαιςmiddot ἐγὼ δὲ εὑρετὴν ἱππικῆς ὄντα ἀπὸ τούτου σχεῖν καὶ τὸ ὄνομα εἰκάζω

Ὅμηρος μέν γε ἐν ἵππων ἄθλοις Μενελάῳ κατὰ τοῦ θεοῦ τούτου πρόκλησιν

περιέθηκεν ὅρκουmiddot ἵππων ἁψάμενος γαιήοχον ἐννοσίγαιον ὄμνυθι μηδὲν ἑκὼν τὸ ἐμὸν

δόλῳ ἅρμα πεδῆσαι Πάμφως δέ ὃς Ἀθηναίοις τοὺς ἀρχαιοτάτους ltτῶνgt ὕμνων ἐποίησεν

εἶναί φησι τὸν Ποσειδῶνα ἵππων τε δωτῆρα νεῶν τrsquo ἰθυκρηδέμνων οὕτω διὰ τὴν ἱππικὴν

καὶ οὐκ ἀπὸ ἑτέρας προφάσεως τὸ ὄνομα ἔσχηκενrdquo Pausanias VII219 515 Hierna volgt een uitweiding over de werken van Onatas Dit is een goed voorbeeld van het feit dat Pausanias de topografische volgorde soms doorbreekt om parallellen aan te halen

106

We zien dat zowel particulieren als de gemeenschap kunnen offeren Dit offer van de

stad Figalia gebeurt eacuteeacutenmaal per jaar

In de tien boeken zien we Pausanias maar twee keer offeren Is het toeval dat dit op

deze plaatsen gebeurde of voelde hij hier een opvallende pieumlteit Daar kunnen we

alleen maar over speculeren Demeter stond zoals gezegd bij Pausanias in hoog

aanzien Ook het eerste offer bracht hij aan oude goden van de vruchtbaarheid Hij

lijkt dus vooral aangetrokken tot deze chtonische goden Bovendien offert hij tweemaal

plantaardig Dit zou kunnen impliceren dat hij minder interesse had in dierlijke offers

We zullen ook zien dat hij mensenoffers ndash nog een stapje verder ndash afkeurt

We vonden een bevestiging voor deze stelling516 In boek VIII heeft Pausanias het

over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat Lykaon een tijdgenoot was van

Kekrops maar dat Kekrops lsquoverstandiger was dan Lykaon inzake religiersquo Kekrops was

immers de eerste die Zeus tot oppergod benoemde Bovendien stelde hij plantaardige

offers in

ldquoδοκῶ δὲ ἔγωγε Κέκροπι ἡλικίαν τῷ βασιλεύσαντι Ἀθηναίων καὶ Λυκάονι

εἶναι τὴν αὐτήν σοφίᾳ δὲ οὐχ ὁμοίᾳ σφᾶς ἐς τὸ θεῖον χρήσασθαι ὁ μὲν γὰρ

Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων μὲν ἠξίωσεν

οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ πελάνους

καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII22-3 ldquoIk meen dat Kekrops de koning van de Atheners even oud was als Lykaon maar dat ze inzake religie niet even wijs waren Hij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

Natuurlijk moeten we rekening houden met het feit dat Pausanias eerst schrijft dat

Kekrops de eerste was die Zeus de oppergod noemde Dit zou al een reden kunnen

zijn om hem verstandiger te achten We moeten echter nog een tweede en

belangrijker feit in rekening brengen Na dit fragment haalt Pausanias aan dat Lykaon

een mensenoffer hield Tegen mensenoffers is Pausanias zeker gekant Het kan dus

zijn dat hij het plantaardige offer van Kekpros stelt tegenover het mensenoffer van

Lykaon In dat geval krijgt het eerste offer Pausaniasrsquo voorkeur Over dierlijke offers

wordt hier niet gesproken Maar net omdat de vergelijking gemaakt wordt met een

plantaardig offer - en niet met een dierlijk offer - zouden we toch kunnen concluderen

dat Pausanias net plantaardige offers lsquoverstandigerrsquo vindt

516 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 129

107

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω

We bespraken reeds het verschil tussen θύω en ἐναγίζω in de loop van de

geschiedenis Ook Pausanias hanteert deze twee termen In enkele interessante

passages komt het verschil in betekenis tussen deze twee werkwoorden goed tot

uiting

De volgende passage behandelt Sikyon517 Pausanias bevindt zich in het centrum

binnen de zone met alle tempels Hier staat ook een tempel voor Herakles Naar

aanleiding van dit heiligdom beschrijft Pausanias de plaatselijke offergewoontes op

het festival

ldquoΦαῖστον ἐν Σικυωνίᾳ λέγουσιν ἐλθόντα καταλαβεῖν Ἡρακλεῖ σφᾶς ὡς ἥρωι

ἐναγίζονταςmiddot οὔκουν ἠξίου δρᾶν οὐδὲν ὁ Φαῖστος τῶν αὐτῶν ἀλλrsquo ὡς θεῷ

θύειν καὶ νῦν ἔτι ἄρνα οἱ Σικυώνιοι σφάξαντες καὶ τοὺς μηροὺς ἐπὶ τοῦ

βωμοῦ καύσαντες τὰ μὲν ἐσθίουσιν ὡς ἀπὸ ἱερείου τὰ δὲ ὡς ἥρωι τῶν κρεῶν

ἐναγίζουσιrdquo Pausanias II101 ldquoMen zegt dat Faistos naar Sikyon kwam en de mensen zag offeren aan Herakles als held Faistos weigerde iets dergelijks te doen Hij offerde aan hem als aan een god Ook nu nog slachten de Sikyonieumlrs een lam en verbranden de schenkels op het altaar terwijl ze het ene deel van het vlees opeten als van een offerdier aan een god en het andere deel offeren als aan een heldrdquo

Kunnen we het verschil beter duidelijk maken Niet alleen het woordgebruik verschilt

maar ook het offer zelf Bij een offer aan Herakles als god eet men een deel van het

vlees zelf op bij een offer voor de held Herakles wordt alles verbrand en volledig

vernietigd Het is echter wel opmerkelijk dat eenzelfde offerdier blijkbaar voor beide

rituelen gebruikt kan worden518

Ook de volgende passage illustreert heel goed het verschil tussen offers aan mensen

en goden519

Kleomedes had tijdens de Spelen in Olympia zijn tegenstander vermoord in een

bokswedstrijd Hij werd beschuldigd vals te hebben gespeeld en werd zonder prijs

naar huis gestuurd Uit woede deed hij daar een school instorten - door de centrale

steunpilaar om te stoten - zodat 60 kinderen onder het puin bedolven werden

Kleomedes zocht in het heiligdom van Athena bescherming tegen de woedende

517 Zie ook Pirennnne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 120 518 Zie Ekroth 2002 p 101 519 Ook Ekroth citeert deze passage Volgens haar is de belangrijkste reden om lsquoheldrsquo genoemd te worden extreem zijn geweest in het leven of in de dood Ekroth in Ogden 2007 p 104-105

108

menigte Hij kroop in een kist en toen de inwoners deze openden bleek ze leeg te

zijn Daarom raadpleegden de inwoners een orakel Ze kregen het volgende

antwoord

ldquo ὕστατος ἡρώων Κλεομήδης Ἀστυπαλαιεύς ὃν θυσίαις τιμᾶltθrsquo ἅgtτε μηκέτι

θνητὸν ἐόνταrdquo Pausanias VI98 ldquoDe laatste held is Kleomedes van Astypalaieus Eer hem met offers omdat hij niet meer sterfelijk isrdquo

Aangezien Kleomedes niet langer als held wordt beschouwd maar nu ook als god is

op hem het werkwoord θύω van toepassing

Pausanias vertelt hier wie bepaalde offers instelde in Messene We zien offeren aan

de rivier als aan een god en aan Eurytos als aan een held

ldquoΣυβότας δὲ ὁ Δωτάδα τῷ τε ποταμῷ κατεστήσατο τῷ Παμίσῳ κατὰ ἔτος

ἕκαστον θύειν τὸν βασιλεύοντα καὶ Εὐρύτῳ τῷ Μελανέως ἐναγίζειν ἐν

Οἰχαλίᾳ πρὸ τῆς τελετῆς τῶν Μεγάλων θεῶν ἀγομένης ἔτι ἐν Ἀνδανίᾳrdquo Pausanias IV310 ldquoSybotas de zoon van Dotadas stelde het jaarlijkse offer in van de koning aan de rivier Pamisos evenals de offers aan Eurytos de zoon van Melaneos in Oichalia voacuteoacuter de Mysterieumln van de Grote Godinnen die nog altijd in Andania gehouden wordenrdquo

De volgende passus speelt zich af in Amyklai in Lakonia In het centrum staan

bronzen drievoeten en een troon die Pausanias uitgebreid beschrijft De troon bestaat

uit verschillende delen Tussen de zitplaatsen zijn standbeelden opgesteld Het

voetstuk van zorsquon beeld is gemaakt in de vorm van een altaar Men vertelt dat daarin

Hyakinthos is opgebaard520 Daarom heeft op de Hyakinthia het volgende ritueel

plaats

ldquoκαὶ Ὑακινθίοις πρὸ τῆς τοῦ Ἀπόλλωνος θυσίας ἐς τοῦτον Ὑακίνθῳ τὸν

βωμὸν διὰ θύρας χαλκῆς ἐναγίζουσινmiddotrdquo Pausanias III193 ldquoTijdens de Hyakinthia offert men voacuteoacuter het offer aan Apollo op dit altaar aan Hyakinthos door een bronzen deurrdquo

Ook hier verschilt het vocabularium dat gehanteerd wordt bij de mens Hyakinthos

tegenover dat van de god Apollon 520 In de eerder vermelde opdeling van Stratiki is Hyakinthos een stichter-held Hij heeft zijn heiligdom in de stad Het is een lokale god die later als held wordt vereerd Stratiki 2002 p 76

109

Langs de weg van Megalopolis naar Messene staat een heiligdom voor de lsquoManiairsquo521

Dit is volgens Pausanias een bijnaam voor de Eumeniden Hier maakten deze

godinnen Orestes immers zo gek na het doden van zijn moeder dat hij zijn eigen

vinger afbeet Deze passage geeft ons inzicht in de manier waarop de Grieken hun

goden indeelden De zwarte Eumeniden symboliseren voor Orestes de chtonische

goden Zij brengen onheil en moeten met offers bedaard worden De witte Eumeniden

daarentegen zijn voor hem goede godinnen Hen dankt hij voor het goede dat hem

overkomt

ldquo πεποίηται δὲ Εὐμενίσι καὶ αὐτόθι ἱερόν ταύτας τὰς θεάς ἡνίκα τὸν Ὀρέστην

ἔκφρονα ἔμελλον ποιήσειν φασὶν αὐτῷ φανῆναι μελαίναςmiddot ὡς δὲ ἀπέφαγε

τὸν δάκτυλον τὰς δὲ αὖθις δοκεῖν οἱ λευκὰς εἶναι καὶ αὐτὸν σωφρονῆσαί τε

ἐπὶ τῇ θέᾳ καὶ οὕτω ταῖς μὲν ἐνήγισεν ἀποτρέπων τὸ μήνιμα αὐτῶν ταῖς δὲ

ἔθυσε ταῖς λευκαῖςrdquo Pausanias VIII343 ldquoHier werd een heiligdom voor de Eumeniden opgericht Men zegt dat deze godinnen toen ze op het punt stonden om Orestes buiten zinnen te brengen aan hem zwart schenen Toen hij zijn vinger had afgebeten echter schenen ze hem opnieuw wit te zijn en door het zien kwam hij terug bij zinnen Daarom offerde hij aan de enen om hun wraak af te weren en aan de anderen offerde hij als aan goden ldquo

In strikte zin is θύω dus van toepassing op de goden en ἐναγίζω op helden We zullen

echter zien dat Pausanias vaak afwijkt van deze indeling De term θύω krijgt bij hem

een algemeen karakter en kan voor verschillende doeleinden gebruikt worden

Ἐναγίζω daarentegen is enkel van toepassing op offers voor mensen en ndash

uitzonderlijk ndash chtonische godheden die helemaal vernietigd worden Het gebruik van

de term hangt dus zowel af van het statuut van de bestemmeling als van de soort

actie die ondernomen wordt Wanneer er van het offer wordt gegeten wordt er nooit

van ἐναγίζω gesproken 522

Wanneer Pausanias offers aan helden bespreekt gebruikt hij even vaak de term θύω

als ἐναγίζω523 Volgens Ekroth hanteert hij steeds de term ἐναγίζω wanneer hij

expliciet het graf of het begraafritueel vernoemd In de andere gevallen wanneer hij

het heeft over een heiligdom of altaar spreekt hij over θύω

Pirenne-Delforge meent dat dit fragment over de Eumeniden een uitzondering is op

de algemene theorie In deze passage worden het apotropeiumlsche offer en het

521 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 125 522 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132-133 523 Ekroth 2002 p 125

110

zoenoffer tegenover elkaar geplaatst Ze meent echter dat eacuteeacuten enkel voorbeeld de

algemene theorie niet onderuit kan halen

4321 ἐναγίζω

We treffen bij Pausanias 29 keer de term ἐναγίζω aan524 Het gebruik van de term is

min of meer gelijkmatig verdeeld over de 10 boeken Opvallend is dat deze term

slechts eacuteeacutenmaal wordt gebruikt om offers voor chtonische goden aan te duiden Alle

andere passages hebben betrekking op offers aan helden of gewone mensen die

vereerd worden Vooral deze laatste categorie verdient aandacht In bepaalde

passages lezen we dat personen vereerd worden op aanraden van een orakel Deze

mensen werden echter gedurende hun leven niet als held beschouwd Vaak hadden

ze zelfs schandelijke daden zoals moord op hun geweten De goden lijken hen echter

na hun dood vergiffenis te hebben geschonken

We geven enkele voorbeelden die samen een representatief beeld vormen van het

gebruik van ἐναγίζω bij Pausanias

Pausanias vertelt de geschiedenis van het eiland Theras Het werd genoemd naar zijn

stichter Daarom offeren de inwoners nog steeds aan hem

ldquoκαὶ Θήρας μὲν τῇ τε νήσῳ μετέβαλεν ἀφrsquo ἑαυτοῦ τὸ ὄνομα καί οἱ καὶ νῦν ἔτι

οἱ Θηραῖοι κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν ὡς οἰκιστῇmiddotrdquo Pausanias III18 ldquoTheras veranderde de naam van het eiland in de zijne Aan hem brengen ook nu nog de inwoners van Theras elk jaar offers als aan de stichterrdquo

In Pisa ligt de graftombe van de vrijers van Hippodameia gedood door Oinomaos

Pelops richtte voor hen een monument op en stelde offers in

ldquo τούτοις μέν δὴ ἐνταῦθά ἐστι τὸ μνῆμα καὶ τὸν Πέλοπα ἡνίκα τῶν Πισαίων

ἔσχε τὴν ἀρχήν φασὶν ἐναγίζειν αὐτοῖς ἀνὰ πᾶν ἔτοςrdquo Pausanias VI2111

524

ἐναγίζειν IV310 IV323 VI2111 VII1714 VIII237 IX515 IX183 IX184 ἐναγίζει V44 ἐναγίζουσιν II117 III18 III193 VII1910 VII241 VIII1410 VIII1412 VIII412 IX385 X246 ἐναγίζουσι I44 II101 II203 VII178 VII209 IX296 ἐναγιζόντων IX183 ἐναγίζοντας II101 ἐνήγιζε IX136 ἐνήγισεν VIII343 Ook Pirenne-Delforge maakt deze optelsom Ze voegt er evenwel eacuteeacuten passage aan toen waarin ἐναγισμός voorkomt V42 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 121

111

ldquoVoor deze personen bevindt zich hier een gedenkteken Men zegt dat Pelops wanneer hij heerser was geworden over de mensen van Pisa elk jaar aan hen offerde

Dicht bij Kondylea staat een tempel voor Artemis525 Ooit waren kinderen daar aan het

spelen Ze bonden een touw rond de nek van het beeld van de godin en zeiden dat ze

gewurgd was De inwoners bekogelden de kinderen vervolgens met stenen en

doodden hen Hierop werden de vrouwen ziek en brachten dode kinderen ter wereld

Het orakel raadde hen vervolgens aan de gestenigde kinderen te begraven en elk jaar

aan hen te offeren als aan helden Volgens Ekroth waren de offers aan de kinderen

nodig omdat ze geen behoorlijke begrafenis hadden gekregen526

ldquoἐς ὃ ἡ Πυθία θάψαι τε τὰ παιδία ἀνεῖπε καὶ ἐναγίζειν αὐτοῖς κατὰ ἔτοςmiddot

ἀποθανεῖν γὰρ αὐτὰ οὐ σὺν δίκῃrdquo Pausanias VIII237 ldquo (Dit gebeurde) tot op het moment dat de Pythia oplegde de kinderen te begraven en elk jaar aan hen te offerenrdquo

In Delfi bevindt zich het graf van Neoptolemos Achillesrsquo zoon Aan hem worden elk

jaarlijks offers gebracht

ldquoἐξελθόντι δὲ τοῦ ναοῦ καὶ τραπέντι ἐς ἀριστερὰ περίβολός ἐστι καὶ

Νεοπτολέμου τοῦ Ἀχιλλέως ἐν αὐτῷ τάφοςmiddot καί οἱ κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν οἱ

Δελφοίrdquo Pausanias X246 ldquoWanneer je de tempel verlaat en naar links draait staat daar een omheining met het graf van Neoptomelos Achilleusrsquo zoon De Delfieumlrs offeren elk jaar aan hemrdquo

4322 θύω

We treffen meer dan honderd keer de term θυσία of een vorm van θύω aan527

Net zoals andere auteurs gebruikt dus ook Pausanias de term θύω heel ruim zowel

voor offers aan goden als aan helden Deze term wordt zowel gebruikt voor dierlijke

en plantaardige offers als voor offers die helemaal verbrand worden528

Volgens Pirenne-Delforge vermeldt Pausanias vier types θυσία-offers Hij beschrijft

het kunstwerk dat een offer of offerdier uitbeeldt Op andere plaatsen maakt het offer

525 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 124 526 Ekroth 2002 p 96 527 Pirenne-Delforge maakte de complete optelsom 165 keer een vorm van θύω en 79 keer θυσία Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 113 528 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132

112

gewoon deel uit van een verhaal dat hij vertelt Soms vertelt hij een aitiologisch

verhaal Hij beschrijft ten slotte ook bepaalde offers die in zijn tijd nog in gebruik zijn

Wij deelden de offers echter in twee categorieeumln in We geven eerst enkele

voorbeelden van het gebruik van deze term voor de goden Daarna zullen we zien dat

θύω ook in ruimere zin gebruikt wordt

Offers aan de goden

De Lakedaimonieumlrs willen een expeditie ondernemen tegen de Perzen Voor zijn

vertrek wil hun leider Agesilaos eerst aan Artemis offeren om een succesvolle tocht te

vragen

ldquoἀφίκετο ἐς Αὐλίδα τῇ Ἀρτέμιδι θύσων ὅτι καὶ Ἀγαμέμνων

ἐνταῦθα ἱλασάμενος τὴν θεὸν τὸν ἐς Τροίαν στόλον ἤγαγενrdquo Pausanias III93 ldquoHij kwam aan in Aulis om te offeren aan Artemis omdat ook Agamemnon nadat hij daar de godin gesmeekt had de vloot naar Troje had geleidrdquo

In Hermione bevindt zich een heiligdom voor Eileithyia Aan haar offeren de inwoners

elke dag

ldquoἄλλως μὲν δὴ κατὰ ἡμέραν ἑκάστην καὶ θυσίαις καὶ θυμιάμασι μεγάλως τὴν

θεὸν ἱλάσκονταιmiddotrdquo Pausanias II3511 ldquoBovendien stemmen ze elke dag met offers en geuren de godin zeer gunstigrdquo

Op de berg Lykaon in Arkadia staat een altaar voor Zeus Lykaos De offerceremonie

lijkt geheim te zijn en Pausanias gaat er dus niet in detail op in

ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν ἐν ἀπορρήτῳmiddotrdquo Pausanias VIII387 ldquo Op dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaiosrdquo

In deze voorbeelden wordt de term θύω in zijn enge betekenis gebruikt dit is het

offeren aan de goden De betekenis van θύω is echter meestal ruimer zoals in de

volgende voorbeelden

113

Offers aan mensen of voorwerpen

In Korinthe staat de graftombe van de kinderen van Medea Nadat deze kinderen op

aanstoken van Medea dodelijke geschenken hadden gebracht aan Glauke hun

stiefmoeder werden ze door de inwoners van Korinthe gestenigd Omdat de kinderen

onschuldig vermoord waren stierven ook alle babyrsquos in Korinthe totdat de inwoners

aan Medearsquos kinderen offerden529

ldquoἅτε δὲ τοῦ θανάτου βιαίου καὶ οὐ σὺν τῷ δικαίῳ γενομένου τὰ τέκνα

Κορινθίων τὰ νήπια ὑπrsquo αὐτῶν ἐφθείρετο πρὶν ἢ χρήσαντος τοῦ θεοῦ θυσίαι

τε αὐτοῖς ἐπέτειοι κατέστησαν καὶ Δεῖμα ἐπεστάθη rdquo Pausanias II 37 ldquoOmdat hun dood (van Mermeros en Feres de kinderen van Medea) gewelddadig was en niet gerechtvaardigd werden de babyrsquos van de Korinthieumlrs gedood door hen totdat men door een orakelspraak van de god jaarlijkse offers voor hen instelde en (een standbeeld van) Verschrikking werd opgerichtrdquo

Op de weg van Sparta naar Arkadia staat een heiligdom voor Achilles Hier brengen

de jongeren die aan een sportwedstijd gaan deelnemen offers

ldquoἀνοίγειν δὲ αὐτὸ οὐ νομίζουσινmiddot ὁπόσοι δrsquo ἂν τῶν ἐφήβων ἀγωνιεῖσθαι

μέλλωσιν ἐν τῷ Πλατανιστᾷ καθέστηκεν αὐτοῖς τῷ Ἀχιλλεῖ πρὸ τῆς μάχης

θύεινrdquo Pausanias III208 ldquoHet is niet de gewoonte dat dit (heiligdom) open is Alle jongeren echter die van plan zijn deel te nemen aan de wedstrijd in Platanistas kunnen aan Achilleus offeren voor de wedstrijdrdquo

In Chaironeia bevindt zich de scepter die door Homeros in de Ilias uitgebreid wordt

beschreven530 De scepter is voor de inwoners zeer belangrijk owv zijn geschiedenis

en omdat er bepaalde eigenschappen aan worden toegeschreven Zo zouden de

Fokieumlrs in het verleden met deze scepter goud hebben ontdekt De scepter bevindt

zich niet in een tempel maar wordt door de priesters thuis bewaard

ldquoναὸς δὲ οὐκ ἔστιν αὐτῷ δημοσίᾳ πεποιημένος ἀλλὰ κατὰ ἔτος ἕκαστον ὁ

ἱερώμενος ἐν οἰκήματι ἔχει τὸ σκῆπτρονmiddot καί οἱ θυσίαι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν

θύονται καὶ τράπεζα παράκειται παντοδαπῶν κρεῶν καὶ πεμμάτων

πλήρηςrdquo Pausanias IX4012 ldquoEr is geen openbare tempel voor gemaakt maar een priester houdt elke keer een jaar lang de scepter in huis En elke dag worden er offers aan gebracht en ernaast staat een tafel vol met allerlei soorten vlees en gebakrdquo

529 Stratiki classeert deze kinderen onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87 530 Ilias 2101 ev

114

Het is toch wel zeer merkwaardig dat niet alleen voor mensen een terminologie wordt

gebruikt die oorspronkelijk alleen op de goden van toepassing was maar ook voor

materieumlle voorwerpen zoals deze scepter

433 Een selectie van passages

Tot nu toe hebben we ons alleen toegespitst op het lexicale verschil tussen de

offertermen Nu zullen we op zoek gaan naar de passages in de Perieumlgesis die meer

informatie geven over deze offers We delen de voorbeelden in vijf categorieeumln in de

aanleiding voor een (eerste) offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

ten slotte mensenoffers De passages zullen de algemene theorie rond offeren

illustreren of merkwaardige rituelen behandelen

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer531

Dichtbij Hermione staat een ommuurd heiligdom voor Afrodite Net buiten de muur

staat een tempel voor Poseidon Deze werd boos op de inwoners en maakte het land

onvruchtbaar De reden voor de wrok van Poseidon vermeldt Pausanias niet

Waarschijnlijk was Poseidons cultus verwaarloosd en was hij hiedoor vertoornd Na

het brengen van offers was hij de mensen meteen weer goed gezind

We zeiden eerder al dat de Olympische goden goedaardig zijn maar soms in woede

kunnen uitbarsten Deze passage illustreert dit

ldquoἔστι δὲ ἔξω τείχους καὶ Ποσειδῶνος ἱερὸν Φυταλμίουmiddot μηνίσαντα γάρ σφισι

τὸν Ποσειδῶνα ποιεῖν φασιν ἄκαρπον τὴν χώραν ἅλμης ἐς τὰ σπέρματα καὶ

τῶν φυτῶν τὰς ῥίζας καθικνουμένης ἐς ὃ θυσίαις τε εἴξας καὶ εὐχαῖς οὐκέτι

ἅλμην ἀνῆκεν ἐς τὴν γῆνrdquo Pausanias II328 ldquoBuiten de muur is een heiligdom voor Poseidon de Vaderlandse Men zegt immers dat Poseidon toen hij boos was op hen het land onvruchtbaar maakte Zout water bereikte het graan en de wortels van de planten tot op het moment dat hij gehoor gaf aan de gebeden en het zeewater niet meer toeliet op de aarderdquo

In Troiumlzen staat een heiligdom voor Hippolytos532 Aan hem worden offers gebracht

Een reden voor het instellen van deze offers geeft Pausanias niet maar hij vindt het

merkwaardig genoeg om de naam te citeren van wie als eerste offerde Diomedes Dit

531 Naast de voorbeelden die wij hier geven haalt Pirenne-Delforge nog andere passages aan II154 IV39-10 V17 V131-2 IX351 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 532 Hippolytos klasseert Stratiki onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87

115

geldt ook voor het volgende voorbeeld dat zich afspeelt in Boiotieuml op de berg

Helikon533

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddotrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze dingen maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytosrdquo

ldquoθῦσαι δὲ ἐν Ἑλικῶνι Μούσαις πρώτους καὶ ἐπονομάσαι τὸ ὄρος ἱερὸν εἶναι

Μουσῶν Ἐφιάλτην καὶ Ὦτον λέγουσινmiddotrdquo Pausanias IX291 ldquoMen zegt dat Efialtes en Otos de eersten waren die op de Helikon aan de Muzen offerden en de berg gewijd noemden aan de Muzenrdquo

Vaak wordt ook geofferd om de goden te bedanken in dit geval voor een behaalde

overwinning Het verhaal gaat als volgt De Thessalieumlr Epopeus wordt koning van

Sikyon Tijdens zijn regering vallen vijandige troepen van Thebe het land binnen

Epopeus won de veldslag en als dank bouwt hij een tempel voor Athena

ldquoἘπωπεὺς δὲ τὸ μὲν παραυτίκα ἐπινίκια ἔθυε καὶ Ἀθηνᾶς ᾠκοδόμει ναόνrdquo Pausanias II63 ldquoEpopeus offerde dadelijk voor zijn overwinning en bouwde een tempel voor Athenardquo

4332 De ceremonie

De volgende passage speelt zich af in Athene534 Pausanias beschrijft enkele

standbeelden die volgens hem staaltjes zijn van echt vakmanschap Eeacuten van deze

beelden stelt Zeus voor Pausanias voegt er aan toe welke offergewoontes bij dat

beeld horen Dit offer is interessant om van twee redenen Vooreerst gaat het om een

combinatie van een dierlijk en een plantaardig offer Men strooit graan op het altaar en

laat de offerdieren los zodat ze van het graan eten Aangezien het dier eerst het graan

moet opeten worden zowel dier als graan geofferd535 Bovendien maken we hier

kennis met een speciale priester die zelfs een eigen naam had de lsquorunderslachterrsquo

533 Dit voorbeeld vinden we ook terug in Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 en Stratiki 2002 p 91 534 Ook Pirenne-Delforge haalt deze passage aan in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 535 Volgens Burkert houdt dit offer verband met een oude schuldgedachte De dieren moeten gedood worden omdat ze zich te goed doen aan het plantaardige offer Bremmer in Ogden 2007 p 142

116

Nadien brengen de aanwezigen de bijl voor het gerecht omdat dit voorwerp het dier

had gedood Niet de priester maar de bijl was schuldig De functies bij deze

ceremonie lagen dus op voorhand vast Dit oude ritueel vond plaats op het Atheense

festival Dipolieia536

ldquoκαὶ Διός ἐστιν ἄγαλμα τό τε Λ ε ω χ ά ρ ο υ ς καὶ ὁ ὀνομαζόμενος Πολιεύς ᾧ

τὰ καθεστηκότα ἐς τὴν θυσίαν γράφων τὴν ἐπrsquo αὐτοῖς λεγομένην αἰτίαν οὐ

γράφω τοῦ Διὸς τοῦ Πολιέως κριθὰς καταθέντες ἐπὶ τὸν βωμὸν μεμιγμένας

πυροῖς οὐδεμίαν ἔχουσι φυλακήνmiddot ὁ βοῦς δέ ὃν ἐς τὴν θυσίαν ἑτοιμάσαντες

φυλάσσουσιν ἅπτεται τῶν σπερμάτων φοιτῶν ἐπὶ τὸν βωμόν καλοῦσι δέ τινα

τῶν ἱερέων βουφόνον ltὃς κτείνας τὸν βοῦνgt καὶ ταύτῃ τὸν πέλεκυν ῥίψαςmdash

οὕτω γάρ ἐστίν οἱ νόμοςmdash οἴχεται φεύγωνmiddot οἱ δὲ ἅτε τὸν ἄνδρα ὃς ἔδρασε τὸ

ἔργον οὐκ εἰδότες ἐς δίκην ὑπάγουσι τὸν πέλεκυνrdquo Pausanias I244 ldquoEr is ook een standbeeld van Zeus gemaakt door Leochares en de zogenoemde (Zeus) Polieus Ik zal de voorgeschreven methode beschrijven waarop aan hem geofferd wordt zonder de vertelde oorzaak hiervoor neer te pennen Men plaatst op het altaar van Zeus Polieus gerst gemengd met tarwe zonder bewaking Het rund dat ze klaargemaakt hebben voor het offer en bewaken gaat naar het altaar en eet het graan op Men noemt eacuteeacuten van de priesters lthij die het rund doodtgt de lsquorunderslachterrsquo Hij slacht het rund en de bijl hier weggooiend ndash zo is immers de gewoonte ndash vlucht hij weg De anderen brengen de bijl voor het gerecht alsof ze de man die de daad voltrok niet kennenrdquo

Het volgende fragment gaat weer over het offer dat Pausanias zelf brengt aan de

zwarte Demeter in Figalia Hij beschrijft de gewoontes van de lokale bevolking Ook

hier krijgen we te maken met speciale functionarissen bij het offeren

ldquoἱέρεια δέ σφισίν ἐστιν ἡ δρῶσα σὺν δὲ αὐτῇ καὶ τῶν ἱεροθυτῶν καλουμένων

ὁ νεώτατοςmiddot οἱ δέ εἰσι τῶν ἀστῶν τρεῖς ἀριθμόνrdquo Pausanias VIII4212 ldquoZij hebben een priesteres die de riten volbrengt en bij haar is de jongste van de zogenoemde lsquoOfferaarsrsquo Dit zijn drie burgersrdquo

In Olympia beschrijft Pausanias het altaar voor Zeus537 Het werd gemaakt van de as

van de dijbeenderen van de offerdieren Dit altaar is enorm groot De basis van het

altaar of lsquoprothysisrsquo heeft een omtrek van bijna 40 meter Het gedeelte dat op deze

basis staat heeft een omtrek van om en bij de 10 meter Het altaar heeft een totale

hoogte van bijna 7 meter In de vertaling staat dus niet voor niets lsquoklimmenrsquo Men offert

op het laagste deel van het altaar maar verbrandt daarna de dijbeenderen

536 van Straten 1995 p 51 Pausanias heeft het nog eens over dit offer in I2810 Hier benadrukt hij de bijl die voor het gerecht wordt gebracht 537 Deze passage wordt ook vermeld door Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 116

117

bovenaan538 De toegang tot het altaar is beperkt Alleen de vrouwen van Olympia zelf

mogen de basis betreden Op het hogere gedeelte zijn zelfs alleen mannen

toegelaten

Dagelijks wordt daar door de Elieumlrs aan Zeus geofferd Jaarlijks vindt er een speciale

ceremonie plaats Eind maart begin april wordt een nieuw deeg gemaakt om op het

altaar te plaatsen Dit is de taak van de μάντεις Het zijn dus speciaal aangestelde

functionarissen die over het offer waken Dit deeg wordt gemaakt door as te mengen

met water uit de Alfeios een heilige rivier gewijd aan Zeus539 Het belang van de

aanwezigheid van water wordt ook hier weer duidelijk

ldquoτοῦ βωμοῦ δὲ τοῦ ἐν Ὀλυμπίᾳ κρηπῖδος μὲν τῆς πρώτης προθύσεως

καλουμένης πόδες πέντε καὶ εἴκοσι καὶ ἑκατόν ἐστι περίοδος τοῦ δὲ ἐπὶ τῇ

προθύσει περίμετρος ἐπακτοῦ πόδες δύο καὶ τριάκονταmiddot τὸ δὲ ὕψος τοῦ βωμοῦ

τὸ σύμπαν ἐς δύο καὶ εἴκοσιν ἀνήκει πόδας αὐτὰ μὲν δὴ τὰ ἱερεῖα ἐν μέρει τῷ

κάτω τῇ προθύσει καθέστηκεν αὐτοῖς θύειν τοὺς μηροὺς δὲ ἀναφέροντες

ltἐςgt τοῦ βωμοῦ τὸ ὑψηλέστατον καθαγίζουσιν ἐνταῦθα ἀναβασμοὶ δὲ ἐς

μὲν τὴν πρόθυσιν ἀνάγουσιν ἐξ ἑκατέρας τῆς πλευρᾶς λίθου πεποιημένοιmiddot τὸ

δὲ ἀπὸ τῆς προθύσεως ἐς τὸ ἄνω τοῦ βωμοῦ τέφρας παρέχεται ltκαὶgt

ἀναβασμούς ἄχρι μὲν δὴ τῆς προθύσεως ἔστιν ἀναβῆναι καὶ παρθένοις καὶ

ὡσαύτως γυναιξίν ἐπειδὰν τῆς Ὀλυμπίας μὴ ἐξείργωνταιmiddot ἀπὸ τούτου δὲ ἐς

τὸ ἀνωτάτω τοῦ βωμοῦ μόνοις ἔστιν ἀνδράσιν ἀνελθεῖν hellip κατrsquo ἔτος δὲ

ἕκαστον φυλάξαντες οἱ μάντεις τὴν ἐνάτην ἐπὶ δέκα τοῦ Ἐλαφίου μηνὸς

κομίζουσιν ἐκ τοῦ πρυτανείου τὴν τέφραν φυράσαντες δὲ τῷ ὕδατι τοῦ

Ἀλφειοῦ κονιῶσιν οὕτω τὸν βωμόν ὑπὸ δὲ ἄλλου τὴν τέφραν ὕδατος

ποιηθῆναι πηλὸν οὐ μή ποτε ἐγγένηταιmiddotrdquo Pausanias V139-11 ldquoHet eerste onderdeel van het altaar in Olympia prothysis genoemd heeft een omtrek van 125 voet De omtrek van het deel op de prothysis bedraagt 32 voet De totale hoogte van het altaar reikt tot 22 voet Het is de gewoonte de offerdieren zelf te offeren op het laagste deel de prothysis De schenkels echter brengt men naar het hoogste deel van het altaar en verbrandt men daar als offer De treden leiden naar de prothysis en zijn aan beide zijden gemaakt van steen maar die van de prothysis naar het hogere gedeelte van het altaar bestaan uit hete as alsook de treden Tot aan de prothysis mogen ook meisjes en op dezelfde manier vrouwen naar boven gaan wanneer ze niet buitengesloten zijn van Olympia Alleen mannen mogen echter van dit deel naar het hoogste deel van het altaar klimmen hellip Elk jaar waken de zieners over de 19e dag van de maand Elafios en brengen dan de as uit het raadhuis Ze mengen het met water van de Alfeios en strooien dit op het altaar Nooit mag de as met ander water tot een deeg worden gemaaktrdquo

In Plataia vertelt Pausanias ons een mooie legende540 Toen Hera eens boos was op

Zeus en zich in Euboia had teruggetrokken wilde Zeus het goedmaken en ging te

538 Voor het verbranden van de offergaven wordt een speciale term gebruikt καθαγίζω Op deze terminologie zullen we later terugkomen 539 Ook Meuli vermeldt dit gebruik in Meuli 1975 p 945 540 Zie ook Knoepfler en Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 343-374 en p 118

118

rade bij Kithairon de verstandigste van alle mensen Deze raadde de god aan om een

houten beeld van een vrouw te maken en te zeggen dat hij met dit meisje Plataia

genaamd zou trouwen Toen Hera dit te weten kwam haastte ze zich naar Zeus Bij

aankomst merkte ze dat Plataia in werkelijkheid slechts een houten beeld was en dus

werd hun ruzie bijgelegd Omdat men houten beelden lsquodaidalarsquo noemde viert men

vanaf dat moment in Plataia het festival lsquoDaidalarsquo Elk jaar sturen alle steden in de

buurt houten beelden naar Plataia om Zeusrsquo schijnhuwelijk te vieren De beelden

worden naar de top van de berg Kithairon gebracht waar een houten altaar wordt

gebouwd Aangezien het altaar mee opbrandt moet het elke keer opnieuw

opgetrokken worden De afgevaardigden van de buursteden offeren een koe aan Hera

en een stier aan Zeus

Voordat de dieren geofferd worden worden plengoffers gebracht Hierbij worden ze

besprenkeld met wijn en geurwater of wierook Dit was het gangbare gebruik Wat

daarop volgde kwam echter minder voor De offerdieren worden - samen met de

houten beelden - helemaal opgebrand voor de goden Dit noemt men ὁλοκαυτέω541

Dit waren de offers van de steden Particulieren konden nog andere offers brengen

We zien een verschil tussen de offergaven van rijke en arme mensen

ldquoεὐτρέπισται δέ σφισιν ἐπὶ τῇ κορυφῇ τοῦ ὄρους βωμός ποιοῦσι δὲ τρόπῳ

τοιῷδε τὸν βωμόνmiddot ξύλα τετράγωνα ἁρμόζοντες πρὸς ἄλληλα συντιθέασι

κατὰ ταὐτὰ καὶ εἰ λίθων ἐποιοῦντο οἰκοδομίαν ἐξάραντες δὲ ἐς ὕψος

φρύγανα ἐπιφέρουσιν αἱ μὲν δὴ πόλεις καὶ τὰ τέλη θήλειαν θύσαντες τῇ

Ἥρᾳ βοῦν ἕκαστοι καὶ ταῦρον τῷ Διὶ τὰ ἱερεῖα οἴνου καὶ θυμιαμάτων πλήρη

καὶ τὰ δαίδαλα ὁμοῦ καθαγίζουσιν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ ἰδιῶται δὲ ὁπόσα ltδὴgt

θύουσιν οἱ πλούσιοιmiddot τοῖς δὲ οὐχ ὁμοίως δυναμltένοgtις τὰ λεπτότερα τῶν

προβάτων θύειν καθέστηκε καθαγίζειν δὲ τὰ ἱερεῖα ὁμοίως πάντα σὺν δέ

σφισι καὶ αὐτὸν τὸν βωμὸν ἐπιλαβὸν τὸ πῦρ ἐξανήλωσεmiddotrdquo Pausanias IX38 ldquoOp de top van de berg is een altaar voor hen gereedgemaakt Men maakt dit altaar op de volgende wijze Men voegt vierkante stukken hout samen Men plaatst ze naast elkaar alsof ze een huis van steen bouwen Men stapelt het dorre hout in de hoogte en wijdt het met gebeden De steden en hun magistraten offeren elk een koe aan Hera en een stier aan Zeus Ze branden de offerdieren die overdekt zijn met wijn en wierook samen met de daidala op het altaar De rijke burgers offeren wat ze willen De minder welgestelden zijn gewoon om kleiner vee te offeren Alle offerdieren worden samen verbrand Het vuur grijpt ook het altaar zelf aan en verteert het samen met de dierenrdquo

In Aigion staan beelden van Poseidon Herakles Zeus en Athena Deze worden

lsquogoden van Argosrsquo genoemd Ze zouden immers in Argos gemaakt zijn De inwoners

van Aigion echter vertellen een ander verhaal Volgens hen werden de beelden als

borg in Aigion geplaatst De Argiven zouden hen bovendien hebben opgelegd om elke 541 Pausanias hanteert deze term evenwel nooit

119

dag aan deze goden te offeren Omdat de bewoners van Aigion dit niet wilden

bekostigen bedachten ze een list Ze slachtten wel elke dag offerdieren maar aten

deze zelf helemaal op Toen de Argiven de beelden terug wilden vroegen de

inwoners van Aigion een compensatie voor de kosten van het offeren Aangezien de

Argiven dit niet konden vergoeden lieten ze de beelden ter plaatse

Pausanias vertelt ons op een indirecte manier dat offeren duur was Bovendien komen

we te weten dat het niet de gewoonte was om de dieren helemaal zelf op te eten Hij

spreekt immers over een lsquoσόφισμαrsquo of list

ldquoαὐτοὶ δὲ σόφισμα εὑρόντες θύειν μὲν πλεῖστα ὅσα κατευωχουμένοις δὲ τὰ

ἱερεῖα ἐν κοινῷ ἀνάλωμα οὐδὲν ἐς αὐτὰ γίνεσθαιmiddotrdquo Pausanias VII2311 ldquoZe bedachten de list zoveel mogelijk te offeren maar dit kostte hen niets omdat ze zelf in groep de offerdieren opsmuldenrdquo

Elk jaar vierden de vrouwen in Aigila - Lakonia - een festival voor Demeter542 De

Messenieumlrs in oorlog met Sparta wilden van de gelegenheid gebruik maken om de

vrouwen om te brengen maar die waren hen voor Ze doodden vele Messenieumlrs met

de messen en spiesen die ze voor het offer gebruikten De Messeense leider

Aristomenes werd gevangen genomen maar kon ontsnappen met de hulp van een

priesteres die op hem verliefd was

ldquoἀμύνεσθαι τῶν γυναικῶν οὐκ ἄνευ τῆς θεοῦ προαχθεισῶν λαμβάνουσιν οἱ

πολλοὶ τῶν Μεσσηνίων τραύματα μαχαίραις τε αἷς τὰ ἱερεῖα αἱ γυναῖκες

ἔθυον καὶ ὀβελοῖς οἷς τὰ κρέα ἔπειρον ὀπτῶσαιrdquo Pausanias IV171 ldquoDe vrouwen werden door de godin aangezet om zich te verdedigen De meeste Messenieumlrs werden verwond met de messen waarmee de vrouwen de dieren offerden en met de spiesen waarop ze het vlees staken om het te bradenrdquo

In het Arkadische Kynaitha bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Pausanias

beschrijft een merkwaardig offerritueel De mannen van Kynaitha smeren zich in met

glanzend vet om een offerdier aangeduid door Dionysos zelf te halen De reden

hiervoor geeft Pausanias echter niet Belangrijk is ook dat Dionysos zelf zijn offerdier

uitkiest Het offer verloopt dus helemaal naar zijn wens

ldquoτὰ δὲ μάλιστα ἥκοντα ἐς μνήμην Διονύσου ἐστὶν ἐνταῦθα ἱερόν καὶ ἑορτὴν

ὥρᾳ ἄγουσι χειμῶνος ἐν ᾗ λίπα ἀληλιμμένοι ἄνδρες ἐξ ἀγέλης βοῶν ταῦρον

ὃν ἄν σφισιν ἐπὶ νοῦν αὐτὸς ὁ θεὸς ποιήσῃ ἀράμενοι κομίζουσι πρὸς τὸ ἱερόν

θυσία μὲν τοιαύτη σφίσι καθέστηκεmiddotrdquo Pausanias VIII192

542 Deze passage vonden we bij Detienne in Detienne Vernant 1979 p 185

120

ldquoHet meest opvallende hier is een heiligdom voor Dionysos Ze houden in de winter een feest Bij deze gelegenheid nemen de mannen met glanzend vet ingesmeerd een stier uit de kudde runderen De god zelf wijst hen deze aan Ze wijden hem en brengen hem naar het heiligdom Zo zijn ze gewoon te offerenrdquo

Eeacuten van de steden van Lokris is Myonia Deze stad bevindt zich op een berg Hier

staat een altaar voor de Genadige goden543 De offers aan deze goden worden rsquos

nachts gebracht

ldquoνυκτεριναὶ δὲ αἱ θυσίαι θεοῖς τοῖς Μειλιχίοις εἰσὶ καὶ ἀναλῶσαι τὰ κρέα

αὐτόθι πρὶν ἢ ἥλιον ἐπισχεῖν νομίζουσιrdquo Pausanias X388 ldquoMen offert rsquos nachts aan de Genadige goden Ter plekke eet men het vlees op voordat de zon opkomtrdquo

De Messenieumlrs voerden vele jaren oorlog tegen de Lakedaimonieumlrs die Messene

wilden bezetten Toen Korinthe hulptroepen stuurde naar de Lakedaimonieumlrs zag

Aristomenes de Messeense leider zijn kans schoon en voerde rsquos nachts een

verrassingsaanval Hij vermoordde honderden Korinthieumlrs Om dit te gedenken bracht

hij een speciaal dankoffer lsquohet offer voor de 100 gedode vijandenrsquo Het was immers de

gewoonte onder de Messenieumlrs om dit offer te brengen als ze vele vijanden hadden

gedood Bepaalde types van offers krijgen dus een eigen naam

ldquoἔθυσε δὲ καὶ τῷ Διὶ τῷ Ἰθωμάτᾳ τὴν θυσίαν ἣν ἑκατομφόνια ὀνομάζουσιν

αὕτη δὲ καθεστήκει μὲν ἐκ παλαιοτάτου θύειν δὲ αὐτὴν Μεσσηνίων

ἐνομίζετο ὁπόσοι πολεμίους ἄνδρας κατεργάσαιντο ἑκατόνrdquo Pausanias IV193 ldquoHij bracht ook een offer aan Zeus van Ithome Dit offer wordt lsquooffer voor de 100 gedode vijandenrsquo genoemd Dit was een zeer oude gewoonte Alle Messenieumlrs die 100 vijanden hadden gedood waren gewoon dit offer te brengenrdquo

In Athene staat een standbeeld van Frixos Nadat deze door een ram was gered

offerde hij het dier aan de goden Pausanias vertelt dat Frixos de dijbeenderen

afsneed en ze opbrandde lsquozoals het de gewoonte was dat de Grieken dedenrsquo

ldquoτοὺς μηροὺς κατὰ νόμον ἐκτεμὼν τὸν Ἑλλήνων ἐς αὐτοὺς καιομένους ὁρᾷrdquo Pausanias I242 ldquoHij (Frixos) sneed naar gewoonte van de Grieken de dijbeenderen eruit en keek ernaar terwijl ze branddenrdquo

543

Μειλίχιος is een epitheton dat gebruikt wordt voor Zeus maar ook voor andere goden Het betekent lsquode genadigersquo of de lsquoverzoenendersquo

121

Op de Altis in Olympia is ook een speciale plaats gewijd aan Pelops Zoals de

Olympieumlrs immers onder de goden het meest Zeus vereren zo is Pelops de

belangrijkste onder de helden voor hen Dit heiligdom voor Pelops werd volgens de

traditie gebouwd door Herakles een afstammeling van de held Pelops Hij offerde ook

voor het eerst aan Pelops in een kuil Pelops was een held Het is dus normaal dat

aan hem geofferd werd in een kuil een βόθρος544 Vooral in de Romeinse periode was

het populair om te offeren aan helden in een put545 Op dit moment werd het een topos

dat het geofferde bloed de aarde zou indringen om de doden in de onderwereld te

bereiken

Pausanias vertelt dat ook in zijn tijd nog elk jaar aan Pelops geofferd wordt Het

offerdier is een zwarte ram Ook deze keuze van offerdier wijst erop dat het niet gaat

over een offer aan de Olympische goden Zij hebben immers vaker witte offerdieren

Hoewel het ook niet de gewoonte is om van het vlees te eten lezen we toch θύω

Bijna al het vlees wordt aan de goden geschonken Enkel de nek is voorbehouden

voor de lsquohoutmanrsquo de persoon die instaat voor de toevoer van hout We komen dus te

weten wie zorgde voor het hout voor de offers Blijkbaar bestond hier al een speciale

functionaris voor

ldquoτοῦτο ἀπονεῖμαι τῷ Πέλοπι Ἡρακλῆς ὁ Ἀμφιτρύωνος λέγεταιmiddot τέταρτος γὰρ

δὴ ἀπόγονος καὶ οὗτος ἦν Πέλοπος λέγεται δὲ καὶ ὡς ἔθυσεν ἐς τὸν βόθρον

τῷ Πέλοπι θύουσι δὲ αὐτῷ καὶ νῦν ἔτι οἱ κατὰ ἔτος τὰς ἀρχὰς ἔχοντεςmiddot τὸ δὲ

ἱερεῖόν ἐστι κριὸς μέλας ἀπὸ ταύτης οὐ γίνεται τῷ μάντει μοῖρα τῆς θυσίας

τράχηλον δὲ μόνον δίδοσθαι τοῦ κριοῦ καθέστηκε τῷ ὀνομαζομένῳ ξυλεῖ

ἔστι δὲ ὁ ξυλεὺς ἐκ τῶν οἰκετῶν τοῦ Διός ἔργον δὲ αὐτῷ πρόσκειται τὰ ἐς τὰς

θυσίας ξύλα τεταγμένου λήμματος καὶ πόλεσι παρέχειν καὶ ἀνδρὶ ἰδιώτῃmiddot τὰ

δὲ λεύκης μόνης ξύλα καὶ ἄλλου δένδρου ἐστὶν οὐδενόςmiddot ὃς δrsquo ἂν ἢ αὐτῶν

Ἠλείων ἢ ξένων τοῦ θυομένου τῷ Πέλοπι ἱερείου φάγῃ τῶν κρεῶν οὐκ ἔστιν

οἱ ἐσελθεῖν παρὰ τὸν Δία τὸ δὲ αὐτὸ καὶ ἐν τῇ Περγάμῳ τῇ ὑπὲρ ποταμοῦ

Καΐκου πεπόνθασιν οἱ τῷ Τηλέφῳ θύοντεςmiddot ἔστι γὰρ δὴ οὐδὲ τούτοις ἀναβῆναι

πρὸ λουτροῦ παρὰ τὸν Ἀσκληπιόνrdquo Pausanias V132-3 ldquoMen vertelt dat Herakles de zoon van Amfitryon dit heeft toebedeeld aan Pelops Deze was immers een achterachterkleinzoon van Pelops Men vertelt ook dat hij aan Pelops offerde in een kuil Ook nu nog offeren de magistraten van dat jaar aan hem Het offerdier is een zwarte ram Geen enkel deel van dat offer gaat naar de ziener Het is de gewoonte om alleen de nek van de ram te geven aan de zogenoemde lsquoHoutmanrsquo De Houtman is eacuteeacuten van de dienaars van Zeus Zijn job bestaat erin hout voor offers van een vastgestelde waarde te geven aan steden en particulieren Alleen het hout van de witte populier is toegestaan en van geen

544 Parker geeft deze passage als voorbeeld om zijn stelling te illustreren dat soms wordt geofferd aan helden in een put waarna het vlees wordt opgegeten Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 42 We moeten echter wel bedenken dat Pausanias zelf schrijft dat mensen die van het vlees hadden gegeten niet binnen mochten in de tempel Het leek dus toch niet zo aanvaard te zijn 545 Ekroth 2002 p 72

122

andere boom Wie van de Elieumlrs zelf of van de vreemden eet van het vlees van het dier dat geofferd is aan Pelops mag niet binnen in de tempel van Zeus Ditzelfde ondergaan ook de mensen die offeren aan Telefos in Pergamon bij de rivier Kaikos Ook zij mogen niet omhoog gaan naar de tempel van Asklepios voordat ze zich gebaad hebbenrdquo

Dichtbij Oropios staat het heiligdom voor Amfiaros Dit was een mens die in deze

streek later als god werd vereerd546 Hij heeft daar een altaar waarop ook nog vele

andere goden staan afgebeeld Amfiaros had zich blijkbaar ontpopt tot orakelgod

Alleen gebeurde het raadplegen van dit lsquoorakelrsquo op een speciale manier via een

droom Het offer was hier essentieel Zonder de reiniging en het brengen van het offer

zou men immers geen raad krijgen Na het offeren van een ram legde men zich neer

om te wachten op een droom

ldquoδοκῶ δὲ Ἀμφιάραον ὀνειράτων διακρίσει μάλιστα προltσgtκεῖσθαιmiddot δῆλος δέ

ἡνίκα ἐνομίσθη θεός διrsquo ὀνειράτων μαντικὴν καταστησάμενος καὶ πρῶτον

μὲν καθήρασθαι νομίζουσιν ὅστις ἦλθεν Ἀμφιαράῳ χρησόμενοςmiddot ἔστι δὲ

καθάρσιον τῷ θεῷ θύειν θύουσι δὲ καὶ αὐτῷ καὶ πᾶσιν ὅσοις ἐστὶν ἐπὶ τῷ

ltβωμῷgt τὰ ὀνόματαmiddot προεξειργασμένων δὲ τούτων κριὸν θύσαντες καὶ τὸ

δέρμα ὑποστρωσάμενοι καθεύδουσιν ἀναμένοντες δήλωσιν ὀνείρατοςrdquo Pausanias I345 ldquoIk meen dat Amfiaraos zich het meest bezighield met het uitleggen van dromen Het is duidelijk dat wanneer hij als god beschouwd werd hij een orakel instelde via dromen Al wie naar Amfiaraos komt om zijn orakelspraak te raadplegen moet zich eerst zuiveren Het reinigen bestaat uit offeren aan de god Ze offeren aan hem en aan allen die hun naam op het altaar hebben staan Wanneer dit alles is gedaan offeren ze een ram en leggen ze zich op de huid om te slapen Men wacht tot alles duidelijk wordt in een droomrdquo

Lupu wijdde een artikel aan dit offerritueel in het heiligdom van Amfiaros547 Hij

baseerde zich hiervoor op een tekstfragment uit de 4e eeuw vC dat recent werd

ontdekt lsquoI Oropos 287rsquo Dit fragment toont aan dat de regels voor het offeren in de 4e

eeuw vC flexibeler waren dan wat Pausanias schrijft

Op een votiefrelieumlf staat het offeren van een varken en een schaap afgebeeld

Waarschijnlijk beeldt dit relieumlf een offer aan Amfiaros uit Het varken werd wellicht

geofferd om zich te zuiveren Daarna werd het schaap geofferd aan de belangrijkste

god Amfiaros We hebben dus te maken met een dubbel offer Waarschijnlijk werd er

de voorkeur gegeven aan het offeren van een ram maar kon men in de praktijk

kiezen

546 Stratiki 2002 p 78 547 Lupu 2003 p 321-340

123

Het heiligdom voor Amfiaros werd gesticht in de late 5e eeuw Een eeuw later was de

tempel al zeer populair waardoor er meer regels moesten opgesteld worden om de

bezoekers te informeren

Hoewel Lupu tot de conclusie komt dat het offeren aan Amfiaros in de 4e eeuw redelijk

flexibel gebeurde benadrukt hij toch dat dit niet impilceert dat Pausanias verkeerd

was Het is mogelijk dat er mettertijd meer nood was aan regulering en dat in

Pausaniasrsquo tijd de normen al strikter waren

4333 De offerdieren

We bevinden ons in Athena Hier staat het standbeeld van een rund Dit dier wordt

gevoerd lsquoals ging het naar een offerrsquo We kunnen dus veronderstellen dat dit bronzen

rund versierd was zoals dat de gewoonte was bij offerdieren die naar het altaar

werden geleid Zoals we reeds zagen werden ze getooid met στέμματα

ldquoπρὸ τοῦ ναοῦ τοῦδε ἔνθα καὶ τοῦ Τριπτολέμου τὸ ἄγαλμα ἔστι βοῦς χαλκοῦς

οἷα ἐς θυσίαν ἀγόμενοςrdquo Pausanias I144 ldquoVoacuteoacuter de tempel daar waar zich ook een beeld van Triptolemos bevindt staat een bronzen rund dat gevoerd wordt als ging het naar het offerrdquo

In Tithorea wordt twee keer per jaar een festival voor Isis gehouden Enkel de mensen

die door Isis zelf via een droom werden uitgenodigd mogen het heiligdom betreden

Op de laatste dag wordt er geofferd We zien een verschil in de offergaven van rijken

en armen Zo kennen we meteen de waarde van de offerdieren Runderen en herten

zijn blijkbaar meer waard dan ganzen en gevogelte Schapen varkens of geiten

worden niet geofferd Hier geeft Pausanias ons evenwel geen reden voor De

offerdieren worden gemummificeerd Dit heeft waarschijnlijk te maken met de

Egyptische afkomst van Isis

ldquoμετὰ δὲ μεσοῦσαν τὴν ἡμέραν τρέπονται πρὸς θυσίαν θύουσι δὲ καὶ βοῦς

καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας

καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot οἰσὶ δὲ ἐς τὴν θυσίαν οὐ νομίζουσιν οὐδὲ ὑσὶ

χρῆσθαι καὶ αἰξίν hellip καθελίξαι δεῖ σφᾶς τὰ ἱερεῖα λίνου τελαμῶσιν ἢ βύσσουmiddot

τρόπος δὲ τῆς σκευασίας ἐστὶν ὁ Αἰγύπτιοςrdquo Pausanias X3216 ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo

124

In Patrai de Romeinse kolonie staat een heiligdom voor Artemis Lafria548 Zowel haar

bijnaam als haar beeld komen van elders We zagen immers dat vele Griekse steden

en heiligdommen door de Romeinen geplunderd werden Toen Kalydon in Aitolia

vernield werd door Augustus werd het beeld van Lafria overgebracht naar Patrai Elk

jaar wordt hier een festival gehouden ter ere van Artemis

Pausanias vertelt dit verhaal hier omdat deze manier van offeren uitzonderlijk is Hout

wordt op het altaar gestapeld en de dag erna worden offers gebracht Dit zijn

staatsoffers maar ook veel gewone mensen komen dit offer aanschouwen De

offerdieren worden levend in het vuur geworpen Daarna worden ze allemaal samen

opgebrand De dieren die proberen te ontsnappen worden weer in het vuur gegooid

De kern van dit offer is eigen aan het Griekse offeridee de vrijwilligheid van de

offerdieren Men wilde dat de dieren uit eigen beweging naar het altaar gingen De

beste manier om deze bereidwilligheid te testen is natuurlijk door ze levend op het

altaar te leggen

Ook krijgen we weer een opsomming van de mogelijke slachtoffers voor het offer

ldquoἄγουσι δὲ καὶ Λάφρια ἑορτὴν τῇ Ἀρτέμιδι οἱ Πατρεῖς ἀνὰ πᾶν ἔτος ἐν ᾗ

τρόπος ἐπιχώριος θυσίας ἐστὶν αὐτοῖς περὶ μὲν τὸν βωμὸν ἐν κύκλῳ ξύλα

ἱστᾶσιν ἔτι χλωρὰ καὶ ἐς ἑκκαίδεκα ἕκαστον πήχειςmiddot ἐντὸς δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὰ

αὐότατά σφισι τῶν ξύλων κεῖται μηχανῶνται δὲ ὑπὸ τὸν καιρὸν τῆς ἑορτῆς

καὶ ἄνοδον ἐπὶ τὸν βωμὸν λειοτέραν ἐπιφέροντες γῆν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τοὺς

ἀναβασμούς hellip ἐσβάλλουσι γὰρ ζῶντας ἐς τὸν βωμὸν ὄρνιθάς τε τοὺς

ἐδωδίμους καὶ ἱερεῖα ὁμοίως ἅπαντα ἔτι δὲ ὗς ἀγρίους καὶ ἐλάφους τε καὶ

δορκάδας οἱ δὲ καὶ λύκων καὶ ἄρκτων σκύμνους οἱ δὲ καὶ τὰ τέλεια τῶν

θηρίωνmiddot κατατιθέασι δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν καὶ δένδρων καρπὸν τῶν ἡμέρων τὸ δὲ

ἀπὸ τούτου πῦρ ἐνιᾶσιν ἐς τὰ ξύλα ἐνταῦθά που καὶ ἄρκτον καὶ ἄλλο τι

ἐθεασάμην τῶν ζῴων τὰ μὲν ὑπὸ τὴν πρώτην ὁρμὴν τοῦ πυρὸς βιαζόμενα ἐς

τὸ ἐκτός τὰ δὲ καὶ ἐκφεύγοντα ὑπὸ ἰσχύοςmiddot ταῦτα οἱ ἐμβαλόντες ἐπανάγουσιν

αὖθις ἐς τὴν πυράν τρωθῆναι δὲ οὐδένα ὑπὸ ltτῶνgt θηρίων μνημονεύουσινrdquo Pausanias VII1811-13 ldquoDe inwoners van Patrai vieren elk jaar het festival Lafria voor Artemis waarop ze een eigen gebruik hebben voor het offer Rondom het altaar stellen ze in een cirkel hout op dat nog groen is elk 16 el lang Binnen de cirkel liggen op het altaar de droogste stukken hout Juist voor het begin van het feest maken ze een klein opstapje naar het altaar door aarde op de treden van het altaar te brengen hellip De mensen werpen immers op het altaar levende eetbare vogels en alle gelijksoortige offerdieren Er zijn ook wilden zwijnen herten en gazellen Sommigen brengen jonge wolven en beren anderen volwassen wilde dieren Ze plaatsen op het altaar ook vruchten van veredelde bomen Daarna steken ze het hout in brand Dan heb ik een beer of een ander dier gezien sommige zich naar buiten wringend bij de eerste vlammen andere ontvluchtten ook echt door hun kracht Zij die hen erin smeten leidden hen opnieuw naar het vuur Er is geen melding van iemand die gewond werd door de beestenrdquo

548 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 117 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou (ed) Kernos 2006 p 114 ev

125

Pirenne-Delforge heeft in een artikel aan de hand van dit offer aangetoond dat we

steeds voorzichtig moeten omspringen met de authenticiteit van offergebruiken549

Pausanias schrijft dat dit ritueel lsquoἐπιχώριοςrsquo is Bedoelt hij daarmee dat het een lokaal

gebruik is of speciaal Aangezien Patrai een relatief recente Romeinse kolonie is

kunnen we ons afvragen of dit een oud offergebruik is Volgens Pirenne-Delforge zijn

er drie mogelijke antwoorden Het is een oud ritueel uit Kalydon dat samen met het

beeld getransporteerd werd Het kan ook een oud ritueel voor Artemis Lafria zijn uit

Patrai dat Augustus opnieuw instelde Een laatste hypothese stelt dat een dergelijk

ritueel al in het oude Patrai aanwezig was voor Artemis Triklaria Later zou dit

offergebruik dan getransplanteerd zijn naar de cultus voor Artemis Lafria Deze laatste

hypothese lijkt de meest aannemelijke550 Waarschijnlijk hield dit speciale offerritueel

ook verband met de Romeinse voorkeur voor spectakel Misschien was dit ritueel zelfs

verbonden aan de keizerscultus

Elk jaar in de zomer wordt in Hermione een festival gehouden voor Demeter

Chtonia551 In een processie worden ongetemde runderen naar de tempel gevoerd

Wanneer ze binnen zijn aangekomen worden de deuren gesloten en takelen vier

oude vrouwen de dieren toe Vier koeien ondergaan dit lot Bovendien is er een

andere speciale gewoonte alle koeien moeten naar dezelfde kant omvallen

Pausanias vertelt deze gewoontes zonder hiervoor redenen aan te geven Dit is

omwille van verschillende redenen een speciaal offer Het is immers niet normaal dat

oude vrouwen een functie hebben bij het offeren552 Meestal mogen zij alleen

toekijken Alleen mannen is het toegelaten het offermes te hanteren Daarom

gebruiken de vrouwen hier ook geen messen maar sikkels Wanneer vrouwen toch

deelnemen zijn dat meestal jonge meisjes Bovendien gaat het over ongetemde

runderen βοῦν ὑβρίζουσαν ἔτι ὑπὸ ἀγριότητος Normaal waren de offerdieren altijd

gedomesticeerd Ook het feit dat het doden van het rund in een afgesloten ruimte

gebeurt is bijzonder Meestal is het offer immers openbaar en kan iedereen zien hoe

het dier gekeeld wordt

ldquoτέσσαρες δὲ ἔνδον ὑπολειπόμεναι γρᾶες αὗται τὴν βοῦν εἰσιν αἱ

κατεργαζόμεναιmiddot δρεπάνῳ γὰρ ἥτις ἂν τύχῃ τὴν φάρυγγα ὑπέτεμε τῆς βοός

549 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111-129 550 Voor argumenten zie Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 118-122 551 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 128 552 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 189-190 en p 205-207

126

μετὰ δὲ αἱ θύραι τε ἠνοίχθησαν καὶ προσελαύνουσιν οἷς ἐπιτέτακται βοῦν [δὲ]

δευτέραν καὶ τρίτην ἐπὶ ταύτῃ καὶ ἄλλην τετάρτην κατεργάζονταί τε δὴ

πάσας κατὰ ταὐτὰ αἱ γρᾶες καὶ τόδε ἄλλο πρόσκειται τῇ θυσίᾳ θαῦμαmiddot ἐφrsquo

ἥντινα γὰρ ἂν πέσῃ τῶν πλευρῶν ἡ πρώτη βοῦς ἀνάγκη πεσεῖν καὶ πάσας

θυσία μὲν δρᾶται τοῖς Ἑρμιονεῦσι τὸν εἰρημένον τρόπονmiddotrdquo Pausanias II357-8 ldquoVier oude vrouwen die binnen zijn achtergebleven takelen het rund toe Al wie de kans krijgt snijdt immers de keel van het rund door met een sikkel Daarna worden de deuren geopend en zij die daarvoor zijn aangesteld drijven een tweede koe verder en daarna een derde en nog een vierde De oude vrouwen takelen ze allemaal op dezelfde wijze toe Er is een ander merkwaardig feit aan het offer Naar welke kant namelijk de eerst koe valt naar die kant moeten ze allemaal vallen Het offer wordt door de Hermionieumlrs op de vertelde wijze voltrokkenrdquo

In Sparta bevindt zich een plaats die men lsquoPlatanistasrsquo noemt Op dit terrein dat door

water omgeven is houden de jongeren hun vechtwedstrijden Deze jongeren hebben

de gewoonte voor elke wedstijd met puppyrsquos te offeren in het Foibaion een heiligdom

dat buiten de stad ligt Pausanias vertelt ons dat dit offer uitzonderlijk is Hij kent

immers slechts eacuteeacuten andere plaats waar puppyrsquos geofferd worden Dit offerdier wordt

niet willekeurig gekozen Voor Ares die hier Enyalios genoemd wordt wordt een

lsquoweerbaarrsquo dier geofferd De god en het dier moeten dus een eigenschap gemeen

hebben We krijgen ook weer te maken met een nachtelijke ceremonie

ldquoκαὶ τάδε ἄλλα τοῖς ἐφήβοις δρώμενά ἐστιmiddot θύουσι πρὸ τῆς μάχης ἐν τῷ

Φοιβαίῳmiddot τὸ δὲ Φοιβαῖόν ἐστιν ἐκτὸς τῆς πόλεως Θεράπνης οὐ πολὺ

ἀφεστηκός ἐνταῦθα ἑκατέρα μοῖρα τῶν ἐφήβων σκύλακα κυνὸς τῷ

Ἐνυαλίῳ θύουσι θεῶν τῷ ἀλκιμωτάτῳ κρίνοντες ἱερεῖον κατὰ γνώμην εἶναι

τὸ ἀλκιμώτατον ζῷον τῶν ἡμέρων κυνὸς δὲ σκύλακας οὐδένας ἄλλους οἶδα

Ἑλλήνων νομίζοντας θύειν ὅτι μὴ Κολοφωνίουςmiddot θύουσι γὰρ καὶ Κολοφώνιοι

μέλαιναν τῇ Ἐνοδίῳ σκύλακα νυκτεριναὶ δὲ ἥ τε Κολοφωνίων θυσία καὶ τῶν

ἐν Λακεδαίμονι ἐφήβων καθεστήκασιν ἐπὶ δὲ τῇ θυσίᾳ κάπρους ἠθάδας οἱ

ἔφηβοι συμβάλλουσι μαχουμένουςmiddot ὁποτέρων δrsquo ἂν ὁ κάπρος τύχῃ νικῶν

[ἐστιν] ἐν τῷ Πλατανιστᾷ κρατῆσαι τούτους ὡς τὰ πλείω συμβαίνει τοσάδε

μὲν δρῶσιν ἐν τῷ Φοιβαίῳmiddotrdquo Pausanias III149-10 ldquoOok deze andere dingen worden gedaan door de jongens Ze offeren voor de wedstrijd in het Foibaion Het Foibaion ligt buiten de stad niet ver van Therapne Daar offert elk groepje jongens een puppy aan Enyalios omdat ze menen dat het meest weerbare van de huisdieren past voor de meest weerbare der goden Ik ken geen andere Grieken die gewoon zijn puppyrsquos te offeren buiten de Kolofonieumlrs Zij offeren immers een zwart teefje aan Enodios Het offer van de Kolofonieumlrs en dat van de jongeren in Sparta vindt rsquos nachts plaats Bij het offer brengen de jongens getemde zwijnen samen om te vechten Wiens zwijn toevallig wint wint gewoonlijk in de Platanistas Zulke dingen doen ze in Foibaionrdquo

127

De volgende passage is interessant om een zicht te krijgen op het geslacht van de

offerdieren553 Pausanias vertelt dat de Charadros een rivier in Achaiumla speciale

krachten heeft De dieren die uit deze rivier drinken in de lente zullen mannelijke

jongen baren De herders laten daarom de koeien bij deze rivier achter Voor de offers

zijn immers stieren het meest geschikt De andere diersoorten worden van de

Charadros weggehouden omdat men van hun soort liever wijfjes offert

ldquoταύτας δὲ αὐτοῦ καταλείπουσιν ἐπὶ τῷ ποταμῷ διότι καὶ πρὸς θυσίας οἱ

ταῦροί σφισι καὶ ἐς τὰ ἔργα ἐπιτηδειότεροι θηλειῶν βοῶν εἰσιν ἐπὶ δὲ τοῖς

ἄλλοις κτήνεσι τὸ θῆλυ ἐπὶ πλέον τετίμηταιrdquo Pausanias VII2211 ldquoDeze (de koeien) liet men daar achter bij de rivier omdat stieren voor hen bij de offers en in het werk geschikter zijn dan koeien Als het over ander vee gaat wordt het wijfje meer gewaardeerdrdquo

4334 Plantaardige offers

Pausanias heeft alle altaren voor de goden in Olympia beschreven Daarna beschrijft

hij de wijze van offeren Die rust op een lange traditie Naast informatie over

verschillende functionarissen bij het offer komen we ook iets meer te weten over het

verloop van een plantaardig offer Pausanias vertelt dat dit lsquoἀρχαῖόν τινα τρόπονrsquo

gebeurt Waaruit bestond die oude gewoonte dan Wierook honing en olijftakjes

worden op het altaar gelegd Bij dit plantaardige offer lijkt het plengen lsquoσπένδεινrsquo een

grote rol te spelen Niet aan alle goden mag met wijn geofferd worden

In deze passage komen enkele specifieke offertermen voor Λιβανωτός is wierook die

gebruikt wordt om te offeren554 Θυμιάω is het verbranden van de offergaven555 Een

priester noemt men θεηκόλος Dit is de enige plaats in de Perieumlgesis waar deze term

voorkomt Ook σπονδόφορος of de persoon die de offers draagt komt alleen hier

voor De term voor plengen tenslotte σπένδω komen we vaak tegen556

ldquo ἑκάστου δὲ ἅπαξ τοῦ μηνὸς θύουσιν ἐπὶ πάντων Ἠλεῖοι τῶν κατειλεγμένων

βωμῶν θύουσι δὲ ἀρχαῖόν τινα τρόπονmiddot λιβανωτὸν γὰρ ὁμοῦ πυροῖς

μεμαγμένοις μέλιτι θυμιῶσιν ἐπὶ τῶν βωμῶν τιθέασι δὲ καὶ κλῶνας ἐλαίας

ἐπrsquo αὐτῶν καὶ οἴνῳ χρῶνται σπονδῇ μόναις δὲ ταῖς Νύμφαις οὐ νομίζουσιν

553 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 554 We vinden deze term slechts op eacuteeacuten andere plaats terug in de Perieumlgesis in VII223 555 Pausanias gebruikt deze term nog twee keer in VII2112 en VII223 556 Σπένδειν V1510 σπένδεσθαι VIII494 σπένδουσι V1511 σπένδουσιν V1512 σπονσαῖς IV148 V1511 σπονδάς II125 σπονδῇ II114 V1510

128

οἶνον οὐδὲ ταῖς Δεσποίναις σπένδειν οὐδὲ ἐπὶ τῷ βωμῷ τῷ κοινῷ πάντων

θεῶν μέλει δὲ τὰ ἐς θυσίας θεηκόλῳ τε ὃς ἐπὶ μηνὶ ἑκάστῳ τὴν τιμὴν ἔχει

καὶ μάντεσι καὶ σπονδοφόροις ἔτι δὲ ἐξηγητῇ τε καὶ αὐλητῇ καὶ τῷ ξυλεῖmiddot

ὁπόσα δὲ ἐπὶ ταῖς σπονδαῖς λέγειν σφίσιν ἐν τῷ πρυτανείῳ καθέστηκεν ἢ καὶ

ὕμνους ὁποίους ᾄδουσιν οὔ με ἦν εἰκὸς ἐπεισαγαγέσθαι καὶ ταῦτα ἐς τὸν

λόγον θεοῖς δὲ οὐ τοῖς Ἑλληνικοῖς μόνον ἀλλὰ καὶ τῷ ἐν Λιβύῃ σπένδουσι καὶ

Ἥρᾳ τε Ἀμμωνίᾳ καὶ Παράμμωνιmiddot Ἑρμοῦ δὲ ἐπίκλησίς ἐστιν ὁ Παράμμων hellip middot

Ἠλεῖοι δὲ καὶ ἥρωσι καὶ γυναιξὶ σπένδουσιν ἡρώων ὅσοι τε ἐν τῇ χώρᾳ τῇ

Ἠλείᾳ καὶ ὅσοι παρὰ Αἰτωλοῖς τιμὰς ἔχουσινrdquo Pausanias V1510-12 ldquoElke maand offeren de Eleieumlrs op alle altaren die ik beschreven heb Ze offeren op een oude wijze Ze branden immers op het altaar wierook samen met vuur gemengd met honing Ze plaatsen er ook takjes van de olijfboom en gebruiken wijn om te plengen Alleen voor de Nymfen en de Meesteressen is het niet de gewoonte om met wijn te plengen en ook niet op het altaar dat gemeenschappelijk is voor alle goden Een priester zorgt voor het offer Hij houdt deze eer gedurende eacuteeacuten maand Ook zieners en plengdragers zorgen voor de ceremonie alsook een gids een fluitspeler en een man die voor het hout zorgt Het past me niet wat ze gewoonlijk zeggen bij het plengen in het raadhuis of welke hymnen ze zingen ook te introduceren in mijn verhaal Ze plengen niet alleen voor de Griekse goden maar ook voor de godheid in Libieuml en voor Hera Ammonia en voor Parammon Parammon is de bijnaam voor Hermes hellip De Elieumlrs plengen ook voor de helden en de vrouwen van de helden die in Elis of bij de Aitolieumlrs geeumlerd wordenrdquo

In Eleusis staan tempels voor Triptolemos Artemis en Poseidon Triptolemos zou ndash

door toedoen van Demeter ndash de landbouw hebben geiumlntroduceerd in Griekenland

Pausanias vertelt dat de vlakte Rarion als eerste werd bezaaid Plantaardige offers

houden dus vaak verband met de natuur Om de goden te danken voor het schenken

van de landbouw worden nog steeds offers gebracht met landbouwproducten

ldquoτὸ δὲ πεδίον τὸ Ῥάριον σπαρῆναι πρῶτον λέγουσι καὶ πρῶτον αὐξῆσαι

καρπούς καὶ διὰ τοῦτο οὐλαῖς ἐξ αὐτοῦ χρῆσθαί σφισι καὶ ποιεῖσθαι

πέμματα ἐς τὰς θυσίας καθέστηκενrdquo Pausanias I386 ldquoMen zegt dat de vlakte Rarion als eerste bezaaid werd en als eerste gewassen produceerde Daarom is het voor hen de gewoonte te offeren met gerst van daar en koekjes die ermee zijn gemaaktrdquo

In Megara bevindt zich het graf van Tereus Hij verkrachtte zijn schoonzus Filomena

waarop haar zus Procne hun zoon Itys vermoordde en aan Tereus te eten gaf Toen

Tereus dit te weten kwam pleegde hij zelfmoord Hij werd begraven in Megara en elk

jaar wordt aan hem geofferd op een zeer uitzonderlijke manier zonder bloed en zelfs

zonder landbouwproducten met kiezelsteentjes Detienne toonde aan dat

graankorrels bij offers soms symbolisch vervangen worden door steentjes557 Dit kan

ook hier het geval zijn

557 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19

129

ldquoκαὶ ὁ μὲν ἐτελεύτησεν ἐν τοῖς Μεγάροις αὐτοχειρίᾳ καί οἱ τάφον αὐτίκα

ἔχωσαν καὶ θύουσιν ἀνὰ πᾶν ἔτος ψηφῖσιν ἐν τῇ θυσίᾳ ἀντὶ οὐλῶν χρώμενοιrdquo Pausanias I419 ldquoHij (Tereus) pleegde zelfmoord in Megara Deze mensen wierpen voor hem een graf op en offeren elk jaar Ze gebruiken kiezelsteentjes voor het offer in plaats van gerstrdquo

Het volgende uittreksel bespraken we reeds bij de offergewoontes van Pausanias zelf

We herhalen ze hier toch even omdat de inhoud van een plantaardig offer bescheven

wordt

Pausanias heeft het hier over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat

Lykaon een tijdgenoot was van Kekrops maar dat ze inzake religie niet even wijs

waren Kekrops stelde plantaardige offers in Het offeren van koekjes was dus een

bewuste keuze van Kekrops Hij weigerde levende wezens te slachten ter ere van de

goden

ldquoὁ μὲν γὰρ Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων

μὲν ἠξίωσεν οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ

πελάνους καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII23 ldquoHij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

4335 Mensenoffers

Wanneer we de vorige passage verder lezen stuiten we op het volgende Lykaon

offert een baby aan Zeus Meteen na dit offer verandert hij in een wolf Het is duidelijk

dat Pausanias huiverachtig staat tegenover mensenoffers Dit - zeer onwaarschijnlijke

- verhaal lijkt hij immers te geloven terwijl hij zovele andere legendes in twijfel trekt558

Het lijkt voor hem onmogelijk dat de goden van de mensen verwachten dat ze hun

eigen kinderen offeren559

ldquoΛυκάων δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν τοῦ Λυκαίου Διὸς βρέφος ἤνεγκεν ἀνθρώπου καὶ

ἔθυσε τὸ βρέφος καὶ ἔσπεισεν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὸ αἷμα καὶ αὐτὸν αὐτίκα ἐπὶ τῇ

θυσίᾳ γενέσθαι λύκον φασὶν ἀντὶ ἀνθρώπουrdquo Pausanias VIII23

558

Pausanias lijkt zich wel te distantieumlren door het gebruik van φασίν Toch zijn er verschillende passages in de Perieumlgesis waarin hij uitdrukkelijk zegt dat hij een verhaal niet gelooft Hier doet hij dat niet 559

Er bestaat ook een mythe die vertelt dat Lykaon om Zeusrsquo alwetendheid te testen een mens in stukken zou hebben gehakt en aan Zeus hebben voorgeschoteld Om Lykaon te straffen doodde Zeus hem en zijn zoon Daarnaast wordt Lykaon ook steeds genoemd in verband met de weerwolfmythe DNP 7 p554-555

130

ldquoLykaon echter bracht op het altaar van Zeus Lykaios een menselijke baby Hij offerde het kindje en goot het bloed uit over het altaar Men zegt dat hij meteen na het offer van mens veranderde in een wolfrdquo

In Patrai bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Kalydon Het beeld is immers

afkomstig van Kalydon560 Koresos een priester voor Dionysos was verliefd op

Kalliroeuml Zij beantwoordde zijn liefde echter niet Daarom richtte Koresos zich tot

Dionysos Deze god bracht daarop alle inwoners buiten zinnen Om een einde te

stellen aan deze waanzin moest Koresos in opdracht van het orakel van Dodona

Kalliroeuml offeren of iemand anders die zich vrijwillig aanbood Het meisje wordt naar

het altaar geleid ἱερείου τρόπον Wat houdt dit in Waarschijnlijk werd ze op dezelfde

manier gedecoreerd als de offerdieren misschien ook vastgebonden Toen Koresos

op het punt stond om het meisje te offeren bedacht hij zich en pleegde zelfmoord

Toen Kalliroeuml zag wat de jongen voor haar had gedaan schaamde ze zich diep en

ook zij sloeg de hand aan zichzelf

ldquoτότε δὲ τὰ χρησθέντα ἐκ Δωδώνης Διονύσου μὲν ἔλεγεν εἶναι τὸ μήνιμα

ἔσεσθαι δὲ οὐ πρότερον λύσιν πρὶν ἢ θύσῃ τῷ Διονύσῳ Κόρεσος ἢ αὐτὴν

Καλλιρόην ἢ τὸν ἀποθανεῖν ἀντrsquo ἐκείνης τολμήσαντα hellip προεξεργασθέντων

δὲ ὁπόσα ἐς τὴν θυσίαν ἄλλα ἐκ Δωδώνης μεμαντευμένα ἦν ἡ μὲν ἱερείου

τρόπον ἦκτο ἐπὶ τὸν βωμόν rdquo Pausanias VII213-4 ldquoToen verklaarde het orakel van Dodona dat het de wrok van Dionysos was Deze zou niet ophouden voordat Koresos ofwel zijn eigen Kalliroeuml aan Dionysos zou geofferd hebben ofwel iemand die in haar plaats wou sterven hellip Toen alle andere dingen voor het offer in orde waren gebracht zoals het orakel in Dodona voorgeschreven had werd het meisje naar het altaar gevoerd op de wijze van een offerdierrdquo

We zullen even de voorgeschiedenis van het volgende fragment schetsen Komaitho

was een priesteres van Artemis in Patrai Deze priesteressen bleven als maagd in de

tempel tot aan hun huwelijk Melanippos vroeg haar ten huwelijk maar hun vaders

stemden niet in Daarom verenigden Komaitho en Menalippos zich in het geheim in de

tempel tot grote woede en ergernis van Artemis In een tempel mocht immers nooit de

liefde bedreven worden Om de godin te bedaren moesten grote offers worden

gebracht De grootste offers zijn mensenoffers Vaak zijn het de mooiste jongeren die

geofferd moeten worden

Pausanias hecht echter vooral belang aan het verhaal dat hierop volgt waarin hij

vertelt hoe een einde komt aan de mensenoffers Het lijkt voor hem immers het

560 Ook dit was waarschijnlijk het gevolg van de Romeinse cultus- en kunstverplaatsingen

131

belangrijkste te zijn om aan te tonen dat mensenoffers zich in een ver verleden

situeren en dat hieraan al lang geleden een eind kwam

ldquoὅπου καὶ τότε ἐν τῷ τῆς Ἀρτέμιδος ἱερῷ Κομαιθὼ καὶ Μελάνιππος [καὶ]

ἐξέπλησαν τοῦ ἔρωτος τὴν ὁρμήν καὶ οἱ μὲν ἔμελλον τῷ ἱερῷ καὶ ἐς τὸ ἔπειτα

ἴσα καὶ θαλάμῳ χρήσεσθαιmiddot τοὺς δὲ ἀνθρώπους αὐτίκα ἐξ Ἀρτέμιδος μήνιμα

ἔφθειρε τῆς τε γῆς καρπὸν οὐδένα ἀποδιδούσης καὶ νόσοι σφίσιν οὐ κατὰ τὰ

εἰωθότα καὶ ἀπrsquo αὐτῶν θάνατοι πλείονες ἢ τὰ πρότερα ἐγίνοντο

καταφυγόντων δὲ αὐτῶν ἐπὶ χρηστήριον τὸ ἐν Δελφοῖς ἤλεγχεν ἡ Πυθία

Μελάνιππον καὶ Κομαιθώmiddot καὶ ἐκείνους τε αὐτοὺς μάντευμα ἀφίκετο θῦσαι

τῇ Ἀρτέμιδι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος παρθένον καὶ παῖδα οἳ τὸ εἶδος εἶεν κάλλιστοι

τῇ θεῷ θύειν hellip παύσασθαι δὲ οὕτω λέγονται θύοντες τῇ Ἀρτέμιδι

ἀνθρώπουςldquo Pausanias VII193-5 ldquoDaar in het heiligdom van Artemis vervulden toen Komaitho en Melanippos de passie van hun liefde Ze waren ook van plan het heiligdom in het vervolg als bruidskamer te gebruiken Dadelijk verwoestte de toorn van Artemis de mensen De aarde wierp immers geen vruchten meer en abnormale ziektes braken uit met meer sterfgevallen tot gevolg dan het vorige leed Toen men zijn toevlucht nam tot het orakel in Delfi beschuldigde de Pythia Melanippos en Komaitho Het orakel beval dat zij zelf moesten geofferd worden aan Artemis en dat elk jaar het mooiste meisje en de knapste jongen geofferd moesten worden aan de godin hellip Men zegt dat de mensenoffers aan Artemis op de volgende wijze ophieldenrdquo

In de ruiumlnes van Potniai bevindt zich een tempel voor Dionysos de Geitentreffer

In het verleden was de god eens zo woedend dat hij een mensenoffer eiste Na een

aantal jaren vond Dionysos echter zelf dat de mensen genoeg hadden geboet en

verving hij het offer van een jongetje door dat van een geit Ook hier ligt de nadruk op

de stopzetting van de mensenoffers Weer was het slachtoffer een jongen lsquoin de bloei

van zijn levenrsquo Het zijn dus steeds de sterksten of meest waardevolle die als offer

worden gevraagd

ldquoἐνταῦθα καὶ Διονύσου ναός ἐστιν Αἰγοβόλου θύοντες γὰρ τῷ θεῷ

προήχθησάν ποτε ὑπὸ μέθης ἐς ὕβριν ὥστε καὶ τοῦ Διονύσου τὸν ἱερέα

ἀποκτείνουσινmiddot ἀποκτείναντας δὲ αὐτίκα ἐπέλαβε νόσος λοιμώδης καί σφισιν

ἀφίκετο ἴαμα ἐκ Δελφῶν τῷ Διονύσῳ θύειν παῖδα ὡραῖονmiddot ἔτεσι δὲ οὐ

πολλοῖς ὕστερον τὸν θεόν φασιν αἶγα ἱερεῖον ὑπαλλάξαι σφίσιν ἀντὶ τοῦ

παιδόςrdquo Pausanias IX82 ldquoHier is een tempel voor Dionysos de Geitentreffer Toen de inwoners immers aan het offeren waren aan de god werden ze een keer door de wijn zo onstuimig dat ze de priester van Dionysos doodden Nadat ze hem gedood hadden brak er meteen pest uit Om te genezen moesten ze volgens het orakel van Delfi een jonge knaap offeren Men zegt dat enkele jaren later de god voor hen het offerdier veranderde in een geit in plaats van een jongenrdquo

De Messenieumlrs helemaal in het nauw gedreven door de Lakedaimonieumlrs trokken zich

terug op de berg Ithome Ze stuurden een bode naar Delfi om het orakel te raadplegen

132

over de te volgen tactiek De Messeense leider Eufraes maakte het antwoord van het

orakel bekend aan het volk er moest een mensenoffer gebracht worden Het kwam

vaak voor dat een orakel een mensenoffer - vaak iemand uit een vooraanstaande

familie - eiste Natuurlijk zorgde dit steeds zoals ook hier voor heel wat problemen

Dit is de enige keer in de Perieumlgesis dat we de term θυηπολέω aantreffen Dit

betekent lsquoofferenrsquo

ldquoτοὺς δὲ Μεσσηνίους συναθροίσας ὁ Εὐφαὴς ἐπεδείκνυ τὸν χρησμόνmiddot κόρην

ἄχραντον νερτέροισι δαίμοσι κλήρῳ λαχοῦσαν Αἰπυτιδῶν ἀφrsquo

αἵματος θυηπολεῖτε νυκτέροισιν ἐν σφαγαῖς ἢν δὲ σφαλῆτε καὶ παρrsquo ἀλλοίου

τότε θύειν διδόντος ἐς σφαγὴν ἑκουσίωςrdquo Pausanias IV94 ldquoEufraes bracht de Messenieumlrs samen in vergadering en toonde de orakelspreuk Je moet een vlekkeloos meisje offeren aan de goden van de onderwereld Ze moet door het lot gekozen worden uit het bloed van de zonen van Aipytos en rsquos nachts geofferd worden Als dit niet lukt offer dan een meisje van een andere vader als hij haar vrijwillig geeft als offerrdquo

434 Andere offertermen

Pausanias gebruikt natuurlijk niet alleen θύω en ἐναγίζω om offeren aan te duiden

We vinden ook heel wat voorbeelden waarin hij het heeft over καθαγίζω561 Dit

werkwoord is typisch voor brandoffers Het verschil met ἐναγίζω zit hem in de

bestemmeling ἐναγίζω wordt enkel gebruikt voor sterfelijke helden562

Καθαγίζω kwam al enkele keren voor in de gekozen fragmenten We geven nu nog

enkele andere voorbeelden uit de Perieumlgesis

Dichtbij Sikyon staat een houten beeld van Koronis een godin aan wie wordt geofferd

in het heiligdom van Athena

ldquoὁπόσα δὲ τῶν θυομένων καθαγίζουσιν οὐδὲ ἀποχρᾷ σφισιν ἐκτέμνειν τοὺς

μηρούςmiddot χαμαὶ δὲ καίουσι πλὴν τοὺς ὄρνιθας τούτους δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦrdquo Pausanias II117 ldquoDat deel van het offer dat ze opbranden - en het volstaat voor hen niet de dijbeenderen er af te snijden - branden ze op de grond Dit doen ze niet met de vogels Deze branden ze op het altaarrdquo

561 Καθαγίζειν IX38 καθαγίζουσι II105 X3217 καθαγίζουσιν II117 IV319 V1310 IX38 καθαγίζουσαι VI203 καθαγίσασι X3216 562 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122

133

Alle dieren worden samen in de vlammen geworpen runderen geiten en zelfs vogels

Ook in het volgende fragment worden in Messene brandoffers en vogels met elkaar

verbonden

ldquoπεποίηται δὲ καὶ Εἰλειθυίας Μεσσηνίοις ναὸς καὶ ἄγαλμα λίθου πλησίον δὲ

Κουρήτων μέγαρον ἔνθα ζῷα τὰ πάντα ὁμοίως καθαγίζουσινmiddot ἀρξάμενοι

γὰρ ἀπὸ βοῶν τε καὶ αἰγῶν καταβαίνουσιν ἐς τοὺς ὄρνιθας ἀφιέντες ἐς τὴν

φλόγαrdquo Pausanias IV319 ldquoDe Messenieumlrs bouwden een tempel voor Eileithuia en een stenen beeld dicht bij de zaal van de Koureten Daar doen ze brandoffers van alle soorten dieren samen Ze beginnen immers met runderen en geiten maar gooien uiteindelijk ook vogels in de vlammenrdquo

Op de berg Kronios offeren de vrouwen aan Kronos

ldquoκαθαγίζουσltαgtι δὲ καὶ θυμιάματα παντοῖα αὐτῷ ἐπισπένδειν οὐ νομίζουσιν

οἶνονrdquo Pausanias VI203 ldquoZe branden allerlei geurige kruiden voor de god Het is echter niet de gewoonte om met wijn te plengenrdquo

Ook in de andere voorbeelden die we in de Perieumlgesis aantreffen gaat het bij

καθαγίζω steeds om het verbranden van offergaven

We maakten al eerder een opsomming van de passages in de Perieumlgesis waarin

σπένδω voorkomt Pausanias gebruikt echter nog andere woorden om plengen aan te

duiden in I434 ΙΙ331 en III1816 lezen we χοὰς In IX175 vinden we χευή Deze

twee termen worden gebruikt om plengoffers aan te duiden

We treffen ook eacuteeacutenmaal ἐπιφέρω aan in de betekenis van lsquoplengenrsquo Bij Amyklai

beschrijft Pausanias drievoeten en relieumlfs Op eacuteeacuten ervan staat de volgende scegravene

afgebeeld

ldquoτελευταῖα Ἄδμητός τε ζευγνύων ἐστὶν ὑπὸ τὸ ἅρμα κάπρον καὶ λέοντα καὶ οἱ

Τρῶες ἐπιφέροντες χοὰς Ἕκτοριrdquo Pausanias III1816 ldquoTen slotte is er Admetos die een ever en een leeuw voor zijn wagen spant en de Grieken die plengoffers brengen aan Hektorrdquo

134

435 ἀνατίθημι

De volgende passage toont goed het verschil aan tussen gewone offers en wij- of

votiefoffers Gewone offergaven - θυσίαι - zijn vergankelijke dingen die opgebrand

worden Wanneer men echter een wijoffer - ἀνάθημα - brengt zoals de meisjes uit

Troiumlzen hier schenkt men iets materieels en ndash tot op zekere hoogte ndash onvergankelijk

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddot Τροιζηνίοις δὲ ἱερεὺς μέν ἐστιν Ἱππολύτου τὸν

χρόνον τοῦ βίου πάντα ἱερώμενος καὶ θυσίαι καθεστήκασιν ἐπέτειοι δρῶσι δὲ

καὶ ἄλλο τοιόνδεmiddot ἑκάστη παρθένος πλόκαμον ἀποκείρεταί οἱ πρὸ γάμου

κειραμένη δὲ ἀνέθηκεν ἐς τὸν ναὸν φέρουσαrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytos De inwoners van Troiumlzen hebben een priester voor Hippolytos die deze functie zijn hele leven bekleedt Er zijn jaarlijkse offers ingesteld Ze doen ook het volgende Elk meisje snijdt voor haar huwelijk een lok haar af Na deze te hebben afgeknipt wijdt ze die in de tempelrdquo

Beschrijvingen van votiefoffers zijn talrijk aanwezig bij Pausanias Dit ligt voor de

hand Ook in de 2e eeuw waren vele van deze offers nog bewaard Het was dus voor

Pausanias makkelijker om dit soort offers te aanschouwen

We vinden in de Perieumlgesis maar liefst 1863 keer een woord verwant aan ἀνατίθημι

We geven uit elke boek een voorbeeld en proberen daarmee een idee te geven van

de verscheidenheid van de wijgeschenken

In Athene somt Pausanias verschillende gebouwen op Eeacuten daarvan is een

wijgeschenk voor de overwinning waarop de Atheners volgens Pausanias het meest

trots zijn de Perzische oorlogen

ldquoἔτι δὲ ἀπωτέρω ναὸς Εὐκλείας ἀνάθημα καὶ τοῦτο ἀπὸ Μήδων οἳ τῆς χώρας

Μαραθῶνι ἔσχονrdquo Pausanias I145 ldquoNog verder bevindt zich de tempel van Eukleia (Roem) ook dit is een wijgeschenk met betrekking tot de Perzen die aan land kwamen in Marathonrdquo

Het bekendste gebouw in Argos is het heiligdom van Apollo Lykios Hierin stonden

vroeger beelden die wijgeschenken waren geweest

ldquoτὸ μὲν οὖν ἄγαλμα τὸ ἐφrsquo ἡμῶν Ἀ τ τ ά λ ο υ ποίημα ἦν Ἀθηναίου τὸ δὲ ἐξ

ἀρχῆς Δαναοῦ καὶ ὁ ναὸς καὶ τὸ ξόανον ἀνάθημα ἦνmiddotrdquo Pausanias II193

ldquoHet beeld uit onze tijd was dus een creatie van de Athener Attalos maar de tempel van vroeger en het houten beeld waren wijgeschenken van Danaosrdquo

135

In Sparta bevindt zich een plaats waar de jongeren looptrainingen houden de

lsquorenbaanrsquo Op deze plaats bevinden zich ook twee sportscholen waarvan er eacuteeacuten een

wijgeschenk was

ldquoπεποίηται δὲ καὶ γυμνάσια ἐν τῷ Δρόμῳ τὸ ἕτερον Εὐρυκλέους ἀνάθημα

ἀνδρὸς Σπαρτιάτουmiddotrdquo Pausanias III146 ldquoEr werden sportscholen gebouwd in de renbaan Het ene was een wijgeschenk van de Spartaan Eurykleosrdquo

De Messenieumlrs voerden een veldslag tegen de Lakedaimonieumlrs Geen van de twee

partijen haalde de overwinning maar de Messenieumlr Aristomenes had boven iedereen

uitgeblonken Daarop werd hij tot generaal gekozen Om de Lakedaimonieumlrs schrik in

te boezemen drong hij rsquos nachts Sparta binnen en wijdde daar een schild in de tempel

van Athena

ldquoἅτε δὲ οὕτως ἔχων ἀφικόμενος νύκτωρ ἐς τὴν Λακεδαίμονα ἀνατίθησιν

ἀσπίδα πρὸς τὸν τῆς Χαλκιοίκου ναόνmiddotrdquo Pausanias IV155 ldquoOmdat de situatie zo was ging hij rsquos nachts naar Sparta en hing een schild aan de tempel van Athena van het Bronzen Huisrdquo

Pausanias zegt dat Mummius als eerste Romein offerde in een Grieks heiligdom Hij

schonk een beeld als votiefgeschenk

ldquoΜόμμιος δὲ ἀπὸ λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν

χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 ldquoMummius offerde van de oorlogsbuit van Achaia een bronzen Zeus in Olympiardquo

Ook in Damiskos treffen we een beeld als wijgeschenk

ldquoΔαμίσκου δὲ ἐγγύτατα ἕστηκεν ἀνὴρ ὅστις δή τὸ γὰρ ὄνομα οὐ λέγουσιν ἐπrsquo

αὐτῷ Πτολεμαίου δὲ ἀνάθημά ἐστι τοῦ Λάγουmiddotrdquo Pausanias VI31 ldquoZeer dicht bij Damiskos staat (het standbeeld van) een of andere man Men zegt immers zijn naam niet Het was een wijgeschenk van Lagos de zoon van Ptolemaiosrdquo

Pausanias vertelt dat de Achaiumlers geen deel hadden aan bepaalde militaire expedities

in het verleden Ze waren bijvoorbeeld niet aanwezig in Plataia anders zou hun naam

wel op de wijgeschenken van deze oorlog hebben gestaan

ldquoδῆλα γὰρ δὴ ὅτι ἐπὶ τῷ ἀναθήματι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ τῶν Ἑλλήνων μετῆν ἂν

καὶ Ἀχαιοῖς γεγράφθαιrdquo Pausanias VII64 ldquoHet spreekt immers voor zich dat de Achaiumlers de offergaven van de Grieken in Olympia zouden hebben gesigneerdrdquo

136

De Mantineeeumlrs hadden in het verleden de Lakedaimonieumlrs verslagen in een veldslag

Omdat ze meenden dat Poseidon hen hulp had gegeven richtten ze voor hem een

overwinningsteken op

ldquoφανῆναι δὲ καὶ τὸν Ποσειδῶνα ἀμύνοντά σφισιν ἔφασαν οἱ Μαντινεῖς καὶ

τοῦδε ἕνεκα τρόπαιον ἐποιήσαντο ἀνάθημα τῷ Ποσειδῶνιrdquo Pausanias VIII108 ldquoDe Mantineeumlrs verklaarden dat ook Poseidon hen leek te verdedigen Daarom plaatsten ze een overwinningsteken als wijgeschenk voor Poseidonrdquo

In Thebe werd elk jaar een mooie sterke jongen uit een vooraanstaande familie tot

priester van Apollo gekozen Deze jongen droeg een laurierkrans Sommigen van

deze jongens schonken aan de god een drievoet als wijgeschenk

ldquoεἰ μὲν οὖν πᾶσιν ὁμοίως καθέστηκεν ἀναθεῖναι δαφνηφορήσαντας χαλκοῦν

τῷ θεῷ τρίποδα οὐκ ἔχω δηλῶσαι δοκῶ δὲ οὐ πᾶσιν εἶναι νόμονmiddot οὐ γὰρ δὴ

πολλοὺς ἑώρων αὐτόθι ἀνακειμένουςmiddot οἱ δrsquo οὖν εὐδαιμονέστεροι τῶν παίδων

ἀνατιθέασινrdquo Pausanias IX104 ldquoOf het nu evenzeer de gewoonte is van iedereen die de lauwerkrans draagt om een bronzen drievoet aan de god te offeren kan ik niet zeker zeggen Ik denk dat het niet de regel is voor allen Ik zag immers niet veel wijgeschenken daar Maar de rijksten onder de jongens offeren zerdquo

Wanneer je het heiligdom van Apollo in Delfi binnengaat kan je een bronzen stier

zien een wijgeschenk van de Korkyreeumlrs

ldquoἐσελθόντι δὲ ἐς τὸ τέμενος χαλκοῦς ταῦρος τέχνη μὲν Θ ε ο π ρ ό π ο υ ἐστὶν

Αἰγινήτου Κορκυραίων δὲ ἀνάθημαrdquo Pausanias X93

ldquoWanneer je in het heiligdom binnenkomt staat daar een bronzen stier gemaakt door Theopropos van Aigina als wijgeschenk van de Korkyreeumlrsrdquo

We zien dus dat de wijgeschenken zeer verscheiden zijn Er zijn kleine schenkingen

zoals een schild (in II en IV) trofee (in VIII) of driepoot (in IX) We zien ook

standbeelden van goden of mensen (in II V en VI) en dieren (in X) Ten slotte worden

zelfs hele tempels (in I en II) en een sportschool (in III) opgericht als dank aan een

god

137

44 CONCLUSIE

We hebben geprobeerd om Pausanias religieuze beleving te vatten door zijn visie op

offeren te onderzoeken De verhalen die betrekking hebben op religieuze activiteiten

incorporeren immers vaak ook offers Zo komen we te weten wat een Griek uit de 2e

eeuw vertelde over de religie van zijn voorvaderen Bovendien toont Pausanias zijn

eigen religieuze interesse in de twee passages waarin hij zelf een offer brengt

We kunnen hieruit echter geen sluitende conclusies trekken Pausanias vermeldde

deze offergebruiken immers omdat hij ze interessant en speciaal vond Ze zijn

misschien dus niet zo representatief

We hebben aan de hand van voorbeelden uit de Perieumlgesis kunnen concluderen dat

Pausaniasrsquo visie op offeren in grote lijnen aansluit bij die van zijn tijd

Net zoals zijn tijdgenoten lijkt ook Pausanias een voorkeur te hebben voor bloedeloze

offers Zelf zien we hem alleen plantaardige offers brengen Mensenoffers keurt hij

zeker af en situeert hij in een ver verleden

De offers die Pausanias beschrijft hebben vaak betrekking op oude rituelen Hij

hanteert hierbij een vocabularium dat in grote lijnen overeenkomt met dat van de

klassieke periode Hij volgt zijn voorbeeld Herodotos in de indeling tussen offers aan

goden - θύω - en helden - ἐναγίζω

Op andere plaatsen zien we Pausanias vertellen over offers die ook in zijn tijd nog

plaatsvinden We kunnen dus uit de Perieumlgesis concluderen dat er in de 2e eeuw nog

heel wat offerrituelen levendig waren

138

5 BIJLAGE

139

Vertaling citaten

Boek 1

Pausanias I15

ldquoHet huidige beeld is het werk van Alkamenes naar men zegtrdquo (p48)

Pausanias I43

ldquoDe oorzaak scheen mij te zijnhelliprdquo (p49)

Pausanias I55

ldquo(Dit zijn de eponiemen van de ouden voor de Atheners) Ze hebben ook districten die

recenter zijn afkomstig van de volgende personen Attalos de Mysieumlr Ptolemaios de

Egyptenaar en in mijn tijd al keizer Hadrianus die zeer veel eer aan de goden gaf en

in grote mate vreugde verschafte aan zijn onderdanen door elk van deze dingenrdquo

(p8+71)

Pausanias I67

ldquoVan de koningen die Antigonos neersloegen meen ik dat Kassander de meest

misdadige was hellip ldquo (p49)

Pausanias I98

ldquoIk geloof het nietrdquo (p50)

Pausanias I196

ldquoDit bouwde de Athener Herodesrdquo (p9)

Pausanias I207

ldquoMaar ik meen echter niet dat dit de oorzaak was van zijn rampspoed maar de wraak

van de Beschermgod omdat hij Aristion die naar het heiligdom van Athena gevlucht

was om zich af te zonderen had gedoodrdquo (p70)

Pausanias I237

ldquoIk herinner me dat ik ook andere dingen zag op de Akropolis in Athenerdquo (p51)

140

Pausanias I248

ldquoIkzelf weet dat sprinkhanen al drie keer van de berg Sipylos verjaagd werden en niet

op dezelfde wijzerdquo (p9)

Pausanias I253

ldquoDe nederlaag in Chaironeia was immers voor alle Grieken het begin van het kwaad

en het maakte vooral hen tot slaven die over het hoofd hadden gezien in welke

toestand ze zich met de Makedonieumlrs bevondenrdquo (p33)

Pausanias I291

ldquoDicht bij de Areiopaag kan je een schip zien dat gebouwd werd voor de processie van

de Panathenaieumlnrdquo (p74)

Pausanias I292

ldquoNaar ik meen en de gedichten van Pamfos geven mij gelijk zijn dit bijnamen van

Artemis Hoewel ik nog een ander verhaal ken dat hierover gezegd wordt zal ik

daaraan voorbijgaanrdquo (p73)

Pausanias I2911

ldquoOok zij die rond Korinthe gevallen zijn liggen hier De goden toonden goed hier en

ook in Leuktra dat diegenen die de Grieken dapper noemen niets betekenen zonder

Tycherdquo (p69)

Pausanias I315

ldquoIk ontdekte dat de gidsen hierover niets zeker wisten Zelf vond ik het volgenderdquo

(p52)

Pausanias I355

ldquoIk zal alles vertellen wat mij de moeite waard schijnt om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias I358

ldquoToen ik hen tegensprak en duidelijk maakte dat Geryon in Gadeira ligt waar geen

gedenkteken is maar een boom die verschillende vormen heeft op dat moment

vertelden de gidsen van de Lydieumlrs het echte verhaalldquo (p52)

141

Pausanias I387

ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren

te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen

wat ze niet mogen zienldquo (p72)

Pausanias I393

ldquoDeze dingen zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden

voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene

uitgekozen dat verdient te worden opgeschrevenrdquo (p47)

Boek 2

Pausanias II51

ldquoToen Asopos het gegeven had vertelde deze het en voor deze openbaring werd hij in

de onderwereld gestraft - voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias II115

ldquoMen zegt dat hij de broer was van Helios en dat de streek naar hem Titane werd

genoemd Ik meen echter dat Titan bekwaam was in het opvolgen van de seizoenen

van het jaar en wanneer de zon het zaad en de vruchten van de bomen zou doen

groeien Hierdoor beschouwt men hem als broer van Heliosrdquo (p77)

Pausanias II142

ldquoIk kan niet akkoord gaan met de Fliasieumlrs dat een Eleusieumlr in het gevecht werd

overwonnen en heimelijk als banneling werd weggevoerd terwijl de oorlog met een

verdrag werd opgelost voordat ze was uitgevochten en dat Eumolpos daar in Eleusis

bleefrdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoMen vertelt dat er een koekoek op de scepter zit omdat Zeus toen hij verliefd was op

Hera als meisje zich in deze vogel veranderde Zij ving hem als haar speeltje Dit

verhaal en de andere gelijkaardige die over de goden worden verteld schrijf ik op

zonder ze te geloven Toch schrijf ik ze oprdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoDat nu over de granaatappel ndash het verhaal is immers uiterst geheim ndash moet ik

verzwijgenrdquo (p73)

142

Pausanias II202

ldquoVoor hen werd Bryas van Argos aangesteld als leider Hij gedroeg zich slecht

tegenover de mannen van het volk op andere vlakken en maakte een meisje dat

naar het bruidsvertrek werd geleid ten schande door haar af te pakken van haar

begeleidersrdquo (p70)

Pausanias II215

ldquoHierin zeggen ze dat het hoofd van de Gorgon Medusa ligt Ik laat het fabeltje

achterwege en vertel de andere dingen over haar Ze was de dochter van Forkos Na

de dood van haar vader heerste ze over de mensen die rond het meer Tritonis

woonden Ze ging op jacht en voerde de Lybieumlrs aan in de strijd En toen wanneer ze

belegerd werd door een leger van Perseusrsquo macht - Perseus werd namelijk gevolgd

door elitetroepen uit de Peloponnesos ndash werd ze rsquos nachts vermoord Omdat Perseus

haar schoonheid zelfs in de dood bewonderde hakte hij haar hoofd af om het aan de

Grieken te gaan tonen rdquo (p77)

Pausanias II304

ldquoOmdat Herodotos elk van deze dingen al nauwkeurig beschreven heeft ga ik mijn

mening niet opschrijven wanneer de dingen al goed verteld zijn Alleen dit zal ik

vertellen dat ik de beelden zag en aan hen offerde op dezelfde wijze als men gewoon

is te offeren in Eleusisrdquo (p73)

Boek 3

Pausanias III114

ldquoOp de markt staan tempels van Caesar de eerste die een monarchie begeerde onder

de Romeinen en de eerste die het verworven rijk bezat Hij maakte er ook eacuteeacuten voor

zijn zoon Augustus die de heerschappij verstevigde en die beter en waardiger en veel

machtiger dan zijn vader werd Zijn naam was Augustus Dit betekent in het Grieks

lsquosebastosrsquo (verheven)rdquo (p17)

Pausanias III141

ldquoTegenover het theater ligt de graftombe van Pausanias de aanvoerder in Plataia De

andere graftombe is van Leonidas Elk jaar houden ze toespraken voor hen en stellen

ze wedstrijden in waaraan alleen Spartanen mogen deelnemenrdquo (p74)

143

Pausanias III212

ldquoIk herinner me dat de dingen die ik hier zag en de moeite waard waren om te

bekijken het heiligdom van Asklepios en de bron Pellanis warenrdquo (p32)

Pausanias III235

ldquoNoch Menofanes noch Mithriades zelf ontvluchtten de wraak van de godenrdquo (p70)

Pausanias III255

ldquoEnkele Grieken dichtten dat Herakles hierheen de hond van Hades bracht hoewel er

geen weg onder de grond doorheen de grot leidt Het ligt ook niet voor de hand te

geloven dat er een of ander ondergronds huis van de goden is waarin men de zielen

verzamelt Hekataios van Milete vond echter een mogelijke verklaring Hij zei dat een

vreselijke slang leefde op de Tainaros die de hond van Hades genoemd werd omdat

de persoon die gebeten werd dadelijk zou sterven door het gif Hij zei dat deze slang

door Herakles bij Eurysteus werd gebrachtrdquo (p47+69)

Boek 4

Pausanias IV311

ldquoAugustus gaf Thouria aan de Lakedaimonieumlrs in Sparta Toen Augustus immers

keizer was van de Romeinen voerde Antonius ook een Romein oorlog tegen hem

Hem volgden de Messenieumlrs en andere Grieken omdat de Lakedaimonieumlrs aan de

kant van Augustus stondenrdquo (p17)

Pausanias IV335

ldquoDe riten van de Grote Godinnen mag ik niet onthullen - voor hen viert men immers

riten in de Karnasios - Ik ken ze de tweede plaats toe als meest heilig na de

Eleusische Mijn droom verhinderde me niet aan allen te vertellen dat de bronzen

urne de vondst van de generaal van Argos en de beenderen van Eurytos de zoon

van Melaneus hier bewaard werdenrdquo (p72)

Boek 5

Pausanias V12

ldquoDe Korintieumlrs van nu zijn immers de jongste van de Peloponnesieumlrs en tussen het

moment waarop ze het land kregen van de keizer en mijn tijd ligt 217 jaarrdquo (p9)

144

Pausanias V18

ldquoEleios kreeg het rijk van de Epeieumlrs Hij was de zoon van Eurykyda dochter van

Endymion en van Poseidon ndash voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias V83

ldquoHomeros vertelde over de wedstrijden die voor Patroklos waren ingesteld hoe

Menelaos gebruik maakte van twee paarden Aitha van Agamemnon en het ander zijn

eigen paardrdquo (p74)

Pausanias V101

ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar

het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de

goddelijke zorgrdquo (p35)

Pausanias V137

ldquoVan het feit van Pelops en Tantalos in mijn streek woonden zijn ook nu nog tekens

overgebleven Er is een meer van Tantalos naar hem genoemd en een opmerkelijk

graf Op de Sipylos op de top van de berg is een troon van Pelops achter het

heiligdom van de Moeder Plastenerdquo (p9+44)

Pausanias V211

ldquoVanaf hier gaat mijn verhaal verder over de interpretatie van standbeelden en

wijgeschenkenrdquo (p27)

Pausanias V218

ldquoHoe ze heetten dat wisten ik of de gidsen van de Elieumlrs nietrdquo (p52)

Pausanias V2115

ldquoEr zijn ook twee andere beelden van de kunst uit mijn tijdrdquo (p9)

Pausanias V235

ldquoIk kan niets zeggen over hun ouderdom hun vaderland of door wie ze werden

onderwezenrdquo (p48)

145

Pausanias V244

ldquoWe kennen geen Romein noch een gewone burger noch een senator die voacuteoacuter

Mummius een wijgeschenk bracht in een Grieks heiligdom Mummius offerde van de

oorlogsbuit van Achaiumla een bronzen Zeus in Olympiardquo (p48)

Boek 6

Pausanias VI38

ldquoOibotas won de loopwedstrijd tijdens de zesde Olympiade Hoe kon Oibotas bijgevolg

in Plataia met de Grieken de overwinning behalen De nederlaag in Plataia voor

Mardonios en de Meden gebeurde immers tijdens de 75e Olympiade Ik ben nu

genoodzaakt te zeggen wat door de Grieken verteld wordt Het is echter niet nodig om

alles te gelovenrdquo (p49)

Boek 7

Pausanias VII27

ldquoPindaros vernam echter naar mijn mening niet alles over de godin Hij zegt dat de

Amazonen dit heiligdom bouwden toen ze oorlog voerden tegen Athene en Theseus

De vrouwen van de Thermodon offerden inderdaad op dat moment aan de Efesische

godin omdat ze het heiligdom al lang kenden en ook toen ze Herakles ontvluchtten

Sommigen nog eerder toen ze Dionysos ontvluchtten nadat ze daar als smekelingen

gekomen waren Het werd echter niet door de Amazonen gebouwd maar door de

autochtonen Koreos en Efesos - men denkt dat Efesos een zoon was van de rivier

Kauumlster - Deze mannen bouwden het heiligdom en van Efesos kreeg de stad haar

naamrdquo (p78)

Pausanias VII101

ldquoDe meest goddeloze van alle ondernemingen het vaderland en medeburgers

verraden omwille van persoonlijk voordeel zou voor de Achaiumlers het begin worden

van het kwaad Het verliet immers nooit Griekenland vanaf het prille beginrdquo (p34+45)

Pausanias VII156

ldquoToen overviel de wraak van de Griekse goden de Arkadieumlrs die de Grieken in de

steek lieten toen die in Chaironeia tegen Filippos en de Makedonieumlrs vochten Op dat

moment werden de Arkadieumlrs op diezelfde plaats gedood door de Romeinenrdquo (p70)

146

Pausanias VII179

ldquoOver wie Attis was kon ik geen geheim ontdekken Door Hermesiax die elegieeumln

schreef is echter gedicht dat hij de zoon was van de Frygieumlr Kalaos en dat hij

onvruchtbaar door zijn moeder ter wereld werd gebrachtrdquo (p73)

Pausanias VII199

ldquoEnkelen schreven dat de dingen die ik zeg niet Eurypolos de Thessalieumlr

overkwamen maar Eurypolos de zoon van Dexamenos die koning was in Olenos Ze

wilden dat hij samen met Herakles tegen Troje ten strijde trok om de kist van Herakles

te krijgen De rest van deze dingen hebben ze ook op de volgende wijze verteldrdquo

(p50)

Pausanias VII206

ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite

waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als

enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is

het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene

Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en in de gehele bouw De Athener

Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over

Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners voor mij al eerder

afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo (p9)

Pausanias VΙΙ218-9

ldquoMen kan ervan overtuigd zijn dat er verschillende redenen zijn waarom hij lsquogod van

het paardrsquo genoemd wordt Ik meen echter dat hij de naam kreeg omdat hij de

uitvinder was van de rijkunst Homeros laat Menelaos in de paardenrace voorstellen

om bij deze god de volgende eed te zweren lsquoRaak de paarden aan en zweer bij de

Beweger der aarde de Aardschudder dat je niet met opzet door een list mijn wagen

hebt tegengehoudenrsquo Ook Pamfos die voor de Atheners de oudste hymnen

componeerde zegt dat Poseidon lsquode gever van paarden en schepen met zeilenrsquo isrdquo

(p103)

Pausanias VII2114

ldquoDe vrouwen in Patrai zijn met dubbel zoveel als de mannen Afrodite zorgt hoewel

ook voor andere vrouwen vooral voor hen De meesten van hen halen hun

levensonderhoud uit het vlas dat in Elis groeit Ze weven hier namelijk hoofddoeken

van en andere klerenrdquo (p42)

147

Pausanias VII224

ldquoZeer dicht bij het beeld staan vierhoekige stenen 30 in aantal Deze vereren de

mensen van Farai Ze hebben voor elk de naam van een god uitgekozen Tijdens een

nog oudere periode kregen alle onbewerkte stenen in plaats van de beelden van de

goden eerbewijzen van alle Griekenrdquo (p71)

Pausanias VII257

ldquoIn Keryneia is een heiligdom voor de Eumeniden Men zegt dat Orestes dit gebouwd

heeft Men zegt dat al wie daar wil binnengaan om te kijken en schuldig is aan

bloedschuld of een andere misdaad of goddeloos is dadelijk door schrikbeelden

buiten zinnen wordt gebracht En daarom mag niet iedereen binnengaan en niet allen

tegelijkrdquo (p70)

Boek 8

Pausanias VIII21

ldquoLykaon de zoon van Pelasgos vond het volgende uit wat veel ingenieuzer was dan

zijn vaders plannen Hij bouwde de stad Lykosoura op de berg Lykaios en noemde

Zeus Lykaios en stelde de Spelen van Lykaia inrdquo (p74)

Pausanias VIII24

ldquoDit verhaal overtuigt mij Het wordt al lang door de Arkadieumlrs verteld en bovendien is

het geloofwaardigrdquo (p77)

Pausanias VIII511

ldquoAristokrates de zoon van Aichmis gedroeg zich misschien ook in andere zaken

slecht tegenover de Arkadieumlrsrdquo (p70)

Pausanias VIII174

ldquoIk zag hazen en herten De witte hazen worden gekweekt in Lybieuml en ik zag witte

herten in Rome Ik aanschouwde dit met verbazing Het kwam echter niet in me op te

vragen van welke streek of welk eiland ze werden ingevoerdrdquo (p48)

Pausanias VIII286

ldquoDit beeld heb ik zelf gezienrdquo (p51)

148

Pausanias VIII331

ldquoOok al was Megalopolis gebouwd met alle ijver door de Arkadieumlrs en met de grootste

hoop van de Grieken toch werd al haar pracht en oude voorspoed afgenomen Het

merendeel ervan ligt nu in ruiumlnes Dit is niet verwonderlijk omdat ik weet dat de goden

altijd iets nieuws willen creeumlren en dat alle dingen evenzeer de sterke en de zwakke

de dingen in opbouw en in ondergang door het lot worden veranderd Zij voert hen

voort met een ijzeren noodzaak die eigen is aan haarrdquo (p41)

Pausanias VIII376

ldquoHet verhaal over de Koureten ndash zij worden immers afgebeeld door de beelden ndash en

dat van de Korybanten uit de basis gehouwen - Dit is een ander volk dan de

Koureten ndash die verhalen ken ik maar ik zal eraan voorbij gaanrdquo (p73)

Pausanias VIII379

ldquoDe meesten geven haar de bijnaam Despoina zoals ze ook de dochter van Zeus

Kore noemen Eigenlijk is haar naam Persefone zoals Homeros en voor hem Pamfos

zeiden in hun gedichten Ik ben bang om de naam van Despoina op te schrijven voor

de niet-ingewijdenrdquo (p73)

Pausanias VIII387

ldquoOp dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaios Het was niet gemakkelijk

voor mij om het fijne van dat offer te weten te komen Laat het zijn zoals het is en

zoals het vanaf het begin wasrdquo (p73)

Pausanias VIII4110

ldquoEr is een waterbron op de berg Kotilios Wat iemand vroeger schreef dat van deze

bron de rivier Lymax ontspringt dat schreef hij zonder het zelf te hebben gezien of

zonder te luisteren naar iemand die het wel zag Beide dingen heb ik gedaanrdquo (p49)

Pausanias VIII424

ldquoWaarom men dit houten beeld zo maakte is duidelijk voor elke man met gezond

verstand en die een goed geheugen heeftrdquo (p72)

Pausanias VIII52

ldquoEn hierna al had Griekenland geen lichting goede mannen meerrdquo (p34)

149

Pausanias VIII535

ldquoOver Radamanthys zelf schrijft Homeros in het gesprek van Proteus met Menelaos

dat Menelaos naar de Elysese velden zou gaan maar dat Radamanthys daar al

eerder was aangekomen Kinaithon zegt in zijn gedichten ook dat Radamanthys de

zoon is van Hefaistos die een zoon is van Talos de zoon van Kres De verhalen van

de Grieken verschillen meestal en vooral over afkomstenrdquo (p76)

Boek 9

Pausanias IX23-4

ldquoMen noemt dit het bed van Aktaion Men zegt dat Aktaion op die rots sliep als hij moe

was van het jagen en dat hij in die bron keek toen Artemis zich daar baadde

Stesichoros van Himera schreef dat de godin een hertenhuid rond Aktaion legde om

de dood door zijn honden voor hem klaar te maken opdat hij Semele niet als vrouw

zou nemen Ik ben er echter van overtuigd dat zonder goddelijke interventie

hondsdolheid de honden van Aktaion beving Razend zouden ze zonder onderscheid

te maken elkeen die ze zouden tegenkomen aan flarden scheurenrdquo (p76)

Pausanias IX26

ldquoOok nu nog houdt men om de vier jaar Spelen in Eleutheria waarin de grootste

prijzen aan de loopwedstrijd worden uitgereiktrdquo (p74)

Pausanias IX65

ldquoIk heb ook in de beschrijving van Attika gezegd dat de nederlaag in Chaironeia een

ramp was voor alle Griekenrdquo (p33)

Pausanias IX194

ldquoDaar naast bevinden zich de ruiumlnes van de steden Harma en Mykalessosrdquo (p13)

Pausanias IX198

ldquoEr wonen niet veel mensen in Aulis Dit zijn pottenbakkers De mensen van Tanagra

bezitten dit land en dat rond Mykalessos en Harmardquo (p42)

Pausanias IX237

ldquoWanneer je de berg Ptooumls oversteekt ligt aan zee de Boiotische stad Larymna Men

zegt dat haar naam van Larymna Kynosrsquo dochter komt Haar oudere voorouders zal

ik vernoemen in mijn verhaal over Lokrisrdquo (p37)

150

Pausanias IX272

ldquoDe meeste mensen menen dat Eros de jongste onder de goden is en de zoon van

Afrodite Olen de Lykieumlr echter die de oudste hymnen componeerde voor de Grieken

zegt in een hymne voor Eileithuia dat de moeder van Eros Eileithuia is hellip Ik weet dat

Hesiodos of de persoon die de Theogonie van Hesiodos componeerde schreef dat

Chaos eerst ontstond na hem Ge en Tartaros en Erosrdquo (p50)

Pausanias IX292

ldquoDit gedicht van Hegesinos heb ik niet gelezen Het was immers al eerder verloren

dan dat ik geboren wasrdquo (p49)

Pausanias IX325

ldquoTijdens de veldtocht van de Perzen kozen de inwoners van Haliartos partij voor de

Grieken en een deel van het leger van Xerxes viel aan en brandde hun land en tegelijk

hun stad afrdquo (p48)

Pausanias IX346

ldquoAan de overkant van de berg Lafystios ligt Orchomenos ook deze een bekende en

wonderbaarlijke stad in Griekenland Vroeger was ze zeer voorspoedig maar ook

deze stad zou het einde zien naderen bijna zo erg als Mykene en Delosrdquo (p41)

Pausanias IX353

ldquoHiernaast houdt men Mysterieumln die voor de massa geheim zijnrdquo (p73)

Pausanias IX381

ldquoVoor de mensen van Orchomenos werd er ook een heiligdom voor Dionysos

gemaakt Het oudste is echter dat van de Gratieumln Men vereert het meest de stenen

Men zegt dat deze voor Eteokles uit de hemel vielen De beelden werden sierlijk

gemaakt en gewijd in mijn tijd Ook deze zijn van steenrdquo (p71)

Pausanias IX389

ldquoMen zegt dat de bewoners Aspledon verlieten omdat ze gebrek hadden aan waterrdquo

(p13)

151

Boek 10

Pausanias X47

ldquoDe mensen van daar zijn niet met veel maar in grootte en kracht zijn ze tot op de dag

van vandaag de besten onder de Fokieumlrsrdquo (p42)

Pausanias X129

ldquoLater dan Demo groeide er bij de Hebreeumlrs boven Palaistina een vrouw op die

orakels gaf Haar naam was Sabbe Men zegt dat haar vader Berosos was en haar

moeder Erymanthe Sommigen noemen haar de Babylonische anderen de

Egyptische Sibyllerdquo (p71)

Pausanias X173

ldquoJaren na de Lybieumlrs kwamen vanuit Griekenland Aristaios en zijn makkers naar het

eiland Men zegt dat Aristaios een zoon was van Apollon en Kyrene Omdat hij het lot

van Aktaion erg betreurde en daarom boos was op Boiotieuml en heel Griekenland zegt

men dat hij naar Sardinieuml emigreerderdquo (p45)

Pausanias X1713

ldquoWe hebben het verhaal van Sardinieuml in het boek over Fokis gebracht omdat de

Grieken over dit eiland heel weinig wetenrdquo (p46)

Pausanias X322

ldquoDit leek me van alle grotten die ik zag de grot te zijn die het het meeste verdiende

om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias X3215

ldquoOp die dag doen ze dergelijke dingen rondom het heiligdom Op de volgende dag

maken de handelaars tenten van riet en ander hout dat ze daar vinden Op de laatste

van de drie dagen houden ze een feest Ze verkopen slaven allerlei vee en ook kledij

zilver en goudrdquo (p74)

Pausanias X3216

ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de

armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen

varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in

windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo (p53)

152

Pausanias X333

ldquoLilaia is in de winter een dagtocht verwijderd van Delfi als je afdaalt langs de

Parnassos We berekenden dat de afstand van de weg 180 stadieumln isrdquo (p31)

Andere auteurs

Aelianus VH 12 61

ldquoPausanias zei dat ook de Megalopoliten dit dedenrdquo (p10)

Herodotos 229563

ldquoMaar dat is dan ook alles wat ik over dit punt te weten kon komen Ik ben letterlijk

achter elke inlichting heengegaan die ik te pakken kon krijgen Tot aan Olifantenstad

heb ik alles met eigen ogen kunnen bekijken daarna weet ik het alleen van horen

zeggenrdquo (p 28)

Herodotos V82-83564

ldquo hellip Lang geleden was de oogst in Epidauros mislukt De zwaar getroffen inwoners

raadpleegden daarom het orakel van Delfi en kregen de raad beelden voor Damia en

Auxesia op te richten Dan zou het ze wel beter vergaan hellip De toestemming werd

verleend op voorwaarde dat zij jaarlijks offergaven voor Athena de Stadsgodin en

Erechtheus zouden komen brengen hellip Na de diefstal van de beelden kwamen de

Epidaurieumlrs hun afspraken met Athene niet meer na De Atheners deden hun beklag

maar de Epidaurieumlrs maakten met klem van argumenten duidelijk dat ze niet in

gebreke waren gebleven zolang die beelden nog in hun bezit waren hadden zij zich

aan hun belofte gehouden maar nu ze bestolen waren achtten zij zich daaraan niet

meer gebonden De Atheners moesten de Aigineten er maar voor laten

opdraaienrdquo(p101)

Thoukidydes I21565

ldquoToch zal men als men de genoemde argumenten die ik naar voren gebracht heb ten

naaste bij aanvaardt het niet ver mis hebben en geen geloof schenken aan de

overdreven voorstellingen van de dichters zoals zij deze dingen hebben bezongen

563 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 145 564 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 369 565 Vertaling MA Schwartz Thycidides De Peloponnesische Oorlog Amsterdam 1986 p 11

153

noch aan de verhalen van geschiedschrijvers die liever het oor willen strelen dan de

waarheid vermelden onbewijsbare dingen die geen geloof verdienen en in de loop

van de tijd tot het rijk van de sagen zijn overgegaan Men moge overtuigd zijn dat de

feiten berusten op de duidelijkste gegevens toereikend voor zover het verre verleden

dat mogelijk maaktrdquo (p 77)

154

6 BIBLIOGRAFIE

155

Primaire bronnen

Casevitz M (ed) Pausanias description de la Gregravece I IV V VI VII VIII Les belles

Lettres Paris 1992 2005 1999 2002 20001998

Frazer JG Pausaniasrsquo Description of Greece London 1898

Hitzig H (ed) Pausaniae Graeciae Descriptio Leipzig 1907

Jones WHS (ed) Pausanias Description of Greece I II III IV Loeb Classical

Library Cambridge (Mass)London 1958 1955 1954 1955

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol 1 Singapore 1971sup3

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol2 Middlesex (UK) 19714

Spiro F (ed) Pausaniae Graeciae descriptio 3 vol Teubner Leipzig 1903

Naslagwerken

Bartelink GJM Klassieke letterkunde UtrechtAntwerpen 19644

Cook SA Adcock FE Charlesworth MP (edd) The Cambridge Ancient History

vol XI The Imperial Peace AD 70-192 Cambridge 1936sup3

Duumlbner F (ed) Epigrammatum Anthologia Palatina vol1 Paris 1871

Metzler JB (ed) Der neue Pauly Enzyclopaumldie der Antike StuttgartWeimar566

Regenbogen O RE Supp8 (1956) sv Pausanias 1008-1097

Secundaire bronnen

Akujaumlrvi J Researcher Traveller Narrator Lund 2005

Alcock SE Roman Imperialism in the Greek Landscape JRA 2 (1989) 5-34

Alcock SE Graecia capta The Landscapes of Roman Greece Cambridge 1993sup2

566 Zie voetnoten voor specifieke lemmata

156

Alcock SE (ed) Placing the Gods Sanctuaries and Sacred Spaces in Ancient

Greece Oxford 1994sup2

Alcock SE (ed) The Early Roman Empire in the East Exeter 1997

Alcock SE Archaeologies of the Greek Past Landscape Monuments and

Memories Cambridge 2002

Alcock SE Cherry JF Elsner J (edd) Pausanias Travel and Memory in Roman

Greece Oxford 2001

Arafat KW Pausaniasrsquo Greece Cambridge 1996

Bingen J (ed) Pausanias historien in Entretiens sur lrsquoantiquiteacute classique Genegraveve

1996

Bonnechere P Orthia et la flagellation des eacutephegravebes spartiates Un souvenir

chimeacuterique de sacrifice humain Kernos 6 (1993) 11-22

Bonnechere P Le sacrifice grec entre texte et image Kernos 11 (1998) 377-388

Borg BE (ed) Paideia The World of the Second Sophistic Berlin 2004

Browning R History Language and Literacy in the Byzantine World London 1989

Burkert W Homo necans The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and

Myth Berkeley (LA)London 1983

Calame C Logiques du temps leacutegendaire et lrsquoespace cultuel selon Pausanias une

repreacutesentation discursive du lsquopantheacuteonrsquo de Treacutezegravene in Pirenne-Delforge V

(ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos

Suppl 8 Luik 1998 149-163

Casabona J Recherches sur le vocabulaire des sacrifices en Grec Aix-en-Provence

1966

Casson L Travel in the Ancient World London 1974sup2

Crawford MH Rome and the Greek World in The Economic History Review XXX

London 1977 42-52

Detienne M Vernant J-P (edd) La cuisine du sacrifice en pays grec Paris 1979

157

Dihle A Greek and Latin Literature of the Roman Empire from Augustus to Justinian

Muumlnchen 1989

Diller A The Authors Named Pausanias TaPhA 86 (1955) 268-279

Diller A The Manuscripts of Pausanias TaPhA 88 (1957) 169-188

Dillon M Pilgrims and Pilgrimage in Ancient Greece LondonNew York 1997

Dodds ER The Greeks and the Irrational Berkeley (LA) 19514

Durand JC Lissarague F Mourir agrave lrsquoautel ARG 1 (1999) 83-106

Ekroth G Offerings of blood in Greek hero-cults in Pirenne-Delforge V Suaacuterez de

la Torre E (edd) Heacuteros et heacuteroiumlnnes dans les mythes et les cultes grecs

Kernos Suppl 10 Luik 2000 263-280

Ekroth G (ed) The sacrificial rituals of Greek hero-cults in the Archaic to the early

Hellenistic periods Kernos Suppl 12 (2002) 72-103

Ellinger E La fin des maux drsquoun Pausanias agrave lrsquoautre Paris 2005

Elsner J Pausanias A Greek Pilgrim in the Roman World PampP 135 (1992) 3-29

Elsner J Image and Ritual Reflections on the Graeco-Roman Appreciation of Art

CQ 46 (1996) 515-531

Elsner J Rubieacutes J-P (edd) Voyages and Visions towards a Cultural History of

Travel London 1999

Elsner J Rutherford I (edd) Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian

Antiquity Oxford 2005

Farnell LR Greek Hero Cults and Ideas of Immortality Oxford 1921

Ferrary J-L Philhelleacutenisme et impeacuterialisme aspects ideacuteologiques de la conquecircte

romaine du monde helleacutenistique Rome 1988

Forte B Rome and the Romans as the Greeks saw them Rome 1972

Frazer JG Sur les traces de Pausanias Paris 1965

Georgoudi S A propos du sacrifice humain en Gregravece ancienne remarques critiques

ARG 1 (1999) 60-82

Habicht C Pausaniasrsquo Guide to Ancient Greece Berkeley (LA)London 1985

158

Haumlgg R Alroth B (edd) Greek sacrificial ritual Olympian and Chtonian Stockholm

2005

Hamerton-Kelly LH (ed) Violent Origins California 1987

Hansen MH (ed) Sources for the Ancient Greek City-State Copenhagen 1995

Hartog F Memories of Odysseus Frontier Tales from Ancient Greece Chicago

1996sup2

Heer J La personnaliteacute de Pausanias Paris 1979

Hutton W Describing Greece Cambridge 2005

Jacquemin A Pausanias et les empereurs romains Ktegravema 21 (1996) 29-42

Jost M Versions locales et versions lsquopanhelleacuteniquesrsquo des mythes arcadiens chez

Pausanias in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines

agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 227-240

Knoepfler D Pieacuterart M (edd) Editer traduire commenter Pausanias en lrsquoan 2000

Genegraveve 2001

Lacroix L Pausanias et les origines mythique de Delphes eacuteponymes geacuteneacutealogies

et speacuteculations eacutetymologiques Kernos 4 (1991) 265-276

Lacroix L Traditions locales et leacutegendes eacutetiologiques dans la Peacuteriegravegegravese de

Pausanias in Journal des Savants Paris 1994 75-99

Lafond Y Pausanias et le pantheacuteon de Patras lrsquoidentiteacute religieuse drsquoune citeacute grecque

devenue colonie romaine in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites

des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 195-208

Lee AD Pagans and Christians in late Antiquity LondonNew York 2000

Lesky A Geschichte der griechische Literatur Munchen 1971

Linders T Alroth B (edd) Economics of cult in the ancient world Upsala 1992

Lupu E Sacrifice at the Amphiareion and a Fragmentary Sacred Law from Oropos

Hesperia 72 (2003) 321-340

Mac Mullen R Paganism in the Roman Empire New HavenLondon 1981sup2

Martin LH Hellenistic Religions New YorkOxford 1987

159

Mary L Sot M (edd) Impies et paiumlens entre Antiquiteacute et Moyen Age Paris 2002

Meuli K Gesammelte Schriften 2 BaselStuttgart 1975

Meyer E Pausanias Beschreibung Griechenlands Zurich 1954

Morinis A (ed) Sacred journeys London 1992

Nilsson MP Greek Piety Oxford 1948

Ogden D (ed) A Companion to Greek Religion Oxford 2007

Ousterhout R (ed) The Blessings of Pilgrimage UrbanaChicago 1990

Page DL (ed) Further Greek Epigrams Cambridge 1981

Pirenne-Delforge V La notion de lsquopantheacuteonrsquo dans la Peacuterieacutegegravese de Pausanias in

Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese

de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 129-148

Pirenne-Delforge V Ritual Dynamics in Pausanias The Laphria in

Stavrianopoulou E (ed) Ritual and Communication in the Graeco-Roman

World Kernos Suppl 16 Luik 2006 111-129

Powel A (ed) The Greek world LondonNew York 1995

Price S Gods and Emperors the Greek Language of the Roman Imperial Cult JHS

104 (1984) 79-95

Price S Rituals and Power The Roman Imperial Cult in Asia Minor Cambridge

1984sup3

Pritchett WK Pausanias Periegetes I Amsterdam 1998

Pritchett WK Pausanias Periegetes II Amsterdam 1999

Reardon BP Courants litteacuteraires grecs des 2e et 3e siegravecles apregraves J-C Paris 1971

Reverdin O Grange B (edd) Le sacrifice dans lrsquoantiquiteacute in Entretiens sur

lrsquoantiquiteacute classique VandoeuvresGenegraveve 1981

Romm JS The Edges of the Earth in Ancient Thought New Jersey 1992

Rudhardt J Notions fundamentals de la penseacutee religieuse et actes constitutifs du

culte dans la Gregravece classique GenegraveveAllaman 1958

Russel DA Antonine Litearture Oxford 1990sup2

160

Rutherford I Theoria and Darśan Pilgrimage and Vision in Greece and India CQ 50

(2000) 133-146

Snodgrass AM An Archaeology of Greece The Present State and Future Scope of

a Discipline Berkeley (LA)London 1987

Stratiki K Le culte des heacuteros grec chez Pausanias BAGB 1 (2002) 70-93

Strid O Uumlber Sprache und Stil des Periegeten Pausanias Upsala 1976

Stroumsa GG (ed) La fin du sacrifice Paris 2005

Swain S Hellenism and Empire Oxford 2001

Tripolitis A Religions of the Hellenistic-Roman Age MichiganCambridge (UK) 2002

Tzifopoulos YZ Mummiusrsquo Dedications at Olympia and Pausaniasrsquo Attitudes to the

Romans GRBS 34 (1993) 93-100

Van Straten FT Hiera Kala LeidenNew YorkKeulen 1995

Veyne P Les Grecs ont-ils cru agrave leurs mythes Paris 1983

Veyne P Lrsquoempire Greacuteco-Romain Paris 2005

Whitmarsh T Greek Literature and the Roman Empire OxfordNew York 2001

Whitmarsh T Ancient Greek literature CambridgeMalden 2004

Yerkes RK Le sacrifice dans les religions grecque et romaine et dans le judaisme

primitive Paris 1955

Zizza C Le inscrizioni nella Periegesi di Pausania Pisa 2006

3

Voorwoord

Inhoud

1 Hoofdstuk 1 Pausanias de Perieumlgeet 8

11 Biografie 9

12 Pausanias in zijn tijd 14

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC 14

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia 14

1212 De Romeinse invloed in Griekenland 18

122 Pausanias en Rome19

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek 23

2 Hoofdstuk 2 De Perieumlgesis28

21 Een perieumlgetisch genre 29

22 Structuur 33

221 Het radiale plan34

222 De rode draad ἐλευθερία 35

223 Ringcompositie37

224 Begin en einde 37

225 Boek I39

23 Inhoud intenties en waarde41

231 Λόγοι en θεωρήματα41

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά 42

233 Pausaniasrsquo intenties 45

234 Voelde Pausanias zich een Griek 46

235 De functie van de Perieumlgesis 47

236 Het publiek 48

237 Pausanias als historicus 49

238 Pausaniasrsquo gidsen 53

4

24 Stijl55

3 Hoofdstuk 3 Religie 57

31 Algemeen 58

311 Mysterieculten60

312 Heiligdommen62

313 De keizerscultus 64

314 Mythologie65

315 Pelgrims 66

32 Religie bij Pausanias70

321 Pausaniasrsquo geloof 70

322 De Eleusismysterieumln73

323 Heiligdommen en festivals75

324 De keizerscultus 76

325 Mythen78

326 Pausaniasrsquo evolutie80

327 Pausanias als pelgrim 82

4 Offers85

41 bronnen 86

42 Offeren algemeen87

421 Oorsprong 88

422 Evolutie89

423 Soorten offers 90

4231 Helden 93

424 De ceremonie 93

425 De offerdieren 97

426 Mensenoffers 98

427 Plantaardige offers 99

428 ἀναθήματα100

5

43 Offeren bij Pausanias101

431 Pausanias offert zelf 102

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω107

4321 ἐναγίζω 110

4322 θύω 111

433 Een selectie van passages114

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer 114

4332 De ceremonie 115

4333 De offerdieren 123

4334 Plantaardige offers 127

4335 Mensenoffers 129

434 Andere offertermen132

435 ἀνατίθημι 134

44 Conclusie137

5 Bijlage138

6 Bibliografie154

6

Voorwoord

In deze thesis heb ik geprobeerd om een goed beeld te scheppen van het leven en

werk van de perieumlgeet Pausanias Om de inhoud van zijn boeken ten volle te

begrijpen koos ik ervoor om dieper in te gaan op het thema dat hem het meest lijkt te

interesseren de religie Ik heb gebruikt gemaakt van eacuteeacuten aspect ervan het offeren

om Pausaniasrsquo religieuze besef te vatten

Ik zal eerst even kort de structuur van deze thesis toelichten

In het eerste hoofdstuk heb ik het leven van Pausanias behandeld Ik heb zijn

biografie opgesteld en hem gekaderd binnen de cultuur van de 2e eeuw Daarna heb

ik de Romeinse invloed in zijn leven en werk onderzocht Tot slot bekeek ik nog even

een literaire stroming uit de 2e eeuw de tweede sofistiek

In het volgende hoofdstuk ben ik zijn werk de Perieumlgesis nader gaan bekijken Ik

onderzocht de geschiedenis van het genre de structuur van de Perieumlgesis alsook de

inhoud en stijl

Omdat de Perieumlgesis voor een groot deel bestaat uit mythologische en religieuze

onderwerpen heb ik het volgende hoofdstuk gewijd aan de religie Eerst behandelde

ik religie in het algemeen Ik had hierbij vooral aandacht voor die aspecten van de

religie die ook bij Pausanias zouden terugkomen Daarna onderzocht ik de religie in

de Perieumlgesis zelf

In het laatste hoofdstuk heb ik gekeken naar het belang van offeren in de Griekse

wereld en bij Pausanias zelf Dit is immers een interessant onderwerp om de Griekse

religieuze beleving te onderzoeken Bovendien offert Pausanias tweemaal zelf Ook

deze passages zullen we onderzoeken

Tot slot wil ik nog een aantal dingen verantwoorden

Bij de transcriptie van de Griekse namen heb ik gebruik gemaakt van het

graeciserende systeem waarbij ik geprobeerd heb zo consequent mogelijk te zijn

Romeinse namen heb ik uit het Latijn getranscribeerd Aangezien er onzekerheid

bestaat over de exacte titel van Pausaniasrsquo werk heb ik ervoor geopteerd om steeds

lsquoPerieumlgesisrsquo te schrijven Dit is immers de transcriptie van de Griekse naam die het

vaakst word genoemd

Wanneer ik spreek over lsquoGriekenlandrsquo ben ik er mij van bewust dat dit een attributie

post factum is In Pausaniasrsquo tijd was het Griekse vasteland echter al wel verenigd in

7

de Romeinse provincie Achaiumla Het is bij benadering dit geografische gebied dat ik ndash

voor de gemakkelijkheid ndash Griekenland zal noemen De lsquoGriekenrsquo zijn voor mij alle

mensen die de Helleense cultuur taal en religie deelden Ook Pausanias was dus een

Griek

De Griekse citaten haalden we van de TLG Voor Pausaniasrsquo tekst gebruik ik dus de

editie van Teubner Bij de andere auteurs zullen we steeds in voetnoot de geciteerde

teksteditie vermelden

Tenzij anders vermeld komen de vertalingen van mijn hand Aangezien dit niet het

doel van mijn thesis was heb ik geen literaire vertaling van de citaten gemaakt Ik

geef de vertaling enkel om het lezen van de Griekse fragmenten - indien nodig - te

vergemakkelijken

In bijlage ordende ik de vertalingen uit de Perieumlgesis volgens boek De vertalingen van

andere auteurs staan nadien alfabetisch geordend Ik geef ook telkens een verwijzing

naar de pagina waarop het citaat voorkomt

Dan rest er mij enkel nog u veel plezier te wensen met het lezen van mijn thesis

8

1 HOOFDSTUK 1 PAUSANIAS DE PERIEumlGEET

9

11 BIOGRAFIE

De eerste vraag die we ons zullen stellen heeft betrekking op de identiteit van

Pausanias Wie was hij wanneer leefde hij en wat heeft hij geschreven

Pausanias was een Griek afkomstig van Klein-Azieuml Hij leefde in de 2e eeuw nC In

deze periode was Griekenland al een hele tijd geiumlntegreerd in het Romeinse Rijk

Onze auteur schreef zijn enorme werk de Perieumlgesis in het Grieks1

Deze boeken ndash het zijn er tien in aantal ndash vormen een soort reisgids van Griekenland

Een reiziger uit de 2e eeuw ndash maar ook nog in grote mate een hedendaagse toerist ndash

kon via het lezen van de Perieumlgesis zeer interessante informatie te weten komen over

de plaats waar hij zich bevond en de lokale tradities Pausanias vormt zo een goede

bron door zijn uitgebreide beschrijvingen van geografische streken gebouwen religie

tradities en legendes Vaak vormt hij zelfs de enige bron

De Perieumlgesis is dus voor archeologen en oudheidkundigen van onschatbare waarde

Indien we niet over Pausaniasrsquo boeken zouden beschikken zou onze kennis over vele

monumenten en streken van het oude Griekenland wellicht niet zo uitgebreid zijn

Over het algemeen ndash en dit geldt zeker voor de periode voacuteoacuter de 20e eeuw ndash beperkte

de aandacht voor de Perieumlgesis zich enkel tot dit utilitaire karakter van het werk

De interesse voor Pausaniasrsquo werk werd gewekt in de 19e eeuw In deze

periode kwam het toerisme in Griekenland stilaan op De romantiek zorgde bovendien

voor een bewondering van het exotische Griekenland en zijn vergane cultuur2

Gedurende de hele 20e eeuw hebben we bewonderaars en afbrekers van Pausaniasrsquo

werk gekend3 Op het einde van de 19e eeuw schilderde Wilamowitz Pausanias af als

een charlatan die nooit zelf gereisd zou hebben Hij zou gewoon het werk van zijn

voorgangers - vooral Polemon - hebben verzameld en gekopieerd Deze mening vond

oa navolging bij Kalkmann Robert en Pasquali Hiertegen verzetten zich Schubart

Brunn Hirtzig Gurlitt en misschien wel als belangrijkste Frazer Vanaf Frazer kreeg

Pausanias meestal het label lsquoreliable guidersquo4 opgeplakt

Pas de laatste decennia kwam er aandacht voor Pausanias als schrijver De

Perieumlgesis werd eindelijk als literair werk benaderd Ook de rol van Pausanias zelf

1 We willen toch al even kort aanstippen dat Pausaniasrsquo naam nergens vermeld staat in zijn werk Het is aan Stefanos van Byzantion dat we deze vermelding te danken hebben We zullen hier later even op terugkomen 2 Beard in Alcock Cherry Elsner 2001 p 224 3 We vinden deze namen bij vele auteurs vermeld Voor deze specifieke opsomming baseren we ons op Habicht 1985 p 165 4 Zie oa Habicht 1985

10

kreeg nieuwe invullingen Eeacuten van de recentste onderzoeksdomeinen hierbij is de rol

van Pausanias als pelgrim Alles wat te maken heeft met religie geniet immers de

voorkeur in Pausaniasrsquo beschrijvingen

Hoe kunnen we Pausanias dan het best omschrijven Pelgrim historicus etnograaf

literair schrijver correspondent voor de antieke Michelin5 Of van dit alles een beetje

We zullen proberen hierop een duidelijk en genuanceerd antwoord te geven

Pausanias was een courante naam in de Griekse wereld van de 2e eeuw Via andere

auteurs hebben we weet van oa een sofist een geograaf en een chronograaf die

allen de naam Pausanias droegen Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat we deze

geleerden kunnen vereenzelvigen met onze Pausanias6 We zullen dus vanaf nu

wanneer we het hebben over onze perieumlgeet altijd lsquoPausaniasrsquo zeggen zonder

verdere specificaties

Pausanias beschrijft in zijn werk gedetailleerd tal van stadjes op het Griekse

vasteland Het verloop van zijn eigen leven is ons echter niet zo nauwkeurig

overgeleverd

Bijna alles wat we weten hebben we uit zijn eigen werk moeten destilleren Bovendien

laat Pausanias zich slechts in enkele passages opmerken We komen bijna niets te

weten over de periode waarin hij zijn reizen maakte hoe vaak hij dit deed met wie en

in welke omstandigheden Wij hebben hier te maken met een lsquoself-effacing

personalityrsquo om de woorden van Hutton te gebruiken7 De auteur verstopt zich als het

ware achter zijn tekst Habicht spreekt in dit verband van het lsquolow profilersquo van

Pausanias8

We kunnen wel bij benadering Pausaniasrsquo geboorte- en sterftejaar bepalen evenals

de periode waarin hij de Perieumlgesis schreef

Hij spreekt over het jaar 125 als κατrsquo ἐμέ of ἐφrsquo ἡμῶν9 Hieruit concluderen oa Heer

en Diller dat dit het geboortejaar van onze schrijver moet zijn10

5 Men maakt in dit verband graag de vergelijking met de lsquoBlue Guidersquo of de lsquoBaedekerrsquo 6 We zullen hier niet in detail op ingaan Voor verdere analyse zie oa Heer 1979 Hutton 2005 Frazer 1898 Diller 1955 7 Hutton 2005 p 11 8 Habicht 1985 p 141 9 ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ

Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον

ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένου

11

In I19611 vermeldt Pausanias het stadion van Herodes Attikos dat voltooid werd in

143 Hij schreef zijn boek dus zeker na deze datum Een terminus ante quem voor het

eerste boek van de Perieumlgesis vormt het Odeion van diezelfde Herodes Attikos in

Athene Herodes liet dit theater bouwen voor zijn vrouw bij haar dood Het stamt dus

van na 160 Wanneer Pausanias zijn eerste boek schrijft bestaat dit Odeion nog niet

In VII206 maakt de Perieumlgeet er echter wel melding van12 Dit kan dus betekenen dat

het eerste boek apart werd gepubliceerd13 Boek 7 werd zeker na 160 geschreven

In V1214 schrijft Pausanias dat de inrichting van Korinthe als Romeinse kolonie ndash wat

plaatsgreep in 44vC ndash 217 jaar geleden gebeurde15 Dit brengt ons bij het jaar 173

Het laatste jaartal dat vermeld wordt is de campagne van Marcus Aurelius tegen de

Sarmaten in 175-176

We kunnen dus stellen dat Pausanias wellicht rond 125 geboren werd en stierf na

17616 De Perieumlgesis begon hij vermoedelijk pas op latere leeftijd te schrijven na heel

wat voorbereidende reizen Heer veronderstelde dat hij zijn werk tussen 160 en 180

schreef onder de regering van Marcus Aurelius17

Uit de Perieumlgesis kunnen we concluderen dat Pausanias afkomstig was uit Klein-Azieuml

Hij verwijst op geregelde tijdstippen naar deze streek18 De stad die het vaakst

Pausanias I55 ἔστι δὲ καὶ ἄλλα δύο τέχνης τῆς ἐφrsquo ἡμῶν [τὰ] ἀγάλματαmiddot Pausanias V2115 10 Heer 1979 p 12 en Diller 1955 p 268 11 ldquoτοῦτο ἀνὴρ Ἀθηναῖος Ἡρώδης ᾠκοδόμησεrdquo Pausanias I196 12 ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot ἐποιήθη

δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν

μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ

τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ

Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι

συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς

Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206 13 Zie infra bij de structuur van de Perieumlgesis 14 Κορίνθιοι μὲν γὰρ οἱ νῦν νεώτατοι Πελοποννησίων εἰσί καί σφισιν ἀφrsquo οὗ τὴν γῆν

παρὰ βασιλέως ἔχουσιν εἴκοσιν ἔτη καὶ διακόσια τριῶν δέοντα ἦν ἐς ἐμέ Pausanias V12 15

Nadat Mummius in 146 vC de Achaiumlsche Bond versloeg en Korinthe vernielde bleef deze stad lange tijd onbewoond Pas in 44 vC kwam er een heropbloei De inwoners waren echter voornamelijk Romeinse kolonisten Zie oa Tzifopoulos 1993 Arafat 1996 en Habicht 1985 16 Frazer stelt 130-176 voor in Frazer 1965 p 6-7 Habicht opteert voor 115 als geboortedatum in Habicht 1985 p12 17 Heer 1979 p 12 18 Bv ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς τόδε

λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος Πέλοπος δὲ

ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς τὸ ἱερόνmiddotrdquo Pausanias V137 ldquoτρὶς δὲ αὐτὸς ἤδη πάρνοπας ἐκ Σιπύλου τοῦ ὄρους οὐ κατὰ ταὐτὰ οἶδα

φθαρένταςrdquo Pausanias I248 Zie Habicht 1985 p13-15

12

beschouwd wordt als zijn geboorte- en woonplaats is Magnesia ad Sipylum (het

huidige Manisa in Turkije)

Pausanias lijkt een bescheiden man te zijn geweest Hij laat zich zelden opmerken in

zijn werk Zijn stijl is sober direct zakelijk en eerlijk Origineel en creatief zijn lijkt niet

zijn voornaamste zorg Wel wil hij op een getrouwe manier de geschiedenis van

Griekenland vertellen

Pausanias was waarschijnlijk van gegoede afkomst aangezien hij de mogelijkheden

had om veel te reizen Frazer leidt uit Pausaniasrsquo werk af ndash zowel door expliciete als

impliciete verwijzingen ndash dat hij in Syrieuml was Jeruzalem Antiochieuml Egypte Rhodos

Byzantion Thessalieuml Macedonieuml en Italieuml19 Uiteraard moeten we hier heel het

Griekse gebied aan toevoegen dat Pausanias in zijn Perieumlgesis beschreef

Hij genoot waarschijnlijk een goede opvoeding De citaten die in grote getalen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn getuigen dat hij een veel belezen man was20 Alles wijst er

ook op dat hij over een uitstekend geheugen beschikte Hij kan dan ook terecht als

een πεπαιδευμένος bestempeld worden Aangezien de gegoede families uit de

provincies meestal het Romeinse burgerrecht verwierven is het goed mogelijk dat ook

Pausanias een Romeinse burger was21

Het lezen van Pausanias lijkt in zijn tijd niet erg populair te zijn geweest Hij werd

slechts eacuteeacutenmaal geciteerd door een tijdgenoot de Romein Claudius Aelianus in zijn

Varia Historia22 Dit kan echter over een interpolatie gaan23

De tekstoverlevering hebben we vooral te danken aan Stefanos van Byzantion Deze

geleerde uit de 6e eeuw wilde de namen van Griekse poleis herontdekken en hun

afkomst achterhalen Hierbij maakte hij dankbaar gebruik van Pausanias Hij citeerde

de perieumlgeet maar liefst 80 keer in zijn Ethnica Zoals reeds aangehaald is het deze

geleerde die ons Pausaniasrsquo naam onthult Ook de titel van het werk stamt van

Stefanos van Byzantion Het enige dat we momenteel dus kunnen doen is hem op

zijn woord geloven24

19 Frazer 1965 p 14-17 20 Hij noemt maar liefst 125 verschillende auteurs en geeft 700 referenties naar schrijvers enof literaire werken Zie Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 249 21 Zie oa Alcock in Bingen 1996 en Habicht 1985 p15 Voor een ontkrachting hiervan zie Forte 1972 p 418-427 22 Aelianus VH 12 61 ldquoΠαυσανίας δέ φησιν ὅτι καὶ Μεγαλοπολῖταιrdquo Dit schreef hij naar aanleiding van offers die gebracht werden aan Boreas 23 Zie Metzler 2000 p 445-449 24 Habicht 1985 p 9

13

Volgens Habicht is het mogelijk dat er ten tijde van Stefanos slechts eacuteeacuten exemplaar

van de Perieumlgesis bestond25 Dit zou nog het originele manuscript van Pausanias zijn

Heer meent dat er een aantal exemplaren van de Perieumlgesis in omloop waren Deze

zouden zich in de grote bibliotheken van Rome of de metropolen in het Oosten

bevonden hebben26

Het oudste manuscript dat we nu nog bezitten Marcianus gr 413 (V) stamt uit het

midden van de 15e eeuw27 Dit manuscript gaat ndash samen met vier andere bewaarde

manuscripten ndash terug op de codex van de Italiaan Niccolograve Niccoli (1364-1437)28

We zijn nu even ingegaan op de biografie van Pausanias De volgende vraag die we

ons kunnen stellen is hoe deze auteur beiumlnvloed werd door zijn omgeving In welke

periode leefde hij Wat voor invloed had dit op zijn werk

25 Habicht 1985 p 1 26 Heer 1979 p 42-43 27 Er is van Pausanias tot op heden geen enkel papyrusfragment bekend Ook de indirecte traditie is van weinig belang aangezien hij zelden geciteerd werd 28 Deze codex ging verloren in de 16e eeuw De andere afgeleide manuscripten zijn Laurentianus 56 11 (F) Parisinus gr 1410 (P) Matritensis 4564 (M) en Leidensis BPG 16 K (L) We baseren ons hier op de teksteditie van Budeacute die de notaties van de editie van Rocha-Pereira overneemt

14

12 PAUSANIAS IN ZIJN TIJD

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC

ldquoThe period in the history of the world during which the condition of the human race

was most happy and prosperousrdquo29

Pausanias leefde tijdens een periode waarin er vrede heerste in het Romeinse Rijk30

de 2e eeuw nadien idealiserend lsquothe golden age of antiquityrsquo genoemd31 Frazer

omschrijft deze 2e eeuw als een periode van heropbloei32 Er werden immers vele

tempels theaters baden en aquaducten gebouwd

Het Romeinse Rijk strekte zich ondertussen uit van Brittannieuml tot aan de Eufraat en

van de Rijnmonding tot in Ethiopieuml33 De Pax Romana zorgde voor rust aan de

grenzen Deze vrede droeg ook bij tot een bloei in cultuur en literatuur In Klein-Azieuml

resulteerde dit in een literaire beweging de lsquoTweede Sofistiekrsquo waarop we later dieper

zullen ingaan Deze stabiliteit stond ook toe dat er massaal gereisd werd Het ontstaan

van Pausaniasrsquo reisboek in deze tijd is dan ook niet verwonderlijk

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia34

Gedurende de eerste helft van de 2e eeuw vC werd Griekenland geleidelijk aan

afhankelijk van Rome Een doorslaggevende datum is 146 vC Op dit moment verliest

Griekenland de Achaiumlsche oorlog en wordt het een deel van Macedonieuml Pas in 27

vC vormt Achaiumla een autonome provincie35 Voacuteoacuter deze datum werden de Griekse

steden zeer slecht behandeld De Griekse bonden werden afgeschaft het land

uitgebuit - oa door het innen van belastingen om de oorlogen te bekostigen - en vele

kunstwerken werden geroofd Vanaf het begin van de eerste eeuw begon het beter te

29 Gibbon geciteerd in Browning 1989 p 9 30

Op het einde van Pausaniasrsquo leven komen de Romeinen echter in oorlog met de Parthen (162-166) Ze zullen deze oorlog winnen Toch luidde dit een periode in van tegenslagen zoals de pest en oorlogen 31

Habicht 1985 p118 32 Frazer 1898 p xiii 33 Habicht 1985 p117 34 Voor de algemene inleiding baseren we ons grotendeels op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 555-562 35 Dit zal zo blijven tot aan de regering van Diocletianus We zien evenwel twee onderbrekingen van 15-44 hoort Achaiumla bij Moesia en van 67-704 wordt het door Nero lsquovrijrsquo verklaard Zie Cook Adcock Charlesworth (eds) 1936sup3 p 556-557

15

gaan voor de Grieken De Romeinen beseften het culturele belang van Griekenland

en hielpen actief mee aan de hellenisatie De Griekse bonden werden weer

toegestaan en een nieuwe overkoepelende bond de Achaiumlsche werd opgericht Deze

bond vertegenwoordigde in theorie alle Griekse steden en stond in voor de organisatie

van de keizerscultus36

Vanaf de creatie van de provincie Achaiumla ontstond er een grote diversiteit in de

behandeling van de steden Deze Romeinse tactiek van lsquoDivide et imperarsquo vormde

wellicht een belangrijke reden waarom er nooit een gezamenlijke Griekse opstand

tegen Rome is uitgebroken Er waren ongeveer 40 lsquovrijersquo steden waaronder Athene en

Sparta die in theorie onafhankelijk waren van Rome Plaatselijke leiders bestuurden

de stad en de lokale wetgeving bleef in de mate van het mogelijke behouden De

Romeinen behielden echter een grote controle Veel van deze vrije steden waren ook

vrijgesteld van belastingen

Reizigers die in de 2e eeuw door Griekenland trokken konden nog veel van lsquos lands

oude glorie bewonderen Ze werden echter ook geconfronteerd met vele verlaten

streken Dit is de reden waarom we in de Perieumlgesis zo veel ruiumlnes beschreven zien37

Dit proces van ontvolking was al langer aan de gang Alcock ontdekte dat de terugval

begon op het einde van de 3e eeuw vC Gedurende de eeuwen die hierop volgden

zette de ontvolking zich door zodat we in de tijd van Pausanias nog meer verlaten

streken aantreffen38

Economische redenen deden het Griekse platteland leeglopen De economie op het

platteland steunde in de klassieke periode op het bewerken van kleine stukjes grond

vaak verspreid over een groot gebied De Romeinen veranderden de grenzen en

herschreven het geografische landschap in Griekenland Hierdoor kwamen vele

boeren in de problemen Anderen verloren hun grond aan grootgrondbezitters Ook

taksen en belastingen opgelegd door de Romeinen deden vele boeren de das om

Om de belastingen te kunnen betalen waren ze immers genoodzaakt om meacuteeacuter te

produceren Omdat dit hen niet lukte moesten ze emigreren naar de stad39 Enkel

daar kon men tegemoetkomen aan de steeds groeiende behoefte aan een sociaal

vangnet dit via een patronaat van de elite

36 In de praktijk was echter nooit elke stad vertegenwoordigd 37 We geven enkele voorbeelden van beschrijvingen van ruiumlnes bij Pausanias ldquo ἑξῆς δὲ

πόλεων ἐρείπιά ἐστιν Ἅρματος καὶ Μυκαλησσοῦmiddotrdquo Pausanias IX194 ldquo Ἀσπληδόνα δὲ

ἐκλιπεῖν τοὺς οἰκήτοράς φασιν ὕδατος σπανίζοντοςmiddotrdquo Pausanias IX389 Pausanias vernoemt 50 vervallen steden of dorpen die ooit bewoond werden Ze worden meestal ἐρείπια genoemd De meest desolate streek is Arkadieuml Alcock 1993sup2 p 146 38 Alcock 1994sup2 39 Alcock 1989 p 5-34

16

De belastingen wogen waarschijnlijk erg door bij vele Griekse steden Het is ook

mogelijk dat enkel de verliezers van de Achaiumlsche oorlog belastingen moesten

betalen40 Het Griekse belastingsgeld gaf de Romeinen de mogelijkheid om goederen

uit de provincies te kopen waardoor de economie in stand gehouden zou moeten

worden41 In de praktijk leidde dit echter tot een economisch verval in Griekenland

Economisch was Griekenland dus voornamelijk afhankelijk van Rome42 Zijn belang

lag in zijn geschiedenis en cultuur

Vele kleine poleis raakten in verval Om te overleven konden de kleine nederzettingen

een beroep doen op andere steden in de buurt (synoikisme) of bonden vormen Het

behoud van hun eigenheid moesten ze dan elders zoeken op religieus vlak

bijvoorbeeld Rizakis stipt aan dat sommige dorpen hoewel ze politiek afhankelijk

waren er een levendige religie op nahielden43

Maar hoe zat het nu met de steden44 In de Klassieke periode vormden de

ἄστυ en het achterland eacuteeacuten geheel45 Tijdens de Romeinse overheersing werd dit

systeem door de plattelandsvlucht echter grondig in de war gestuurd

Er werden ook Romeinse kolonies46 opgericht zoals Korinthe Nikopolis en Patrai

Deze steden groeiden uit tot de machtigste van de provincie We zullen een idee

geven van de grootte van deze centra Korinthe kende een oppervlakte van 600 ha

Andere steden telden slechts een 100tal ha47 Rondom deze metropolen werden door

de elite baden en villarsquos neergepoot Zo hoopten de rijken zich van het plebs te

onderscheiden

Van de kolonies maakte men zelfregerende steden De Romeinen schakelden lokale

leiders in om op een indirecte manier de touwtjes in handen te houden Woolf stelt dat

de Romeinen nieuwe eacuten oude steden in Griekenland gebruikten als lsquotools of

imperialismrsquo48

Tot nu toe hebben we enkel de situatie op het Griekse vasteland besproken Dit is

immers het geografische gebied dat Pausanias beschrijft Onze perieumlgeet is echter

40 Belastingen werden ook pas ingesteld na deze oorlog in 146 vC Alcock 1989 p 5-34 41 Zie Crawford 1977 p 42-52 42 Hutton 2005 p 1 43 Rizakis in Alcock 1997 44 Alcock 1993sup2 45 Voor een uitgebreide analyse van de indeling in Griekse steden en dorpen en hun relatie tot Rome zie Rizakis in Alcock 1997 46 Kolonies werden opgericht vanaf de regering van Caesar om strategische redenen en als huisvesting voor Romeinse soldaten en werklui Rizakis in Alcock 1997 47 Woolf in Alcock 1997 p 1-13 48 Woolf in Alcock 1997 p 13

17

afkomstig van Klein-Azieuml In hoeverre kunnen we spreken van een verschil in cultuur

tussen deze regio en het Helleense vasteland49

Klein-Azieuml werd in 27 vC verenigd in de Romeinse provincie Asia

Net als in Griekenland had niet elke stad dezelfde status Enkele vrije steden genoten

voorrechten hoewel ze niet altijd vrijgesteld waren van belastingen De drie grootste

steden waren Efese Pergamon en Smyrna Het bestuur was in handen van lokale

rijken Rome was echter zeer actief bij de politiek betrokken

Vanaf de 1e eeuw heerste er vrede in deze streek Dit gaf Asia de mogelijkheid om

zich ten volle te ontplooien Klein-Azieuml bezat van nature grote economische

mogelijkheden Het had een goed klimaat en bood door haar ligging aan zee

uitstekende transportmogelijkheden De uitgestrektheid van het Romeinse Rijk was

zeer bevorderlijk om een bloeiende exporthandel op te zetten50 Men voerde wijn olie

hout leer en vee uit Bovendien beschikte men zelf over ruwe grondstoffen die men

op eigen bodem verwerkte in de textielindustrie

Zo groeide Asia uit tot eacuteeacuten van de rijkste regiorsquos van het Romeinse Rijk

Ook cultureel kwam deze bloei tot uiting Er werden vele gymnasia badhuizen en

tempels opgericht Tevens ontstonden er in de grote steden medische scholen en

zelfs musea

De Pax Romana liet dus toe dat er massaal gereisd werd rond de Middellandse Zee

Het was eacuteeacuten gebied zonder buitenlandse grenzen met eenzelfde munt en wie Grieks

enof Latijn sprak kon over het hele Romeinse Rijk met anderen communiceren51

Romeinen trokken naar Griekenland als studenten naar Athene of als toerist naar

steden die ook vandaag de dag nog dagelijks bezocht worden Ook de Grieken zelf

verlieten de grenzen van hun provincie Reizen behoorde tot de opvoeding van elke

gegoede burger Leden van de Griekse elite waren πεπαιδευμένοι lieden die een

degelijke opvoeding hadden genoten en wereldburgers waren 52 Ze keken verder dan

de grenzen van hun stad of streek Deze personen bekleedden vaak ook een

belangrijke functie in hun provincies Ze waren loyaal tegenover Rome en in ruil

daarvoor werden ze ingezet om belastingen te innen of de publieke orde te

handhaven Er gaapte een enorme kloof tussen deze beperkte rijke elite en de arme

massa in de straat

49 We baseren ons hiervoor op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 580-590 50 Door de natuurlijke rijkdom van de streek moest men bijna niets invoeren 51 Habicht 1985 p118 52 Zie oa Alcock 2002

18

Ook op religieus gebied zien we dat de veranderingen die al langer aan de gang

waren zich doorzetten Het geloof in de traditionele goden van het pantheon

brokkelde af Samen met de plattelandsvlucht verdwenen ook vele rurale culten

Goden uit het oosten het christendom en de keizerscultus deden hun intrede

Daarnaast kenden mysterieculten een enorme bloei Bij Pausanias vinden we hiervan

vele voorbeelden

Op dit religieuze aspect zullen we later dieper ingaan

1212 De Romeinse invloed in Griekenland

Hoe ver reikte de Romeinse invloed in het oostelijke Middellandse Zeebekken

De Romeinen hadden geen militaire garnizoenen in Griekenland53 Korinthe speelde

een belangrijke rol in de administratie De federale Griekse bonden ndash die hun ontstaan

kenden in de Hellenistische periode om de diplomatie en buitenlandse politiek te

bevorderen54 - bleven bestaan maar kregen een ondergeschikte rol Hadrianus stelde

in 1312 een nieuwe bond in het Panhellenion55 Dit deed hij volgens Veyne om

tegemoet te komen aan het gevoel van de Grieken anders en superieur te zijn56 Zo

werden alle Grieken verenigd in eacuteeacuten bond57

Swain benadrukt dat het Romeinse Rijk tweetalig was lsquoutraque lingua doctusrsquo58 In het

westen sprak men Latijn in het oosten Grieks De belangrijkste taal was echter het

Grieks Als we niet naar de politiek kijken maar naar ldquola capaciteacute de concevoir et de

disseacuteminer des ideacutees de fond ldquo zien we een Egeiumlsche civilisatie die homogeen Grieks

was59 Voor de Grieken was lsquocivilisationrsquo bijgevolg belangrijker dan lsquole pouvoirrsquo

Παιδεία speelt hierin een belangrijke rol cultuur in alle betekenissen van het woord60

Dit kunnen we ook lezen bij Dagron lsquoSrsquoil y a eu ralliement il nrsquoy a pas eu inteacutegration

le pouvoir est resteacute romain et la culture grecque lsquo61

Bij de splitsing van het rijk in 395 hadden we volgens Veyne te maken met een

oosten dat Grieks was gebleven lsquovous Romains nous Grecsrsquo De Grieken waren

zich de hele tijd superieur blijven voelen tegenover hun overheersers De Griekse 53 Alcock 1993sup2 p 3-4 54 Alcock 1993sup2 p 3-4 55 Deze bond reikte verder dan de grenzen van de provincie Achaiumla Er zetelden zowel steden van het Griekse vasteland als van Klein-Azieuml de eilanden en zelfs enkele van Noord-Afrika Athene fungeerde als centrum 56 Veyne 2005 p 257 57 In de praktijk was echter nooit eacutelke stad vertegenwoordigd 58 Swain 2001 p9 59 Reardon 1971 p 4 60 Reardon 1971 p 4 61 Dagron G Lrsquoempire romain drsquoOrient au 4iegraveme siegravecle et les traditions politiques de lrsquohelleacutenisme p 74 82 et n 284 et 202 in Veyne 2005

19

civilisatie was immers de enige goede en ware lsquoWijrsquo zijn de Grieken daarbuiten zijn er

enkel lsquoanderenrsquo62

We kunnen dus stellen dat de Romeinen als nuttig maar lsquovreemdrsquo ervaren werden

door de Grieken63

Omgekeerd was Griekenland voor de Romeinen heacutet toonbeeld van lsquootiumrsquo een plaats

waar men kon ontsnappen aan de zorgen van de wereld Vele Romeinse studenten

zakten af naar Athene Ook toeristen bezochten Griekenland om zijn oude glorie te

bewonderen Griekenland werd echter stilaan een imaginair landschap een plaats die

groots was door zijn verleden door zijn herinneringen

Alcock legt dit mooi uit64 Volgens haar heeft Horatiusrsquo uitspraak Graecia capta nog

een diepere betekenis65 Griekenland is gegrepen door haar eigen herinneringen

Zowel Grieken als Romeinen hebben respect voor het Griekse verleden Dit creeumlert de

mogelijkheid tot communicatie en onderhandeling Korinthe vormt een mooi voorbeeld

van het feit dat verleden en heden verenigd kunnen worden In de herinnering is het

een bloeiende antieke Griekse stad In de realiteit van de 2e eeuw treffen we op

diezelfde plaats echter een Romeinse kolonie aan

ldquoOld Greece was a country learning how to be a museum cultivated Romans admired

Greece romantically for what she has beenrdquo66

Deze dubbele natuur van Griekenland wordt door Pausanias in zijn Perieumlgesis op een

mooie manier geschetst

122 Pausanias en Rome

Pausanias leefde als Griek in het Romeinse Rijk Daarenboven beschrijft hij in zijn

Perieumlgesis de glorie van het oude Griekenland het Griekenland van voacuteoacuter de

62 Misschien waren de Romeinen hierin niet helemaal vrij van schuld Geen enkele Griek schopte het immers tot Romeins keizer (buiten enkele latere usurpators) 63 Bij Pausanias vinden we ook enkele voorbeelden van het feit dat hij zich geen Romeinse burger voelde Hij spreekt over de keizers alsof het vreemden zijn We geven twee voorbeelden ldquoναοὶ δέ εἰσιν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς Καίσαρος ὃς μοναρχίας πρῶτος ἐν Ῥωμαίοις

ἐπεθύμησεν καὶ ἀρχὴν τὴν καθεστηκυῖαν πρῶτος ἐκτήσατο ὁ δὲ Αὐγούστῳ πεποίηται

παιδὶ ἐκείνου τήν τε βασιλείαν βεβαιωσαμένῳ μᾶλλον καὶ ἀξιώματος καὶ δυνάμεως ἐς

πλέον ἢ ltὁgt πατήρ οἱ προελθόντιmiddot τὸ δὲ ὄνομα ἦν τούτῳ Αὔγουστος ὃ κατὰ γλῶσσαν

δύναται τὴν Ἑλλήνων σεβαστόςrdquo Pausanias III114 ldquoΛακεδαιμονίοις δὲ ἔχειν τοῖς ἐν

Σπάρτῃ τὴν Θουρίαν ἔδωκεν Αὔγουστος Αὐγούστῳ γὰρ βασιλεύοντι Ῥωμαίων

ἐπολέμησεν Ἀντώνιος γένει καὶ οὗτος Ῥωμαῖοςmiddot καί οἱ τῶν ἐν τῇ Ἑλλάδι ἄλλοι τε καὶ οἱ

Μεσσήνιοι προσέθεντο ὅτι ἐφρόνουν Λακεδαιμόνιοι τὰ Αὐγούστου ldquo Pausanias IV311 64 Alcock 2002 p 176 65

Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio Horatius Epistulae 21156 66 Bowersock 1965a p 90-1 geciteerd in Alcock 1993sup2 p2

20

Romeinse overheersing Men kan dus verwachten dat zijn houding tegenover Rome

ambigu is Verschillende geleerden hebben in Pausaniasrsquo werk diverse houdingen

ontdekt Het zal bijgevolg niet zo gemakkelijk zijn om de waarheid te ontsluieren

Een cruciale passage voor het begrip van Pausaniasrsquo gevoel tegenover Rome vormt

VIII271 ldquoἡ δὲ Μεγάλη πόλις νεωτάτη πόλεών ἐστιν οὐ τῶν Ἀρκαδικῶν μόνον

ἀλλὰ καὶ τῶν ἐν Ἕλλησι πλὴν ὅσων κατὰ συμφορὰν lt ἐπί gt ἀρχῆς τῆς

Ῥωμαίων μεταβεβήκασιν οἰκήτορεςmiddotrdquo Pausanias VIII27167

Hier speelt de tekstoverlevering ons parten 68 Lezen we ldquoκατὰ συμφορὰν ἀρχῆς τῆς

Ρωμαίωνrdquo dan begrijpen we dat de Romeinen verantwoordelijk waren voor het verval

Een andere lezing geeft echter ldquoκατὰ συμφορὰν ἐπί ἀρχῆς τῆς Ρωμαίωνrdquo69 Dit wijst

op een verval tijdens de Romeinse overheersing en die kan dus aan andere oorzaken

te wijten zijn

Een andere passage die voor discussie zorgt is I207 ldquoΣύλλᾳ δὲ ἔστι μὲν καὶ τὰ ἐς

τοὺς πολλοὺς Ἀθηναίων ἀγριώτερα ἢ ὡς ἄνδρα εἰκὸς ἦν ἐργάσασθαι Ῥωμαῖονmiddotrdquo

Pausanias I20770

Hier hebben we geen problemen met de tekstoverlevering maar wel met de vertaling

Bowie interpreteert de zin als volgt lsquoSulla was erger dan men van de Romeinen zou

verwachtenrsquo Habicht meent echter dat Sulla lsquozeacutelfs erger was dan de Romeinenrsquo71

Frazer lanceert aan het einde van de 19e eeuw de opinie dat Pausanias de Romeinen

vijandig gezind was Ook Swain deelt deze mening72

67 ldquoMegalopolis is de jongste stad niet alleen van de Arkadische steden maar van alle steden in Griekenland behalve van die steden wiens inwoners zijn verwijderd wegens de rampspoed van de Romeinse overheersing tijdens de Romeinse overheersingrdquo 68 Budeacute en Teubner lezen ltἐπὶgt Loeb laat ἐπὶ weg Akujaumlrvi voegt nog een belangrijke opmerking toe Συμφορά wordt in de LSJ ook vertaald als lsquocollecting contributionrsquo Wanneer we die vertaling gebruiken krijgt de hele passus natuurlijk weer een andere inhoud Akujaumlrvi 2005 p287 69

Een conjectuur van Clavier in de 19e eeuw 70 ldquoVoor Sulla waren die dingen mbt de meesten Atheners wreder dan passend was dat een Romein zou doenrdquo 71 Bowie in Bingen 1996 In de vertalingen van Budeacute en Loeb wordt Bowies interpretatie gevolgd Respectievelijk Sylla exerccedila agrave lrsquoeacutegard de la majoriteacute des Atheacuteniens une cruauteacute plus terrible que celle que lrsquoon eucirct ducirc attendre drsquoun Romain en Sullarsquos treatment of the Athenian people was so savage as to be unworthy of a Roman 72 Swain 2001 p 338-340 Op het einde nuanceert Swain deze uitspraak dat Pausanias de Romeinen negatief gezind zou zijn Hij wijst erop dat Grieken en Romeinen verwant zijn Ze hebben min of meer dezelfde goden Hierdoor kan Pausanias de Romeinen niet geheel vijandig zijn

21

Heel de Perieumlgesis draait rond het centrale begrip vrijheid lsquoἐλευθερίαrsquo Volgens

Swain laat Pausanias deze vrijheid van Griekenland ophouden bij het begin van de

Romeinse overheersing Pausanias beschrijft geen feiten uit de geschiedenis van na

146 (verwoesting van de Achaiumlsche Bond) en heeft zelden oog voor de kunst van zijn

eigen tijd Swain stelt dat Pausanias de Romeinen als veroveraars ziet en niet als

bevrijders Volgens hem zou de Romeinse heerschappij een permanent verlies van de

Griekse onafhankelijkheid impliceren Swain meent echter dat Pausanias niet over de

hele lijn negatief is tegenover Rome Voor de Antonijnen heeft hij veel lof met

Hadrianus op kop73 Deze keizer was een ware filhelleen wat hem in Spanje de

bijnaam lsquoGraeculusrsquo opleverde74 Tijdens zijn regering was er vrede in het rijk en

werden er lagere belastingen ingevoerd Hij beoogde geen expansie maar een

consolidatie van de grenzen Hij bracht ook vele bezoeken aan de provincies

waardoor deze een goede relatie met Rome behielden75

Volgens Hutton was de houding van de Grieken tegenover Rome dubbelzinnig Ze

prezen Rome tegenover de Romeinen maar waren kritisch wanneer ze met andere

Grieken praatten76 Hutton stelt dat de Romeinse keizers misschien ook het ideaal van

παρρησία hanteerden waardoor men de Grieken toeliet zich kritisch op te stellen

Pausanias zou dan ook de voor- eacuten nadelen van de Romeinse overheersing hebben

ingezien

Deze conclusie vormt een opstap naar de theorie van Heer77 Zij meent dat Pausanias

loyaal is tov de keizers van zijn tijd en dat hij Rome niet de schuld geeft van het

verval van Griekenland Dit was immers al langer aan de gang Hij is wel kritisch voor

enkele Romeinen die de Grieken vernederden zoals Sulla deed Ook wanneer ze

kunstroof plegen ndash oa Nero Gaius en Augustus - verwijt hij hen dit Over het

algemeen heeft hij echter respect voor Rome

Heer zei dus dat dit verval al langer aan de gang was Reden De Peloponnesische

oorlog Heer concludeert uit de Perieumlgesis dat volgens Pausanias de tegenstanders

van Athene in deze oorlog Griekenland ruiumlneerden

73 Deze keizers uit de 2e eeuw probeerden de Grieken met hun lot te verzoenen Men toonde respect voor de Grieken en hun culturele erfenis Habicht 1985 p 123 74 Hutton 2005 p 36 75 Zie Forte 1972 p 418-427 76 Hutton 2005 p 41 77 Heer 1979 p 66-68

22

Bowie meent - samen met Habicht en Palm - dat Pausanias de Romeinse

overheersing betreurt maar er zich bewust van is dat er onder de Macedonieumlrs ook

geen vrijheid was78

Om het met Fortes woorden te zeggen kunnen we stellen dat Pausanias Rome

bewonderde maar met Griekse terughoudendheid Er waren weliswaar mooie dingen

in Rome maar in Griekenland waren die vaak beter79

Bij Alcock vinden we een uitdieping van deze ambivalente houding van Pausanias80

Volgens haar maakt Pausanias gebruik van een stille vorm van verzet door gebruik te

maken van de controle van lsquothe social memoryrsquo Door trots over het glorieuze verleden

te vertellen doet hij afbreuk aan de huidige heersers

Voor Pausanias is het criterium om een goede keizer te zijn goed zijn tov de

Grieken81 Drie keizers waren voor hem belangrijk Augustus Nero en Hadrianus

Eerstgenoemde creeumlerde een nieuw geografisch landschap in Griekenland Hij

herverdeelde de grond over de verschillende poleis Pausanias maakt echter weinig

melding van zijn monumenten

In Nero ontdekt Pausanias een nobele geest omdat deze lsquovrijheidrsquo verleende aan heel

Griekenland82 Hoewel deze keizer over het algemeen zeer negatief wordt

voorgesteld beoordeelt Pausanias hem enkel op zijn houding tegenover Griekenland

Nero was de Grieken goed gezind dus was hij een goed keizer

Zoals reeds vermeld looft Pausanias alle Antonijnen De belangrijkste is echter

Hadrianus Deze filhelleense keizer wordt het meest geciteerd in de Perieumlgesis Hij

deed inspanningen om het verleden te restaureren niet om een nieuwe wereld te

creeumlren Het is dan ook niet verwonderlijk dat het net deze keizer is die Pausaniasrsquo

voorkeur genoot83

Een laatste opmerking bij dit onderdeel heeft betrekking op lsquohet vrije Griekenlandrsquo

Vanaf wanneer bestond lsquoGriekenlandrsquo op politiek vlak eigenlijk Tijdens de hoogdagen

van de klassieke periode kunnen we hiervan nog niet spreken Griekenland geraakte

pas voor het eerst min of meer verenigd in de Romeinse tijd84 Met de creatie van de

78 Bowie in Bingen 1996 79 Forte 1972 p 418-427 80 Alcock in Bingen 1996 p 242 ev 81 Voor deze alinea zie Jacquemin 1996 p 29-42 82

In 6667 kondigde Nero op de Isthmische Spelen de vrijheid af voor Achaiumla Onder Vespasianus werden de onderling ruzieumlnde Grieken ndash die lsquovergeten warenrsquo wat het was om vrij te zijn - alweer in een Romeinse provincie verenigd Arafat 1996 p139 83 We moeten wel even opmerken dat Hadrianusrsquo belangrijkste realisatie de creatie van het Panhellenion nergens bij Pausanias vermeld wordt 84 Zie ook Lafond in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 390

23

provincie lsquoAchaiumlarsquo verenigt men verschillende πόλεις die weliswaar in grote mate

maar zeker niet helemaal eeuwenlang dezelfde cultuur hebben gehad Deze poleis

waren in het verleden lsquovrijrsquo Ze waren aan niemand onderworpen Maar was dat wel

zo Hoe zit het dan met de oorlogen tussen de verschillende poleis en allerhande

invasies Hoe vaak heeft heel lsquoGriekenlandrsquo zich verenigd tegen een

gemeenschappelijke vijand

ldquoIn a strict geopolitical sense Hellas (hellip) had ceased to exist during the time of

Augustus when the province of Achaea was formed Yet in another sense of course

there was always had been and always would be Hellas even though the precise

significance of the word was ever debated Identity was not compromised or diluted by

Roman conquest it was rather shifted into the realm of the imaginary where it had

always partially residedrdquo85

Het is dus net de Romeinse overheersing die zorsquon mythe van een vrij Griekenland in

het verleden mogelijk maakt Dit is het paradoxale karakter van de Griekse vrijheid en

de Romeinse overheersing Of zoals Alcock het zegt ldquoThe triumph of Rome led to the

creation of Greecerdquo86

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek

ldquoIt was the heyday of superficial intellectual activity Intellectuals and artists had never

been esteemed so highly by society and never did they perform so poorly New and

original ideas were not appreciated nor the penetrating search for truth nor a poetry

of passion or pity The age applauded form not content it praised the technical

brilliance of oral expression not the ideas expressed it valued entertaining literature

not demanding literature It was a complacent age pleased with itself an age of

rhetoric of unimportant topics delivered to an audience who wanted extemporaneous

speeches of impeccable Attic and who graded the speeches by the number of

mistakesrdquo87

In de 2e eeuw is het Romeinse Rijk op het toppunt van zijn expansie Vooral de

provincies kennen een grote bloei Het is dan ook hier dat we de belangrijkste

schrijvers van de 2e eeuw situeren met name in Klein-Azieuml In dit gebied is er immers

een grote culturele activiteit Weinig auteurs echter uit deze periode hebben zich bij de

85 Whitmarsh 2001 p 21 86 Alcock 1993sup2 p 129 87 Habicht 1985 p 126

24

literaire canon kunnen voegen88 De redenaars werden pronkredenaars die

epideiktische redevoeringen hielden op festivals en begrafenissen Onderwerpen voor

declamatorische stukken zocht men in het verleden lsquoThis age looked to the past was

more interested in times long gone than in its ownrsquo89 Het heden miste sterke emoties

en conflicten en dus ging men die zoeken in oude verhalen Niet de historische

correctheid maar het tentoonspreiden van hun kunnen was het voornaamste doel

Men slaat dus geen nieuwe wegen in maar bewaart wat oud is90

Vooral lsquonuttigersquo kennis werd in boeken vastgelegd Het was de periode van de retoriek

paradoxografie en religie Oudheidkundigen compilatoren en romanschrijvers staken

de kop op Er werd ook veel aan geschiedschrijving en wetenschap gedaan Er was

geen of weinig interesse voor het dagelijkse leven Een uitzondering hierop vormde de

religie We zullen zien dat deze steeds meer persoonlijk werd beleefd

Hutton vermeldt dat zowel Romeinse als Griekse auteurs het verval van Griekenland

beschrijven91 Dit kadert in de geest van lsquoMemento morirsquo92 In zekere zin is dit ook wat

Pausanias doet Ook bij hem vormen de beschrijvingen van ruiumlnes en verlaten streken

een contrast met de antieke monumenten die hij op zijn weg tegenkomt

ldquoAcross the multiplicity of forms and modes of Roman Greek education one feature

remained common the attempt to root all forms of status and identity in the prestigious

pastrdquo93

Deze nieuwe invalshoeken hangen samen met het ontstaan van een nieuwe literaire

beweging de tweede sofistiek

Het is niet onze bedoeling om de taalkundige aspecten van de tweede sofistiek te

analyseren Dit zou ons te ver leiden Het volstaat hier om te zeggen dat men

teruggreep naar het verleden dat men al snel begon te idealiseren Zowel linguiumlstisch

formalisme en purisme (atticisme) als een algemeen classicisme deden hun intrede94

We geven echter enkele inhoudelijke kenmerken om Pausanias binnen het geheel te

kunnen plaatsen Elsner zegt het volgende De tweede sofistiek was

88

Loukianos en Apuleius vormen hierop een uitzondering Misschien is het niet verwonderlijk dat net deze twee auteurs niet van lsquoGriekenlandrsquo afkomstig waren (respectievelijk van Samosata aan de Eufraat en Noord-Afrika) 89

Habicht 1985 p 126 90 Heer 1979 p 9 91 Bv Servius Sulpicius Rufus aan Cicero Ad familiares 454 in Hutton 2005 p 46 92 Hutton 2005 p 46 93 Whitmarsh 2001 p 6 94 We zullen later even op deze linguiumlstische aspecten terugkomen bij lsquostijlrsquo

25

ldquoA cultural phenomenon in which the unity of the empire was re-asserted in Greek-

speaking cultural terms through the revival of Greek rhetoric and philosophy the

promulgation of eastern mythology and paideia the affirmation of eastern religions

and iconographiesrdquo95

De tweede sofistiek was een literaire beweging die bloeide van ongeveer 50 tot 25096

Terwijl in de voorbije eeuwen Rome nog een belangrijke functie had voor het vinden

van een patronus ed kwam het centrum van de literatuur nu te liggen in Athene en de

Griekse steden van Klein-Azieuml

De sofisten waren deacute vertegenwoordigers van de heersende cultuur en smaak in het

intellectuele leven Ze bleken niet erg origineel Vaak waren ze bovendien arrogant en

ijdel maar ze genoten een hoge populariteit en hadden veel invloed Onder deze

sofisten bevonden zich oa Aelius Aristeides Herodes Attikos en Antonius Polemon

Waarom lsquotweedersquo sofistiek De naam is ontleend aan een link die Filostratos legde

met de sofisten uit de 5e eeuw vC De sofisten uit de 2e eeuw gebruikten immers ook

de Attische taal alsook de Attische kalender maten enz

De tweede sofistiek hield een renaissance in van de Griekse literatuur waarbij de

nadruk kwam te liggen op de Helleense cultuur en taal als embleem van de civilisatie

De schrijvers kwamen uit de Griekse elite

Alcock spreekt in dit verband van lsquonostalgiarsquo ldquoNostalgia they say is an exercise in

grammar wherein you find the present tense and the past perfectrdquo97

Dit alles was belangrijk voor het hervinden van een eigen identiteit In de klassieke

periode lag de identiteit van een Griekse burger in zijn polis Na de doortocht van

Alexander de Grote werden de grenzen echter veel vager en ging de elite meer

reizen Wanneer Griekenland werd ingelijfd in het Romeinse Rijk moesten de Grieken

op zoek naar een nieuwe identiteit Die vond men in het Grieks-zijn Volgens Browning

wordt de vroegere onderverdeling burgers ndash ξένοι nu vervangen door de dichotomie

Grieken ndash βάρβαροι98

Swain heeft het over de verandering van een lokaal naar een nationaal patriottisme

tijdens het Hellenisme99 Dit nationale patriottisme was het sterkst aanwezig bij de

belezen elite Zij gebruikte de geschiedenis om de nationale trots aan te wakkeren

Volgens Alcock legt de elite zorsquon nadruk op het verleden om een gemeenschappelijke

95 Elsner in Alcock 1997 p 179 96 Swain 2001 p 2 97 Whitmer 1993 p 267 in Alcock 2002 p 36 98 Browning 1989 p 3-6 99 Swain 2001 p 68

26

lsquomemoryrsquo te creeumlren Deze lsquomemoryrsquo moet dienen als communicatiemiddel tussen

verschillende sociale klassen en verschillende steden100

Swain meent dat dit nationale patriottisme niet zelden bevorderd werd door Rome dat

er een voordeel in zag om de Grieken gedweeeumlr te maken en de organisatie te

vergemakkelijken We kunnen stellen dat er een lsquoharmony of interestrsquo ontstond tussen

de lokale elite en de imperiale leiders Beide partijen haalden voordeel uit deze

samenwerking101

Een belangrijke hulp bij het creeumlren van een nationale trots vormde de

geschiedschrijving Deze kende bijgevolg een enorme bloei vooral in de vorm van

lokale historiografieeumln en stichtingslegendes Niet zelden beroemde een stad zich op

een legendarische afkomst om haar Helleense wortels te benadrukken102 Zo konden

ze dan toegang verkrijgen tot het Panhellenion

Niet alleen de Romeinse maar ook de Griekse elite reisde massaal Tijdens de

tweede sofistiek werd reizen als educatief toerisme populair103 Vaak gold de keizer

als model ook hij reisde regelmatig naar alle uithoeken van zijn rijk om een beter idee

te krijgen van de lokale culturen en problemen

We zullen nu Pausanias binnen deze beweging plaatsen Hij is in grote mate een kind

van zijn tijd Als lid van de elite maakt hij talrijke reizen en wijdde zijn Perieumlgesis aan

de beschrijving van een reisverhaal Als onderwerp kiest hij niet toevallig het Griekse

vasteland uit Ook dit vormt een strategie om een nationale Griekse identiteit aan te

wakkeren Daarenboven hecht Pausanias veel belang aan de geschiedenis verhalen

legendes en genealogieeumln Ook deze interesse deelt hij met de schrijvers van de

tweede sofistiek Hij imiteert tevens schrijvers uit de klassieke periode waaronder

Herodotos Ook hij grijpt dus met zijn conservatieve smaak terug naar het roemvolle

klassieke verleden

Waarom wordt hij dan niet als eacuteeacuten van hen beschouwd

Pausanias grijpt niet terug naar de bekendste verhalen uit het verleden104 Hij gaat

ervan uit dat iedereen die wel kent Hij heeft veel aandacht voor de geschiedenis van

de hellenistische periode Deze geschiedenis was in de tijd van Pausanias bij de grote

massa al onbekend Aangezien onze Perieumlgeet het als zijn doel stelt zijn lezers tevens

100

Alcock 2002 p 19-23 101 Alcock 1989 p 5-34 102 Deze verhalen over mythische stichters werden vaak opgesteld en verdedigd door de sofisten 103 Elsner 1992 p 6 104 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis

27

te onderwijzen introduceert hij ook deze verhalen in zijn werk105 Pausanias is dus

minder eenzijdig in zijn keuze van onderwerpen

Wat hem interesseert zijn de verhalen die de gebouwen die hij beschrijft linken met

de geschiedenis Hij heeft dus ook aandacht voor de totaliteit waarin de kunst zich

bevindt

Een andere reden is van stilistische aard106 Sommigen menen dat Pausanias

kenmerken van het Asianisme vertoont107 Hij zou dus niet meedoen aan de

atticistische tendens van de tweede sofistiek We gaan hier later verder op in

Nog een groot verschil vinden we in de keuze van het thema Pausanias heeft eacuteeacuten

groot thema voor ogen Griekenland en zijn geschiedenis beschrijven Hieraan zal hij

een groot deel van zijn leven wijden De sofisten daarentegen schreven over om het

even welk onderwerp Wie genoeg betaalde kreeg een discours ongeacht de

persoonlijke overtuiging van de sofist

In die zin kunnen we Pausanias zien als een idealist die zijn hele leven wijdde aan een

missie Hij was niet zoals vele van zijn tijdgenoten tevreden met het tentoonspreiden

van zijn kennis en vaardigheid Hij wilde een waarheidsgetrouw reisverslag geven

Voor hem was persoonlijke observatie een absolute must108

Pausanias is dus in grote lijnen een kind van zijn tijd Er zijn echter ook duidelijke

afwijkingen Hij laat zich niet zomaar in een hokje duwen Hetzelfde geldt voor zijn

werk Hoewel velen al pogingen hebben ondernomen kan de Perieumlgesis bezwaarlijk

onder eacuteeacuten noemer gecatalogeerd worden

Dit zullen we proberen aan te tonen in het volgende deel

105 Habicht 1985 p 26 en 101 106 Zie lsquostijlrsquo 107 Voor een uitgebreide analyse zie Strid 1976 108

In het verleden heeft men dit wel eens betwist De publicaties van de laatste jaren zijn het er echter over eens dat Pausanias zijn reis zelf ook echt maakte en zo een groot deel van zijn informatie verzamelde Hij haalde zijn kennis dus niet alleen uit boeken

28

2 HOOFDSTUK 2 DE PERIEumlGESIS

29

21 EEN PERIEumlGETISCH GENRE

Pausaniasrsquo enige werk is een beschrijving van Griekenland109 We kunnen deze

boeken plaatsen binnen een literair genre de perieumlgetische literatuur Deze benaming

komt van het Griekse lsquoἡ περιήγησιςrsquo110 Het zijn dus reisverhalen die deze titel zullen

krijgen

Pausanias zelf vermeldt dit genre nooit in zijn werk Zoals reeds aangehaald wordt de

titel lsquoΠεριήγησις Ἑλλάδοςrsquo of lsquoἘλλάδος Περιήγησιςrsquo pas vermeld bij Stefanos van

Byzantion111 Pausanias zelf heeft het over lsquoἐξήγησιςrsquo112

De enige complete reisgids die ons uit de oudheid is overgeleverd is de

Perieumlgesis van Pausanias113 Voor de rest zijn enkel fragmenten bewaard Pausanias

beschrijft niet alleen de geografische streken en hun bezienswaardigheden Hij heeft

ook veel aandacht voor de mythologie We zullen later verder ingaan op de inhoud

van de Perieumlgesis

Waar ligt nu de oorsprong van dit perieumlgetische genre

Een eerste opstap vinden we wellicht in de Περίπλοι Dit waren verslagen van reizen

langs de kust Het binnenland kwam nauwelijks aan bod Deze reisbeschrijvingen uit

de archaiumlsche tijd waren heel sec en krioelden van opsommingen en afstanden

Ook in de klassieke periode werden vele reizen gemaakt als voorbereiding op het

schrijven van een boek We denken hierbij oa aan Hekataios van Milete en

Herodotos We kunnen Hekataiosrsquo Γενεαλογίαι114 en Περίοδος Γῆς115 als voorbeeld

nemen De andere auteur Herodotos is deacute lsquovader van de geschiedschrijvingrsquo We

vinden heel wat gelijkenissen tussen deze auteur en Pausanias Herodotos was zeker

109

Alleen zijn Perieumlgesis is overgeleverd Het is misschien mogelijk dat hij nog andere werken schreef maar het schrijven van deze reisgids zal toch zeker het grootste deel van zijn leven in beslag hebben genomen 110 ldquoleading round and explaining (as is done by guides and cicerones)rdquo LSJ 111

Eeacuten manuscript geeft de titel lsquo Ἱστοριογράφου ἱστορίαιrsquo een ander lsquo Ἱστορικοῦ Παυσανίου

περιηγησέως Ἑλλάδοςrsquo Akujaumlrvi 2005 p 1 De andere manuscripten noemen het werk Περιήγησις 112 ldquo1 narrative statement 2explanation interpretationrdquo LSJ ldquoτὸ δὲ ἀπὸ τούτου μοι πρόεισιν ὁ λόγος ἔς τε τῶν ἀνδριάντων καὶ ἐς τῶν ἀναθημάτων

ἐξήγησινrdquo Pausanias V211 113 Daarom is het moeilijk om een eenduidig beeld van dit genre te krijgen We moeten opletten om niet in een cirkelredenering te vervallen Ook van Herakleides Kritikos bezitten we nog een werk lsquoΠερὶ τῶν ἐν Ἑλλάδι πόλεωνrsquo Hier lezen we echter alleen maar impressies van een reis zonder historische uitweidingen 114 lsquoStambomen van aanzienlijke geslachtenrsquo 115 lsquoDe omtrek van de aardersquo een geografische studie die een belangrijke bron vormde voor Herodotos

30

een belangrijke inspiratiebron voor onze perieumlgeet116 Bowie beweert dat Herodotos de

eerste was die verschillende disciplines samen beschreef in een topografisch

uitgestrekt gebied117 Dit is ook wat Pausanias doet Pausaniasrsquo doel is Πάντα τὰ

Ἑλληνικά optekenen118 Herodotos wil alle grote eacuten kleine steden lsquoὁμοίωςrsquo

beschrijven Een belangrijk principe van Herodotos is dat van autopsie119 Ook

Pausanias beroept er zich op alles zelf gezien te hebben Wanneer dit niet zo is

vermeldt hij dat ook eerlijk Net zoals Herodotos geeft hij verschillende versies van

een verhaal en verklaart daarna welke hem het meest betrouwbaar lijkt Hij verwijst

ook op geregelde tijdstippen naar Herodotos zowel impliciet als expliciet120

Aangezien in de tijd van Pausanias regelmatig werd gerefereerd naar het literaire

verleden van de 5e eeuw vC is het niet zo verwonderlijk dat onze perieumlgeet net

Herodotos als voorbeeld nam

Het perieumlgetische genre heeft dus zijn wortels in de archaiumlsche περίπλοι en in

de Ionische geografische en etnografische geschiedschrijving van Hekataios en

Herodotos

Een derde mogelijke invloed is het werk van de atthidografen Deze Griekse schrijvers

noteerden de lokale geschiedenissen van Athene en Attika van de oudste perioden

tot aan hun eigen tijd Hun interesse was eerder antiquarisch dan historisch Ze

behandelden verschillende onderwerpen zoals geschiedenis mythologie religie

cultuur en literatuur De grondlegger van dit genre was Hellanikos van Lesbos uit het

begin van de 5e eew vC Hij reconstrueerde lijsten van de Atheense koningen Met de

Athener Kleidemos onstond dan de atthidografie in eigenlijke zin121

De inhoud van Pausaniasrsquo werk komt op het eerste gezicht dus grotendeels overeen

met het werk van deze atthidografen Pausanias behandelt echter een geografisch

gebied dat veel uitgebreider is

De echte perieumlgetische traditie begint pas in het hellenisme in de 3e eeuw vC

Enkele namen uit deze periode zijn Diodoros lsquode perieumlgeetrsquo (4e of 3e eeuw vC)122

Heliodoros van Athene (3e of 2e eeuw vC)123 en Polemon van Ilion (2e eeuw vC)124

116 Voor een uitgebreide analyse van de overeenkomsten zie Hutton 2005 p 190-213 117 Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 25 118 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis 119 ldquo Ἄλλου δὲ οὐδενὸς οὐδὲν ἐδυνάμην πυθέσθαι ἀλλὰ τοσόνδε μὲν ἄλλο ἐπὶ μακρότατον

ἐπυθόμην μέχρι μὲν Ἐλεφαντίνης πόλιος αὐτόπτης ἐλθών τὸ δrsquo ἀπὸ τούτου ἀκοῇ ἤδη

ἱστορέωνrdquo Herodotos 2 29 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 120 In het hoofdstuk over inhoud zullen we ook een onderdeel wijden aan de historiciteit van Pausanias 121 DNP deel 2 1997 232-233 122 Hij schreef over steden en monumenten in Attika 123 Hij beschreef kunstwerken op de Akropolis in Athene

31

Van hun werk zijn zoals we zeiden enkel fragmenten overgebleven Het verschil met

Pausanias is dat deze perieumlgeten zeer wetenschappelijk schreven Hun publiek was

waarschijnlijk een selecte groep intellectuelen Hun werk is wellicht verloren gegaan

door het gebrek aan eenheid er zat geen lsquorode draadrsquo in de boeken 125 De Perieumlgesis

van Pausanias zal die zoals we zullen aantonen wel bezitten De onderwerpen die

aan bod kwamen waren heel verscheiden Er was plaats voor geschiedenis

mythologie geografie etnografie en kunstgeschiedenis126

Waarom bloeide dit genre nu net tijdens het hellenisme Zoals we al hebben vermeld

werd Griekenland met de komst van Alexander de Grote opgenomen in een veel

groter rijk Verre reizen werden mogelijk De elite maakte hier gebruik van en trok als

lsquotoeristrsquo naar andere gebieden Cohen definieert deze periode als lsquolrsquoacircge de la

curiositeacutersquo127 Hierdoor ontstond de behoefte aan reisgidsen128 Een andere drijfveer

zou de peripatetische school van Aristoteles en Theofrastos geweest zijn129 Deze

school legde de nadruk op observatie Pas na een goed terreinonderzoek kon men

aan theoretische reflectie doen Dit zette auteurs aan om te reizen en zo zelf het

materiaal voor hun boeken te verzamelen

Het perieumlgetische genre had in de 2e eeuw dus al een hele ontwikkeling achter

de rug De grootste bloeiperiode had het tot dan toe gekend in het hellenisme

Waarom stamt het belangrijkste en enige overgeleverde werk in dit genre dan uit de 2e

eeuw

We hebben reeds eerder gezien dat de 2e eeuw een periode is die op zoek gaat naar

haar wortels in het verleden Elke polis probeert zich een eerbiedwaardige en grootse

afkomst toe te kennen Het zijn de sofisten die deze legendarische wortels zullen

herontdekken - of uitvinden - en verdedigen Hoewel Pausanias geen sofist was wou

ook hij toch kijken naar de Griekse wortels in het verleden Hij bekleedt echter een

bijzondere positie binnen de literatuur van de 2e eeuw Ook binnen het perieumlgetisch

genre neemt hij een aparte plaats in

Wat maakt de Perieumlgesis zo bijzonder

In de keuze van zijn onderwerp is Pausanias uniek Hij was de eerste die heel

Griekenland beschreef en wellicht ook de laatste die dat zo uitgebreid deed Voacuteoacuter hem

werden vooral monografieeumln geschreven 124 Ook zijn boek ging over de Akropolis in Athene 125 Heer 1979 p 10 126 Metzler 2000 p 445-449 127 Cohen in Alock Cherry Elsner 2001 p 97 128 Het gaf ook aanleiding tot het ontstaan van de geografie Deze wetenschap werd oa bedreven door Eratosthenes Ook in de Hellenistische poeumlzie nemen exotische landschappen en tradities een prominente plaats in zoals bij Apollonios van Rhodosrsquo Argonautica en in de Aitia van Kallimachos 129 Chamoux in Bingen 1996 p46-47

32

Deze beschrijving van Griekenland wilde hij zo getrouw mogelijk doen Hij reisde dus

zelf heel Griekenland door op zoek naar materiaal voor zijn boeken Geen enkele

andere tekst is waarschijnlijk meer gebaseerd op eigen reizen dan de Perieumlgesis van

Pausanias130 Niet alleen de inhoud van zijn werk is bijzonder ook de structuur

Pausanias ordende zijn werk topografisch terwijl anderen volgens thema

catalogeerden

Vroeger beschouwde men de Perieumlgesis louter als een reisgids131 Tegenwoordig is

men er echter van overtuigd dat er meer in de Perieumlgesis zit Het is niet enkel de

utilitaire reisgids die het op het eerste zicht lijkt te zijn Wanneer we verder kijken

ontdekken we veel meer

We kunnen dus concluderen dat de Perieumlgesis van Pausanias inderdaad niet zo

eenvoudig te benoemen is Het vormt als het ware een apart literair genre

ldquoWithout Pausanias the ruins of Greece would for the most part be a labyrinth without

a clue a riddle without an answer His book furnishes the clue to the labyrinth the

answer to many riddles It will be read and studied so long as ancient Greece shall

continue to engage the attention and awaken the interests of mankindrdquo132

130 Hutton 2005 p 6 Als uitzondering geeft hij de Anabasis van Xenofon aan 131 Bijvoorbeeld Frazer 1898 132 Frazer 1898 p xcvi

33

22 STRUCTUUR

De Perieumlgesis bestaat uit tien boeken Dit omvangrijke werk heeft een zeer

gevarieerde inhoud Het staat bol van mythologische historische religieuze en

kunsthistorische digressies Om dit bonte allegaartje op een harmonische wijze te

verenigen opteerde Pausanias voor een topografische ordening133 Op enkele

plaatsen wordt deze methode echter doorbroken Soms worden gelijkaardige

gebouwen opgesomd134

De tien boeken van de Perieumlgesis behandelen elk een andere regio van

Griekenland135

Boek I = Attika en Megaris (44 hoofstukken)

Boek II = Korinthe en omgeving (38 hoofdstukken)

Boek III = Lakonieuml (26 hoofdstukken)

Boek IV = Messenieuml (36 hoofdstukken)

Boek V = Elis (27 hoofdstukken)

Boek VI = Elis (26 hoofdstukken)

Boek VII = Achaiumla136 (27 hoofdstukken)

Boek VIII = Arkadieuml (54 hoofdstukken)

Boek IX = Boiotieuml (41 hoofdstukken)

Boek X = Fokis Lokris (38 hoofdstukken)

Deze opdeling stamt wellicht van Pausanias zelf De veronderstelling dat deze

indeling ook de volgorde van zijn reizen weerspiegelt beantwoordt wellicht niet aan de

werkelijkheid Het is meer waarschijnlijk dat Pausanias zijn reizen in etappes

maakte137 Anderzijds lijkt hij met sommige streken zo vertrouwd dat hij ze

waarschijnlijk meermaals bezocht

Wanneer we de Perieumlgesis lezen kunnen we niet naast de structuur kijken

waarmee het werk is ingedeeld We krijgen niet te maken met abrupte overgangen

tussen twee boeken De route die in een boek wordt gevolgd eindigt steevast bij de

133 De topografische ordening van Pausanias helpt ons als lezer om het landschap te visualiseren We reizen als het ware mee met Pausanias en zien samen met hem alle monumenten 134 We vinden hier oa voorbeelden van in V144-1512 (de beschrijving van altaren) en I189 (andere bouwwerken van Hadrianus) Akujaumlrvi 2005 p8 135 Elis vormt hierop een uitzondering Aan deze streek zijn 2 boeken gewijd 136 Dit is de regio Achaiumla niet te verwarren met de Romeinse provincie 137 Hij bezocht Griekenland ook in verschillende seizoenen In X333 zien we dat het op dat moment winter is ldquoΛίλαια δὲ ἡμέρας μὲν ὁδὸν καὶ ὥρᾳ χειμῶνος ἀπέχει Δελφῶν κατιοῦσι

διὰ τοῦ Παρνασσοῦ στάδια δὲ ἐτεκμαιρόμεθα ὀγδοήκοντα εἶναι τῆς ὁδοῦ καὶ ἑκατόνrdquo Pausanias X333 Pritchett 1999 p 163

34

grens met de volgende regio In het boek dat daarop volgt herneemt Pausanias zijn

reis op de plek waar hij gestopt was

Elsner wijst op de vele kruisreferenties die in het werk aanwezig zijn138 Twee derde

hiervan verwijst naar wat eerder gezegd is en eacuteeacuten derde anticipeert

Elk boek begint met een stukje geschiedenis en topografie139 De lengte

hiervan kan echter sterk varieumlren140 In boek II en IX wordt een korte historische

inleiding gegeven terwijl V VII en X er een lange krijgen III IV en VII tenslotte

hebben een lang mythologisch-historisch verhaal als begin

Ook binnen elk boek heerst er structuur Per boek behandelt Pausanias

meestal twee plaatsen uitvoerig Hiernaast vermeldt hij nog tal van kleinere poleis

Ook het platteland komt bij hem aan bod maar deze beschrijvingen geven toch eerder

de indruk dat ze een doortocht vormen tussen twee steden en niet een doel op zich

zijn141

221 Het radiale plan

Pausanias kiest zijn route langsheen deze steden niet lukraak uit Hij maakt meestal

gebruik van een zelf ontworpen structuur142 Frazer noemt dit het lsquoradiale planrsquo143

Wanneer Pausanias een nieuwe streek binnentrekt gaat hij eerst naar de grootste

polis in dit gebied Eenmaal op een centraal punt (vaak de ἀγορά) aangekomen geeft

hij hiervan een beschrijving Van hieruit neemt Pausanias een weg die leidt naar een

stadspoort Onderweg krijgen we alles te zien wat lsquode moeite waard is om gezien te

wordenrsquo144 Eenmaal aan de stadsmuur gekomen keert hij terug naar het centrale

punt Dan neemt hij een andere weg naar een volgende stadspoort Wanneer hij zo de

138 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 4 Akujaumlrvi telde er 155 waarvan 103 terugblikken en 52 vooruitwijzen Akujaumlrvi 2005 p35-44 139 Een uitzondering hierop vormen boek I en VI Dit kan echter verklaard worden door het feit dat Pausanias in boek I nog op zoek was naar een juiste methode Boek VI behandelt hetzelfde geografisch gebied als boek V Het behoeft dus geen inleiding 140 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 6-7 141 Snodgrass 1987 p 67-68 142 Er zijn ook heel wat uitzonderingen hierop bv bij de beschrijving van Athene en Argos 143 Frazer 1898 p xxiii-xxiv 144 Hierbij geeft Pausanias zelden precieze topografische aanwijzingen Pogingen om sites te reconstrueren enkel adhv Pausanias hebben al aangetoond dat dit haast onmogelijk is De Perieumlgesis vormt een enorme hulp bij het benoemen van gebouwen Voor een specifieke locatie blijven we echter in grote mate afhankelijk van wat wordt opgegraven We geven enkele voorbeelden van plaatsen die lsquode moeite waard zijn om gezien te wordenrsquo ldquoὁπόσα δὲ ἄξια ἐφαίνετο εἶναί μοι θέας διηγήσομαιrdquo Pausanias I355 ldquoθέας δὲ

ἄξια αὐτόθι ἰδὼν Ἀσκληπιοῦ τε οἶδα ἱερὸν καὶ τὴν πηγὴν Πελλανίδαrdquo Pausanias III212 ldquoσπηλαίων δὲ ὧν εἶδον θέας ἄξιον μάλιστα ἐφαίνετο εἶναί μοιrdquo Pausanias X322 Akujaumlrvi 2005 p 50

35

hele stad is doorgegaan vertrekt hij vanaf de stadsmuur naar de volgende polis Hier

begint het proces opnieuw145

Deze werkwijze biedt heel wat voordelen We krijgen een beeld van de stad door ons

op eacuteeacuten centraal punt te orieumlnteren Wanneer we vanuit dit punt consequent lijnen

trekken naar de stadspoorten zullen we uiteindelijk heel de stad doorkruist hebben Er

wordt niet snel iets over het hoofd gezien Er is echter ook een belangrijk nadeel

verbonden aan deze methode Doordat we overgeleverd zijn aan Pausaniasrsquo indeling

kunnen we ons soms moeilijk een beeld vormen van het geheel Twee poleis die vlak

naast elkaar liggen worden soms toch niet na elkaar beschreven omdat de route van

Pausanias nu eenmaal anders loopt146 We zijn dan al snel geneigd om naast het

verband dat tussen deze twee steden bestaat te kijken

222 De rode draad ἐλευθερία147

ldquoThe way Pausanias structured his subject matter reveals an attempt to transcend the

historical realities of conflict and division among the Greeks in search of a myth-history

which might evoke the image of a free unified Greecerdquo148

Om van eenheid te kunnen spreken in dit gigantische werk hebben we een

inhoudelijke rode draad nodig die doorheen de boeken loopt Bij Pausanias vinden we

deze onder de term lsquoἐλευθερίαrsquo Centraal hierbij staat de participatie van de Griekse

poleis in panhelleense ondernemingen Pausanias lijkt een boontje te hebben voor

Athene omdat deze stad naar zijn zeggen Griekenland nooit in de steek liet Steden

die tegen Athene oorlog voerden noemt hij de lsquomoordenaars van Griekenlandrsquo Het

begin van het kwaad voor de Grieken situeert hij daarom in Chaironea149 Het belang

van en de appreciatie voor elke streek weegt hij af tegenover dit principe van lsquohelper

van Griekenlandrsquo Pausanias heeft veel respect voor de lsquoweldoenersrsquo van Griekenland

Dit zijn de leiders die niet alleen hun eigen streek vooruithielpen maar ook

145 Er bestaat discussie over de vraag of Pausanias ook zelf zo reisde Frazer vindt dit zeer onwaarschijnlijk aangezien Pausanias dan elke weg twee keer zou moeten afleggen (heen en terug) Volgens Frazer is dit de makkelijkste manier om voor de lezer relaties tussen plaatsen aan te tonen Frazer 1898 p xxiv 146 Snodgrass noemt dit de lsquolineariteitrsquo van Pausanias Snodgrass 1987 p 67-92 147 We zijn er ons van bewust dat deze paragraaf al veel aanleunt bij het volgende hoofdstuk lsquoinhoudrsquo Omdat deze rode draad echter zo noodzakelijk is om structuur in het werk te krijgen menen we dat het hier op zijn plaats staat 148 Elsner 1992 p 5 149 ldquoτὸ γὰρ ἀτύχημα τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ ἅπασι τοῖς Ἕλλησιν ἦρξε κακοῦ καὶ οὐχ ἥκιστα

δούλους ἐποίησε τοὺς ὑπεριδόντας καὶ ὅσοι μετὰ Μακεδόνων ἐτάχθησανrdquo Pausanias I253 ldquoεἴρηται δέ μοι καὶ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ σφάλμα συμφορὰν

γενέσθαι τοῖς πᾶσιν Ἕλλησιrdquo Pausanias IX65

36

Griekenland als geheel150 Verraad beschouwt Pausanias als het ergste kwaad

Pausanias beschrijft twee soorten oorlogen De oorlogen tussen Grieken en anderen

brengen volgens hem eenheid in Griekenland De oorlogen tussen de Grieken

onderling echter gaan deze eenmaking tegen151 We dienen de Perieumlgesis te lezen

met het centrale concept ἐλευθερία altijd in ons achterhoofd Slechts enkele keren

werd deze vrijheid bedreigd door vreemde overheersers de Perzen de Kelten de

Macedonieumlrs en nu de Romeinen

ldquoIn the Periegesis Greek history is presented as a constant struggle for power which

finally was interrupted by the loss of independencerdquo152

Ook Elsner haalt het belang van de vrijheid aan153 Pausaniasrsquo mythe van

Griekenland beschrijft hoe ldquoall Greece won independence and freedom154rdquo doorheen

de geschiedenis

Een centraal boek voor het begrip van ἐλευθερία vormt IV Boek IV behandelt

de beschrijving van Messene Dit volk werd gedurende lange tijd uit haar thuisland

verdreven Pausanias besteedt in dit boek 80 aan het vertellen van de geschiedenis

Dit komt omdat er niet zo veel monumenten te bezichtigen zijn in Messene Dit is

echter niet de enige reden De Messenieumlrs kunnen ook symbool staan voor de

Grieken uit de 2e eeuw Eens hadden ze een land en waren ze vrije burgers Daarna

hebben ze jarenlang geleden maar uiteindelijk lukte het hen om hun vaderland terug

te veroveren en vrij te zijn Zo ook moeten de Grieken uit de 2e eeuw niet wanhopen

en blijven uitkijken naar de dag waarop ze weer vrij zullen zijn Dit is uiteraard een

interpretatie van de tekst en kan dus niet als absolute waarheid aanzien worden155

150 Een lijst van deze weldoeners krijgen we in Pausanias VIII52 ldquoκαὶ ἤδη τὸ μετὰ τοῦτο ἐς

ἀνδρῶν ἀγαθῶν φορὰν ἔληξεν ἡ Ἑλλάςhelliprdquo Hier steken niet de traditionele grote namen zoals Perikles en Thrasyboulos de kop op Het zijn andere misschien minder bekende leiders die Pausanias looft Omgekeerd krijgen we ook een opsomming van Griekse verraders ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις

κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου παντὸς τὴν Ἑλλάδα

ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 151 Akujaumlrvi 2005 p 12 152 Reardon 1971 p 221 n79 Geciteerd in Akujaumlrvi 2005 p 186 153 Elsner 1992 p 4-5 154 Elsner 1992 p 18 155 Het is Alcock die deze mogelijkheid poneert in Alcock Cherry Elsner 2001 p142-143

37

223 Ringcompositie

We kunnen ons nu de vraag stellen waarom Pausanias de boeken in deze volgorde

schreef Is deze indeling het resultaat van doelloos rondreizen of had hij een bepaald

project voor ogen We zullen dit even nader bekijken156

Boek I en X behandelen de belangrijkste toeristische trekpleisters in Griekenland

respectievelijk Attika en Delfi We kunnen dus stellen dat Pausanias bij het schrijven

van de Perieumlgesis gebruik maakte van een ringcompositie157 In het midden staan

twee boeken (V en VI) die Olympia behandelen Dit lsquocentrum van Griekenlandrsquo waar

alle Grieken samenkwamen voor de Spelen158 staat ook in de Perieumlgesis centraal

Bovendien zijn aan deze regio twee boeken gewijd159 Er zijn nog andere aanwijzingen

voor deze ringcompositie In boek I wordt verwezen naar de Gallische inval In boek X

wordt deze effectief beschreven Zowel het begin als het einde van de Perieumlgesis is

zeer abrupt Bovendien komt in beide boeken een lange beschrijving van een

schilderij van Polygnotos voor

Natuurlijk is dit slechts eacuteeacuten mogelijke verklaring voor de gevolgde route We kunnen

ook stellen dat Attika de eerste plaats krijgt aangeboden omdat dit de belangrijkste

regio was Daarna volgde de Peloponnesos Op dit schiereiland volgt Pausanias de

structuur die al lang voor hem in de περίπλοι werd gevolgd Hij gaat helemaal langs

de kust van oost naar west en trekt daarna het binnenland in

224 Begin en einde

Het begin en het einde van het werk zijn zeer abrupt Boek I begint in medias res Ook

boek X geeft niet de indruk van een afgerond geheel Deze delen vormen daarom stof

tot discussie

156 We baseren ons hiervoor op Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p4-5 157 Zie Hutton 2005 p 79 158 Het belang van Olympia kunnen we lezen in Pausanias ldquoΠολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις

ἂν ἐν Ἕλλησι͵ τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι θαύματος ἄξια μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ

ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101 159 Misschien had Pausanias over deze regio te veel materiaal ter beschikking en was hij gedwongen om de regio op te splitsen Dit lijkt onwaarschijnlijk omdat de 2 boeken samen slechts 53 hoofdstukken tellen terwijl boek VIII alleen er al 54 bevat Een andere mogelijkheid is dat hij doelbewust een extra boek creeumlerde Dit zou de speciale centrale plaats van Olympia moeten benadrukken

38

Er is geen spoor van een inleiding op de Perieumlgesis Bij de meeste andere

werken uit de oudheid krijgen we te maken met een dergelijk προοίμιον160 Hierin

wordt de auteur vermeld en vertelt hij wat hij wil bereiken met het schrijven van het

boek Veelal wordt het werk ook opgedragen aan een belangrijke persoon of patronus

Bij Pausanias is dat niet het geval

Het is natuurlijk mogelijk dat een dergelijke inleiding verloren is gegaan161 Laten we er

echter vanuit gaan dat Pausanias er helemaal geen schreef Een eerste hypothese is

dat Pausanias helemaal geen literaire ambities had162 Hij wilde enkel zoveel mogelijk

informatie bewaren voor het nageslacht Hij had geen προοίμιον nodig omdat hij geen

behoefte had om zijn identiteit te onthullen Ook moest hij geen verantwoording

afleggen We zijn echter niet geneigd om deze eenvoudige hypothese voor waarheid

te aanvaarden Zou een man die 10 boeken vol schrijft helemaal geen literaire

ambities hebben Dit lijkt zeer onwaarschijnlijk We zullen dus naar een andere reden

zoeken

Pausanias begint zijn verhaal in medias res hij komt met de boot in Attika aan via

kaap Sounion Dit was effectief het eerste beeld van Griekenland dat vele reizigers in

zich opnamen Pausanias wilde tonen hoe Griekenland was of tenminste hoe het op

een reiziger van zijn tijd overkwam Bestaat hiervoor een betere manier dan met de

deur in huis te vallen Dit is een uiterst effectief proceacutedeacute waar vele schrijvers voor en

na hem gebruik van hebben gemaakt Zoals al aangehaald blijkt uit Pausaniasrsquo stijl

dat hij een sober en discreet schrijver was Hij lijkt nergens de behoefte te voelen om

op de voorgrond te treden Wellicht was hij er zich ook van bewust dat hij niet de

taalvirtuositeit bezat van de grote klassieke auteurs Misschien had hij hier ook

helemaal geen behoefte aan Bovendien schreef hij zijn werk waarschijnlijk niet in

opdracht Hij hoefde geen hooggeplaatste personen te paaien met vermeldingen en

maakte geen gebruik van zijn werk om invloed te verkrijgen163 Het is dus niet

verwonderlijk dat een dergelijk man een inleiding op zijn werk overbodig vond164

160 Pausanias was echter geen unicum hierin Ook zijn tijdgenoot Heliodoros voorzag geen inleiding bij zijn Aithiopica (σύνταγμα τῶν περὶ Θεαγένην καὶ Χαρίκλειαν Αἰθιοπικῶν) Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 161 Vooral de eerste paginarsquos van een papyrusrol gingen verloren 162 Zie Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 163 Habicht 1985 p18 164 We zijn ons ervan bewust dat dit allemaal veronderstellingen zijn Met zekerheid kunnen we niets over Pausaniasrsquo persoonlijkheid zeggen We menen echter dat dit een ndash en daarom niet de enige en juiste ndash waardige hypothese vormt

39

Er is echter nog een andere mogelijkheid Aangezien ook het einde van zijn werk niet

helemaal is afgebakend kan het zijn dat Pausanias vroegtijdig stierf Hierdoor kon hij

zijn werk niet afronden eacuten geen προοίμιον meer schrijven165

Pausanias belooft in IX 23 7 te schrijven over de voorouders van Larymna166

Deze belofte komt hij echter nooit na Bestond er dus een boek XI dat verloren is

gegaan Stefanos van Byzantion verwijst in elk geval een keer naar dit boek XI Het is

ook mogelijk dat Pausanias wel de intentie had om een extra boek te schrijven maar

dat een vroegtijdig overlijden of een andere reden stokken in de wielen stak

Het kan natuurlijk ook zijn dat Stefanos zich vergiste en dat er nooit een boek XI heeft

bestaan Pausanias kan zijn tien boeken als een afgerond en volledig geheel hebben

beschouwd167 De aanhangers van de ringcompositietheorie zullen deze mening zijn

toegedaan We vonden echter nog een ander argument om de Perieumlgesis inderdaad

na boek X te Platen eindigen Pausanias sloot waarschijnlijk niet toevallig af met de

beschrijving van een heiligdom dat een ruiumlne is geworden Zo benadrukt hij nog eens

uitdrukkelijk de vergane glorie en het efimere

225 Boek I

Tot slot willen we het hier nog even hebben over de aparte plaats die boek I inneemt

Zoals we reeds in het eerste hoofdstuk vertelden zijn er aanwijzingen dat boek I apart

werd gepubliceerd Het Odeion dat Herodes Attikos rond 160 liet bouwen vormt een

terminus ante quem

ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot

ἐποιήθη δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν

Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν

ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν

ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην

ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ

165 Pritchett 1999 p 167 166 ldquoὑπερβαλόντων δὲ τὸ ὄρος τὸ Πτῶον ἔστιν ἐπὶ θαλάσσης Βοιωτῶν πόλις Λάρυμνα͵

γενέσθαι δὲ αὐτῇ τὸ ὄνομά φασιν ἀπὸ Λαρύμνης τῆς Κύνου τοὺς δὲ ἀνωτέρω προγόνους

δηλώσει μοι τὰ ἔχοντα ἐς Λοκροὺς τοῦ λόγουrdquo Pausanias IX237 167 De verwijzing in boek IX zou dan een foutje zijn

40

Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης

τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206168

Aangezien Pausanias na deze datum geen wijzigingen meer kon doorvoeren in boek

I moet dit boek al op dat moment gepubliceerd zijn In zijn latere boeken kon hij wel

nog veranderingen aanbrengen

Een andere aanwijzing vinden we in VIII 5 1

Τάδε γὰρ ἐφαίνετο εἰκότα εἶναί μοι μᾶλλον ἢ ὁ πρότερος λόγος͵ ἐν ᾧ βασιλεύειν

τε Ἀχαιῶν τηνικαῦτα Ὀρέστην ἔγραψα καὶ Ὕλλον [καὶ] Ὀρέστου βασιλεύοντος

ἀποπειρᾶσαι καθόδου τῆς ἐς Πελοπόννησονrdquo Pausanias VIII 5 1169

Hij wil zijn opinie van boek I verbeteren Indien dit boek nog niet gepubliceerd zou zijn

had hij dit vernieuwd inzicht meteen in boek I kunnen verwerken

Er zijn echter ook methodologische verschillen In boek I krijgen we nog te maken met

een auteur die geen vast plan lijkt te hebben170 Het is voor hem nog een beetje

zoeken Vanaf boek II krijgen we dan een duidelijke structuur die naar een eenduidig

thema toewerkt de lsquovrijheidrsquo van Griekenland

168 ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en de gehele bouw De Athener Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners door mij al eerder afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo 169 ldquoDit leek me immers meer waarschijnlijk te zijn dan het vorige verhaal waarin ik schreef dat Orestes op dat ogenblik over de Achaiumlers heerste en dat Hyllos tijdens de regering van Orestes zijn terugkeer naar de Peloponnesos beproefderdquo De verwijzing is naar I412 170 We denken hierbij oa aan het feit dat boek I geen historisch-topografische inleiding heeft zoals de andere boeken

41

23 INHOUD INTENTIES EN WAARDE

We hebben net onderzocht hoe de Perieumlgesis structureel is opgebouwd Nu zullen we

het hebben over de inhoud van Pausaniasrsquo reisgids Onze hedendaagse perceptie van

lsquoreisliteratuurrsquo zorgt er wel eens voor dat we met een vooringenomen ingesteldheid

aan het lezen van Pausanias beginnen Men zal al snel teleurgesteld worden bij een

dergelijke lectuur Pausanias schreef geen lsquoreisgidsrsquo in de huidige betekenis van het

woord We moeten van hem geen praktische informatie over slaapmogelijkheden of

eetgelegenheden verwachten Maar ook in de beschrijving van monumenten doet zich

iets merkwaardig voor Pausanias maakt geen volledige gedetailleerde

beschrijvingen zodat we ons een visuele voorstelling kunnen maken Hij licht er alleen

die details uit die voor zijn verhaal van belang zijn171 Het landschap en de natuur

krijgen bij Pausanias weinig aandacht De stad geniet de voorkeur boven het

platteland Ze is immers rijker aan cultureel materiaal en biedt de auteur de

gelegenheid om gebouwen te beschrijven en legendes te vertellen

231 Λόγοι en θεωρήματα

Dit brengt ons bij het belangrijke onderscheid tussen λόγοι172 en θεωρήματα

Eerstgenoemde zijn verhalen Pausanias maakt uitweidingen over historische

gebeurtenissen mythologische verhalen en etnografische geschiedenissen

Θεωρήματα zijn bezienswaardigheden die Pausanias de moeite waard vindt om te

bekijken173 We kunnen dus stellen dat er vertellende en beschrijvende delen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn174 Deze twee concepten zijn bij Pausanias allebei even

belangrijκ Een gebrek aan θεωρήματα wordt gecompenseerd door een overvloed

aan λόγοι en omgekeerd175 Ze worden op harmonische wijze verbonden De

171 Soms resulteert dit in een uitgebreide ἔκφρασις Bv V134 - 15 12 (de altaars in Olympia) VIII 27 3-4 (de 44 stichters van Megalopolis) X251-3112 (de twee muren van Polygnotos in Delfi) 172 Heer toont aan dat er een variatie is in het thema van de verhalen per boek Boek III= historisch boek IV= mythologisch-historisch boek VI= over personen boek VII= over de liefde boek VII en VIII= over natuurlijke rampen en boek X= over profeten Heer 1979 p 28-29 173 De architectuur is hierbij het belangrijkste De schilderkunst krijgt minder aandacht 174 Lafond heeft het over een beschrijvende en een vertellende as In Bingen 1996 p 178-179 175 Bv Boek IV over Messene er zijn weinig monumenten te bezichtigen Daarom vertelt Pausanias uitgebreid de geschiedenis van het volk Dit levert een verhouding op van 20 θεωρήματα en 80 λόγοι

42

verhalen verklaren immers wat men ziet en de gebouwen verduidelijken ook de

verhalen In I 39 3 beschrijft hij hoe hij te werk gaat 176

ldquoTοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ

θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος μοι τὰ ἐς

συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo177

Dit schrijft hij pas na een begin ex abrupto en de beschrijving van Attika In boek III

herhaalt hij zijn methode nog eens

ldquo ὃ δὲ ἐν τῇ συγγραφῇ μοι τῇ Ἀτθίδι ἐπανόρθωμα ἐγένετο͵ μὴ τὰ πάντα με ἐφεξῆς͵

τὰ δὲ μάλιστα ἄξια μνήμης ἐπιλεξάμενον ἀπ΄ αὐτῶν εἰρηκέναι͵ δηλώσω δὴ πρὸ

τοῦ λόγου τοῦ ἐς Σπαρτιάτας ἐμοὶ γὰρ ἐξ ἀρχῆς ἠθέλησεν ὁ λόγος ἀπὸ πολλῶν

καὶ οὐκ ἀξίων ἀφηγήσεως͵ ὧν [ἃ] ἕκαστοι παρὰ σφίσι λέγουσιν͵ ἀποκρῖναι τὰ

ἀξιολογώτατα ὡς οὖν εὖ βεβουλευμένος οὐκ ἔστιν ὅπου παραβήσομαιrdquo

Pausanias III 11 1178

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά

De inhoud van zijn werk wordt door Pausanias zelf vernoemd πάντα τὰ Ἑλληνικά

beschrijven Hij schrijft ldquoδεῖ δέ με ἀφικέσθαι τοῦ λόγου πρόσω πάντα ὁμοίως

ἐπεξιόντα τὰ Ἑλληνικάrdquo Pausanias I264179

Maar wat houdt dit nu juist in Er is in het verleden al veel gediscussieerd over de

correcte vertaling van deze uitdrukking180 Nu is men het er min of meer over eens dat

men het niet kan interpreteren als lsquoheel Griekenlandrsquo in geografische zin maar als lsquoalle

dingen van Griekenlandrsquo sociaal religieus en etnisch181 Natuurlijk is Pausanias er

zich van bewust dat het niet mogelijk is om aacutelles te beschrijven Hij geeft vaak een

verantwoording voor zijn selectie Wat hierbij opvalt is dat hij het oudere verkiest

176 Dit is de enige passage waarin het woord lsquoθεώρημαrsquo voorkomt Volgens Akujaumlrvi betekent het hier niet echt lsquobeschrijvingrsquo maar lsquomentions of an objectrsquo Akujaumlrvi 2005 p6 177 ldquoDit zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene uitgekozen wat verdient te worden opgeschrevenrdquo 178 ldquoDit was een goed punt in mijn betoog over Attika waar ik had gezegd niet alles na elkaar te noemen maar dat ik datgene wat het meest waard was herinnerd te worden koos uit die dingen Ik zal het herhalen voacuteoacuter mijn betoog over Sparta Van in het begin immers wilde ik van de vele verhalen die niet de moeite waard zijn waarvan ieder in zijn streek spreekt er de belangrijkste uithalen Nu ik deze regel goed gesteld heb zal ik er nergens van afwijkenrdquo 179 ldquoIk moet verder gaan in mijn verhaal omdat ik alle dingen van Griekenland gelijk ga besprekenrdquo 180 lsquothe whole of Greecersquo of lsquoall the Greek mattersrsquo Zie Arafat 1996 p 9 181 Elsner zegt dat Pausanias het volgende behandelde ldquoall that was interesting to the Greek-speaker about Greece at the height of the Roman Empirerdquo Elsner 1992 p5

43

boven het jongere en het religieuze boven het profane Het is vooral het Griekse

verleden dat hem interesseert dat van voacuteoacuter de Romeinse overheersing We zagen al

dat in dit verleden elke actie die verband houdt met de Griekse vrijheid en

onafhankelijkheid centraal staat

Pausanias wou dus lsquoalle dingen van Griekenlandrsquo beschrijven Hoe werd dit gebied

dan afgebakend in de 2e eeuw De grenzen van lsquoGriekenlandrsquo waren in het verleden

nooit eenduidig geformuleerd In de 2e eeuw echter zien we wel een duidelijke

afbakening van Achaiumla als Romeinse provincie Het is deze afbakening die ook

Pausanias grotendeels volgt182 Hij trekt de grens van de Thermopylai naar

Naupaktos Heel het gebied ten zuiden van deze lijn wordt beschreven Dit lsquoGriekse

kernlandrsquo sluit wel heel wat gebieden uit die vandaag tot Griekenland behoren Op het

Griekse vasteland zelf werden een aantal gebieden niet behandeld Aitolia Akarnanieuml

Epeiros Thessalia en een deel van Lokris Ook de Griekse eilanden worden niet

beschreven evenmin als de Griekse steden op de kust van Klein-Azieuml en in Italieuml183

Elsner meent dat het Griekenland dat Pausanias beschrijft wellicht nooit echt heeft

bestaan Het is een lsquoimaginair landschaprsquo 184 Pausanias zou het Griekse verleden op

een Romeins heden projecteren185 en bewust een aantal Romeinse bouwwerken

uitsluiten186 Anderzijds heeft hij veel aandacht voor ruiumlnes uit het lsquovrijersquo Griekse

verleden Het is deze lsquonostalgiersquo naar een groot Griekenland die vele keuzes en

selecties motiveert187

Over het algemeen heeft Pausanias inderdaad geen interesse voor het dagelijkse

leven van de mensen die in zijn periode nog in Griekenland leefden Griekenland heeft

in Pausaniasrsquo beschrijving vaak iets weg van een ideaal landschap uit een 182 Voor deze passus hebben we ons geiumlnspireerd op Habicht 1985 p 5 183 Een uitzondering hierop vormt het eiland Sardinieuml Deze beschrijving strookt echter niet met de werkelijkheid zodat we aannemen dat Pausanias hier nooit zelf geweest is 184 Elsner meent hierom dat Pausanias de eerste lsquoromantischersquo tekst voortbracht Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 19 185

Frazer heeft hier echter een andere mening over Frazer 1898 186 We denken hierbij aan de talloze imperiale gebouwen in Korinthe die bewust lijken vermeden te worden Zie Torelli in Alcock Cherry Elsner 2001 p 54 187 εἰ δὲ ἡ Μεγάλη πόλις προθυμίᾳ τε τῇ πάσῃ συνοικισθεῖσα ὑπὸ Ἀρκάδων καὶ ἐπὶ

μεγίσταις τῶν Ἑλλήνων ἐλπίσιν ἐς αὐτὴν κόσμον τὸν ἅπαντα καὶ εὐδαιμονίαν τὴν

ἀρχαίαν ἀφῄρηται καὶ τὰ πολλά ἐστιν αὐτῆς ἐρείπια ἐφrsquo ἡμῶν θαῦμα οὐδὲν ἐποιησάμην

εἰδὼς τὸ δαιμόνιον νεώτερα ἀεί τινα ἐθέλον ἐργάζεσθαι καὶ ὁμοίως τὰ πάντα τά τε ἐχυρὰ

καὶ τὰ ἀσθενῆ καὶ τὰ γινόμενά τε καὶ ὁπόσα ἀπόλλυνται μεταβάλλουσαν τὴν τύχην καὶ

ὅπως ἂν αὐτῇ παριστῆται μετὰ ἰσχυρᾶς ἀνάγκης ἄγουσαν Pausanias VIII331 Hij benadrukt hier het efimere van alle dingen op aarde Dit geldt ook voor het volgende citaat ldquo τοῦ δὲ ὄρους τοῦ Λαφυστίου πέραν ἐστὶν Ὀρχομενός εἴ τις Ἕλλησιν ἄλλη πόλις

ἐπιφανὴς καὶ αὕτη ἐς δόξαν εὐδαιμονίας δέ ποτε ἐπὶ μέγιστον προαχθεῖσαν ἔμελλεν ἄρα

ὑποδέξεσθαι τέλος καὶ ταύτην οὐ πολύ τι ἀποδέον ἢ Μυκήνας τε καὶ Δῆλονrdquo Pausanias IX346

44

sprookjesfilm188 waarin geen mensen van vlees en bloed het plaatje komen verstoren

Enkel de realisaties van mensen uit een ver verleden worden bewonderd Op enkele

plaatsen schemert echter het dagelijkse leven toch door en lijkt Pausanias er zich van

bewust te worden dat er ook in zijn tijd nog mensen op het Griekse vasteland

wonen189

Onze auteur had niet de behoefte om reeds bekende sites te beschrijven Nadat

bijvoorbeeld aan de Akropolis al ettelijke monografieeumln waren gewijd stelde

Pausanias zich tevreden met een summiere schets Het zijn net de vergeten of

onbekende verhalen en geschiedenissen die hij via zijn boeken terug tot leven wil

wekken Daarom ook wilde hij niet de perioden opnieuw behandelen die al uitvoerig

door Herodotos en Thoukydides beschreven waren Pausanias opteerde ervoor om

twee minder gekende perioden uit de Griekse geschiedenis uitgebreider te

beschrijven de oudste legendarische geschiedenis190 en die van de hellenistische

periode vanaf de dood van Alexander de Grote in 323 vC tot aan de verwoesting van

Korinthe door Mummius (146 vC)

Pausanias haalt dus vele feiten uit het verre verleden aan Hij behandelt ook de

Perzische oorlogen De periode die daarna komt krijgt minder aandacht We lezen

bijna niets over de Peloponnesische oorlog De 4e eeuw vC krijgt weer meer

aandacht Zeker ook de 3e en het begin van de 2e eeuw vC worden goed belicht De

laatste weldoener voor Griekenland die vernoemd wordt is Filopoemen uit de 3e-2e

eeuw vC De ontbinding van de Achaiumlsche bond in 146 vC vormt het laatste politieke

feit uit de Perieumlgesis

Hij kiest voor deze twee periodes omdat over de tijd van μυθολογούμενα en de

hellenistische geschiedenis van de Diadochen weinig werken tot de canon waren

doorgedrongen Deze geschiedenis behoorde minder tot de algemene kennis van

Pausaniasrsquo tijdgenoten

188 Meacutet ruiumlnes weliswaar 189 We geven enkele voorbeelden rdquoαἱ δὲ γυναῖκές εἰσιν ἐν ταῖς Πάτραις ἀριθμὸν μὲν καὶ ἐς

δὶς τῶν ἀνδρῶνmiddot Ἀφροδίτης δέ εἴπερ ἄλλαις γυναιξί μέτεστι καὶ ταύταις βίος δὲ αὐτῶν

ταῖς πολλαῖς ἐστιν ἀπὸ τῆς βύσσου τῆς ἐν τῇ Ἤλιδι φυομένηςmiddot κεκρυφάλους τε γὰρ ἀπrsquo

αὐτῆς καὶ ἐσθῆτα ὑφαίνουσι τὴν ἄλληνrdquo Pausanias VII2114 ldquoἄνθρωποι δὲ ἐν τῇ Αὐλίδι

οἰκοῦσιν οὐ πολλοί γῆς δέ εἰσιν οὗτοι κεραμεῖςmiddot νέμονται δὲ Ταναγραῖοι ταύτην τε τὴν

χώραν καὶ ὅση περὶ Μυκαλησσόν ἐστι καὶ Ἅρμαrdquo Pausanias IX198 ldquoοἱ δὲ ἐνταῦθα

ἄνθρωποι πλῆθος μέν εἰσιν οὐ πολλοί μεγέθει δὲ καὶ ἀλκῇ καὶ ἐς ἐμὲ ἔτι δοκιμώτατοι

Φωκέωνrdquo Pausanias X47 In Frazer 1898 p xxv 190 Hier vullen mythologische verhalen de geschiedkundige delen aan Mythen laten Pausanias immers toe om tot de oudste tijden terug te kimmen de periode voacuteoacuter de historische tijd

45

233 Pausaniasrsquo intenties

Waarom nu nam Pausanias het op zich om zo veel tijd te besteden aan het schrijven

van een reisboek over Griekenland Hierop vinden we wellicht geen eenduidig

antwoord

ldquo(the Periegesis)hellipwhich has been regarded as a pedantic and antiquarian tourist

guide can be interpreted to show how Greeks coped with the burden of a distinguished

past weighing on their cultural identity with the contemporary politics of Greecersquos

status as a Roman province and with the profound sense of the sacred with which so

much of antique culture was imbuedrdquo191

Pausanias was inderdaad trots op het Griekse verleden ldquo Ἕλληνες δὲ ἄρα εἰσὶ δεινοὶ

τὰ ὑπερόρια ἐν θαύματι τίθεσθαι μείζονι ἢ τὰ οἰκεῖα ὁπότε γε ἀνδράσιν

ἐπιφανέσιν ἐς συγγραφὴν πυραμίδας μὲν τὰς παρὰ Αἰγυπτίοις ἐπῆλθεν

ἐξηγήσασθαι πρὸς ltτὸgt ἀκριβέστατον θησαυρὸν δὲ τὸν Μινύου καὶ τὰ τείχη τὰ ἐν

Τίρυνθι οὐδὲ ἐπὶ βραχὺ ἤγαγον μνήμης οὐδὲν ὄντα ἐλάττονος θαύματοςrdquo

Pausanias IX365192 Daarom wil Pausanias alleen het Griekse beschrijven

Griekenland zelf bezit immers al genoeg prachtige dingen

We vonden het volgende citaat over auteurs uit de 2e eeuw

ldquoAs was the spirit of his time his interest was completely attracted by the distant past

of Greece the age of the heroes was closer to him than the recent pastrdquo193 Er werd

een vluchtweg gezocht voor de Romeinse realiteit en men vond die in een groots

verleden waarin elke Griekse polis lsquovrijrsquo was194

Garzetti schrijft over de Perieumlgesis ldquo(This book was) probably the result of the

stimulus given by the travelling Emperorrsquos memorable visits to the tourist and

antiquarian exploitation of the Greek monumentsrdquo195

Pausanias droeg dus in grote mate bij aan deze zoektocht naar een

gemeenschappelijk verleden Hij verzamelde tal van Griekse mythes en verhalen en

tekende die op Van belang is hierbij zijn methode Door al reizend ndash in het heden ndash

191 Elsner Past and Present Geciteerd door Alcock in Bingen 1996 p 242 192 ldquoDe Grieken zijn in staat om het buitenlandse meer te bewonderen dan het Griekse De piramiden van bij de Egyptenaren zijn immers door bekende auteurs tot in het kleinste detail beschreven maar het schathuisje van Minyas en de muren van Tiryns kregen zelfs niet de kleinste vermelding hoewel ze niet minder wonderbaarlijk zijnrdquo 193 Wilamowitz Der Glaube der Hellenen vol 2 Berlin 1932 p 501 Geciteerd in Habicht 1985 p135 194 Swain 2001 195 Garzetti A From Tiberius to the Antonines A History of the Roman Empire AD 14-192 London 1974 p 393 Geciteerd in Habicht 1985 p 162

46

verhalen en monumenten uit het verleden op te tekenen verbindt hij als het ware het

heden met het verleden

ldquoWhile there is a certain antagonism between his historical and his periegetical plans

both were united in his aim to connect the past with the presentrdquo196 Het is een

techniek die het verleden tastbaarder maakt Het concept lsquomemoryrsquo speelt hierbij een

belangrijke rol197 Dit is een soort sociaal geheugen - met herinneringen uit een

gemeenschappelijk verleden van een bepaalde groep mensen - dat een beeld schept

van het verleden en een ontwerp van de toekomst198 Pausanias werkt een project uit

tegen lsquothe lost of memoryrsquo Deze panhelleense lsquomemoryrsquo vormt een tegengif tegen het

verval en de vergetelheid199

Cherry meent dat Pausanias schrijft over een ontgoocheling200 In zijn beschrijving van

ruiumlnes sijpelt het besef door dat het oude Griekenland vergane glorie is Griekenland

is al grotendeels mythe geworden Het is naar deze mythe dat Pausanias ndash en vele

tijdgenoten met hem - nostalgisch terugkijkt

ldquoPausaniasrsquo Greece ndash an idealising version of the lost pre-Roman Greece an

amalgam of history myths and art which serves to create a canon ndash exists as a

permanent metonymic link to a religious and mythical reality of archaic times peoples

by long-dead heroes to which access is still available through ritual and through

artrdquo201

234 Voelde Pausanias zich een Griek

Voelt Pausanias zich eigenlijk verwant met het geografische gebied dat hij beschrijft

Voelt hij zich met andere woorden een Griek202 Wanneer Pausanias in de eerste

persoon meervoud spreekt bedoelt hij daarmee zichzelf Soms heeft hij het over lsquowij

de Lydieumlrsrsquo203 Wanneer hij het over de Grieken heeft lezen we οἱ Ἕλληνες in de

196 Ebeling HL CW 1913 p 139 Geciteerd in Habicht 1985 p 164 197 Zie oa Porter in Alcock Cherry Elsner 2001 en Alcock 2002 p 69 198 Alcock 2002 p 1 199 Arafat is het hier niet mee eens Volgens hem beschreef Pausanias wat hij zag en geen lsquomemory of the pastrsquo Arafat 1985 p 214 200 Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 252 201 Elsner in Alcock 1997 p 193 202 We baseren ons hier op Borg 2004 p 15-17 203 Bijvoorbeeld ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς

τόδε λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος

Πέλοπος δὲ ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς

τὸ ἱερόν middotrdquo Pausanias V137

47

derde persoon204 Dit lijkt aan te tonen dat Pausanias zich geen Griek voelde Toch

sprak hij dezelfde taal en deelde hij een gemeenschappelijke cultuur met de Grieken

van het vasteland Pausanias stond dus binnen en buiten de Griekse wereld In zijn

onderzoek speelt hij met deze twee culturele en temporele dimensies Hij kijkt naar het

Griekse verleden Dit doet hij in een Romeinse leefomgeving

We vonden echter in de Perieumlgesis de volgende passage ldquoΟἴνωτρος δὲ ὁ τῶν

παίδων νεώτατος Λυκάονι ἀρσένων Νύκτιμον τὸν ἀδελφὸν χρήματα καὶ ἄνδρας

αἰτήσας ἐπεραιώθη ναυσὶν ἐς Ἰταλίαν καὶ ἡ Οἰνωτρία χώρα τὸ ὄνομα ἔσχεν ἀπὸ

Οἰνώτρου βασιλεύοντος οὗτος ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς ἀποικίαν στόλος

πρῶτος ἐστάληmiddot ἀναριθμουμένῳ δὲ ἐς τὸ ἀκριβέστατον οὐδὲ ἐκ τῶν βαρβάρων

οὐδένες πρότερον ἢ Οἴνωτρος ἀφίκοντο ἐς τὴν ἀλλοδαπήνrdquo Pausanias VIII35205

Aangezien Pausanias zegt dat geen enkele lsquobuitenlanderrsquo eerder emigreerde kan dit

impliceren dat hij zichzelf lsquobinnenlanderrsquo voelde en dus Griek

235 De functie van de Perieumlgesis

Is de Perieumlgesis nu werkelijk een reisgids die werd gehanteerd zoals wij dat nu doen

Arafat meent dat de Perieumlgesis thuis kon gelezen worden omwille van zijn vele

mythologische uitweidingen206 en dat het werk ook als doel had te entertainen

Anderzijds konden de boeken ook effectief meegenomen worden op reis Er zijn

immers vele details beschreven en topografische aanwijzingen gegeven Toen

Pausanias zelf zijn reis maakte moet hij ook veel schrijfmateriaal meegenomen

hebben In principe zou het dus haalbaar zijn om de boeken mee op reis te nemen207

Dit lijkt echter zeer onwaarschijnlijk De tien boeken meeslepen op een zware reis

doorheen Griekenland is een hele klus

204 Bijvoorbeeld ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου

παντὸς τὴν Ἑλλάδα ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 ldquoἔτεσι δὲ ὕστερον μετὰ τοὺς Λίβυας

ἀφίκοντο ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς τὴν νῆσον οἱ μετrsquo Ἀρισταίου παῖδα δὲ λέγουσιν Ἀρισταῖον

Ἀπόλλωνός τε εἶναι καὶ Κυρήνηςmiddot ἐπὶ δὲ τοῦ Ἀκταίωνος περισσῶς ἀλγήσαντα τῇ συμφορᾷ

καὶ Βοιωτίᾳ τε καὶ πάσῃ τῇ Ἑλλάδι κατὰ ταὐτὰ ἀχθόμενον οὕτως ἐς τὴν Σαρδὼ

μετοικῆσαί φασιν αὐτόνrdquo Pausanias X173 205 ldquoOinotros echter de jongste zoon van Lykaion vroeg zijn broer Nyktimos geld en mannen en stak met een schip over naar Italieuml Het land Oinotria kreeg zijn naam naar de koning Oinotros Dit was de eerste expeditie uit Griekenland om een kolonie te stichten Als men zeer nauwkeurig rekent zal men ontdekken dat geen enkele buitenlander eerder dan Oinotros emigreerderdquo 206 Pausanias schreef veel stichtingslegenden en onomastische mythologie 207 Arafat 1996 p 33

48

Het is dus goed mogelijk dat de Perieumlgesis enkel thuis werd gelezen als

voorbereiding op de reis208 Misschien werd hij wel gewoon gelezen zonder dat men

daarna op reis ging

Habicht meent dat het doel van de Perieumlgesis tweevoudig was209 ldquoPausanias wanted

to kill two birds with one stone he wanted to provide a reliable guide for travellers and

to produce a literary piece that would entertain as it informedrdquo210

We zullen nooit te weten komen wat Pausanias van zijn lezers verwachtte Wilde hij

als literator aanzien worden Wou hij enkel een adequaat en nuttig reisverslag van

Griekenland geven Zag hij zijn reis als een zoektocht naar zingeving en wilde hij ook

zijn lezers betrekken in dit pelgrimschap Of wilde hij gewoon zoveel mogelijk

informatie voor het nageslacht bewaren211

Al deze hypothesen hebben in de loop van de geschiedenis aanhangers gekend

236 Het publiek

Wie was het publiek dat de Perieumlgesis las Ook hierop kunnen we geen sluitend

antwoord geven Sommigen denken aan een select publiek van toeristen212 Dit

zouden dan de rijke πεπαιδευμένοι zijn Anderen menen dat het publiek ruimer

was213 Alle Grieken zouden toegang tot het werk gehad hebben evenals de

Romeinen

We kunnen veronderstellen dat Pausanias meer uitleg geeft over de Grieken en hun

tradities omdat het publiek bestaat uit niet-Grieken In boek X echter maakt hij een

digressie over Sardinieuml omdat de Grieken volgens hem te weinig over dat eiland

weten214

Het publiek zou dus zowel Grieken als Romeinen kunnen bevatten

De boeken zullen echter vooral de Grieken buiten Achaiumla hebben aangesproken215 Zij

bezagen het Griekse kernland immers vanuit hetzelfde perspectief als onze auteur

208 Aangezien het geheugen van de mensen toen veel meer ontwikkeld was dan nu bij ons zou dit kunnen 209 Hij moet er even later wel aan toevoegen dat Pausanias jammer genoeg geen publiek vond dat deze combinatie van intenties kon smaken 210 Habicht 1985 p 21 211 Wat hem in ieder geval uitstekend gelukt is 212 Zie Jones in Loeb I 1978 p xii-xiii 213 Swain 2001 p 332 214 ldquoτὸν μὲν δὴ περὶ τῆς Σαρδοῦς λόγον ἐπεισηγαγόμεθα ἐς τὴν Φωκίδα συγγραφήν ὅτι

οὐχ ἥκιστα καὶ ἐς ταύτην οἱ Ἕλληνες τὴν νῆσον ἀνηκόως εἶχονmiddot ldquo Pausanias X1713 215 Deze mening deelt ook Heer in Habicht 1985 p24-25

49

237 Pausanias als historicus

Kan Pausanias ook als een historicus beschouwd worden Om op die vraag te

kunnen antwoorden moeten we ons eerst afvragen wat een historicus precies is Is dit

eender wie geschiedenis schrijft Of is het iemand die bij het schrijven van

geschiedenis een grote waarde hecht aan zijn historische bronnen

Over het algemeen werden in de oudheid bijna geen bronnen vermeld216 Men

kopieerde veel van elkaar Men geloofde de bronnen in grote lijnen niet alle details

Geschiedschrijving ontstond immers via het ooggetuigenverslag Ook hier

lsquocontroleerdersquo men zijn bronnen niet Men geloofde wat verteld werd Herodotos geeft

verschillende versies van een verhaal Thoukydides zal er het lsquojuistersquo uitkiezen

Pausanias combineert deze twee methoden Ook is hij kritisch wanneer

onwaarschijnlijke elementen de kop opsteken217

Bingen wijdde een heel boek aan Pausanias gezien als historicus218 Daarin wordt

Pausanias als geschiedkundige voorgesteld en onderzocht ldquoPausanias entendait

eacutecrire une oeuvre drsquohistoire sur une base topographiquerdquo219

Volgens de onderzoekers die meewerkten aan dit boek is het eigenlijke onderwerp

van de Perieumlgesis historisch van aard220 De topografie en beschrijving van gebouwen

dient in deze visie enkel als leidraad om historische gebeurtenissen te vertellen221

Habicht meent dat Pausanias lsquode gidsrsquo betrouwbaar is maar geen historicus Hij

schrijft geen geschiedenis om de geschiedenis Zijn doel gaat verder ldquoHe is not and

does not intend to be a historian and should not be judged by the standards applied

to historiansrdquo222 Ook Heer meent dat Pausanias niet de ambities had van een

geschiedschrijver Vaak prefereert hij immers een versie van de lokale traditie boven

de geschiedenis223

216 Voor deze alinea zie Veyne 1983 p 17-19 217 Bijvoorbeeld ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν

κύνα οὔτε ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν

ὑπόγαιον εἶναί τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος

λόγον εὗρεν εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα

ὅτι ἔδει τὸν δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν

ὑπὸ Ἡρακλέους ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 218 Bingen 1996 219 Chamoux geciteerd in Bingen 1996 p 46 220 Chamoux in Bingen 1996 p47-48 ldquoτοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις

γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ

λόγος μοι τὰ ἐς συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo Pausanias I393 221

Dit staat tegenover de meer gangbare stelling dat λόγοι en θεωρήματα allebei even belangrijk zijn 222 Habicht 1985 p 95 223 Heer 1979 p 86-87

50

We kunnen inderdaad niet ontkennen dat Pausanias op historisch valk enkele

serieuze kemels schoot224 Hij schrijft bijvoorbeeld dat Haliartos in 480 v C door de

Perzen in brand werd gestoken terwijl dit eigenlijk veel later gebeurde door de

Romeinen in 171 vC in een oorlog tegen Perseus225 In V 24 4 lezen we dat

Mummius de eerste Romein was die in een Grieks heiligdom offerde Dit gebeurde

echter al verschillende keren voacuteoacuter hem226

Opgravingen hebben echter aangetoond dat Pausanias het in het grootste deel van de

beschrijvingen bij het rechte eind heeft

Pausaniasrsquo bronnen

Pausanias baseert zich voor zijn λόγοι op bronnen Pausanias op zijn historische

waarde beoordelen impliceert dus Pausaniasrsquo bronnen beoordelen We zullen het

daarom daar nu even over hebben227 Hij preciseert vaak niet waar hij zijn informatie

vandaan haalt228 De traditie speelt wellicht een grote rol zowel geschreven als orale

bronnen We lezen bijvoorbeeld zowel ἀκούω als ἐπιλέγομαι229 De geschreven

bronnen kunnen een combinatie zijn van werk van poeumlten historiografen en lokale

exegeten230 Een andere bron waarop we later zullen terugkomen zijn de lokale

gidsen

Pausanias vertelt het ons zelf als hij geen verder onderzoek heeft gedaan231 Ook

wanneer zijn opzoekingen niets hebben opgeleverd vermeldt hij dat232 Akujaumlrvi telde

260 passages waarin Pausanias commentaar geeft op zijn bronnen233

224 We halen de voorbeelden bij Habicht 1985 p 99-100 225 ldquoκατὰ δὲ τὴν ἐπιστρατείαν τοῦ Μήδου φρονήσασιν Ἁλιαρτίοις τὰ Ἑλλήνων μοῖρα τῆς

Ξέρξου στρατιᾶς γῆν τέ σφισιν ὁμοῦ καὶ τὴν πόλιν ἐπεξῆλθε καίουσαrdquo Pausanias IX325 226Akujaumlrvi nuanceert deze uitspraak Ze wijst er op dat Pausanias zelf schrijft dat hiacutej geen andere Romein kent die ooit geofferd heeft aan Griekse goden Dit wil echter niet zeggen dat er geen anderen waren ldquo Ῥωμαίων δὲ οὔτε ἄνδρα ἰδιώτην οὔτε ὁπόσοι τῆς βουλῆς οὐδένα

Μομμίου πρότερον ἀνάθημα ἴσμεν ἐς ἱερὸν ἀναθέντα Ἑλληνικόν Μόμμιος δὲ ἀπὸ

λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 Akujaumlrvi 2005 p 109 227 Zie Chamoux in Bingen 1996 228 We lezen vaak lsquoλέγουσι φασί λέγεταιrsquo Bijvoorbeeld ldquoτὸ δὲ ἄγαλμα τὸ νῦν δή καθὰ

λέγουσιν Ἀ λ κ α μ έ ν ο υ ς ἐστὶν ἔργονmiddotrdquo Pausanias I15 229 Akujaumlrvi 2005 p 92-97 230 Een belangrijke inspiratiebron is Homeros Hij wordt veel genoemd en Pausanias gebruikt zijn autoriteit om zijn eigen ideeeumln door te drukken 231 ldquoλαγῲ δὲ καὶ ἔλαφοι τὸ μὲν Λιβυκὸν θρέμμα οἱ λαγῴ εἰσιν ltοἱgt λευκοί ἐλάφους δὲ ἐν

Ῥώμῃ λευκὰς εἶδόν τε καὶ ἰδὼν θαῦμα ἐποιησάμην ὁπόθεν δὲ ἢ τῶν ἠπείρων οὖσαι ἢ

νησιώτιδες ἐκομίσθησαν οὐκ ἐπῆλθεν ἐρέσθαι μοιrdquo Pausanias VIII174 232 ldquoἡλικίαν δὲ αὐτῶν ἢ πατρίδα ἢ παρrsquo ᾧ τινι ἐδιδάχθησαν οὐκ ἔχω δηλῶσαιrdquo Pausanias V235

51

Wanneer hij niet zeker is van zijn informatie gebruikt hij werkwoorden als δοκέω

κρίνω εἰκάζω en πείθομαι234

Pausanias heeft lange tijd de kritiek gekregen dat hij zijn voorgangers letterlijk

gekopieerd zou hebben235 Hieraan zouden ook de fouten te wijten zijn Als

voornaamste bron werd dan vaak Polemon naar voren geschoven Vandaag de dag is

men het er min of meer over eens dat deze Romein waarschijnlijk wel een bron

vormde maar zeker niet de enige Hij zou ook niet gewoon gekopieerd zijn

Er heerst bij Pausanias immers constant een drang tot verificatie van zijn bronnen via

lsquoautopsiersquo In VIII4110 bijvoorbeeld verwijt hij een andere schrijver dat hij niet zelf zag

wat hij schrijft236 Pausanias poogt objectief te zijn zonder hierbij te vervallen in de rol

van simpele compilator

Mogen we Pausanias geloven

Er is al veel gediscussieerd over de waarde van Pausanias als betrouwbaar schrijver

Zelf wil Pausanias ons laten geloven dat alles wat hij schrijft waar is Hij schrijft geen

fictie Hiervoor maakt hij gebruik van een uiterst effectief proceacutedeacute wanneer hij iets niet

zag vermeldt hij dit ook237 Dit bevordert natuurlijk zijn geloofwaardigheid ldquoIf we take

233

Voorbeelden van kritiek op zijn bronnen ldquoἡ δὲ τοῦ σταδίου νίκη τῷ Οἰβώτᾳ γέγονεν

ὀλυμπιάδι ἕκτῃ πῶς ἂν οὖν τήν γε ἐν Πλαταιαῖς μάχην μεμαχημένος ὁ Οἰβώτας εἴη μετὰ

Ἑλλήνων πέμπτῃ γὰρ ἐπὶ τῇ ἑβδομηκοστῇ ὀλυμπιάδι τὸ πταῖσμα ἐγένετο ltτὸgt ἐν

Πλαταιαῖς Μαρδονίῳ καὶ Μήδοις ἐμοὶ μὲν οὖν λέγειν μὲν τὰ ὑπὸ Ἑλλήνων λεγόμενα

ἀνάγκη πείθεσθαι δὲ πᾶσιν οὐκέτι ἀνάγκηrdquo Pausanias VI38 ldquoκόκκυγα δὲ ἐπὶ τῷ

σκήπτρῳ καθῆσθαί φασι λέγοντες τὸν Δία ὅτε ἤρα παρθένου τῆς Ἥρας ἐς τοῦτον τὸν

ὄρνιθα ἀλλαγῆναι τὴν δὲ ἅτε παίγνιον θηρᾶσαι τοῦτον τὸν λόγον καὶ ὅσα ἐοικότα

εἴρηται περὶ θεῶν οὐκ ἀποδεχόμενος γράφω γράφω δὲ οὐδὲν ἧσσονrdquo Pausanias II174 ldquoτοῦτο μὲν δὴ Φλιασίοις οὐκ ἔστιν ὅπως ὁμολογήσω κρατηθέντα μάχῃ τινὰ Ἐλευσινίων

φυγάδα ἀπελαθέντα οἴχεσθαι τοῦ πολέμου τε ἐπὶ συνθήκαις καταλυθέντος πρὶν ἢ

διαπολεμηθῆναι καὶ ἐν Ἐλευσῖνι αὐτοῦ καταμείναντος Εὐμόλπουrdquo Pausanias II142 Akujaumlrvi 2005 p 104 234 αἴτιον δὲ ἐμοὶ δοκεῖνhelliprdquo Pausanias I43 ldquoτῶν δὲ βασιλέων τῶν καθελόντων

Ἀντίγονον ἀνοσιώτατον κρίνω γενέσθαι Κάσσανδρονhelliprdquo Pausanias I67 235 Heer 1979 p 39-40 Een argument van Heer is dat Pausanias als hij gekopieerd zou hebben eveneens de betere stijl had kunnen kopieumlren Deze treffen we echter niet bij hem aan 236 ldquoἔστι δὲ ὕδατος ἐν τῷ ὄρει τῷ Κωτιλίῳ πηγή καὶ ὅπου συνέγραψεν ἤδη τις ἀπὸ ταύτης

τῷ ποταμῷ τὸ ῥεῦμα τῷ Λύμακι ἄρχεσθαι συνέγραψεν οὔτε αὐτὸς θεασάμενος οὔτε

ἀνδρὸς ἀκοὴν ἰδόντοςmiddot ἃ καὶ ἀμφότερα παρῆσαν ἐμοίmiddotrdquo Pausanias VIII4110 237 ldquoταύτην τοῦ Ἡγησίνου τὴν ποίησιν οὐκ ἐπελεξάμην ἀλλὰ πρότερον ἄρα ἐκλελοιπυῖα

ἦν πρὶν ἢ ἐμὲ γενέσθαιmiddotrdquo Pausanias IX292

52

the word of Pausanias for what he tells us he did not see and did not read we must

take it also for what he tells us he did see and did readrdquo238

Uit archeologische opgravingen bleek al snel dat hij over het algemeen inderdaad zeer

betrouwbaar is239 Zijn accurate beschrijvingen wijzen erop dat hij zeker op de sites

aanwezig was Hij gebruikte zijn bronnen kritisch Anderzijds kunnen we Pausanias

niet als historicus in de huidige betekenis van het woord beschouwen Hij ging wel

kritisch om met zijn bronnen maar niet zoals een historicus dat vandaag de dag zou

doen Vaak geeft Pausanias verschillende versies van een bepaald verhaal240 Hij

kiest er dan dikwijls de meest betrouwbare versie uit zonder voor deze keuze over

historisch juiste informatie te beschikken

In boek II vinden we een interessante passage ldquoΟὐ μὴν οὐδὲ αὐτῶν λέληθεν

Ἀργείων τοὺς ἐξηγητὰς ὅτι μὴ πάντα ἐπrsquo ἀληθείᾳ λέγεταί σφισι λέγουσι δὲ ὅμωςmiddot

οὐ γάρ τι ἕτοιμον μεταπεῖσαι τοὺς πολλοὺς ἐναντία ὧν δοξάζουσινrdquo Pausanias II

23 6241

Hier vertelt Pausanias dat zijn publiek de verhaaltjes wil horen en niet de waarheid

Hij geeft vaak de feiten en laat de interpretatie dan aan de lezer over Men mag het

geloven lsquoὅτῳ πιστάrsquo242

Hij kende waarschijnlijk ook vele verhalen uit het hoofd Deze schreef hij dan op zoals

hij ze zich herinnerde zonder bijkomende opzoekingen In die zin schreef Pausanias

geen nauwkeurige geschiedenis maar een opinie243 Hij liegt niet maar geeft wel vaak

een eigen versie op de feiten Dit maakt de weg vrij om Pausanias niet enkel als een

objectief en neutraal doorgeefluik van verhalen te zien In deze visie is onze perieumlgeet

238 Frazer 1898 p lxviii Geciteerd in Habicht 1985 p 142 239 Dit wezen oa opgravingen uit in Mykene Olympia Delfi en Messene Zie Pritchett 1998 p1 240 ldquoἔγραψαν δὲ ἤδη τινὲς οὐ τῷ Θεσσαλῷ συμβάντα Εὐρυπύλῳ τὰ εἰρημένα ἀλλὰ

Εὐρύπυλον Δεξαμενοῦ παῖδα τοῦ ἐν Ὠλένῳ βασιλεύσαντος ἐθέλουσιν ἅμα Ἡρακλεῖ

στρατεύσαντα ἐς Ἴλιον λαβεῖν παρὰ τοῦ Ἡρακλέους τὴν λάρνακαmiddot τὰ δὲ ἄλλα κατὰ τὰ

αὐτὰ εἰρήκασι καὶ οὗτοιrdquo Pausanias VII199 ldquo Ἔρωτα δὲ ἄνθρωποι μὲν οἱ πολλοὶ

νεώτατον θεῶν εἶναι καὶ Ἀφροδίτηςπαῖδα ἥγηνταιmiddot Λύκιος δὲ Ὠλήν ὃς καὶ τοὺς ὕμνους

τοὺς ἀρχαιοτάτους ἐποίησεν Ἕλλησιν οὗτος ὁ Ὠλὴν ἐν Εἰλειθυίας ὕμνῳ μητέρα Ἔρωτος

τὴν Εἰλείθυιάν φησιν εἶναι hellip Ἡσίοδον δὲ ἢ τὸν Ἡσιόδῳ Θεογονίαν ἐσποιήσαντα οἶδα

γράψαντα ὡς Χάος πρῶτον ἐπὶ δὲ αὐτῷ Γῆ τε καὶ Τάρταρος καὶ Ἔρως γένοιτοmiddotrdquo Pausanias IX272 241 rdquoHet ontging zelfs de gidsen van de Argiven zelf niet dat ze niet helemaal de waarheid vertellen Maar ze vertellen het toch Het is immers niet vanzelfsprekend de massa het tegengestelde te verkondigen van wat ze gelovenrdquo 242 ldquoδόντος δὲ Ἀσωποῦ μηνύει τε οὕτως καὶ ἀντὶ τοῦ μηνύματος δίκηνmdashὅτῳ πιστὰmdashἐν

Ἅιδου δίδωσινrdquo Pausanias II51 ldquoτὴν δὲ Ἐπειῶν ἔσχεν ἀρχὴν Ἠλεῖος Εὐρυκύδας τε τῆς

Ἐνδυμίωνος καὶmdashὅτῳ πιστὰmdashπατρὸς ὢν Ποσειδῶνοςmiddotrdquo Pausanias V18 Pausanias schrijft ook ldquoἐμοί ἔστι οὐ πιστάrdquo Pausanias I98 243 Swain 2001 p 338

53

vooral een man van zijn tijd die de geldende waarden weerspiegelt en deze

projecteert op een geografisch gebied dat eens groots geweest is

Pausanias is dus vaak erg nuttig gebleken voor archeologen en etnografen Men moet

echter opletten voor veralgemeningen Vaak wordt Pausanias gezien als een lsquobron

voor alle doelenrsquo We moeten hem bekijken als een actief etnograaf en niet enkel als

een passieve en nuttige bron Wanneer men hem uit zijn historische context trekt zal

men foute veralgemeningen maken Onze perieumlgeet schrijft wel over de Griekse

geschiedenis die zich over verschillende eeuwen uitstrekt hij blijft echter een auteur

die leefde op een bepaald historisch tijdstip Dit laat ongetwijfeld sporen na in zijn

werk

Zoals gezegd maakt Pausanias gebruik van verschillende bronnen om aan zijn

informatie te komen Akujaumlrvi telde in de Perieumlgesis 130 passages waar Pausanias

vermeldt waar hij zijn informatie vandaan haalt244

Grofweg kunnen we stellen dat Pausanias zijn informatie van beschrijvende delen

haalde uit wat hij zelf zag Zijn verhalen stelde hij samen met informatie die hij te

horen kreeg van anderen die hij opzocht of zelf wist 245 We zullen nu even ingaan op

zijn gidsen

238 Pausaniasrsquo gidsen

ldquo We know of other ancient writers that in antiquity as at the present day towns of any

note were infested by persons of this class who lay in wait for and pounced on the

stranger as their natural prey wrangled over his body and having secured their victim

led him about from place to place pointing out the chief sights to him and pouring into

his ear a stream of anecdotes and explanations indifferent to his anguish and deaf to

his entreaties to stop until having exhausted their learning and his patience they

pocketed their fee and took their leave An educated traveller would often have

dispensed with their explanations hellip That Pausanias should have fallen into their

clutches was unavoidable He seems to have submitted to his fate with a good grace

was led by them to see the usual sites heard the usual stories argued with them

about some and posed them with questions which they could not answer about

othersrdquo246

244 Akujaumlrvi 2005 p91 ev 245 ldquoκαὶ ἄλλα ἐν τῇ Ἀθηναίων ἀκροπόλει θεασάμενος οἶδαrdquo Pausanias I237 ldquoτοῦτο καὶ

αὐτὸς τὸ ἄγαλμα εἶδονrdquo Pausanias VIII286 246 Frazer 1898 p lxxvi geciteerd in Habicht p 145

54

Pausanias noemt deze gidsen ἐξηγητάι Deze bewoners van de streek die Pausanias

op dat moment bezocht toonden hem de weg en gaven uitleg bij de monumenten

Andere auteurs noemen hen περιηγητάι Slechts drie gidsen noemt Pausanias bij

naam247 Vaak spreekt hij over zijn gidsen als τοὺς πολλούς zonder negatieve

bijklank

Over de identiteit van deze gidsen bestaat nogal wat discussie Zoals we kunnen

afleiden uit bovenstaand citaat meent Frazer dat ze enkel profiteerden van de

toeristen die langskwamen en eigenlijk niets te vertellen hadden Anderen menen dan

weer dat deze gidsen een degelijke opleiding hadden genoten248 Ze waren niet zo

geleerd als de πεπαιδευμένοι die over de vloer kwamen maar hadden toch iets

zinnigs te zeggen

Pausanias zelf stond kritisch tegenover deze ἐξηγητάι Hij neemt hun verhaal niet

blindelings aan Hij stelt zich kritisch op en zoekt naar mogelijk alternatieve verhalen

Dit meldt hij ook aan de lezers249

Het laatste onderdeel van dit hoofdstuk zullen we wijden aan Pausaniasrsquo stijl

247 Lykeas van Argos Iofon van Knossos en Aristarchos van Elis 248 Zie oa Jones in Alcock Cherry Elsner 2001 p 36 249 We geven enkele voorbeelden van passages waarin Pausanias het over zijn gidsen heeft ldquoπυνθανόμενος δὲ σαφὲς οὐδὲν ἐς αὐτὰς ἐπισταμένους τοὺς ἐξηγητὰς εὗρον αὐτὸς δὲ

συμβάλλομαι τῇδεrdquo Pausanias I315 ldquoἐπεὶ δέ σφισιν ἐναντιούμενος ἀπέφαινον ἐν

Γαδείροις εἶναι Γηρυόνην οὗ μνῆμα μὲν οὔ δένδρον δὲ παρεχόμενον διαφόρους μορφάς

ἐνταῦθα οἱ τῶν Λυδῶν ἐξηγηταὶ τὸν ὄντα ἐδείκνυον λόγονrdquo Pausanias I358 ldquoοἵτινες δὲ

ἐκαλοῦντο ἐμέ γε ἢ τοὺς Ἠλείων λέληθεν ἐξηγητάςrdquo Pausanias V218

55

24 STIJL

ldquoPausanias cannot be blamed for trying to write well the pity is that with all his pains

he did not write better250

Meestal wordt Pausanias niet als literair schrijver aanzien Dit is begrijpelijk Zijn stijl

wordt niet gekenmerkt door grote taalvirtuositeit Toch zijn er meteen enkele

opvallende kenmerken Daarom meent Hutton dat de stijl van Pausanias een unieke

creatie is

Het meest opvallende aan Pausaniasrsquo stijl is zijn woordorde en de zinsconstructies Hij

maakt veel gebruikt van pleonasmen die doen denken aan gesproken taal Daarnaast

gebruikt hij soms moeilijke en ingewikkelde uitdrukkingen voor simpele ideeeumln

waardoor het moeilijk wordt om hem te volgen 251

Pausanias vermijdt parallellismen en symmetrie Hij heeft een voorliefde voor de

variatio252 Hij maakt veel gebruik van het chiasme en de litotes en schrijft veel in

onpersoonlijke vormen253 In het gebruik van voorzetsels is hij vaak nonchalant254

Hutton concludeert dat Pausanias het verleden wou beschrijven zonder hierbij de

heersende stilistiek uit zijn tijd te betrekken Zo creeumlert hij een soort lsquonieuw

archaiumlsmersquo Pausanias balanceert tussen Rome en Griekenland tussen oud en

nieuw255

Uiteraard werd Pausanias bij de creatie van deze stijl beiumlnvloed door zijn

voorgangers We zullen hier even dieper op ingaan

Een belangrijk element in Pausaniasrsquo stijl is de taal waarin hij schreef Deze taal was

Attisch met invloeden van het asianisme

We kunnen onder het atticisme twee stromingen verstaan het teruggrijpen naar de

attische taal van de 5e-4e eeuw vC (itt het κοινή) en het teruggrijpen naar diezelfde

taal stijl cultuur en literatuur256 Pausanias hanteerde geen van beide categorieeumln

extreem Toch maakte hij in grote mate gebruik van de Attische taal We stellen lsquoin

grote matersquo Pausanias is immers de minst attische onder zijn tijdgenoten Daarvoor

kunnen we twee verklaringen vinden ofwel genoot hij een andere opvoeding ofwel

250 Frazer 1898 p lxx 251 Jones 1978 p x-xii 252 Bijvoorbeeld θύουσι δὲ καὶ βοῦς καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν

ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot Pausanias X3216 253 Bijvoorbeeld Παραπλεύσαντι ἐστί πλέοντι ἐστί 254

Ὑπέρ kan bijvoorbeeld lsquobovenrsquo en lsquoachterrsquo betekenen Ἐπί +dat kan betekenen lsquobij bovenop in geval van als toevoeging bijrsquo Jones in Loeb I 1978 px-xii 255 Hutton 2005 p 190 256 Swain 2001 p 19-20

56

verzette hij zich met opzet tegen de heersende trend257 Bij historische excursies komt

zijn taal wel dichter in de buurt van het klassieke Attisch Dit impliceert dat hij dus wel

vertrouwd was met het pure Attisch maar dit bewust meed

Pausanias zou ook beiumlnvloed zijn door het asianisme We geven hiervan eerst

enkele kenmerken korte overmatig ritmevolle zinnen eentonig zinseinde combinatie

van overmaat en eentonigheid van ritme met veel klankfiguren en metaforen258 De

hoofdvertegenwoordiger van deze stroming was Hegesias van Magnesia (3e eeuw

vC)

Boeck meent dat Pausanias door deze man werd beiumlnvloed bij zijn stijlkeuze259 Ook

Frazer deelt deze mening Zijn invloed zou echter beperkt zijn gebleven tot de keuze

van woord- en zinsorde260 We menen dat Pausanias weliswaar enkele kenmerken

van het asianisme vertoont maar dat dit daarom geen rechtstreeks verband houdt met

een beiumlnvloeding door Hegesias Deze was gewoon de hoofdvertegenwoordiger en

daarom wordt de link gelegd

Pausanias werd natuurlijk ook beiumlnvloed door de geschiedschrijvers uit de 5e

eeuw v C Herodotos en Thoukydides We legden eerder al uit hoe de vader van de

geschiedschrijver Pausanias inhoudelijk beiumlnvloedde Ook over gelijkenissen in hun

stijl valt iets te zeggen Zo noemt Strid Pausaniasrsquo stijl een lsquoHerodotosimitatiersquo261 Er

zijn heel wat overeenkomsten tussen deze twee auteurs in het vocabularium262

We kunnen ook een invloed van Thoukydides ontdekken in bepaalde uitdrukkingen en

wendingen bv bij het gebruik van variatio en anakoloeten

Pausanias was dus geen man uit de straat die zomaar wat op papier zette Hij

kende de literatuur die circuleerde en haalde uit de stijlen die in zijn tijd gangbaar

waren wat hem interesseerde en nuttig scheen Zo creeumlerde hij een unieke stijl

257 We kunnen dit duiden met de term lsquostilistische differentiatiersquo Hutton 2005 p 190 258 Strid 1976 p 101-102 259 Zie Strid 1976 p 12 260 Bowie haalt echter aan dat hiervan ook al antecedenten kunnen gevonden worden bij Herodotos en Thoukydides Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 27 261 Strid 1976 p 11-12 Aangezien men hiervoor niet echt met sluitende argumenten op de proppen komt lijkt het ons hier echter meer over de imitatie van werkvorm en onderwerpen te gaan dan over een echte imitatie in stijl 262 Heer 1979 p 39

57

3 HOOFDSTUK 3 RELIGIE

58

31 ALGEMEEN

Religie heeft altijd al een grote rol gespeeld in het creeumlren van identiteit Bij de Grieken

was dit niet anders Daarom zullen we in dit hoofdstuk proberen een algemeen beeld

te schetsen van de Griekse religie zoals die bestond in de perioden die Pausanias

beschreef Bovendien zullen we aandacht hebben voor de religie in de 2e eeuw zelf en

zien hoe Pausanias hiermee omgaat Natuurlijk kunnen we niet alle aspecten van de

Griekse religie behandelen Daarom hebben we gekozen om er die themarsquos uit te

lichten die belangrijk zijn bij Pausanias

Gedurende eeuwen werd Griekenland niet verbonden door de politiek maar door de

gemeenschappelijke goden ldquoLe monde divin est le lieu privileacutegieacute du consensus des

Grecs le signe encore largement perceptible de leur identiteacute propre263

De godsdienst in het Griekenland van voacuteoacuter de Romeinse overheersing speelde zich af

op verschillende niveaus264 Het Olympisch pantheon bestond voor alle Grieken

Verder vereerde elke stad bepaalde goden in het bijzonder Er waren ook lokale culten

en enkele unieke assimilaties van goden Religieuze centra hingen vaak samen met

culturele centra De religie bevond zich dus in het hart van het sociale culturele en

politieke leven De religie deed dienst als een lsquocollectief geheugenrsquo van de stad265

Aangezien op alle openbare plaatsen over religie werd gepraat kon niemand de

confrontatie ermee ontlopen266

De religie van het oude Griekenland wordt wel eens met de term lsquopaganismersquo

benoemd We kunnen ons afvragen of deze term wel een juiste benaming is voor de

culten en religieuze praktijken van de Grieks- Romeinse wereld267 We zijn immers

geneigd te denken dat het bij paganisme gaat over een eenvormige religieuze entiteit

Dit is echter niet zo Bovendien was dit de naam die de christenen uit de late oudheid

gebruikten om hun religieuze tegenstanders aan te duiden268 Een andere benaming

zou polytheiumlsme kunnen zijn Sommige filosofisch georieumlnteerde Grieken waren

echter monotheiumlstisch Bovendien kenden de Grieken zelf geen term om hun

godsdienst aan te duiden269

263 Pirenne-Delforge 1998 p 135 264 Price 1984 p 79-95 265 Lafond in Pirenne-Delforge 1998 p 208 266 Mac Mullen 1981sup2 p 31 267 Lee 2000 p 10-11 268 Dit woord komt van het Latijnse lsquopaganusrsquo wat boer of dorpsbewoner betekent Het christendom drong op platteland immers minder snel door Daar woonden dus veel lsquopaganenrsquo 269 Calame in Pirenne-Delforge 1998 p 151

59

Om niet te veel in verwarring gebracht te worden spreken we verder gewoon over de

lsquoreligiersquo Natuurlijk bleef deze religie niet al die eeuwen hetzelfde Verandering is

immers een teken van vitaliteit270

In de archaiumlsche tijd groeide de religie uit de ervaring van de mens met zijn

omgeving271 De natuur werd vereerd Wanneer dan de Olympische goden hun intrede

deden in Griekenland was de deiumlficatie van de natuur al bijna helemaal verdwenen272

Deze Olympische goden hadden gedurende vele eeuwen een monopolie in

Griekenland Ook daar komt echter een eind aan De sofisten uit de 5e eeuw vC

uitten al hun scepticisme tegenover de Olympische goden273 Vanaf de tijd van

Alexander de Grote slopen oosterse religieuze invloeden binnen Ook mysterie- en

genezingsculten doken op en kenden een grote aanhang Dit hield verband met het

ontstaan van een nieuw wereldbeeld waarin de aarde vrij in het heelal stond De

traditionele plaatsen voor de goden zoals de onderwereld moesten opnieuw bekeken

worden274 Tegelijkertijd is men op zoek naar een directere relatie met de goden en

specifiek met de chtonische godheden275

In de 2e eeuw is het geloof in de Olympische goden dus al sterk afgenomen Doordat

het Romeinse Rijk zo groot was geworden nam de persoonlijke participatie in

traditionele culten af ldquoLa deacutesinteacutegration du modegravele civique sous lrsquoEmpire degraves les IIe

et IIIe siegravecles fut aussi le fait drsquoeacutelites urbaines de moins en moins inteacuteresseacutees par

lrsquoengagement direct et lrsquoidentification profonde avec les valeurs drsquoantan et les

attitudes traditionnelles276 Volgens Berger kon je in het Romeinse Rijk gewoon de

religie uitkiezen die je wou Hij noemt dit dan ook lsquola supermarcheacute des religionsrsquo277

Tegen het einde van de 2e eeuw bevinden we ons in een nieuw religieus tijdperk

waarin de interiorisering van het geloof centraal staat278 Boissier stelt dat vroeger de

zelfzekere aristocratie zich bijna superieur voelde aan de traditionele religie279 In de 2e

eeuw wordt lsquolrsquohumiliteacute intellectuellersquo de dominante stijl De innerlijke rijkdom is dus

270 Mac Mullen 1981sup2 p 94 271 Dodds 19514 p 28-63 272 Pritchett 1998 p 303 Toch zien we ook bij Pausanias nog beschrijvingen van heilige bomen en stenen 273 Tripolitis 2002 p 14 274 Nilsson 1948 p 97-101 275 Martin 1987 p 9-10 276 Stroumsa 2005 p 145 277 Berger in Stroumsa 2005 p 155 278 Veyne 2005 p 517 279 In Veyne 2005 p 521-522

60

belangrijk Volgens Veyne wordt deze nieuwe houding goed weerspiegeld door Ailius

Aristeides280

Tegelijk stond men zeer tolerant tegenover de verschillende religies281 De goden die

het meest vereerd werden waren Zeus Apollon Athena Dionysos Artemis Hera

Afrodite Asklepios Tyche Herakles en de Grote Moeder (Cybele)282

Vooral de cultus van Asklepios was zeer populair in de 2e eeuw De heiligdommen van

Asklepios waren belangrijke pelgrimsoorden Verschillende helende goden werden

met hem geassimileerd In deze tempels bad men om genezing schoonheid het

krijgen van kinderen weelde vrijheid bescherming tegen natuurrampen en vijanden

vrijstelling van belastingen enzovoort

De nieuwe goden uit het Oosten doken vooral op aan de kust en in de grote steden

Deze gebieden waren immers het best toegankelijk voor vreemde invloeden Vooral

Isis Serapis en Attis waren populair Hun succes was waarschijnlijk te danken aan het

feit dat ze meer lsquopersoonlijkersquo goden waren283

311 Mysterieculten

De meeste mysterieculten in Griekenland ontstonden in de 6e of 5e eeuw vC284

Oorspronkelijk waren dit feesten om de wisseling van de seizoenen te vieren

Geleidelijk aan boden de mysterieculten een oplossing voor alle spirituele noden 285

Tijdens de periode van de Romeinse overheersing was de drang naar σωτηρία erg

groot Deze vond men in dergelijke culten Het aantrekkelijke aan de mysterieculten

was de toegankelijkheid286 Vroeger waren de culten in de Griekse wereld lokaal Met

de opkomst van mysterieculten verandert dit Duizenden mensen van verschillende

steden werden tegelijk ingewijd

Het woord lsquomysteriersquo komt van lsquoμυστήριονrsquo wat de ceremonie of de plaats inhoudt De

lsquoμύστηςrsquo is de deelnemer en lsquoμύεινrsquo betekent lsquolaten toetreden totrsquo

280 Veyne 2005 p 522 281 Behalve tegenover de joden christenen en druiumlden Deze tolerantie verdween ook uit de Griekse wereld toen het christendom zijn eigen ideeeumln opdrong Vanaf de 3e eeuw werden er bovendien wetten ingevoerd ten nadele van het lsquopaganismersquo zodat dit geleidelijk aan uitstierf Mac Mullen 1981sup2 p 1 282 Mac Mullen 1981sup2 p 7 283 Alcock 1993sup2 284 Farnell 1921 p 373 285 Tripolitis 2002 p2 286 Dit was ook zo voor het christendom De mysterieculten waren toegankelijk voor iedereen burgers slaven en niet-Grieken We weten echter wel dat in de mysterieculten alleen lsquomoreel deugdzame mensenrsquo welkom waren Tripolitis 2002 p 21

61

In de mysteries was de ingewijde iemand die lsquohet geheime had gezienrsquo Het lsquozienrsquo was

dus zeer belangrijk in de religie Dit werd ἐποπτεία genoemd We kunnen het

misschien vertalen door lsquocontemplatiersquo Dit had te maken met een intieme

geprivilegeerde relatie tussen Moeder en Dochter287

De mysteriecultus bestond uit drie essentieumlle elementen een purificatierite die

toegang verschafte aan de cultus het gevoel van een persoonlijke relatie met de

godheid en de hoop op een beter leven na de dood288

De belangrijkste mysteriecultus was die van Eleusis op 20 km van Athene gelegen Er

waren ook heel wat Romeinen ingewijd oa Hadrianus Marcus Aurelius en

Commmodus Deze cultus was zeer zorgvuldig opgebouwd met allerlei priesters die

uit de belangrijkste families kwamen

De mysteriecultus voor Demeter bestond uit twee delen de Kleinere Mysterieumln en de

Grotere289 De Kleinere Mysterieumln vonden plaats in Agrai bij Athene in de vroege

lente De ceremonie was open voor publiek en bestond uit enkele steeds

terugkerende elementen zoals vasten een rituele reiniging en een offer

De Grotere Mysterieumln werden eind september in Eleusis gevierd Deze ceremonie

duurde 10 dagen290 Ook hier was de purificatie belangrijk alsook de offers gebeden

en het vasten

Op de eerste dag van de riten die zich waarschijnlijk in Athene afspeelden werd er

uitleg gegeven over de ceremonie291 De volgende dag ging men naar zee om het

varken (χοῖρος) te reinigen dat men later zou offeren Het typeerde deze cultus om

een goedkoop offerdier te vragen Hierdoor kon iedereen dus toetreden292

Tijdens de twee daaropvolgende dagen werd er waarschijnlijk geofferd Op dag vijf

ging men van Athene naar Eleusis Deze tocht van 22 km nam de hele dag in beslag

Onderweg werd de hymne voor Bakchos gezongen De zesde dag was een rustdag

rsquos Nachts stond dan de eigenlijke inwijding in het Telesterion op het programma Men

moest vasten en κυκεών drinken de drank van graan die Demeter zelf ook had

287 Demeter en Koregrave 288 Tripolitis 2002 p 17 289 Zie Tripolitis 2002 p 20-21 We kunnen aannemen dat men eerst in de Kleinere moest ingewijd zijn alvorens aan de Grotere Mysterieumln deel te nemen Dit is echter niet zeker Dillon 1997 p 156 290 Dit was de tijd die Demeter spendeerde aan het zoeken van haar verdwenen dochter Zie infra 291 Voor deze paragraaf zie Dillon 1997 p 62-70 292 We moeten deze uitspraak nuanceren Men vraagt een goedkoop offerdier maar hier komen andere kosten bovenop Zo moest men bijvoorbeeld aan de priesters elke dag een obool betalen

62

gedronken toen ze op aarde was Over deze inwijding zelf weten we weinig293 Drie

dingen komen naar voren de δρώμενα λεγόμενα en δεικνούμενα Dit laatste schijnt

het belangrijkste te zijn geweest Als iemand van de ingewijden de inhoud van deze

lsquogetoonde dingenrsquo zou verhullen zou een zeer grote straf volgen Daarom hebben de

Mysterieumln waarschijnlijk hun geheim zo lang bewaard Het blijft echter verwonderlijk

dat een cultus die gedurende meer dan 1000 jaar levendig was voor ons nog steeds

een lsquomysteriersquo blijft294

Over de zevende dag is niets bekend De volgende dag offerde men aan de Dood en

werd er gefeest Tijdens dag negen stond de terugkeer naar Athene op het

programma Daar werden de riten de dag erna afgesloten

De riten in Eleusis combineerden het lokale en het wereldse Op deze plek

kwamen drie belangrijke wegen samen die naar Attika Boiotieuml en de Peloponnesos

Dit is echter niet de enige reden voor de centrale rol van Eleusis in de Mysterieculten

Hiervoor moeten we kijken naar de mythologie Toen Demeter haar dochter Persefone

- die geschaakt was door Hades - zocht zwierf ze dagenlang over de aarde Tijdens

haar verblijf op de aarde werd ze goed ontvangen door Keleos heerser van Eleusis

en zijn vrouw Metaneira Ondertussen voedde Demeter hun zoon Demofon op als een

god Voordat ze terugkeerde naar de Olympos leerde ze de mensen de landbouw Ze

gelastte hen ook een tempel voor haar te bouwen en legde hen de riten uit die ze ter

ere van haar in stand moesten houden Zo ontstonden de riten van Eleusis Dit was

oorspronkelijk een lokale agrarische familiecultus In de 7e eeuw was de cultus al

nationaal geworden In die periode had de macht van Demeter over de landbouw zich

al uitgebreid naar andere sectoren Ze kon de ingewijden ook rijkdom en

onsterfelijkheid verschaffen Vanaf dit moment werd Eleusis een pelgrimsoord295

Andere mysterieculten vinden we in Andania in Messenieuml en Lykosoura in

Arkadia Naast Demeter waren ook Dionysos Isis en Cybele of Magna Mater

verbonden met de mysterieculten

312 Heiligdommen

Heiligdommen waren gedurende de hele Griekse periode dominante elementen in het

landschap Er waren regionale en panhelleense heiligdommen Ze speelden allemaal

293 De getuigenissen die we hebben stammen voornamelijk van christelijke auteurs Over deze materie zullen ze echter niet echt objectief zijn geweest zodat we hen niet blindelings kunnen vertrouwen 294 Het heiligdom in Eleusis werd in 396 nC vernietigd 295 Tripolitis 2002 p 19-20

63

een belangrijke rol in het gevoel lsquoGriekrsquo te zijn en vormden een centrale

ontmoetingsplaats voor alle Grieken Hun functie was niet alleen religieus Het waren

ook plaatsen waar communicatie en uitwisselingen plaatsvonden en aan politiek werd

gedaan Het was ook de polis dit instond voor hun financiering296 Bovendien waren

het een soort van neutrale zones Enkele panhelleense religieuze centra vinden we in

Olympia Delfi Korinthe en Nemea

Vele heiligdommen stonden op een afstand van de stad of aan de rand ervan Bij

religieuze parades werd het beeld dan over een hele afstand meegedragen

In vele heiligdommen was er ruimte om te eten297 De idee hierachter was dat de god

zou verschijnen aan de aanbidders die samen de maaltijd nuttigden Water van heilige

bronnen in de buurt van het heiligdom was belangrijk Sommige tempels waren nooit

open en andere zoals de panhelleense sloten nooit rsquos Nachts was er vaak verlichting

van geofferde lampen en toortsen die wellicht voor een magisch effect zorgden

De tempels werden vaak onderhouden door de lokale aristocratie Het ene jaar

besteedde men het geld aan de goden het andere jaar aan de verfraaiing van de

stad

In vele tempels was er een beperkte toegang bijvoorbeeld voor een bepaalde

etnische groep

Voor het betreden van een heiligdom golden per plaats specifieke regels Er waren

natuurlijk ook een aantal algemene regels zoals het verbod op het drinken van wijn

Dit was blijkbaar nodig om het wangedrag van de bezoekers aan banden te leggen

Bij het betreden van enkele tempels hoorde een streng dieet Zo mocht men in de

tempel van Asklepios in Pergamon geen geitenkaas of ndashvlees eten Naast het eten

waren seksuele onthouding en purificatie belangrijke elementen

Enkele regels uit het heiligdom in Olympia waren deftig gekleed zijn niet recent een

kind gebaard hebben niet recent seks hebben gehad met een vrouw of een hond

geen varken of look gegeten hebben of melk gedronken

Wanneer men naar een heiligdom ging had men heel wat kosten298 In sommige

heiligdommen werden belastingen geiumlnd Daarnaast werden er offers gebracht Vooral

bij helingsculten volgde hierop nog een dankoffer Bovendien moest men betalen om

te kunnen overnachten in de buurt van het heiligdom299

296 Linders en Alroth 1992 p 9 297 Voor deze paragraaf zie Mac Mullen 1981sup2 p 36 298 Dillon 1997 p 168 en 204 ev 299 Dit gebeurde meestal in stevige tenten naast het heiligdom In de heiligdommen voor Asklepios echter was er een aparte ruimte voorzien in het heiligdom om te slapen het ἄβατον

64

Contact met de goden kon men bekomen via beelden via dromen in de slaap

of via orakels Het gebruik van beelden in religie was zeer belangrijk300 Meestal waren

er specifieke rituelen verbonden aan deze beelden

Dromen boden de mogelijkheid tot contact met verre vrienden doden en de goden

Vanaf het einde van de 5e eeuw vC werden de lsquogoddelijke dromenrsquo niet meer gevoed

door het levende geloof in de traditionele goden De enige god voor wie dromen nog

een grote rol speelden was Asklepios In de late oudheid werden dromen weer

belangrijker Zo kreeg Marcus Aurelius medisch advies via een droom Ploutarchos

kwam zo te weten dat hij geen eieren meer mocht eten Dio Cassius werd via een

droom geiumlnspireerd om aan geschiedschrijving te doen Ook Pausanias werd vaak

geiumlnstrueerd via dromen301

Een belangrijk onderdeel van de Griekse religie vormden de festivals302 Deze

dienden om een godheid of een held te eren Ze duurden meestal enkele dagen soms

zelfs een hele maand Tijdens deze periode werd er veel geld gespendeerd303 Mac

Mullen meent dat dit feest de man uit de straat erg aantrok en zo tot religieus besef

bracht

In het begin hadden niet alle heiligdommen een eigen festival maar geleidelijk aan

werd dit een vereiste

313 De keizerscultus

Voor de Romeinen was het belangrijk om voor de keizer een plaats te vinden binnen

het netwerk van de traditionele godencultus Daarom werd de keizerscultus

geiumlnstalleerd Vaak werd de cultus van de keizer gekoppeld aan een reeds bestaand

heiligdom Ook in panhelleense heiligdommen werd de keizerscultus ondergebracht

Deze cultus drong vooral in de steden door Geleidelijk aan installeerde hij zich echter

ook op het platteland Het bleef echter bij een oppervlakkige uitoefening Het was

meer een seculiere cultus met een politieke functie een lsquoexpression of political

loyaltyrsquo304 Door de keizer een centrale plaats te geven in het stadsbeeld werd zijn

macht en dominantie extra onderstreept De keizerscultus situeerde zich dus ergens

300 Elsner 1996 p 515-516 301 We zullen hiervan later voorbeelden bespreken 302 De term lsquofestivalrsquo is hier misschien ongelukkig gekozen als we denken aan de huidige invulling ervan Onder lsquofestivalrsquo in deze context verstaan we een feest van een religieuze gemeenschap ter ere van hun godheden 303 Mac Mullen 1981sup2 p 28 304 Latte in Roumlmische Religionsgeschichte 1960 p 312-26 lsquoLoyalitaumltsreligionrsquo Price 1984sup3

65

tussen religie en politiek De keizer stond hoger dan gewone stervelingen maar toch

lager dan een god

De Grieken beoefenden de cultus om hun diplomatieke contacten met de keizer te

onderhouden Dit gaf deze individuen hoop op meer rijkdom en een hogere sociale

status Aan steden verschafte deze verering van de cultus de hoop op vrijheid

Samen met de cultus ontstonden ook imperiale festivals die belangrijk waren voor de

hele bevolking

De Grieken noemden de Romeinse keizer θεοῦ υἱός305 of simpelweg θεός306 Vaak

werd deze θεός voacuteoacuter de naam van de keizer geplaatst Dit gebeurde zowel in

religieuze als niet-religieuze context

314 Mythologie

We kennen de Griekse religie natuurlijk vooral uit de mythologie Ook voor de Grieken

zelf vormden deze verhalen een schat aan informatie over hun goden Maar geloofden

de Grieken wel in hun mythen307

Volgens Pirenne-Delforge was het voor de Grieken niet noodzakelijk om in alle

mythen te geloven ldquoBelief in a certain series of myths was neither obligatory as a part

of true religion nor was it supposed that by believing a man acquired religious merit

and conciliated the favour of the gods What was obligatory was the exact

performance of certain sacred acts prescribed by religious traditionrdquo308 Rituelen zijn

dus belangrijker

We zullen de vraag eens wat verder onderzoeken Zoals Veyne heeft aangetoond is

het antwoord erop niet eenduidig Het hangt er van af wat we verstaan onder lsquogeloven

inrsquo Griekse mythologie was vooral populair in de literatuur De Grieken aanvaardden

hun mythen maar niet als een echte waarheid Deze waarheid van de legendes

situeerde zich vroeger in de periode van de heroiumlsche generatie De oorspronkelijke

mythe was een herhaling van wat goden en helden gezegd hadden

Een mythe kan lsquowaarrsquo zijn - dan is ze geschiedenis - ze kan ook lsquowaarschijnlijkrsquo zijn

Deze mythes bieden veelal stof voor tragedies Een mythe kan ten slotte

lsquoonwaarschijnlijkrsquo zijn

305 Een letterlijke vertaling van lsquodivi filiusrsquo 306 Price 1984sup3 p 16 307 Dit is de titel van een boekje van Veyne lsquoLes Grecs ont-ils cru agrave leurs mythesrsquo Hierop baseren we ons voor de volgende paragraaf Veyne 1983 308 Robertson Smith Lectures on the Religion of the Semites London 1894 p 17-18 geciteerd door Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111 Robertson Smith breidt bepaalde aspecten van de Semitische religie uit naar andere lsquoantieke religiesrsquo

66

De mythe is een lsquotertium quidrsquo niet waar eacuten niet verzonnen Aparte verhalen over

helden werden vaak als fabels beschouwd terwijl het geheel van legendes positief

werd geeumlvalueerd Meestal geloofde men in de klassieke oudheid de heldenverhalen

maar niet iedereen geloofde in de goden Voedsters stopten geleidelijk aan met het

vertellen van verhalen over goden en helden aan de kinderen Tijdens het hellenisme

is de grote massa de oude mythen al vergeten Het is immers makkelijker de

verbeelding te elimineren dan ze te falsifieumlren zegt Veyne Dit laatste proberen de

geleerden wel te doen Zo wordt de mythologie ndash via de geleerde literatuur ndash een

lsquosavoir de lrsquo eacutelitersquo Ze verwijdert zich van het dagelijkse leven en wordt een aparte

discipline

De Griekse aristocratie geloofde dus nog in mythes of ze wilde erin geloven Dit had

immers een voordeel ze konden zich op een mythologische afkomst beroepen

Bovendien werd het concept παιδεία steeds belangrijker Wie een goede opvoeding

kreeg moest de mythologische verhalen kennen

In Pausaniasrsquo periode had de mythologie dus al veel van haar betekenis verloren Een

πεπαιδευμένος zoals Pausanias was er echter nog steeds door geiumlntrigeerd

Geloofden deze geleerden echter nog in deze mythen Was dit waarheid voor hen

ldquoCrsquoest nous qui fabriquons nos veacuteriteacutes et ce nrsquoest pas lsquolarsquo reacutealiteacute qui nous fait croirerdquo309

Deacute waarheid bestaat niet Volgens Veyne is de waarheid onnuttig en gewoon een

naam die wij erop plakken Geloofden de Grieken dus in hun mythen zowel de

Grieken uit het verre verleden als deze πεπαιδευμένοι Ja op huacuten manier

315 Pelgrims

We zeiden al dat Pausanias recentelijk als pelgrim aanzien wordt Om hierop in te

gaan moeten we natuurlijk eerst bespreken wat we verstaan onder een pelgrim

Morinis onderscheidt zes verschillende categorieeumln pelgrims lsquodevotionalrsquo (Deze

pelgrim zoekt een ontmoeting met het Heilige) lsquoinstrumentalrsquo (De pelgrim wil een

bepaald doel bereiken bv genezing) lsquonormativersquo (De pelgrimstocht is een essentieel

onderdeel van een ritueel) lsquoobligatoryrsquo (De tocht is verplicht) lsquowanderingrsquo (De pelgrim

heeft niet echt een doel voor ogen) en lsquoinitiatoryrsquo (De pelgrim wil zichzelf

transformeren)310 Morinis stelt ldquoPilgrims tend to be people for whom the sacred

309 Veyne 1983 p 123 310 Morinis 1992 p 10-14

67

journey is a limited break from the routines and familiar context of an ordinary settled

social liferdquo311

Een definitie van het pelgrimsschap zou als volgt kunnen luiden ldquoPilgrimage becomes

an encounter between the individual and his geography a cultural mode by which

people express their personal identification with the continent a means by which

geography is made a part of their psyche and culturerdquo312

ldquoPilgrimage is a journey to those places which speak which tell us of our history and

ourselvesrdquo313

Volgens Elsner en Rubieacutes begint het lsquopilgrimage-modelrsquo niet bij de christenen maar bij

de religieuze reizen in de Grieks-Romeinse oudheid314 Sinds de Odyssea staat het

thema van reizen centraal in de Grieks-Romeinse traditie Reizen symboliseert de weg

naar de redding We hebben niet veel bronnen over pelgrimsschap in het oude

Griekenland315 Daarom vormt Pausanias een unieke getuigenis

Reizen naar heiligdommen was echter geen uitvinding van de oude Grieken Al in het

3e millennium vC vonden er pelgrimstochten plaats in Egypte en Anatolieuml Na de

Grieken maakten ook de Romeinen vanaf de 3e eeuw vC religieus geiumlnspireerde

reizen naar Griekse heiligdommen

Dit reizen naar heiligdommen gebeurde vroeger vaak in groep met een aantal

mensen van dezelfde polis Deze groep vormde vaak een staatsdelegatie De θεωροί

waren de officieumlle vertegenwoordigers van een bepaalde stad316 Ze gingen naar

orakels festivals of de spelen Ook ging men genezing zoeken of offeren Het was

een leuke uitstap die zeker niet het lijden tot doel had De afstand die overbrugd werd

en de tijd die eraan gespendeerd werd varieerden sterk De belangrijkste trekpleisters

waren Athene Delfi en Olympia Onderweg werden echter vele tussenstoppen

gehouden317

De lange reizen die de pelgrims maakten hielden natuurlijk heel wat risicorsquos in Toch

hebben we weinig getuigenissen die spreken over een onveilige tocht De pelgrims

genoten immers een soort onschendbaarheid De θεωροί sloten bij hun staatsbezoek

verdragen af Deze maakten het mogelijk om de pelgrims zelfs in geval van oorlog

311 Morinis 1992 p 19 312 Preston geciteerd in Elsner 1992 p 9 Hij baseert zich voor deze definitie op Oost-Aziatische modellen Hoewel dit niet meteen met ons onderzoeksdomein te maken heeft geven we deze definitie toch omdat we ze toepasbaar vinden 313 Butor 1974 p9 Geciteerd door Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 314 Elsner Rubieacutes 1999 315 Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 7-8 316 Dillon 1997 p 1-26 317 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 41

68

een veilige overtocht te garanderen318 Net omdat reizen als pelgrim relatief veilig was

bleef het gedurende vele eeuwen populair

Volgens Dillon is pelgrimsschap ldquopaying a visit to a sacred site outside the boundaries

of onersquos own physical environmentrdquo319 Hij wijst erop dat er in de Griekse wereld

ononderbroken werd gereisd naar heilige plaatsen vanaf de 6e eeuw vC tot de 4e

eeuw nC Vooral Delfi en Epidauros waren belangrijke trekpleisters

Horden en Purcell stellen dat er wel religieuze mobiliteit was in de oudheid maar dat

er geen eigen terminologie en ideologisch bewustzijn voor bestond320

Toch kunnen we een aantal termen onderscheiden In de klassieke periode heette dit

staatspelgrimsschap θεωρία een pelgrim was een θεωρός321 Waarschijnlijk komen

deze benamingen van het proto-indo-europese dheyH2 lsquokijkenrsquo322 Zoals we reeds bij

de mysterieculten zagen is contemplatie ook hier zeer belangrijk Religieuze

contemplatie was vaak ook verbonden met een spectaculaire natuur en

landschappen Niet zelden stonden heiligdommen in een prachtige natuurlijke setting

Het is daarom moeilijk een scheidingslijn te trekken tussen lsquosightseeingrsquo van gewone

toeristen en het pelgrimsschap ldquoFrequently the essence of a pilgrimage was the

combination of ritual and sensory experiencerdquo323

Toeristen in de oudheid gingen van tempel naar tempel324 Naast de architectuur is

dus ook de religie zeker belangrijk Deze vertegenwoordigde immers het verleden als

een museum Alle kunst bevond zich in de tempels omdat die daar geofferd was

Cohen onderzocht de verschilpunten tussen toeristen en pelgrims en constateerde

een verschil in orieumlntatie325 Pelgrims reizen naar het centrum van hun wereld terwijl

toeristen weg van het centrum gaan naar de periferie Hij noemt dit convergentie en

divergentie Verder zijn er een aantal verschillen waar te nemen in de verplichtingen

reisroute en contacten met medereizigers

Tijdens de tweede sofistiek trokken de intellectuelen - gestimuleerd door de pax

romana - naar traditionele religieuze centra Het doel was vaak intellectuele verlichting

bekomen Daarnaast ging men ook genezing zoeken De combinatie van eerdere

318 Dillon 1997 p 27-34 319 Dillon 1997 p xviii 320 Elsner Rutherford (eds) 2005 p 220 321 Rutherford meent dat er geen enkel Grieks woord echt lsquopelgrimsschaprsquo betekende Θεωρία komt hier dan wel het dichtst bij in de buurt Rutherford in Elsner Rutherford 2005 p 220 322 In de volksetymologie dacht men natuurlijk dat θεωρός iets te maken had met θεός 323 Vikan geciteerd in Ousterhout 1990 p 97 324 Casson 1974sup2 p 238 325 Cohen in Morinis 1992 p 47-60

69

vormen van pelgrimsschap en een zelfbewuste en antiquarische houding tegenover

culturele tradities was eigen aan die tijd326

Dit vinden we ook terug in de literatuur vande 2e eeuw We geven enkele voorbeelden

van werken waarin religie geiumlntegreerd zit

Filostratos schreef lsquohet leven van Apollonios van Tyanarsquo (een religieus man)

Loukianos de lsquoDe dea Syriarsquo (pelgrimstocht naar het Syrische heiligdom van

Hierapolis) Een ander voorbeeld is Aelius Aristeidesrsquo lsquoἹεροὶ λόγοιrsquo (heling door

Asklepios)

De regeerperiode van de Antonijnen leek dus een gouden tijd te vormen voor het

lsquopelgrimsschaprsquo

326 Elsner Rutherford 2005 p 25-26

70

32 RELIGIE BIJ PAUSANIAS

De Griekse religie zorgde dus voor eenheid Aangezien het Pausaniasrsquo doel is om

Griekenlands eenheid in het verleden aan te tonen is het dus niet verwonderlijk dat de

religie een zo vooraanstaande plaats bekleedt Volgens Pirenne-Delforge gebruikt

Pausanias de religie lsquopour cimenter son projetrsquo327

Pausanias heeft zoals we zeiden een voorkeur voor het religieuze en het oudere328

Deze twee themata vinden we verenigd in de mythologie Mythen zijn immers

verhalen over de goden of de helden die lang geleden leefden Daarom staat de

Perieumlgesis bol van de mythologische uitwijdingen

Het is in religieuze passages dat Pausanias af en toe zelf doorheen zijn tekst komt

kijken Twee keer doorbreekt hij zelfs de scheidingslijn van passief verteller door zelf

een offer te brengen We zullen later op deze passages ingaan

321 Pausaniasrsquo geloof

Schreef Pausanias over religieuze onderwerpen omdat hij zelf geloofde Hoe was zijn

verhouding ten opzichte van de goden Hierover lopen de meningen uiteen

Volgens Heer bezit Pausanias een eigen devotie329 Hij zou een persoonlijke moraal

hanteren waarin de goden van het Olympisch pantheon - buiten Zeus en Demeter -

niet meer levend zijn Dit waren goden van de oude Grieken330 Hij vermeldt deze

goden natuurlijk nog wel in zijn verhalen Toch heeft hij er minder ontzag voor

Frazer daarentegen meent dat de religieuze opinie van Pausanias niet zo uitzonderlijk

is maar in grote lijnen overeenkomt met die van zijn tijdgenoten331 Hij gelooft nog

grotendeels in de goden maar staat toch sceptisch tegenover bepaalde mythen

Volgens Pirenne-Delforge zijn de goden voor Pausanias dat deel van het verleden dat

nog zichtbaar is ldquoPour Pausanias les dieux grecs sont des personnaliteacutes bien

circonscrites que la pieacuteteacute lui recommande de veacuteneacuterer et que son voyage identitaire lui

dit de nommer envers et contre les deacutesaffections et les ruines des preacutesent332

327 Pirenne-Delforge 1998 p 130 328 Er zijn inderdaad bijna geen seculiere gebouwen vermeld in de Perieumlgesis Wanneer Pausanias een religieus monument tegenkomt dat nog niet zo oud is legt hij vaak de link met de oudere geschiedenis ervan 329 Heer 1979 p 189-190 330 Heer1979 Een andere mening vinden we bij Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 Hier lezen we dat Pausanias nog wel gelooft in de oude Griekse goden 331 Frazer 1898 p li We zullen echter zien dat Pausanias niet meer in alle goden geloofde 332 Pirenne-Delforge 1998 p 148

71

We kunnen hoe dan ook uit de Perieumlgesis concluderen dat Pausanias een voorkeur

had voor bepaalde goden Welke goden waren dit dan

Zeus was voor Pausanias de grootste god lsquoὁ θεόςrsquo Deze term stamt van de

stoiumlcijnen voor wie alle goden verschillende delen van eacuteeacuten unieke god zijn De

panhelleense Zeus is voor Pausanias de ideale personificatie van wat Griekenland

was of had kunnen zijn

Pausanias was een ingewijde in de Eleusismysterieumln333 De godin Demeter werd door

hem dus erg vereerd Demeter was eacuteeacuten van de oudste goden op de Peloponnesos334

Er bestond al een prehelleense cultus voor haar verbonden met het paard Poseidon

was lsquoπόσις δᾶrsquo de man van de godin van het land Zij hadden een dochter die

Despoina werd genoemd Haar echte naam mocht door niet-ingewijden niet gekend

zijn en dus ook niet genoemd worden Deze twee godinnen - Demeter en Kore of

Despoina - worden wel eens Moeder en Dochter genoemd

Een nieuwe god die belangrijk was voor Pausanias is Asklepios Deze god deed zijn

intrede in de 3e eeuw vC in Pergamon Volgens Pausanias is Epidauros de

geboorteplaats van Asklepios Een godin die Asklepios vaak vergezelt is Hygieia335

Zij wordt dikwijls gerelateerd aan Athena Net zoals de cultus van Eleusis biedt ook

die van Asklepios bescherming

In de 1e eeuw steekt een nieuwe godin de kop op Tyche of Fortuna Alles wat bestaat

is onderworpen aan veranderingen van Tyche Pausanias vermeldt deze godin 16

keer in zijn Perieumlgesis336 Hij onderzoekt nauwkeurig haar ouderdom en voert haar

terug op Moira de zus van de Gratieumln

Pausanias lijkt Hades niet te vereren337 Hij hecht evenmin belang aan associaties van

andere goden met de onderwereld338 Dit geldt voor de cultus van Demeter en die van

Dionysos339 Over de culten voor Dionysos die in zijn tijd nog levendig waren zwijgt

333 Op deze mysterieumln zullen we zo dadelijk terugkomen 334 Heer 1979 p 167 335 Heer 1979 p 130-132 336 Hutton 2005 p 311-317 We geven een voorbeeld uitde Perieumlgesis ldquoκεῖνται δὲ καὶ οἱ περὶ

Κόρινθον πεσόντεςmiddot ἐδήλωσε δὲ οὐχ ἥκιστα ὁ θεὸς ἐνταῦθα καὶ αὖθις ἐν Λεύκτροις τοὺς

ὑπὸ Ἑλλήνων καλουμένους ἀνδρείους τὸ μηδὲν ἄνευ Τύχης εἶναιrdquo Pausanias I2911 337 ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν κύνα οὔτε

ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν ὑπό γαιον εἶναί

τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος λόγον εὗρεν

εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα ὅτι ἔδει τὸν

δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν ὑπὸ Ἡρακλέους

ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 338 Pausanias vermeldt vier keer de goden van de onderwereld II312 II359 III255 IX304 Of hij gelooft in een leven na de dood is niet duidelijk Pirenne-Delforge 1998 p 138-139 339 Heer 1979 p 140-143

72

hij Alleen op Teos stipt hij aan dat het belang van Dionysos ligt in het theater en bij de

artiesten aldaar Hij is daar echter niet in geiumlnteresseerd

De wraak van de goden lsquoμήνιμαrsquo is bij Pausanias heel belangrijk340 Hij noemt dit ook

δίκη ἐκ θεῶν341 Deze goddelijke wraak zorgt ervoor dat Griekenland getroffen wordt

door rampspoed Soms heeft dit gevolgen voor een bepaalde stad soms voor het hele

land Enkele van deze rampen zijn de pest kindersterfte droogte aanvallen van

wolven overstromingen burgeroorlogen en aardbevingen Pausanias beschrijft vaak

de oorzaken van deze rampen en vooral hoe er een einde aan komt Dit kan onder

andere gebeuren door de raadpleging van een orakel het brengen van een ritueel

offer of via een cultusoprichting342

Deze wraak van de goden verbindt Pausanias niet uitdrukkelijk met het concept ὕβρις

Deze term lijkt hij vooral te hanteren om het slechte gedrag van mensen aan te geven

en minder voor het overschrijden van bepaalde grenzen343

Εὐσέβεια is een centrale term bij Pausanias de liefde voor de goden Niet lsquoεὐσεβήςrsquo

zijn impliceert het overschrijden van wetten die voor iedereen gelden of het ontkennen

van eerbied voor de goden344

Pausanias behandelt niet alleen de εὐσέβεια van de Grieken345 Natuurlijk is deze het

belangrijkste Daarnaast heeft hij echter ook aandacht voor het geloof van de

Romeinen346 Ten slotte komen ook andere volkeren aan bod347

340 ldquoτὸ μέντοι μήνιμα ltτὸgt ἐκ τοῦ θεοῦ διέφυγεν οὔτε Μηνοφάνης οὔτε αὐτὸς

Μιθριδάτηςmiddotrdquo Pausanias III235 ldquoἀλλὰ γὰρ οὐ ταῦτα δὴ αἰτίαν γενέσθαι οἱ δοκῶ τῆς

συμφορᾶς Ἱκεσίου δὲ μήνιμα ὅτι καταφυγόντα ἐς τὸ τῆς Ἀθηνᾶς ἱερὸν ἀπέκτεινεν

ἀποσπάσας Ἀριστίωναrdquo Pausanias I207 341 Habicht 1985 p154 ldquoἔνθα δὴ ἐπελάμβανε τοὺς Ἀρκάδας ἐκ θεῶν δίκη τῶν

Ἑλληνικῶν οἳ ἐν Χαιρωνείᾳ Φιλίππου καὶ Μακεδόνων ἐναντία ἀγωνιζομένους

ἐγκαταλιπόντες Ἕλληνας τότε ἐν χωρίῳ τῷ αὐτῷ ἐκτείνοντο ὑπὸ Ῥωμαίωνrdquo Pausanias VII156 342 We zullen hier later voorbeelden van zien onder het hoofdstuk lsquoofferenrsquo 343 Bijvoorbeeld ldquoἡγεμὼν δὲ ἐτέτακτο ἐπrsquo αὐτοῖς Βρύας Ἀργεῖος ὃς ἄλλα τε ἐς ἄνδρας

ὕβρισε τοῦ δήμου καὶ παρθένον κομιζομένην παρὰ τὸν νυμφίον ᾔσχυνεν ἀφελόμενος

τοὺς ἄγονταςrdquo Pausanias II202 ldquoἈριστοκράτης δὲ ὁ Αἴχμιδος τάχα μέν που καὶ ἄλλα ἐς

τοὺς Ἀρκάδας ὕβρισενmiddotrdquo Pausanias VIII511 344 Bijvoorbeeld ldquoἐν Κερυνείᾳ δὲ ἱερόν ἐστιν Εὐμενίδωνmiddot ἱδρύσασθαι δὲ αὐτὸ Ὀρέστην

λέγουσιν ὃς δrsquo ἂν ἐνταῦθα ἢ αἵματι ἢ ἄλλῳ τῳ μιάσματι ἔνοχος ἢ καὶ ἀσεβὴς ἐσέλθῃ

θέλων θεάσασθαι αὐτίκα λέγεται δείμασιν ἐκτὸς τῶν φρενῶν γίνεσθαιmiddot καὶ τοῦδε ἕνεκα

οὐ τοῖς πᾶσιν ἡ ἔσοδος οὐδὲ ἐξ ἐπιδρομῆς ἐστιrdquo Pausanias VII 25 7 345 Casevitz in Mary Sot 2002 p 56-57 346 ldquoοἵδε μέν εἰσιν Ἀθηναίοις ἐπώνυμοι τῶν ἀρχαίωνmiddot ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς

ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως

73

Enkele elementen uit de religie komen constant terug Dit geldt oa voor de beelden

Daarom stelt Pritchett dat de Perieumlgesis als ondertitel Περὶ ἀγαλμάτῶν zou kunnen

dragen348 Dit woord wordt immers 694 keer vernoemd in de Perieumlgesis Deze beelden

zijn ook heel belangrijk in zijn beschrijvingen Als hij bij een tempel aankomt

interesseert hem vooral de beschrijving van het standbeeld in het heiligdom

Ook heilige stenen zijn belangrijk Vroeger werden deze ἀργοὶ λίθοι vereerd in plaats

van de ἀγάλματα349 Xoana ndash hele oude standbeelden meestal van godinnen en in

hout ndash worden 97 keer vernoemd bij Pausanias vooral in boek II en III

322 De Eleusismysterieumln

We zeiden al dat Pausanias ingewijd was in de Eleusismysterieumln Dit lezen we op

verschillende plaatsen in de Perieumlgesis We geven hier enkele voorbeelden

ldquoσαφὲς δὲ οὐδὲν ἔχω λέγειν εἴτε πρῶτος κυάμους ἔσπειρεν οὗτος εἴτε τινὰ

ἐπεφήμισαν ἥρωα ὅτι τῶν κυάμων ἀνενεγκεῖν οὐκ ἔστι σφίσιν ἐς Δήμητρα τὴν

εὕρεσιν ὅστις δὲ ἤδη τελετὴν Ἐλευσῖνι εἶδεν ἢ τὰ καλούμενα Ὀρφικὰ ἐπελέξατο

οἶδεν ὃ λέγωrdquo Pausanias I374350

Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς

εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένουrdquo Pausanias I55 Andere Romeinen zoals Sulla noemt Pausanias goddeloos 347 ldquoἐπετράφη δὲ καὶ ὕστερον τῆς Δημοῦς παρrsquo Ἑβραίοις τοῖς ὑπὲρ τῆς Παλαιστίνης γυνὴ χρησμολόγος ὄνομα δὲ αὐτῇ Σάββηmiddot Βηρόσου δὲ εἶναι πατρὸς καὶ Ἐρυμάνθης μητρός

φασι Σάββηνmiddot οἱ δὲ αὐτὴν Βαβυλωνίαν ἕτεροι δὲ Σίβυλλαν καλοῦσιν Αἰγυπτίανrdquo Pausanias X129 348 Pritchett 1998 p 61 349 ldquoἑστήκασι δὲ ἐγγύτατα τοῦ ἀγάλματος τετράγωνοι λίθοι τριάκοντα μάλιστα ἀριθμόνmiddot

τούτους σέβουσιν οἱ Φαρεῖς ἑκάστῳ θεοῦ τινὸς ὄνομα ἐπιλέγοντες τὰ δὲ ἔτι παλαιότερα

καὶ τοῖς πᾶσιν Ἕλλησι τιμὰς θεῶν ἀντὶ ἀγαλμάτων εἶχον ἀργοὶ λίθοιrdquo Pausanias VII224 ldquoὈρχομενίοις δὲ πεποίηται καὶ Διονύσου τὸ δὲ ἀρχαιότατον Χαρίτων ἐστὶν ἱερόν

τὰς μὲν δὴ πέτρας σέβουσί τε μάλιστα καὶ τῷ Ἐτεοκλεῖ αὐτὰς πεσεῖν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ

φασινmiddot τὰ δὲ ἀγάλματα ltτὰgt σὺν κόσμῳ πεποιημένα ἀνετέθη μὲν ἐπrsquo ἐμοῦ λίθου δέ ἐστι

καὶ ταῦταrdquo Pausanias IX381 350 ldquoIk kan niet zeker zeggen of hij de eerste was die bonen plantte of dat ze een held deze naam gaven omdat het voor hen niet mogelijk is de ontdekking van bonen toe te schrijven aan Demeter Al wie de inwijding in Eleusis al zag of de zogenoemde Orfika heeft gelezen weet wat ik bedoelrdquo

74

ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί

σφισινrdquo Pausanias I387351

Deze riten vindt hij samen met de Olympische Spelen de belangrijkste Griekse

evenementen ldquoπολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις ἂν ἐν Ἕλλησι τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι

θαύματος ἄξιαmiddot μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ

μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101352

Naast de cultus in Eleusis vermeldt Pausanias ook de mysterieumln van Andania Figalia

Lykosoura Bathys Thebe Thelpousa Plataia Feneos en Delfi353 Op sommige van

deze plaatsen was hij ook een ingewijde Soms zijn voor hem plaatsen heilig waar

helemaal niets meer te zien is354

Hij noemt de mysterieumln τὰ ἀπόρρητα Sommige dingen mochten inderdaad niet

onthuld worden Zo zegt Pausanias dat hem in zijn slaap een droom verschijnt die

hem aanmaant om bepaalde aspecten van de riten niet neer te pennen

We vinden dergelijke lsquoreligieuze stiltesrsquo op 13 plaatsen 355 Het is echter niet altijd een

droom die hem verbiedt om bepaalde dingen te onthullen356 Soms lijkt de inhoud

gewoon tot de algemene kennis te behoren357 Hij onthoudt ons ook wel eens een

351 ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen wat ze niet mogen zienrdquo 352 ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de goddelijke zorgrdquo 353 Heer 1979 p 133 354 ldquoἀφανισθέντος δὲ τοῦ ἀρχαίου Φιγαλεῖς οὔτε ἄγαλμα ἄλλο ἀπεδίδοσαν τῇ θεῷrdquo Pausanias VIII425 Toch gaat hij speciaal naar deze plaats om de plek te bekijken waar dit beeld vroeger stond 355 Akujaumlrvi 2005 p54-59 356 ldquoτὰ δὲ ἐς τὰς θεὰς τὰς Μεγάλαςmdashδρῶσι γὰρ καὶ ταύταις ἐν Καρνασίῳ τὴν τελετήνmdash

ἀπόρρητα ἔστω μοιmiddot δεύτερα γάρ σφισι νέμω σεμνότητος μετά γε Ἐλευσίνια ὅτι δrsquo ὑδρία

τε ἡ χαλκῆ τὸ εὕρημα τοῦ Ἀργείου στρατηγοῦ καὶ Εὐρύτου τοῦ Μελανέως τὰ ὀστᾶ

ἐφυλάσσετο ἐνταῦθα δηλῶσαί με καὶ ἐς ἅπαντας οὐκ ἀπεῖργε τὸ ὄνειρονrdquo Pausanias IV335 ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί σφισινrdquo Pausanias I387 357 ldquoἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ

τὰ ἐς μνήνην δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424

75

verhaal uit respect voor de traditie358 Taboes zijn zeer belangrijk Bepaalde aspecten

mogen alleen ingewijden kennen Het onthullen ervan werd zwaar bestraft

Soms vertelt Pausanias een verhaal niet omdat dit al door anderen voor hem is

verteld359 Op andere momenten zegt hij expliciet dat hij het verhaal wel kent maar het

niet zal vertellen Hiervoor is dan geen aanwijsbare verklaring360 Vaak kent hij lsquohet

geheimersquo echter zelf niet361

323 Heiligdommen en festivals

Samen met de plattelandsvlucht waren in de 2e eeuw ook al vele rurale culten

verdwenen De grootste of oudste werden vaak in stand gehouden door de elite

Andere was een minder gunstig lot beschoren362 We weten ook dat enkele Romeinen

zoals Mummius Sulla en Nero Griekse culten naar Rome transplanteerden Hier is de

oorzaak waarschijnlijk te zoeken in een bewuste overheerstactiek aangezien religie

symbool staat voor de expressie van onafhankelijkheid363

Pausanias beschrijft vele bloeiende rurale culten maar enkele zijn toch al in ruiumlnes

veranderd Hij beschrijft er in totaal 30 allemaal buiten de stad gelegen Ze zijn vooral

gewijd aan Demeter Dionysos Artemis en Apollon

ldquoSanctuaries are the trails of the past in the landscape They maintain continuity

between past and present hellip Thanks to the sacred places the landscape is deeply

358 ldquoτὰ μὲν οὖν ἐς τὴν ῥοιὰνmdashἀπορρητότερος γάρ ἐστιν ὁ λόγοςmdashἀφείσθω μοιmiddotrdquo Pausanias II174 ldquoἐπίκλησις ἐς τοὺς πολλούς ἐστιν αὐτῇ Δέσποινα καθάπερ καὶ τὴν ἐκ

Διὸς Κόρην ἐπονομάζουσιν ἰδίᾳ δέ ἐστιν ὄνομα Περσεφόνη καθὰ Ὅμηρος καὶ ἔτι

πρότερον Πάμφως ἐποίησανmiddot τῆς ltδὲgt Δεσποίνης τὸ ὄνομα ἔδεισα ἐς τοὺς ἀτελέστους

γράφεινrdquo Pausanias VIII379 359 ldquoταῦτα εἰπόντος Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ

γνώμην ἦν εὖ προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 360 ldquoὡς μὲν ἐγὼ δοκῶ καὶ ὁμολογεῖ τὰ ἔπη τὰ Πάμφω τῆς Ἀρτέμιδός εἰσιν ἐπικλήσεις

αὗται λεγόμενον δὲ καὶ ἄλλον ἐς αὐτὰς λόγον εἰδὼς ὑπερβήσομαιrdquo Pausanias I292 ldquoτὰ

δὲ ἐς Κούρηταςmdashοὗτοι γὰρ ὑπὸ τῶν ἀγαλμάτων πεποίηνταιmdashκαὶ τὰ ἐς Κορύβαντας

ἐπειργασμένους ἐπὶ τοῦ βάθρουmdashγένος δὲ οἵδε ἀλλοῖον καὶ οὐ Κούρητεςmdash τὰ ἐς τούτους

παρίημι ἐπιστάμενοςrdquo Pausanias VIII376 ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν

ἐν ἀπορρήτῳmiddot πολυπραγμονῆσαι δὲ οὔ μοι τὰ ἐς τὴν θυσίαν ἡδὺ ἦν ἐχέτω δὲ ὡς ἔχει καὶ

ὡς ἔσχεν ἐξ ἀρχῆςrdquo Pausanias VIII387 361 ldquo Ἄττης δὲ ὅστις ἦν οὐδὲν οἷός τε ἦν ἀπόρρητον ἐς αὐτὸν ἐξευρεῖν ἀλλὰ Ἑρμησιάνακτι

μὲν τῷ τὰ ἐλεγεῖα γράψαντι πεποιημένα ἐστὶν ὡς υἱός τε ἦν Καλαοῦ Φρυγὸς καὶ ὡς οὐ

τεκνοποιὸς ὑπὸ τῆς μητρὸς τεχθείηrdquo Pausanias VII179 ldquoπαρὰ δὲ αὐταῖς τελετὴν ἄγουσιν

ἐς τοὺς πολλοὺς ἀπόρρητονrdquo Pausanias IX353 362 Alcock 2002 p 44-51 363 Alcock 1993sup2

76

rooted in time and historyrdquo364 Volgens Pirenne-Delforge bieden heiligdommen

Pausanias dus een ideaal uitgangspunt om het heden met het verleden te verenigen

Misschien was de omgeving van zorsquon bloeiende cultus wel helemaal niet zo verlaten

als Pausanias laat uitschijnen De bevolking zal weliswaar zijn afgenomen in aantal

maar misschien niet zo drastisch Het kan ook zijn dat een naburige stad de zorg voor

de cultus overnam Dit verhoogde immers het prestige van die stad

We zagen al dat festivals een belangrijke functie hadden in de Griekse religie Dit

komt ook naar voren in de Perieumlgesis Pausanias spreekt 53 keer over ἑορτή en 8

keer over πανήγυρις365 De festivals die Pausanias beschrijft zijn vooral gewijd aan

Artemis Dionysos Zeus Demeter en Apollon366

Wanneer hij in detail op een festival ingaat is het offer meestal het belangrijkste

element Vaak gaat zorsquon festival ook gepaard met een processie De hymnen die

gezongen worden interesseerden Pausanias niet erg

In II134 beschrijft Pausanias een festival met commercieumlle doeleinden367

Natuurlijk vermeldt hij nog festivals spelen races en lijkspelen die een andere naam

dragen zoals ἀγών en πομπή368 Ook funeraire spelen komen aan bod369

324 De keizerscultus

Volgens Pausanias was de wereld van vroeger heel anders dan die van de 2e eeuw

In Attika heeft hij het over de vergoddelijking van Amfiaros Hij zegt hierop het

volgende ldquoκαταλέξαι δὲ καὶ ἄλλους ἔχω γενομένους τότε ἀνθρώπους οἳ θεῶν

364 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 113 365 Pritchett 1999 p 223-308 366 Pritchett 1999 p 305 367 ldquoταύτῃ μὲν δὴ τῇ ἡμέρᾳ τοσαῦτα περὶ τὸ ἱερὸν δρῶσι τῇ δὲ ἐπιούσῃ σκηνὰς οἱ

καπηλεύοντες ποιοῦνται καλάμου τε καὶ ἄλλης ὕλης αὐτοσχεδίουmiddot τῇ τελευταίᾳ δὲ τῶν

τριῶν πανηγυρίζουσι πιπράσκοντες καὶ ἀνδράποδα καὶ κτήνη τὰ πάντα ἔτι δὲ ἐσθῆτας

καὶ ἄργυρον καὶ χρυσόνmiddotrdquo Pausanias X3215 368 ldquoτοῦ δὲ Ἀρείου πάγου πλησίον δείκνυται ναῦς ποιηθεῖσα ἐς τὴν τῶν Παναθηναίων

πομπήνrdquo Pausanias I291 ldquoΛυκάων δὲ ὁ Πελασγοῦ τοσάδε εὗρεν ἢ ὁ πατήρ οἱ σοφώτεραmiddot

Λυκόσουράν τε γὰρ πόλιν ᾤκισεν ἐν τῷ ὄρει τῷ Λυκαίῳ καὶ Δία ὠνόμασε Λυκαῖον καὶ

ἀγῶνα ἔθηκε Λύκαιαrdquo Pausanias VIII21 ldquoἄγουσι δὲ καὶ νῦν ἔτι ἀγῶνα διὰ ἔτους

πέμπτου τὰ Ἐλευθερία ἐν ᾧ μέγιστα γέρα πρόκειται δρόμουrdquo Pausanias IX26 369 Pritchett 1999 p 219-220 Bijvoorbeeld ldquoτοῦ θεάτρου δὲ ἀπαντικρὺ Παυσανίου τοῦ

Πλαταιᾶσιν ἡγησαμένου μνῆμά ἐστι τὸ δὲ ἕτερον Λεωνίδουmdash καὶ λόγους κατὰ ἔτος

ἕκαστον ἐπrsquo αὐτοῖς λέγουσι καὶ τιθέασιν ἀγῶνα ἐν ᾧ πλὴν Σπαρτιατῶν ἄλλῳ γε οὐκ

ἔστιν ἀγωνίζεσθαιmdashldquo Pausanias III141 ldquoὍμηρος γοῦν ἐν ἄθλοις τεθεῖσιν ἐπὶ Πατρόκλῳ

πεποίηκεν ὡς Μενέλαος Αἴθῃ τῇ Ἀγαμέμνονος τῷ δὲ ἑτέρῳ χρήσαιτο τῶν ἵππων οἰκείῳrdquo Pausanias V83

77

παρrsquo Ἕλλησι τιμὰς ἔχουσιrdquo Pausanias I344370 In Arkadia herhaalt hij dit nog eens

ldquoοἱ γὰρ δὴ τότε ἄνθρωποι ξένοι καὶ ὁμοτράπεζοι θεοῖς ἦσαν ὑπὸ δικαιοσύνης καὶ

εὐσεβείας καί σφισιν ἐναργῶς ἀπήντα παρὰ τῶν θεῶν τιμή τε οὖσιν ἀγαθοῖς καὶ

ἀδικήσασιν ὡσαύτως ἡ ὀργήrdquo Pausanias VIII24371

In Pausaniasrsquo tijd bestaat er echter een strikte grens tussen goden en mensen372 Dit

impliceert ook dat mensen niet meer in goden kunnen veranderen zoals in de

heroiumlsche tijden Daarom staat hij sceptisch tegenover de keizerscultus

ldquoἐπrsquo ἐμοῦ δὲmdashκακία γὰρ δὴ ἐπὶ πλεῖστον ηὔξετο καὶ γῆν τε ἐπενέμετο πᾶσαν καὶ

πόλεις πάσαςmdashοὔτε θεὸς ἐγίνετο οὐδεὶς ἔτι ἐξ ἀνθρώπου πλὴν ὅσον λόγῳ καὶ

κολακείᾳ πρὸς τὸ ὑπερέχον καὶ ἀδίκοις τὸ μήνιμα τὸ ἐκ τῶν θεῶν ὀψέ τε καὶ

ἀπελθοῦσιν ἐνθένδε ἀπόκειταιrdquo Pausanias VIII25373

In Korinthe beschrijft Pausanias maar heel kort tempel E die toch van groot belang

was Dit komt waarschijnlijk omdat in de 2e eeuw in deze tempel de keizerscultus

geiumlnstalleerd was374

Pausanias vermeldt deze cultus voor de Romeinse keizer niet vaak Toch moet hij in

de 2e eeuw overal al duidelijk te zien zijn geweest Waarschijnlijk zweeg hij er bewust

over Op sommige plaatsen laat hij zich noch negatief noch positief uit over de

keizerscultus

ldquoτῷ δὲ τῆς Πειθοῦς ἱερῷ τὸ ἐγγὺς τέμενος ἀνειμένον βασιλεῦσι Ῥωμαίων οἰκία

ποτὲ ἦν Κλέωνος τυράννουmiddot Κλεισθένης μὲν γὰρ ὁ Ἀριστωνύμου τοῦ Μύρωνος

ἐχόντων ἔτι τὴν κάτω πόλιν Σικυωνίων ἐτυράννησε Κλέων δὲ ἐν τῇ νῦν πόλειrdquo

Pausanias II81375

In VIII97 heeft hij het over de vergoddelijking van Antinooumls

ldquoἐνομίσθη δὲ καὶ Ἀντίνους σφίσιν εἶναι θεόςmiddot τῶν δὲ ἐν Μαντινείᾳ νεώτατός ἐστιν

ὁ τοῦ

370 ldquoIk kan ook nog andere mensen opsommen die toen geboren zijn die onder de Grieken de status van goden hebbenrdquo 371 ldquoDe mensen van toen waren immers door hun rechtvaardigheid en godsvrucht gastvrienden van de goden en ze aten samen met hen aan tafel Eer werd openlijk door de goden betuigd aan de goede mensen en op dezelfde manier boosheid aan de onrechtvaardigenrdquo 372 Heer 1979 p 197 373 ldquo In mijn tijd echter ndash De slechtheid is immers tot een maximum uitgegroeid en verspreidt zich over elk land en elke stad ndash verandert niemand van de mensen meer in een god behalve met woorden en vleierijen tegen de machtigsten De wraak van de goden heeft zich voor de onrechtvaardigen uitgesteld tot wanneer ze stervenrdquo 374 Elsner Rutherford 2005 p 306 375 ldquo Het heiligdom dicht bij de tempel voor Peithos dat gewijd is aan de Romeinse keizer was vroeger het huis van de despoot Kleonrdquo

78

Ἀντίνου ναός οὗτος ἐσπουδάσθη περισσῶς δή τι ὑπὸ βασιλέως Ἀδριανοῦmiddotrdquo376

Deze passage kan men niet anders dan ironisch lezen wanneer Pausanias vlak

ervoor nog heeft verklaard dat mensen zich nu niet meer transformeren in goden

325 Mythen

Pausanias hecht enorm veel belang aan het vertellen van mythen Deze mythen

hebben vaak als functie het verklaren van een ritueel in een heiligdom Pausanias

schenkt meer aandacht aan de beschrijving van een bepaald ritueel dan bijvoorbeeld

aan de sculpturen van het Parthenon377 Zorsquon ritueel wordt verteld van begin tot einde

De Griekse mythologie bestaat uit een enorm gamma verhalen Vaak vermeldt

Pausanias verschillende versies van eacuteeacuten mythe378 Pausanias poogt net deze

diversiteit aan te tonen379

We hebben eerder al de vraag onderzocht of de Grieken in hun mythen geloofden

Hoe zit dat nu bij Pausanias

Pausanias gelooft zeker niet blindelings alle mythen die hij te horen krijgt

Bepaalde verhalen weigert hij te geloven380 Dit geldt onder andere voor mythen die

personen laten afstammen van dieren of rivieren Ook omgekeerd meent Pausanias

dat mensen niet kunnen transformeren in dieren of planten Personen worden immers

niet gedegradeerd Wanneer de verhalen te ongeloofwaardig zijn rationaliseert

Pausanias ze of situeert ze in een ver verleden381 Volgens Jost is Pausanias als

376 ldquoOok Antinooumls wordt door hen beschouwd als een god De tempel van Antinooumls is de recentste in Mantineia Hij werd erg geeumlerbiedigd door keizer Hadrianus Ikzelf heb hem nooit gezien toen hij nog mens was maar zag hem in standbeelden en afbeeldingenrdquo 377 Elsner 1996 p 520 378 Bijvoorbeeld ldquoἐς δὲ αὐτὸν Ῥαδάμανθυν Ὁμήρου μέν ἐστιν ἐν Πρωτέως πρὸς Μενέλαον

λόγοις ὡς ἐς τὸ πεδίον ἥξοι Μενέλαος τὸ Ἠλύσιον πρότερον δὲ ἔτι Ῥαδάμανθυν ἐνταῦθα

ἥκεινmiddot Κιναίθων δὲ ἐν τοῖς ἔπεσιν ἐποίησεν ltὡςgt Ῥαδάμανθυς μὲν Ἡφαίστου Ἥφαιστος

δὲ εἴη Τάλω Τάλων δὲ εἶναι Κρητὸς παῖδα οἱ μὲν δὴ Ἑλλήνων λόγοι διάφοροι τὰ

πλέονα καὶ οὐχ ἥκιστα ἐπὶ τοῖς γένεσίν εἰσιmiddotrdquo Pausanias VIII535 379 Hartog 1996 p 144 380 ldquoκαλοῦσι δὲ τὴν μὲν Ἀκταίωνος κοίτην ἐπὶ ταύτῃ καθεύδειν φάμενοι τῇ πέτρᾳ τὸν

Ἀκταίωνα ὁπότε κάμοι θηρεύων ἐς δὲ τὴν πηγὴν ἐνιδεῖν λέγουσιν αὐτὸν λουμένης

Ἀρτέμιδος ἐν τῇ πηγῇ Στησίχορος δὲ ὁ Ἱμεραῖος ἔγραψεν ἐλάφου περιβαλεῖν δέρμα

Ἀκταίωνι τὴν θεόν παρασκευάζουσάν οἱ τὸν ἐκ τῶν κυνῶν θάνατον ἵνα δὴ μὴ γυναῖκα

Σεμέλην λάβοι ἐγὼ δὲ ἄνευ θεοῦ πείθομαι νόσον λύσσαν τοῦ Ἀκταίωνος ἐπιλαβεῖν τοὺς

κύναςmiddot μανέντες δὲ καὶ οὐ διαγινώσκοντες διαφορήσειν ἔμελλον πάντα τινὰ ὅτῳ

περιτύχοιενrdquo Pausanias IX 23-4 381 ldquoἐν δὲ αὐτῷ κεῖσθαι τὴν Μεδούσης λέγουσι τῆς Γοργόνος κεφαλήν ἀπόντος δὲ τοῦ

μύθου τάδε ἄλλα ἐς αὐτήν ἐστιν εἰρημέναmiddot Φόρκου μὲν θυγατέρα εἶναι τελευτήσαντος δέ

οἱ τοῦ πατρὸς βασιλεύειν τῶν περὶ τὴν λίμνην τὴν Τριτωνίδα οἰκούντων καὶ ἐπὶ θήραν τε

ἐξιέναι καὶ ἐς τὰς μάχας ἡγεῖσθαι τοῖς Λίβυσι καὶ δὴ καὶ τότε ἀντικαθημένην στρατῷ πρὸς

79

geleerd man geshockt door de contradicties die in verschillende lokale mythen te

vinden zijn382 Daarom gaat hij op zoek naar een coherent geheel waarin alles klopt

Men mag mythen en religie niet van elkaar scheiden Ze vormen eacuteeacuten geheel Men

moet volgens Pausanias evenzeer geloven in de mythen als in de goden Men dient

natuurlijk kritisch te zijn en rationeel383

Hij vertelt wat gebeurd is en wat men zegt altijd op een kritische manier Als auteur ndash

en filoloog ndash gelooft hij meer in bepaalde versies van een verhaal Wanneer hij

rationele kritiek geeft op een mythe heeft dit meestal betrekking op de interne

coherentie Hij gelooft dan wel de historiciteit van de mythe

Wat de genealogieeumln betreft gelooft Pausanias alleen de grote lijnen Pausanias

hecht immers alleen geloof aan de globale authenticiteit van de heroiumlsche tijden De

mythen die een nationale versie hebben verwerpt Pausanias niet

Hutton meent dat Pausanias sceptisch staat tegenover de verhalen niet tegenover de

goden In VIII24-5 zegt hij dat hij een verhaal gelooft en hij legt uit waarom384 Dit

zien we ook bij Thoukydides385

Toch sluipt er nog veel bijgeloof in de verhalen van Pausanias Hij lijkt zich met deze

verhalen te amuseren De verhalen zijn niet bedoeld om waarheid te verkondigen

maar om de lezer te laten genieten

Pausanias bekritiseert de mythen niet om de leugens te onthullen maar om de

waarheid erin te achterhalen386 Pausanias gelooft dus niet alle mythische verhalen

τὴν Περσέως δύναμινmdashἕπεσθαι γὰρ καὶ τῷ Περσεῖ λογάδας ἐκ Πελοποννήσουmdash

δολοφονηθῆναι νύκτωρ καὶ τὸν Περσέα τὸ κάλλος ἔτι καὶ ἐπὶ νεκρῷ θαυμάζοντα οὕτω

τὴν κεφαλὴν ἀποτεμόντα αὐτῆς ἄγειν τοῖς Ἕλλησιν ἐς ἐπίδειξινrdquo Pausanias II215 ldquoεἶναι

δὲ αὐτὸν ἀδελφὸν Ἡλίου καὶ ἀπὸ τούτου κληθῆναι Τιτάνην τὸ χωρίον δοκεῖν δὲ ἐμοὶ

δεινὸς ἐγένετο ὁ Τιτὰν τὰς ὥρας τοῦ ἔτους φυλάξας καὶ ὁπότε ἥλιος σπέρματα καὶ

δένδρων αὔξει καὶ πεπαίνει καρπούς καὶ ἐπὶ τῷδε ἀδελφὸς ἐνομίσθη τοῦ Ἡλίουrdquo Pausanias II115 382 Jost in Pirenne-Delforge 1998 p 240 383 Bv In VII 25 5 ndash 26 1 wordt een aardbeving eerst aan Poseidon toegeschreven Daarna volgt een exposeacute over verschillende soorten aardbevingen Het is dus geen lsquogoddelijke wraakrsquo 384 ldquoκαὶ ἐμέ γε ὁ λόγος οὗτος πείθει λέγεται δὲ ὑπὸ Ἀρκάδων ἐκ παλαιοῦ καὶ τὸ εἰκὸς

αὐτῷ πρόσεστιν ldquo Pausanias VIII24 385 ldquoἐκ δὲ τῶν εἰρημένων τεκμηρίων ὅμως τοιαῦτα ἄν τις νομίζων μάλιστα ἃ διῆλθον οὐχ

ἁμαρτάνοι καὶ οὔτε ὡς ποιηταὶ ὑμνήκασι περὶ αὐτῶν ἐπὶ τὸ μεῖζον κοσμοῦντες μᾶλλον

πιστεύων οὔτε ὡς λογογράφοι ξυνέθεσαν ἐπὶ τὸ προσαγωγότερον τῇ ἀκροάσει ἢ

ἀληθέστερον ὄντα ἀνεξέλεγκτα καὶ τὰ πολλὰ ὑπὸ χρόνου αὐτῶν ἀπίστως ἐπὶ τὸ μυθῶδες

ἐκνενικηκότα ηὑρῆσθαι δὲ ἡγησάμενος ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων σημείων ὡς παλαιὰ εἶναι

ἀποχρώντωςrdquo Thoukydides I21 Jones HS Powell JE Thucydidis historiae 2 vol Oxford 1942 386 ldquoοὐ μὴν πάντα γε τὰ ἐς τὴν θεὸν ἐπύθετο ἐμοὶ δοκεῖν Πίνδαρος ὃς Ἀμαζόνας τὸ ἱερὸν

ἔφη τοῦτο ἱδρύσασθαι στρατευομένας ἐπὶ Ἀθήνας τε καὶ Θησέα αἱ δὲ ἀπὸ Θερμώδοντος

γυναῖκες ἔθυσαν μὲν καὶ τότε τῇ Ἐφεσίᾳ θεῷ ἅτε ἐπιστάμεναι [τε] ἐκ παλαιοῦ τὸ ἱερόν

80

over goden Er zit echter wel een grond van waarheid in Dit brengt ons meteen bij ons

volgende deel het lsquoinzichtrsquo van Pausanias

326 Pausaniasrsquo evolutie

Laten we nu aannemen dat Pausanias in grote lijnen geloofde in de verhalen We

kunnen de hypothese stellen dat hij een evolutie ondergaat van naiumleve man die alle

verhalen gelooft naar iemand die reflectie in zijn gedachten integreert en de goden

buiten spel zet387

Het is in boek VIII over Arkadia dat velen een lsquobekeringrsquo waarnemen Pausanias zelf

schrijft dat er een graduele ontwikkeling plaatsvindt bij het schrijven lsquoἈρχόμενος μὲν

τῆς συγγραφῆςrsquo tegenover lsquoἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθώςrsquo Pausanias VIII83

In boek VIII doet Pausanias de ontdekking dat je de mythe niet op de letter mag

nemen In VIII82-3 (het verhaal van Kronos) lezen we een belangrijke ommekeer

ldquoφάναι δὲ αὐτὴν πρὸς τὸν Κρόνον τεκεῖν ἵππον καί οἱ πῶλον ἵππου καταπιεῖν ἀντὶ

τοῦ παιδὸς δοῦναι καθὰ καὶ ὕστερον ἀντὶ τοῦ Διὸς λίθον ἔδωκεν αὐτῷ

κατειλημένον σπαργάνοις τούτοις Ἑλλήνων ἐγὼ τοῖς λόγοις ἀρχόμενος μὲν τῆς

συγγραφῆς εὐηθίας ἔνεμον πλέον ἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθὼς πρόνοιαν περὶ

αὐτῶν τοιάνδε ἐλάμβανονmiddot Ἑλλήνων τοὺς νομιζομένους σοφοὺς διrsquo αἰνιγμάτων

πάλαι καὶ οὐκ ἐκ τοῦ εὐθέος λέγειν τοὺς λόγους καὶ τὰ εἰρημένα οὖν ἐς τὸν

Κρόνον σοφίαν εἶναί τινα εἴκαζον Ἑλλήνων τῶν μὲν δὴ ἐς τὸ θεῖον ἡκόντων τοῖς

εἰρημένοις χρησόμεθαmiddotrdquo388

καὶ ἡνίκα Ἡρακλέα ἔφυγον αἱ δὲ καὶ Διόνυσον τὰ ἔτι ἀρχαιότερα ἱκέτιδες ἐνταῦθα

ἐλθοῦσαιmiddot οὐ μὴν ὑπὸ Ἀμαζόνων γε ἱδρύθη Κόρησος δὲ αὐτόχθων καὶ ἜφεσοςmdashΚαΰστρου

δὲ τοῦ ποταμοῦ τὸν Ἔφεσον παῖδα εἶναι νομίζουσινmdash οὗτοι τὸ ἱερόν εἰσιν οἱ ἱδρυσάμενοι

καὶ ἀπὸ τοῦ Ἐφέσου τὸ ὄνομά ἐστι τῇ πόλειrdquo Pausanias VII27 387 Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 388 ldquoZij (Rhea) verklaarde aan Kronos dat ze een paard had gebaard en gaf hem een veulen van een paard in plaats van zijn kind om te verslinden Op die wijze gaf ze hem ook later een steen die in windsels was gewikkeld in plaats van Zeus Toen ik begon aan mijn boek beschouwde ik de verhalen van de Grieken eerder als verzinseltjes maar bij het boek over Arkadia aangekomen veranderde ik hierover van gedacht Dit was het volgende Die mensen van de Grieken die wijs genoemd werden spraken vroeger in raadsels en vertelden de verhalen niet rechtuit Ik meen dus dat het verhaal van Kronos een soort wijsheid van de Grieken is Ik zal dus in religieuze zaken gebruik maken van de verhalen die overgeleverd zijnrdquo

81

Hier wordt Pausanias er zich van bewust dat de Griekse mythen wijsheden bevatten

die in raadsels vervat zitten389 Hij ontdekt de Griekse wijsheid σοφία die een diepere

betekenis heeft390

Deze plotse lsquobekeringrsquo moeten we echter nuanceren We zien eerder al allegorische

interpretaties

ldquoἈθηναίοις δὲ ἐν τῇ ἀγορᾷ καὶ ἄλλα ἐστὶν οὐκ ἐς ἅπαντας ἐπίσημα καὶ Ἐλέου

βωμός ᾧ μάλιστα θεῶν ἐς ἀνθρώπινον βίον καὶ μεταβολὰς πραγμάτων ὄντι

ὠφελίμῳ μόνοι τιμὰς Ἑλλήνων νέμουσιν Ἀθηναῖοι τούτοις δὲ οὐ τὰ ἐς

φιλανθρωπίαν μόνον καθέστηκεν ἀλλὰ καὶ θεοὺς εὐσεβοῦσιν ἄλλων πλέον καὶ

γὰρ Αἰδοῦς σφισι βωμός ἐστι καὶ Φήμης καὶ Ὁρμῆςmiddot δῆλά τε ἐναργῶς ὅσοις πλέον

τι ἑτέρων εὐσεβείας μέτεστιν ἴσον σφίσι παρὸν τύχης χρηστῆςrdquo I 171391

ldquo ἐν τούτῳ τοῦ Ἀσκληπιοῦ τῷ ἱερῷ ἐς ἀντιλογίαν ἀφίκετο ἀνήρ μοι Σιδόνιος

ὃς ἐγνωκέναι τὰ ἐς τὸ θεῖον ἔφασκε Φοίνικας [καὶ] τά τε ἄλλα Ἑλλήνων βέλτιον

καὶ δὴ καὶ Ἀσκληπιῷ πατέρα μὲν σφᾶς Ἀπόλλωνα ἐπιφημίζειν θνητὴν δὲ

γυναῖκα οὐδεμίαν μητέραmiddot Ἀσκληπιὸν μὲν γὰρ ἀέρα γένει τε ἀνθρώπων εἶναι καὶ

πᾶσιν ὁμοίως ζῴοις ἐπιτήδειον πρὸς ὑγίειαν Ἀπόλλωνα δὲ ἥλιον καὶ αὐτὸν

ὀρθότατα Ἀσκληπιῷ πατέρα ἐπονομάζεσθαι ὅτι ἐς τὸ ἁρμόζον ταῖς ὥραις

ποιούμενος ὁ ἥλιος τὸν δρόμον μεταδίδωσι καὶ τῷ ἀέρι ὑγιείας ἐγὼ δὲ

ἀποδέχεσθαι μὲν τὰ εἰρημένα οὐδὲν δέ τι Φοινίκων μᾶλλον ἢ καὶ Ἑλλήνων ἔφην

τὸν λόγον ἐπεὶ καὶ ἐν Τιτάνῃ τῆς Σικυωνίων τὸ αὐτὸ ἄγαλμα Ὑγείαν τε

ὀνομάζεσθαι καὶ dagger παιδὶ ἦν δῆλα ὡς τὸν ἡλιακὸν δρόμον ἐπὶ γῆς ὑγίειαν ποιοῦντα

ἀνθρώποιςrdquo VII237392

389 Hutton 2005 p 303 390 Hartog 1996sup2 p 142 391 ldquoOp de markt van de Atheners staat er naast andere dingen ook een altaar van Barmhartigheid dat minder gekend is In een menselijk leven en in de lotswisselingen is zij het meest nuttig der goden Toch eren onder de Grieken alleen de Atheners haar Zij zijn immers niet alleen gekend voor hun liefdadigheid maar ook eren ze de goden meer dan de anderen Ze hebben namelijk een altaar voor Schroom Faam en Initiatief Het spreekt voor zich dat wie godsvruchtiger is dan de anderen een even gunstig lot krijgtrdquo 392 ldquoIn dat heiligdom van Asklepios kwam een man van Sidon naar me met een punt van discussie Hij verklaarde dat de Fenicieumlrs de dingen over de goden beter kenden dan de andere Grieken Ze zeggen dat Asklepiosrsquo vader Apollon was maar dat hij geen sterfelijke vrouw als moeder had Asklepios is immers lucht en zorgt voor het geslacht der mensen en alle dieren gelijk voor gezondheid Apollon is de zon en wordt zeer terecht de vader van Asklepios genoemd De zon immers wanneer ze zich aanpast aan de seizoenen geeft gezondheid aan de lucht Ik zei dat ik zijn betoog aannam maar dat deze overtuiging niet eerder van de Fenicieumlrs dan van de Grieken was Hetzelfde beeld wordt in Titane in het land

82

In deze twee passages spreekt Pausanias over de goden als waren het abstracte

krachten Deze visie staat in sterk contrast met de traditionele Homerische voorstelling

van de goden Gedurende eeuwen werden de goden zeer menselijk voorgesteld

Omdat Pausanias hier al afstand van neemt overstijgt hij ook al voacuteoacuter boek VIII het

antropomorfe karakter van de Griekse goden

Er is echter nog een andere reden om deze plotse bekering te nuanceren Pausanias

bezocht Arkadia waarschijnlijk zorsquon 15 jaar na zijn eerste bezoek aan Griekenland Hij

is dus ook al ouder en heeft meer levenswijsheid

Het is niet toevallig dat hij vooral in Arkadia inzicht verwerft in de mythen Dit deel van

Griekenland was immers zeer verlaten en er leefden nog vele oude tradities 393

Deze theorie van lsquoplotse bekeringrsquo lijkt misschien op het eerste zicht de eerder

aangetoonde ringcompositie tegen te spreken Toch zijn de twee niet onverenigbaar

De ringcompositie situeerde zich op structureel gebied Pausanias legde de volgorde

van zijn beschrijvingen op voorhand vast Het kan zijn dat hij dan toevallig pas op het

einde Arkadia bezoekt en dat deze streek hem inzicht bracht

327 Pausanias als pelgrim

Kan Pausanias nu als een pelgrim aanzien worden Dit hangt af van de definitie die

we hanteren

Turner stelt dat de reis van een pelgrim een lsquorite of passagersquo moet zijn en minstens

even belangrijk als het monument zelf394 In dit opzicht is Pausanias geen pelgrim

Morinisrsquo definitie van pelgrimsschap luidt als volgt ldquoPilgrimage is a journey undertaken

by a person in quest of a place or a state that he or she believes to embody a sacred

idealrdquo395 Deze definite kan wel van toepassing zijn op Pausanias We kunnen dus niet

zomaar bovenstaande vraag beantwoorden Het hangt ervan af welke criteria we

hanteren

Soms herhaalt Pausanias de verhalen en inzichten van zijn voorgangers -

vooral Herodotos - maar vaak drukt hij ook een oprechte eigen pieumlteit uit Daarom

van de Sikyoners immers zowel Gezondheid als hellip genoemd Het is dus duidelijk dat de baan van de zon gezondheid brengt aan de mensenrdquo 393 Victor Beacuterard stelt dat Arkadia een heel andere religie heeft die afkomstig is van Fenicieuml Evander een Arkadische kolonist stichtte 60 jaar voor de Trojaanse oorlog Pallation de latere Palatijn Daarom zou Arkadia door Vergilius als idyllisch landschap omschreven worden Hartog 1996sup2 p 147-148 394 Geciteerd door Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 294 395 Morinis 1992 p 4

83

meent Elsner dat Pausanias een pelgrim was Bovendien zou hij voor een publiek van

pelgrims geschreven hebben Volgens Elsner biedt Pausanias ldquoa guide to the

formation of Greek religious identity as a resistance to the realities of Roman rulesrdquo396

ldquoI examine how a single Greek living under the Roman empire used myths of the

ancient Greek past and the sacred associations of pilgrimage to shield himself from

the full implications of being a subjectrdquo397

De beschrijving van de reis van Pausanias is een combinatie van het fysische

landschap en het cognitieve landschap van persoonlijke en culturele ideeeumln in de

geest van de observator398 Pausanias probeert dus datgene wat hij ziet te

combineren met de mentale voorstellingen die al in zijn geest aanwezig zijn De

volgorde van de beschrijving van de altaren in Olympia bijvoorbeeld verloopt volgens

de volgorde van offeren van de Elieumlrs

In Korinthe treft Pausanias een stad aan waarvan de bewoners helemaal niets

gemeen hebben met de bevolking en gewoontes van de oude stad Hij kan dus niet

veel meer zien van de tradities maar in zijn geheugen bevinden zich nog vele

verhalen over de oude stad Daarom beschrijft hij hier weinig topografie maar geeft hij

veel legendes en mythologische verhalen

Een ander argument voor het pelgrimsschap van Pausanias kan zijn dat de tour die hij

maakte ook min of meer overeenkwam met de route die de heilige delegaties van

Athene volgden Hij heeft ook niet veel interesse in de nieuwe oosterse goden399 of de

keizerscultus

Arafat400 en Swain401 hebben bezwaar tegen dit pelgrimsidee De grootste

tegenstander is Arafat402 Hij geeft drie grote argumenten Pausanias had ook

interesse in de burgerlijke identiteit Hij had geen speciaal religieus doel en was niet

devoot403 Tot slot was Pausanias een πεπαιδευμένος wat volgens Arafat haaks

staat op de pelgrimsgedachte

396 Elsner geciteerd in Alcock 1993sup2 p 214 397 Elsner 1992 p 3 398 Elsner Rutherford 2005 p 298 399 Isis en Serapis worden in de eerste boeken een aantal keren vernoemd daarna bijna niet meer 400 Arafat 1996 p 10 401 Swain 1996 p 334 402 Arafat 1996 p10 403 Bovendien maakte hij waarschijnlijk meer dan eacuteeacuten reis door Griekenland en spreekt hij nooit zelf over zijn devotie

84

Dit laatste argument werd al snel weerlegd404 De πεπαιδευμένοι gingen naar

heiligdommen om iets te zien Deze ndash filosofische - contemplatie was ook het

grondidee van het pelgrimsschap Pelgrim en intellectueel zijn kon dus samengaan405

ldquoOne objection to all this discussion of pilgrimage is that it may be true but is it so

vague as to be hermeneutically useless Here we run up against the problem of

imagination in the study of religion Imagination is extremely dangerous of course for

without self-restraint one can imagine anything (especially in matters of religion) But

without imagination our dry and dusty empirical data hellip are impossible to turn into a

compelling picturerdquo406

Wij zijn geneigd om Pausanias als een pelgrim te zien We hanteren deze term

evenwel niet in de huidige betekenis van het woord

ldquoOne who journeys to a place of importance to himself alone may also be a pilgrimrdquo407

schrijft Morinis Ook voor ons is pelgrimsschap ruimer408 een pelgrim is iemand die op

reis gaat uit nieuwsgierigheid naar de religie

Als Pausanias een pelgrim was moeten we hiervan natuurlijk getuigenissen kunnen

terugvinden in zijn tekst Een thema waarin we zijn religieuze participatie uitstekend

kunnen onderzoeken is het offeren We zullen inderdaad zien dat Pausanias op dit

vlak twee keer zijn eigen geloof laat spreken

404 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 42 405 De andere twee argumenten probeert Elsner onderuit te halen door aan te tonen dat Pausanias vooral geiumlnteresseerd was in de religie en wel degelijk een religieus doel had 406 Elsner Rutherford 2005 p 5-6 407 Morinis 1992 p 4 408 We delen deze mening met Rutherford 2000

85

4 OFFERS

86

41 BRONNEN

Toen we aan dit onderdeel begonnen stootten we meteen op een probleem Er zijn

slechts weinig monografieeumln over offeren die een duidelijk onderscheid maken tussen

de verschillende historische periodes Het is bijgevolg moeilijk om de evolutie van het

offeren doorheen de eeuwen te onderzoeken Bovendien is ook de periode die

Pausanias beschrijft zeer verscheiden Hij spreekt over de oorsprong van bepaalde

offers in de archaiumlsche tijd en tevens over offers die ook in zijn tijd nog plaatsvinden

We zijn ons ervan bewust dat het onmogelijk is om zorsquon - geografisch en historisch -

uitgebreide periode samen te vatten op enkele paginarsquos We willen alleen enkele grote

lijnen schetsen die gedurende al deze eeuwen doorheen de Griekse offerpraktijken

liepen Daarbij hebben we geprobeerd om zo goed mogelijk de evolutie van het

offeren in de Griekse wereld aan te tonen We hebben de algemene theorie nodig om

deze nadien te kunnen toetsen aan het offeren in de Perieumlgesis

87

42 OFFEREN ALGEMEEN

Dillon meent dat offeren het centrale element was van de Griekse religie en dit

gedurende meer dan 1000 jaar ldquoNo oracle was received or initiation took place or

festival celebrated without the sacrificial victim whose head was doused with water or

grain to make it nod indicating assent as its own destruction to propitiate the presiding

deityrdquo409

Het offeren had verschillende functies dank betuigen aan de goden of iets bekomen

de toekomst voorspellen of kwaad afweren Theofrastos noemt de drie belangrijkste

redenen om te offeren ldquoκαὶ γὰρ ἄλλως τριῶν ἕνεκα θυτέον τοῖς θεοῖςmiddot ἢ γὰρ διὰ

τιμὴν ἢ διὰ χάριν ἢ διὰ χρείαν τῶν ἀγαθῶνrdquo410

Hoe kunnen we offeren definieumlren

ldquoA sacral act by which an object is transferred from the profane sphere into the sacral

sphere or the action by which the sacral potency of beings or objects already

belonging to the sacred realm is increasedrdquo411

Het offer is een bemiddeling tussen de persoon die offert en de godheid Het maakt

contact mogelijk ldquoEn fournissant lrsquoobjet consacreacute agrave la diviniteacute le sacrifiant attend de la

ceacutereacutemonie qursquoelle lui apporte agrave lrsquoissue du rituel une transformation qursquoelle lui confegravere

une qualiteacute religieuse nouvelle412

Bij de meeste offers vloeide bloed Als we kijken naar de rol die het bloed heeft

vervuld doorheen de geschiedenis is dit niet zo verwonderlijk

ldquoLe sang est la vierdquo lezen we in de Bijbel413 Ook bij de oude Grieken was dit al zo Uit

de mythologie kennen we enkele verhalen waarin bloed een grote rol van betekenis

speelt414 In het bloed zat immers het leven Juist daarom was het offeren van bloed

zo belangrijk

409 Dillon 1997 p xv 410 ldquoEr moet immers bovendien omwille van drie redenen geofferd worden aan de goden ofwel omwille van de gekregen eer ofwel als dank ofwel voor het vragen van goede zakenrdquo Theofrastos Περὶ εὐσεβείας Fr 12 42-44 Geciteerd door Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 Ook Bremmer geeft dit citaat Bremmer in Ogden 2007 p140 411 Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 412 van Baaren Het offer Inleiding tot een complex religieus verschijnsel Utrecht 1976 p 9 Geciteerd door Vernant in Reverdin Grange 1981 p 2 413 Yerkes 1955 p 64 Hij verwijst naar Dt1223 414 Bijvoorbeeld het verhaal van Ouranos die gedood wordt door Kronos Uit het bloed van Ouranos worden de Titanen geboren Zie Yerkes 1955 p 64

88

421 Oorsprong

Vanaf Homeros zijn ons beschrijvingen van offers overgeleverd Maar ook voacuteoacuter deze

periode werden al offers gehouden De oorsprong van dit gebruik is echter niet precies

te achterhalen De meningen hierover lopen dan ook uiteen We zullen enkele

hypothesen naast elkaar leggen

Tout rite religieux historique commence par un geste mateacuteriel simple et habituel On

en arrive agrave donner une interpreacutetation symbolique agrave ce geste qui au cours des temps

devient lui-mecircme symbolique et cesse drsquoecirctre simple et physique 415

Wanneer de primitieve mens een dier had gedood moest hij dit meteen opeten omdat

er nog geen bewaarmiddelen bestonden 416 In groep aten allen samen het hele dier

op misschien zelfs rauw Volgens deze mensen ging het leven van wat men at over in

diegene die consumeerde Zo kon de mens dus bepaalde dierlijke kwaliteiten

bekomen door dit vlees te eten Samen eten was belangrijk voor de creatie van

eenheid binnen een sociale groep Deze maaltijd groeide waarschijnlijk uit tot een

offerceremonie die slechts bij speciale gelegenheden plaatsvond Er was immers niet

vaak vlees beschikbaar Vooral bij het begin van een nieuw jaar vonden vele

gezamenlijke maaltijden plaats soms verbonden met een god

Het is goed mogelijk dat men dacht dat de goden dezelfde behoefte hadden als de

mensen op aarde Ook zij moesten dus eten Via rook van een verbrand offer voedde

men de goden De oorspronkelijke betekenis van θύω is immers lsquorook makenrsquo

Burkert en Meuli sluiten grotendeels aan bij Yerkes Ook zij menen dat het offer zijn

oorsprong heeft in de vroegste jagersculturen417

Volgens Smith hield offeren verband met domesticatie418 ldquoAnimal sacrifice appears to

be universally the ritual killing of a domesticated animal by agrarian or pastoralist

societiesrdquo419 Smith haalt aan dat initiatie een grote rol speelde bij de primitieve

jagersculturen Het offer zou diezelfde functie vervuld hebben in pastorale of

agrarische samenlevingen Men koos bepaalde dieren uit voor het offer Hierbij hield

men rekening met het fokken Vooral onvolwassen mannelijke dieren zouden gedood

zijn De sterke wijfjes waren vereist om verder te fokken ldquoSacrifice is an elaboration of

415 Yerkes 1955 p 101 416 Voor deze paragraaf zie Yerkes 1955 p 39-46 417 Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 149-176 en Meuli 1975 418 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 191-205 419 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 197

89

the selective kill in contradistinction to the fortuitous killrdquo420 Ook Bremmer meent dat

het offeren ontstond samen met de domesticatie van dieren in het 8e of 7e millennium

vC421

Detienne en Vernant zijn van mening dat het offer vooral diende als

communicatiemiddel tussen god en mens422 Offeren was ook politiek belangrijk door

te participeren bij het offer toonde men zich burger van de stad423

Volgens Kirk zouden in de late bronstijd plengen en vegetale offers normale

activiteiten geweest zijn Pas na het einde van de bronstijd zouden brandoffers in trek

zijn gekomen424 Ook in lsquoder neue Paulyrsquo lezen we dat het offer oospronkelijk vegetaal

was Later zou dan het dierlijke offer zijn gekomen425

Theofrastos ten slotte meent dat de Griekse en Fenicische offers ontstaan zijn uit het

kannibalisme426

Ook in de mythologie is er sprake van een eerste offer427 Dit lezen we in de

Theogonie van Hesiodos Tijdens een godenbijeenkomst werden de rechten en

plichten van de mensen op aarde vastgelegd De titaan Prometheus liet bij het offer

dat daarop volgde Zeus kiezen tussen het vlees en vet enerzijds en de mooi ogende

witte beenderen anderzijds Zeus doorzag de list maar koos toch voor de beenderen

Sindsdien zijn de beste stukken vlees voor de mensen en moeten de goden zich

tevreden stellen met offerdampen Zo zou de verdeling van de offergaven ontstaan

zijn ldquoἐκ τοῦ δrsquo ἀθανάτοισιν ἐπὶ χθονὶ φῦλrsquo ἀνθρώπων καίουσrsquo ὀστέα λευκὰ

θυηέντων ἐπὶ βωμῶνrdquo Hesiodos Theogonie 556-557428

422 Evolutie

Volgens Stroumsa ondergaat het offer in de late oudheid een evolutie429 Men begint

te twijfelen aan het nut van offeren Contact met de goden bekomt men stillaan liever

420 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 200 421 Bremmer in Ogden 2007 p 143 422 DNP 8 2000 p 1231 423 Vernant samengevat door Bremmer in Ogden 2007 p 142-143 424 Kirk in Reverdin Grange 1981 425 DNP 8 2000 p 1230 426 Theofrastos De pietate Hij wordt - zonder specifieke referentie - vermeld door Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 175 427 Detienne Vernant 1979 p 15 en p 37 ev 428 ldquoDaaruit komt voort dat de mensen op de aarde voor de onsterfelijken witte beenderen verbranden op de offeraltarenrdquo 429 Stroumsa 2005 p 103-155 Deze bevindingen zijn deels gebaseerd op Girard Le sacrifice 2002 Meuli meent echter dat de grondvormen van het offer gedurende vele eeuwen dezelfde zijn gebleven Meuli 1975 p 907

90

spiritueel Verschillende filosofische stromingen zoals het neopythagorisme en het

orfisme hielden zich aan een vegetarisch dieet De aanhangers van Pythagoras

geloofden in de harmonie van de hele kosmos 430 Daarom respecteerden ze dieren

net zoals mensen en waren ze gekant tegen dierlijke offers Nilsson beweert dat ze

ook geen plantaardige offers brachten Hun verering bestond er immers in de geboden

na te leven die bij hun leer hoorden waaronder een vegetarisch dieet Zo meende ook

Ploutarchos ndash die beiumlnvloed werd door het neopythagorisme ndash dat rein leven

belangrijker was dan offers brengen Ook voor de aanhangers van het orfisme stond

vlees eten gelijk aan iemand vermoorden Zoals we zeiden had het offeren ook een

politieke functie had De weigering om aan dit offer deel te nemen betekende dus ook

een afkering van het politiek bestel431 Offers en festivals drukten immers de ideologie

van een gemeenschap uit

Volgens het neoplatonisme echter hadden sommige goden nog wel behoefte aan

offerdampen Het soort offer verschilde echter per godheid Goden die instonden voor

de gezondheid van het lichaam verdienden dierlijke offers Offers vormden voor de

neoplatonisten een verbinding tussen de gevers en bestemmelingen

423 Soorten offers

Er zijn verschillende Griekse termen om lsquoofferenrsquo aan te duiden θύω καθοσιόω

ἁγίζω καθαγίζω ἐναγίζω ἱερεύω ὁλοκαυτέω ἐπιφέρω Het zou ons te ver leiden

om op al deze verschillende betekenissen in te gaan Wanneer het van belang is in

Pausaniasrsquo tekst zullen we daar later op terugkomen432

We kunnen drie soorten offers onderscheiden Soms wordt de maaltijd helemaal door

de deelnemers opgegeten Op andere momenten schenkt men de hele maaltijd aan

de goden Bij het meest gekende offer echter eet men de helft zelf op terwijl de

andere helft verbrand wordt en aan de goden wordt geschonken

430 Zowel voor het neopythagorisme als het neoplatonisme zie Nilsson 1961 p 417 ev Detienne vertelt ons echter dat de Pythagoreeeumlrs in de klassieke oudheid nog wel offers brachten van graankoekjes honingraten en wierook Misschien veranderde dit in de late oudheid en brachten ze op dat moment helemaal geen offers meer Detienne in Detienne Vernant 1979 p 14 431 Powel 1995 p 468 432 Rudhardt geeft een uitgebreide verklaring Rudhardt 1958 p 232-239

91

De traditionele indeling is deze tussen offer aan de Olympische goden enerzijds en

aan de goden van de onderwereld anderzijds433 Eerstgenoemde kregen hun offers

overdag De ceremonie had iets weg van een vrolijke gezamenlijke maaltijd Het

offeren werd begeleid door muziek en dans De helft van het offerdier werd verbrand

voor de goden de andere helft werd opgegeten door de aanwezigen De offerdieren

werden ἱερεῖα genoemd Het altaar434 of βωμός bevond zich hoog boven de grond

om dichter bij de goden te staan Het voltrekken van deze ceremonie werd aangeduid

met θύω of ἱερεύω De Olympische goden waren de mensen goedgezind en

verdienden respect Wanneer hun cultus verwaarloosd werd konden deze goden wel

eens in woede ontsteken Dan moest men de verschuldigde offers brengen Wanneer

de goden echter ontstemd waren over het doorbreken van een taboe volgden

purificatieriten

De offers aan de chtonische goden verliepen anders en omwille van andere

redenen Tijdens deze offers die rsquos nachts plaatsvonden aten de deelnemers zelf

niets Men verbrandde het offerdier en begroef het daarna in een kuil in de grond of

gooide het in zee of water435 Op die manier zou het dier het snelst de goden bereiken

Het altaar waarop het dier gedood werd heette ἐσχάρα Dit stond dicht bij de grond

en was waarschijnlijk rond van vorm436 De dieren heetten σφάγια De ceremonie

werd benoemd met ἐναγίζω σφαγιάζω of ὁλοκαυτέω

Deze goden zouden de mensen slecht gezind zijn De offers dienden dus om hen te

bedaren en om zich te behoeden voor onheil Een begane fout moest eerst hersteld

worden Daarna pas werd een zoenoffer gebracht Dit noemde men ἱλάσκομαι Deze

zoenoffers werden zo snel mogelijk afgehandeld in absolute stilte

We willen toch nog even een opmerking maken over deze splitsing in twee

categorieeumln In 1944 stelde AD Nock deze absolute tweedeling tussen Olympische

433 We baseren ons op Yerkes 1955 77-80 Op andere plaatsen heeft men het over lsquochtonische godenrsquo Dit zijn zowel goden van de vruchtbaarheid die verband houden met de aarde als de goden van de onderwereld Bij uitbreiding horen hier ook de helden en mensen bij die in de onderwereld leven DNP 434 We vertalen hier gewoon lsquoaltaarrsquo Het lsquoaltaarrsquo heeft bij de Grieken eerder de betekenis van lsquoofferplaatsrsquo Dit altaar is rechthoekig en staat op een basis Voor de beschrijving van het grote altaar in Olympia zie Pausanias V138 ev Dit altaar is opgetrokken uit as van de offerdieren voor Zeus Nadien vanaf V144 beschrijft Pausanias ook nog andere kleinere altaren 435 Dit noemt men ἀφίημι of καθίημι Georgoudi 1999 p 66 436 van Straten 1995 p 165

92

en chtonische goden in vraag437 Nadien hebben vele auteurs onder wie Pirenne-

Delforge hem gevolgd 438

Bij Homeros wordt θύω gebruikt als algemene term zowel voor offers van dieren als

van plantaardige producten439 Ook de bestemmelingen kunnen zowel goden zijn als

helden De term ἐναγίζω is uitsluitend technisch en wordt gebruikt om de offers voor

de chtonische goden aan te duiden

Vanaf Herodotos wordt er een onderscheid gemaakt tussen offers aan de goden -

θύω - en aan sterfelijke helden - ἐναγίζω ldquoκαὶ δοκέουσι δέ μοι οὗτοι ὀρθότατα

Ἑλλήνων ποιέειν οἳ διξὰ Ἡράκλεια ἱδρυσάμενοι ἔκτηνται καὶ τῷ μὲν ὡς

ἀθανάτῳ Ὀλυμπίῳ δὲ ἐπωνυμίην θύουσι τῷ δὲ ἑτέρῳ ὡς ἥρωι ἐναγίζουσιrdquo440

Ook een recent gevonden wettekst uit Selinous bevestigt de stelling dat men na

Homeros de indeling maakte tussen offers aan goden en helden441

Wanneer we te maken hebben met een offer waarbij niets gegeten wordt waarin de

aanwezigen dus niet participeren spreken we van ἐναγίζω442

In de klassieke en hellenistische periode komen we deze benaming voor offers aan

gestorven mensen en helden niet veel tegen443 Vanaf de 2e eeuw wordt de term meer

gebruikt om offers aan helden aan te duiden Het is ook in deze periode dat termen

zoals ἐσχάρα en βόθρος de kop opsteken444 Dit moeten we echter nuanceren Het is

immers vooral bij Pausanias dat de term ἐναγίζω opduikt Daarnaast vinden we ook

nog voorbeelden bij Ploutarchos Filostratos en Heliodoros Ekroth verklaart dit feit

door te kijken naar de antiquarische interesse van de auteurs uit de 2e eeuw De

nieuwe heldenculten zouden immers benoemd zijn met θύω Om aansluiting te vinden

bij de oude culten gebruikten deze schrijvers liever ἐναγίζω

437 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 263 438 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p109-134 Ook DNP deelt deze mening DNP 8 2000 p 1243 439 Casabona 1966 p 72 440 ldquoEn naar mijn stellige overtuiging is het gelijk geheel aan de kant van die Grieken die over een dubbele tempel ter ere van Herakels beschikken een voor hem als een van de goden op de Olympos aan wie zij offers brengen en een voor hem als de heros wiens dood zij met plechtigheden herdenkenrdquoHerodotos II44 (vertaling HL van Dolen Herodotos Verslag van mijn onderzoek Nijmegen 1995 p 153) Geciteerd door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 37 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122 441 Jameson MH Jordan DR Kotansky RD A lex sacra from Selinous GRBM 11 (1993) Besproken door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 38 ev 442 Ekroth 2002 p 103 443 Voor deze alinea zie Ekroth 2002 p 121-122 444 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 264

93

4231 Helden

We hebben het over de lsquoheldenrsquo gehad aan wie offers worden gebracht Maar wie zijn

deze helden eigenlijk Volgens Stratiki is een held een mens die na zijn dood held is

geworden445 Hun leven situeert zich in een ver verleden en ze bekleedden een

belangrijke plaats in de geschiedenis of legendes De cultus voor zulke helden

onderscheidde zich van de riten aan overledenen die slechts gedurende een beperkte

tijd plaatsvonden Alle graven bevonden zich in de klassieke oudheid buiten de stad

Helden kregen echter overal een tombe zelfs midden in de stad De cultus vond

plaats op deze begraafplaats in hun heiligdom of bij hun standbeeld Stratiki

onderscheidt vijf type helden helden die oorspronkelijk koningen waren stichters-

helden soldaten die held zijn geworden winnaars van de Olympische Spelen en de

unieke held Herakles

Vaak werden helden in bepaalde regiorsquos als god vereerd Ze stonden tussen de goden

en mensen in Stichters van een stad werden later vaak als held vereerd en hadden

een centraal gelegen heiligdom Een dergelijke cultus had een politieke functie net

zoals de held-soldaten als functie het beschermen van de stad hadden

De helden waren dus bemiddelaars tussen goden en mensen en bekleedden zowel

een religieuze als politieke functie

424 De ceremonie

Via Homeros zijn ons beschrijvingen van offers aan de Olympische goden

overgeleverd446 Door deze beschrijvingen aan te vullen met informatie uit andere ndash

onvolledige ndash bronnen kunnen we ons een goed beeld vormen van de

offerceremonie447

Dit offeren omvatte een heel ritueel We vinden altijd hetzelfde rituele schema terug448

Men begon met de voorbereiding Deze bestond uit verschillende onderdelen een

reiniging449 een ceremonie met graan een gebed en soms werd het haar van het dier

445 Voor deze paragraaf zie Stratiki 2002 p 70-93 446 Burkert 1983 p1-12 Hij verwijst naar Il140 Il22170 Od166 Wij zelf vonden ook nog de volgende passages Il13164 ev en Od35 ev Ook Bremmer geeft een voorbeeld Od 3430-463 Bremmer in Ogden 2007 p 133 447 Dit zijn archeologische bronnen beenderen wapens vaasschilderingen votiefgaven alsook literaire en epigrafische bronnen Bij de literaire bronnen denken we oa aan Hesiodos Theofrastos Porfirius en natuurlijk Pausanias 448 Yerkes 1955 p 129 ev 449 Dit omvatte baden en propere kleren aantrekken Vaak werden witte kleren aangetrokken die symbool stonden voor zuiverheid Bremmer vermeldt dat de offerenden geen schoenen droegen Ook werd een krans opgezet Deze krans symboliseerde de toewijding aan de

94

in het vuur gegooid Ten slotte volgde een processie of πομπή met zang en dans op

een bepaald ritme450 In deze optocht werden de offerdieren meegedragen die ook

gedecoreerd waren vaak met στέμματα Dit zijn kransen oorspronkelijk gemaakt van

wol rond een olijftak gewonden Later werden ze vervangen door bloemenkransen451

Zowel de aanwezigen als het offerdier - vooral de runderen - zouden deze kransen

gedragen hebben452 De processie diende waarschijnlijk als voorbereiding op het

echte offer of om de tijd op te vullen die nodig was om alles klaar te maken

Wanneer men bij het altaar aangekomen was volgde het tweede deel de eigenlijke

θυσία Er weerklonk muziek Dan ging men in een halve cirkel staan de handen

werden gewassen en men gooide water op het dier Uit de mand of κανοῦν die vaak

gedragen werd door een maagd nam men de οὐλαί - de recentste

landbouwproducten - en wierp deze op het altaar en het offerdier Onderaan in de

mand lag de μάχαιρα of het offermes453 Dan sneed de ἱερεύς de keel van het dier

over die naar de hemel was gericht Het bloed van het dier mocht niet op de grond

komen Het moest het altaar raken Wanneer het niet mogelijk was om het dier boven

het altaar te slachten werd het bloed opgevangen in een σφαγεῖον of schaal en

daarna over het altaar uitgegoten Het dier werd in twee gesneden en de beenderen

werden eruit gehaald454 De dijbeenderen en het vet van het dier werden verbrand en

men deed plengoffers Plengen gebeurden meestal met wijn455 Daarnaast kwam ook

een combinatie van bloed en wijn olie of honing voor Dit mengsel noemde men

θύλημα456 Er werd wijn over het dier gegoten wanneer dit op het altaar lag Ook nadat

het vlees verdeeld werd sprenkelde men enkele druppels wijn op elk deel

gemeenschap Ook winnende atleten kregen immers een dergelijke krans opgezet Daarna deed men juwelen aan en vaak moest men ook aan seksuele onthouding doen Het belangrijkste was dus dat men lsquoreinrsquo was Zo mochten ook een moordenaar of de ouders van een pas overleden persoon niet bij de ceremonie aanwezig zijn Rudhardt 1958 p 258 en Bremmer in Ogden 2007 p 135 450 Bremmer benadrukt dat deze optocht pas vanaf de klassieke periode belangrijk werd Bremmer in Ogden 2007 p 135 451 van Straten 1995 p 24 452 Het versieren van de offerdieren noemde men καταστέφω of στεφανόω van Straten 1995 p 161 453 Dit werd onder in de mand verstopt zodat het dier niets zou merken en plots gedood zou kunnen worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19 454 Durand in Detienne Vernant 1979 p 152 455 Yerkes 1955 p 139 456 Bonnechere 1998 p 381

95

De vrouwen begonnen te schreeuwen - ὀλολύζω - en de fluitspeler speelde een

lied457 Een ziener bestudeerde de σπλάγχνα of ingewanden die op lange spiesen -

ὀβολόι - werden gestoken458

Het laatste onderdeel kunnen we lsquofeestrsquo noemen Bij Homeros werd dit deel ingeleid

door een formulaire zin μίστυλλόν τrsquo ἄρα τἆλλα καὶ ἀμφrsquo ὀβελοῖσιν ἔπειρανrdquo459

Daarna werd de ingewanden geroosterd en het vlees in een ketel gekookt en

opgegeten door de aanwezigen460 De vleesmaaltijd ging gepaard met het eten van

koekjes en drinken van wijn461 Het verdelen van dit vlees nam waarschijnlijk de

meeste tijd in beslag462 Bij Homeros werd er nog strikt verdeeld volgens status

Nadien kreeg iedereen in theorie een gelijke portie die soms zelf gewogen werd463

Toch werden nog vaak vooraanstaanden bevoordeeld464

Er werden nog eens plengoffers gebracht en er werd gebeden465 De beenderen

werden op het altaar in brand gestoken De huid en de schedel van het dier werden

soms verkocht ten voordele van het heiligdom Deze ceremonie sloot af met zang en

dans

De vrijwilligheid van het offerdier was een zeer belangrijk element ldquoIn Greek literature

it is almost a clicheacute that the victims should go voluntarily to the sacrificerdquo466 Dit zal ook

nog bij Pausanias terugkomen Verschillende lsquotrucjesrsquo moesten ervoor zorgen dat het

dier toestemming zou geven om gedood te worden Soms liet men het dier drinken uit

een schaal die op de grond stond Omdat het dier zijn hoofd naar beneden boog -

ὑποκύπτω - zou het instemmen ndash κατανεύω ndash met zijn dood Soms werd het dier

besprenkeld met water en graan Het rillen en schudden betekende dat het dier

457 Volgens Bremmer schreeuwen de vrouwen al eerder op het moment dat het dier wordt gedood Op dat ogenblik zwijgt de muziek Bremmer in Ogden 2007 p 136 458 Deze ingewanden bestonden uit hart lever long nieren milt en geslachtsdelen Vooral de lever was belangrijk om de toekomst te voorspellen Op vaasschilderingen is het meestal deze hieroskopie die uitgebeeld wordt Durand in Detienne Vernant 1979 p 147 In de klassieke periode werd een deel van deze ingewanden aan de goden gegeven Bremmer in Ogden 2007 p 137 459 van Straten 1995 p 144 En ze sneden de rest in stukken en staken het op spiesenrdquo 460 In de klassieke periode bestond hier een speciale funtie voor die van μάγειρος of slager Bremmer in Ogden 2007 p 138 461 Powel 1995 p 465 462 Er waren twee manieren om het vlees te verdelen Men kon bepaalde delen aan de priester geven als γέρας Een andere mogelijkheid bestond erin alles gelijk te verdelen Deze twee systemen konden natuurlijk ook gecombineerd worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 23 463 Powel 1995 p 467 464 Bremmer in Ogden 2007 p 138 465 Bremmer in Ogden 2007 p 138 466 van Straten 1995 p 100

96

toestemming gaf om het te doden467 Bij andere offers bond men de poten van het dier

samen en trok men het op de grond Ook die lsquokniebuigingrsquo betekende een instemming

We weten ook dat de dieren werden vastgebonden en aan het altaar vastgemaakt De

ringen die we nu nog op de antieke altaren aantreffen zijn daarvan het bewijs 468

Volgens sommige auteurs was niet het doden van het dier het essentieumlle element

maar het eten van de σπλάγχνα Het doden van het dier was gewoon noodzakelijk

om de rest van het ritueel te voltrekken Op zich had dit feit echter geen religieuze

betekenis Anderen menen wel dat het doden van het dier het hoogtepunt van de

ceremonie uitmaakte469

In de archaiumlsche tijd gebeurden deze offers sporadisch en spontaan Vanaf de

klassieke periode echter hield men zich aan een kalender die speciaal voor deze

offerpraktijken was opgesteld470 In Athene bestond tot in de late oudheid zelfs een

aparte functie van archont die alle offers in goede baan moest leiden471 De

hoeveelheid gebrachte offers verschilde per heiligdom De meeste hadden jaarlijks

een groot offerfeest andere elk maand472 Vanaf het Hellenisme kwam men in nauw

contact met andere culturen zoals de Egyptische die een zeer gestructureerd

systeem van godenverering bezat Onder deze invloed ging men meer offeren In

enkele grote heiligdommen werden er vanaf dat moment elke dag offers gebracht

Oorspronkelijk had elke persoon die aan het offer deelnam ook een specifieke

functie473 In de klassieke periode was dit al niet meer mogelijk De offers waren

verhuisd naar heiligdommen en vonden plaats op vastgestelde tijdstippen De

functionarissen van deze tempel voerden het offer uit474 Toch bleef de participatie van

de deelnemers een belangrijk punt Iedereen nam deel door het eten van het vlees

Deze porties waren waarschijnlijk niet groot juist genoeg om ervan te kunnen

proeven

467 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 18 468 van Straten 1995 p 101 469 Vernant en Durand zijn aanhangers van het eerste idee Burkert van het tweede Bonnechere 1998 p 383 en Durand in Detienne Vernant 1979 p 140 470 Volgens Bremmer gingen steden in de 5e en 4e eeuw meer offeren omdat ze steeds rijker werden Bremmer in Ogden 2007 p 132 471 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 10 472 Nilsson 1961 p 381 473 Yerkes 1955 p 130 474 Yerkes geeft een lijst van deze functionarissen Yerkes 1955 p 141-142

97

425 De offerdieren

Bij de Grieken was er geen diersoort die niet geschikt was om geofferd te worden475

Het moest wel een gedomesticeerd dier zijn476 Elke god had zijn voorkeur477 Meestal

vroegen de goden mannelijke dieren en godinnen dieren van het vrouwelijke

geslacht478 Hier zijn echter uitzonderingen op Ook de kleur van het dier kon van

belang zijn chtonische goden bijvoorbeeld prefereerden zwarte offerdieren

Heiligdommen beschikten over lijsten van dieren die wel of net niet geofferd mochten

worden Deze regels en de gangbare praktijken blijken echter vaak in tegenspraak te

zijn geweest ldquoGreek sacrificial regulations are in general less concerned with normal

practice and what can be considered common knowledge than with modifications of or

deviations from normal practicerdquo479

Vaak deed een orakel uitspraak over de aard van het offerdier Door het offer te

voltrekken vervulde men niet alleen het orakel Ook gaf men een deel van zijn eigen

rijkdom weg De dieren die geofferd werden waren immers vaak duur en dienden in

perfecte staat te zijn480 Dikwijls was het een pasgeboren dier481

Een rund werd het minst geofferd omdat dit zo duur was482 Toch gaf men hieraan

vaak - bijvoorbeeld op de Panathenaieumln - de voorkeur483 De meest voorkomende

offerdieren waren schapen en geiten484 Varkens die heel wat goedkoper waren

werden toch niet zo vaak geofferd485 Om te overleven hebben varkens immers water

en schaduw nodig welke combinatie in Griekenland niet veel voorkomt Varkens

werden wel vaak geofferd aan Hestia Demeter en Dionysos Het offeren van biggetjes

was vooral populair voor inleidende of reinigingsoffers Ares en Hekate kregen offers

van honden aangeboden Vogels en kippen werden geofferd aan Afrodite en

Asklepios Vissen ten slotte waren voorbehouden aan Priapos Hekate en Afrodite486

475 Powel 1995 p 463 476 DNP 8 2000 p 1241 We treffen hierop een uitzondering aan tijdens het festival voor Artemis Lafria werden ook wilde dieren geofferd We zullen deze passage bij Pausanias later bespreken 477 Ook in de keizerscultus werd geofferd Nilsson 1961 p 377 478 Bremmer in Ogden 2007 p 134 479 Lupu 2003 p 325 480 Bremmer geeft hierop een uitzondering In Sparta konden wel dieren geofferd worden met een gebrek Bremmer in Ogden 2007 p 134 481 Rudhardt 1958 p 291 482 Voor de kostprijs van offerdieren zie van Straten 1995 p 175-177 483 Bremmer in Ogden 2007 p 133 484 Deze kennis hebben we te danken aan de archeologie Er werden immers veel botten opgegraven 485 Bremmer in Ogden 2007 p 133-134 486 DNP preciseert niet waar deze informatie over de aard van de offerdieren gehaald wordt We kunnen ons dan ook afvragen in hoeverre deze opsomming representatief is Over welke

98

Deze twee categorieeumln ndash vogels en vissen ndash lijken echter toch niet zo vaak als

offergaven dienst hebben gedaan487

Het waren niet alleen de offerdieren zelf die geld kostten488 Vaak werd de priester

vergoed Men moest ook een vastgelegd bedrag betalen voor het hout om vuur te

maken In orakel- of helingsheiligdommen diende een consultatie betaald te worden

426 Mensenoffers

We hebben het hier alleen nog maar gehad over dierlijke offers Natuurlijk bestonden

er nog andere vormen

Mensenoffers werden aangeduid met werkwoorden met de wortel σφαγ- In de

Griekse mythologie wordt regelmatig een mensenoffer vermeld Dit is immers het

perfecte offer men offert het meest waardevolle Vaak was dit een jong knap meisje

uit een vooraanstaande familie De ceremonie verliep zoals die van de andere offers

We kennen echter verschillende voorbeelden van offers waarbij het meisje in extremis

vervangen wordt door een dier Denk maar aan het verhaal van Ifigeneia

In werkelijkheid zullen er niet zo veel mensenoffers zijn gebracht Deze praktijken

werden ook vaak in een ver verleden of bij vreemde volkeren gesitueerd Dit soort

offer werd altijd aan lsquohet anderersquo toegeschreven489 Het mensenoffer aan de goden

was een laatste redmiddel dat bijvoorbeeld gebruikt kon worden bij nationale crisis490

Dit soort offers werd ook soms gebracht aan de doden Een voorbeeld hiervan zien we

in de Ilias491 Achilles offert enkele Trojanen aan de overleden Patroklos

Een mensenoffer is een ἄδαιτος θυσία492 De aanwezigen aten niet van het geslachte

vlees Dit zou immers kannibalisme worden

tijd en plaats heeft men het hier We besloten echter om de opsomming hier toch te maken om enkele voorbeelden te geven 487 Powel 1995 p 463 488 Lupu 2003 p 332 en 339 489 DNP 7 1999 p 1255 490 Henrichs in Reverdin Grange 1981 p 233 491 Ilias XXIII175 Zie Rudhardt 1958 p 280 492 Georgoudi 1999 80

99

427 Plantaardige offers

Πέμματα τίς λιπόωντα τίς Ἄρεiuml τῷ πτολιπόρθῳ

βότρυς τίς δὲ ῥόδων θῆκεν ἐμοὶ κάλυκας

Νύμφαις ταῦτα φέροι τις ἀναιμάκτους δὲ θυηλὰς

οὐ δέχομαι βωμοῖς ὁ θρασύμητις Ἄρης493

Dit is een epigram uit de 1e eeuw geschreven door Leonidas van Alexandria Het

gedicht maakt duidelijk dat zowel dierlijke als plantaardige offers nog voorkwamen in

de 1e eeuw Het offer diende ook bij de god te passen Voor een heldhaftige

oorlogsgod als Ares moest bloed vloeien terwijl de lieflijke Nymfen eerder nood

hadden aan plantaardige offers

Bij lsquoplantaardigersquo offers ging het meestal om producten zoals olie honing kaas

en offerkoeken πόπανα πελανοί of πέμματα494 Op basis van het offer van een

bepaald district kunnen we de volgende samenstelling van zorsquon offer geven alle

soorten graan ndash gerst en tarwe - koekjes gedroogde vruchten olie wijn honing

sesamzaad papavers look en kaas495 In bovenstaand epigram worden ook druiven

en bloemen vernoemd Voor dit soort offers hanteerde men de termen θύω en

καθαγίζω496

Over het algemeen kunnen we in de Romeinse tijd een stijgende interesse vaststellen

voor bloedeloze offers We zagen al dat dit te maken had met de invloed van

filosofische stromingen zoals het neopythagorisme

493 Prof Demoen reikte ons dit epigram aan 6324 Leonidas van Alexandria In Duumlbner 1871 p 216-217 ldquoWie offerde voor mij Ares de Stedenverwoester glanzende cakejes en druiven Wie heeft voor mij een boeket rozen neergelegd Iemand mag dit naar de Nymfen dragen Ik de onverschrokken Ares ontvang geen bloedeloze offergaven op mijn altarenrdquo 494 Bremmer in Ogden 2007 p 138 495 Michon Un deacutecret du degraveme de Cholargos relatif aux Thesmophories Meacutemoires de lrsquoAcad eacutemie des inscriptions et des belles-lettres 13 1923 1-24 Aangehaald door Detienne in Detienne Vernant 1979 p 191 De informatie komt uit de beschrijving van een offer in het district Cholargos in 334 vC 496 Rudhardt 1958 p 249

100

428 ἀναθήματα

ldquoOfferings of consumable goods such as animals and cereals were frequently

accompanied by votive offerings of a durable material (wood clay metal stone)rdquo497

Een speciale vorm van offers zijn de votiefoffers of ἀναθήματα498 Deze geschenken

aan de goden kwamen voort uit het principe lsquodo ut desrsquo of lsquodabo ut desrsquo499 Om een

god te bedanken voor een behaalde overwinning de genezing van een ziekte of het

krijgen van een kind schonk men een bepaald voorwerp De schenkingen waren heel

verscheiden Het kon gaan van het offeren van een kledingsstuk of gebruiksvoorwerp

tot het bouwen van een tempel Soms werd een replica geofferd van het offerdier dat

geslacht was500 Op die manier bleef het bewijs van het offeren nog langere tijd

zichtbaar Het meest werden houten πίνακα of schrijftafeltjes geofferd Deze waren

immers niet duur

Voor helden bestonden speciale wijgeschenken meestal een relieumlf dat de held

afbeeldde als gewapende ridder of bij een banket501

Deze offers werden dan in de tempel gelegd of opgehangen De schenkingen konden

zowel door een particulier als door de stad worden gedaan Deze offers droegen een

inscriptie met de naam van de schenker Dit verhoogde natuurlijk zijn prestige

Daarenboven stelde de mens zich niet nederig op Ook al dankte hij de goden

bijvoorbeeld voor de behaalde overwinning toch had hij hier ook zelf deel aan502

Het opvallendste aan een dergelijk votiefoffer is dat dit een vrijwillige schenking is van

mensen die gelukkig zijn Deze schenkingen worden ook wel eens χαριστήρια of

dankoffers genoemd

497 van Straten 1995 p 53 498 Yerkes 1955 p 87-89 499 We zijn er ons van bewust dat dit een Romeins principe is dat wordt toegepast op een Grieks gebruik Toch lijkt deze uitdrukking ons hier op zijn plaats 500 van Straten 1995 p 53 501 van Straten 1995 p 93-94 502 Rudhardt 1958 p 214 ev

101

43 OFFEREN BIJ PAUSANIAS

We vinden in de Perieumlgesis veel beschrijvingen van offers terug Dit onderdeel van de

Griekse religie interesseerde Pausanias dus erg Dat is niet zo verwonderlijk Offers

waren immers cruciaal om de goden gunstig te stemmen Pausanias beschrijft zowel

offers die in een ver verleden gebracht werden als nog gangbare rituelen Volgens

Ekroth zijn 10 op de 25 vermeldingen van offers rituelen die nog plaatsvinden in

Pausaniasrsquo tijd503

Aangezien we niet meteen monografieeumln vonden over dit onderwerp hebben we zelf

onderzoek verricht504 Later vonden we een artikel van Pirenne-Delforge dat het

offeren bij Pausanias behandelde505 Ook enkele andere auteurs diepten een bepaald

ritueel uit dat in de Perieumlgesis beschreven staat506 We zullen daarom de structuur van

ons eigen onderzoek behouden maar dit steeds aanvullen met bevindingen uit de

andere artikels

Hoe hebben we dit onderzoek aangepakt We zijn op zoek gegaan naar alle

passages in de Perieumlgesis waarin Pausanias spreekt over offeren Omdat we deze

fragmenten niet allemaal konden behandelen hebben we ons toegespitst op een

lexicaal onderzoek en getracht te ontdekken of Pausanias bepaalde offertermen in

speciale contexten gebruikt Dit deden we voor θύω en ἐναγίζω

Uit de fragmenten kwamen twee passages naar voor waarin Pausanias vertelt dat hij

zelf een offer brengt In de overige gevallen gaat het steeds om offers van anderen

De inhoud van deze passages kunnen we indelen in de volgende categorieeumln de

aanleiding voor een offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

mensenoffers De fragmenten die we zullen geven hebben we geselecteerd op basis

van hun relevantie voor een beter begrip van offeren bij Pausanias Daarnaast

probren we aan de hand van deze passages de algemene theorie rond offeren te

toetsen aan het gebruik bij Pausanias

503 Ekroth 2002 p 122 504 Enkele auteurs halen wel voorbeelden uit de Perieumlgesis aan Rudhardt 1958 van Straten 1995 Piccaluga in Reverdin Grange 1981 Yerkes 1955 Detienne Vernant 1979 Lupu 2003 505 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 109-134 506

Stratiki bestudeert de cultus voor de helden in de Perieumlgesis Stratiki 2002 Bonnechegravere toont aan dat het merkwaardige ritueel in Orthia in feite geen overblijfsel is van een antiek mensenoffer (Pausanias III169-10) Bonnechere 1993 p 11-22 Bruit behandelt het plantaardige offer van Pausanias in Figalieuml (Pausanias VIII421-7) Bruit Pausanias agrave Phigalie Sacrifice non sanglants et discours ideacuteologique Meacutetis (1986) 71-96 Ekroth bestudeert de offers voor helden in de Perieumlgesis Ekroth Pausanias et les sacrificial rituals of Greek hero-cults p 145-158 in Haumlgg R (ed) Ancient Greek hero cult Stockholm 1999 Deze laatste twee artikel konden we spijtig genoeg niet bemachtigen

102

Voordat we fragmenten citeren willen we eerst even aangeven dat de offers die

Pausanias uitgebreid beschrijft niet noodzakelijk representatief zijn voor het Griekse

offergebruik507 Hij vermeldt deze rituelen omdat ze interessant en merkwaardig zijn

Dit moeten we altijd in het achterhoofd houden

Nu zullen we eerst die passages uit de tekst onderzoeken waarin Pausanias over zijn

eigen offers vertelt

431 Pausanias offert zelf

Pausanias brengt zelf twee keer een offer We zullen even naar deze passages kijken

Het eerste offer wordt vermeld in boek II dat Korinthe en zijn omgeving behandelt Na

een beschrijving van Epidauros maakt Pausanias een kleine digressie over Aigina

het eiland tegenover Epidauros Eerst heeft hij het over de legendarische koning

Aiakos en zijn verwezelijkingen Hierna beschrijft hij een heiligdom voor Zeus In dit

heiligdom bevinden zich de standbeelden van Auxesia en Damia

ldquoτοῦτο δὲ τὸ ἱερὸν λέγουσιν Αἰακὸν ποιῆσαι τῷ Διίmiddot τὰ δὲ ἐς τὴν Αὐξησίαν καὶ

Δαμίαν ὡς οὐχ ὗεν ὁ θεὸς Ἐπιδαυρίοις ὡς τὰ ξόανα ταῦτα ἐκ μαντείας

ἐποιήσαντο ἐλαίας παρrsquo Ἀθηναίων λαβόντες ὡς Ἐπιδαύριοι μὲν οὐκ

ἀπέφερον ἔτι Ἀθηναίοις ἃ ἐτάξαντο οἷα Αἰγινητῶν ἐχόντων τὰ ἀγάλματα

Ἀθηναίων δὲ ἀπώλοντο οἱ διαβάντες διὰ ταῦτα ἐς Αἴγιναν ταῦτα εἰπόντος

Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ γνώμην ἦν εὖ

προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 ldquoMen zegt dat dit heiligdom (dat van Zeus) gemaakt was door Aiakos voor Zeus Het verhaal over Auxesia en Damia hoe de god geen regen bracht voor de Epidaurieumlrs hoe ze overeenkomstig de orakelspreuk deze houten beelden maakten met olijfhout van de Atheners hoe de Epidaurieumlrs de Atheners niet meer betaalden wat was vastgelegd omdat de Aigineten de beelden zouden hebben hoe de Atheners die om die reden overstaken naar Aigina omkwamen deze dingen zal ik niet schrijven omdat Herodotos elk van die dingen al nauwkeurig vertelde en ze dus al goed verteld zijn Enkel dit zal ik vertellen namelijk dat ik de beelden zag en aan hen offerde zoals het de gewoonte is in Eleusis te offerenrdquo

Pausanias maakt hier gebruik van een praeteritio De reden voor zijn stilzwijgen is het

feit dat het verhaal al goed door Herodotos verteld is 508 Waarom haalt hij het hier dan

507 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 508 Herodotos vertelt ons over een ruzie tussen Athene en Aigina ldquoἘπιδαυρίοισι ἡ γῆ καρπὸν

οὐδένα ἀνεδίδουmiddot περὶ ταύτης ὦν τῆς συμφορῆς οἱ Ἐπιδαύριοι ἐχρέωντο ἐν Δελφοῖσιmiddot ἡ δὲ

Πυθίη σφέας ἐκέλευε Δαμίης τε καὶ Αὐξησίης ἀγάλματα ἱδρύσασθαι καί σφι

ἱδρυσαμένοισι ἄμεινον συνοίσεσθαιrdquo Deze beelden moesten gemaakt worden van hout van de olijfboom Dus vroeger de Epidaurieumlrs aan de inwoners van Athene of ze daar een olijfboom mochten omhakken ldquoΟἱ δὲ ἐπὶ τοῖσδε δώσειν ἔφασαν ἐπrsquo ᾧ ἀπάξουσι ἔτεος ἑκάστου τῇ

103

nog eens aan Misschien wil hij gewoon tonen dat hij over voldoende kennis beschikt

en dus het verhaal wel degelijk kent Anderzijds is het ook goed mogelijk dat

Pausanias het verhaal van Auxesia en Damia wil vertellen om te kunnen schrijven dat

hij aan hen offerde Op die manier wil hij zijn eigen pieumlteit benadrukken

Hij offert lsquoκαθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrsquo Wat kunnen we hieronder

verstaan We kunnen niet met zekerheid vertellen wat Pausanias hier exact offert

Wel weten we dat hij plantaardige offers bracht509 De offers aan Auxesia en Damia

waren offers voor chtonische goden Zij waren immers oude goden van de

vruchtbaarheid510

Het tweede offer brengt hij in Arkadia We hebben eerst wat voorgeschiedenis nodig

In Arkadia op de berg Elaios op 55 km van Figalia bevindt zich een grot die gewijd

is aan lsquode zwarte Demeterrsquo De bewoners vertellen het verhaal van Poseidon en

Demeter die samen een dochter hadden lsquoDespoinarsquo Nadat hun kind door Hades werd

geroofd zou Demeter zwarte rouwkleren hebben aangetrokken en een tijd in deze

grot hebben vertoefd Daarom wordt deze Demeter lsquozwartrsquo genoemd De inwoners

stelden voor haar in deze grot een beeld op De bewoners vertelden Pausanias

ldquo(φασὶν οἱ Φιγαλεῖς) πεποιῆσθαι δὲ οὕτω σφίσι τὸ ἄγαλμαmiddot καθέζεσθαι μὲν

ἐπὶ πέτρᾳ γυναικὶ δὲ ἐοικέναι τἄλλα πλὴν κεφαλήνmiddot κεφαλὴν δὲ καὶ κόμην

εἶχεν ἵππου καὶ δρακόντων τε καὶ ἄλλων θηρίων εἰκόνες προσεπεφύκεσαν τῇ

κεφαλῇmiddot χιτῶνα δὲ ἐνεδέδυτο καὶ ltἐςgt ἄκρους τοὺς πόδαςmiddot δελφὶς δὲ ἐπὶ τῆς

χειρὸς ἦν αὐτῇ περιστερὰ δὲ ἡ ὄρνις ἐπὶ τῇ ἑτέρᾳ ἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον

ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ τὰ ἐς μνήνην

δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424 ldquoHaar beeld (van Demeter) werd op de volgende wijze gemaakt Ze was gezeten op een rots geheel als vrouw behalve haar hoofd Ze had het hoofd en het haar van een paard Uit haar hoofd groeiden beeltenissen van slangen en andere wilde beesten Ze was gehuld in een kleed dat tot aan haar voeten reikte Op haar ene hand zat een dolfijn op haar andere een duif Waarom men dit houten beeld zo

Ἀθηναίῃ τε τῇ Πολιάδι ἱρὰ καὶ τῷ Ἐρεχθέϊ Zo gebeurde het en de misoogsten waren voorbij Even later kwamen de Aigineten in opstand tegen de Epidaurieumlrs die hen overheersten Ze verwoestten het land en namen zelfs de standbeelden van Auxesia en Damia mee ldquoΚλεφθέντων δὲ τῶνδε τῶν ἀγαλμάτων οἱ Ἐπιδαύριοι τοῖσι Ἀθηναίοισι τὰ συνέθεντο

οὐκέτι ἐπετέλεονmiddot πέμψαντες δὲ οἱ Ἀθηναῖοι ἐμήνιον τοῖσι Ἐπιδαυρίοισιmiddot οἱ δὲ ἀπέφαινον

λόγῳ ὡς οὐκ ἀδικέοιενmiddot ὅσον μὲν γὰρ χρόνον εἶχον τὰ ἀγάλματα ἐν τῇ χώρῃ ἐπιτελέειν τὰ

συνέθεντο ἐπεὶ δὲ ἐστερῆσθαι αὐτῶν οὐ δίκαιοι εἶναι ἀποφέρειν ἔτι ἀλλὰ τοὺς ἔχοντας

αὐτὰ Αἰγινήτας πρήσσεσθαι ἐκέλευον Daarop eisten de Atheners dat de Aigineten de standbeelden zouden teruggeven maar zij gingen daar niet op in Herodotos V82-84 509 Kirk in Reverdin Grange 1981 p 77 Hier kan men lezen dat de offers in Eleusis voornamelijk plantaardig waren Zie ook Detienne in Detienne Vernant 1979 p 198 ev Pirenne-Delforge suggereert dat Pausanias hier taarten zou offeren In Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 510 Levi 1971sup3 p 201

104

maakte is duidelijk voor elke man met gezond verstand en die een goed geheugen heeftrdquo

Dit beeld gaat verloren en wordt niet vervangen Uit woede maakt Demeter het land

onvruchtbaar Daarom raadpleegden de Figalieumlrs het orakel van Delfi waar ze als

opdracht krijgen een nieuw beeld te laten maken voor de godin Dit nam Onatas van

Aigina op zich Dat beeld dat er ongeveer hetzelfde uitzag als het oorspronkelijke

houten beeld wilde Pausanias zien

ldquo ταύτης μάλιστα ἐγὼ τῆς Δήμητρος ἕνεκα ἐς Φιγαλίαν ἀφικόμην καὶ ἔθυσα

τῇ θεῷ καθὰ καὶ οἱ ἐπιχώριοι νομίζουσιν οὐδένmiddot τὰ δὲ ἀπὸ τῶν δένδρων τῶν

ἡμέρων τά τε ἄλλα καὶ ἀμπέλου καρπὸν καὶ μελισσῶν τε κηρία καὶ ἐρίων τὰ

μὴ ἐς ἐργασίαν πω ἥκοντα ἀλλὰ ἔτι ἀνάπλεα τοῦ οἰσύπου ἃ τιθέασιν ἐπὶ τὸν

βωμὸν ltτὸνgt ᾠκοδομημένον πρὸ τοῦ σπηλαίου θέντες δὲ καταχέουσιν αὐτῶν

ἔλαιον ταῦτα ἰδιώταις τε ἀνδράσι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος Φιγαλέων τῷ κοινῷ

καθέστηκεν ἐς τὴν θυσίαν hellip τὸ δὲ ἄγαλμα τὸ ὑπὸ τοῦ Ὀνάτα ποιηθὲν οὔτε

ἦν κατrsquo ἐμὲ οὔτε εἰ ἐγένετο ἀρχὴν Φιγαλεῦσιν ἠπίσταντο οἱ πολλοίmiddot τῶν δὲ

ἐντυχόντων ἡμῖν ἔλεγεν ὁ πρεσβύτατος γενεαῖς πρότερον τρισὶν ἢ κατrsquo αὐτὸν

ἐμπεσεῖν ἐς τὸ ἄγαλμα ἐκ τοῦ ὀρόφου πέτρας ὑπὸ τούτων δὲ καταγῆναι καὶ

ἐς ἅπαν ἔφασκεν αὐτὸ ἀφανισθῆναιmiddot καὶ ἔν γε τῷ ὀρόφῳ δῆλα καὶ ἡμῖν ἔτι ἦν

καθὰ ἀπερρώγεσαν αἱ πέτραιrdquo Pausanias VIII 42 11-13 ldquoHet was vooral voor deze Demeter dat ik naar Figalia was gekomen Ik bracht zoals de inwoners ook daar plegen te doen geen brandoffer voor de godin Het is de gewoonte druiven en andere vruchten van bomen te offeren evenals honingkoeken en onbewerkte wol die nog vol is met schapenvet Dat plaatsen ze op het altaar dat voacuteoacuter de grot is opgericht Nadat ze het erop hebben gelegd gieten ze er olijfolie over Dit offer doen de gewone mensen en ook de gemeenschap van Figalia elk jaar hellip Het beeld dat door Onatas gemaakt werd bestond al niet meer in mijn tijd De meeste Figalieumlrs wisten niet of het er vroeger was geweest De oudste persoon echter die ik tegenkwam vertelde me dat drie generaties voacuteoacuter zijn tijd stenen van het dak op het beeld waren gevallen Hij zei dat het beeld hierdoor gebroken was en helemaal vernield In het dak was het inderdaad ook voor mij nog duidelijk te zien waar de stenen eruit waren gevallenrdquo

Pausanias offert hier dus aan de zwarte Demeter in Figalia Deze passage is in vele

opzichten interessant Vooreerst is het niet toevallig dat Pausanias net deze godin

uitkiest om zijn offer aan te brengen Demeter staat bij hem hoog in aanzien evenals

haar geheimzinnige Dochter511

Pausanias beschrijft het oude beeld van Demeter dat helemaal verloren is gegaan

Hij voegt eraan toe dat het duidelijk is voor elke verstandige persoon die de tradities

kent waarom dit beeld er zo uitzag Over welke tradities heeft Pausanias het hier512

Zoals gezegd is Arkadia de meest afgelegen streek van Griekenland waar nog vele

oude tradities bewaard bleven Dit zien we ook in deze passage De inwoners

511 Zie supra ivm de Mysterieumln in Eleusis 512 We baseren ons op Levi 19714 p 476

105

vertellen hier nog het verhaal van Demeter en Poseidon die samen een kind

hadden513 Wat de gedaante van dit kind betreft wijken ze wel af van de oude

tradities Dit kind zou geen paard zijn maar een meisje Despoina Hiermee wordt dan

het verhaal van Demeters verblijf op aarde geassimileerd Ze zou in een grot in

Arkadia hebben verbleven Dit wijkt weer af van de traditionele versie als zou Demeter

op aarde hebben vertoefd bij koning Keleos in Eleusis

Het beeld had het hoofd en haar van een paard Dit heeft te maken met Poseidon De

oudste tradities associeerden deze man van Demeter met paarden514 Ook Demeter

zelf wordt wel eens met paarden geassocieerd Zo zien we haar op de fries van het

Parthenon afgebeeld op een paardenvel gezeten De slangen die uit haar hoofd

komen houden verband met het feit dat ze oorspronkelijk een chtonische godheid

was De dolfijn wordt dan weer geassocieerd met Poseidon terwijl de duif aan

Demeter zelf gerelateerd wordt Al deze verwijzingen komen uit oude tradities die aan

lsquoverstandige mannenrsquo dus nog bekend waren

Vervolgens toont Pausanias aan welke macht Demeter bezit Toen haar

oorspronkelijke beeld verloren ging en haar cultus verwaarloosd werd berokkende ze

de mensen op aarde veel leed Zoals we vaak zien in de Griekse verhalen biedt een

orakeluitspraak de oplossing Deze gelastte de inwoners Demeter in ere te herstellen

Men vereerde Demeter terug boven alle goden en liet een nieuw beeld bouwen515

Het is merkwaardig dat Pausanias speciaal naar Figalia gaat om dit beeld van

Onatas te zien Het was immers al verloren gegaan Wist Pausanias dit op voorhand

niet of was hij wel op de hoogte In dat laatste geval kunnen we aannemen dat deze

plaats voor Pausanias heilig of speciaal bleef zelfs nadat het beeld was verdwenen

Het offer zelf wordt door Pausanias maar heel kort beschreven Pausanias offert

volgens de plaatselijke traditie geen dierlijk offer dus Er wordt ook niet met wijn

geplengd Dit offer past bij een oude vruchtbaarheidsgodin zoals Demeter Volgens de

traditie werden er vroeger immers steeds offers zonder wijn ndash νηφάλια ndash gebracht

513 In de latere versie die bekender is geworden heeft Demeter met Zeus een dochter Persefone 514 Pausanias schrijft dit zelf ὠνομάσθαι δὲ Ἵππιον τὸν θεὸν πείθοιτο μὲν ἄν τις καὶ ἐπrsquo

αἰτίαις ἄλλαιςmiddot ἐγὼ δὲ εὑρετὴν ἱππικῆς ὄντα ἀπὸ τούτου σχεῖν καὶ τὸ ὄνομα εἰκάζω

Ὅμηρος μέν γε ἐν ἵππων ἄθλοις Μενελάῳ κατὰ τοῦ θεοῦ τούτου πρόκλησιν

περιέθηκεν ὅρκουmiddot ἵππων ἁψάμενος γαιήοχον ἐννοσίγαιον ὄμνυθι μηδὲν ἑκὼν τὸ ἐμὸν

δόλῳ ἅρμα πεδῆσαι Πάμφως δέ ὃς Ἀθηναίοις τοὺς ἀρχαιοτάτους ltτῶνgt ὕμνων ἐποίησεν

εἶναί φησι τὸν Ποσειδῶνα ἵππων τε δωτῆρα νεῶν τrsquo ἰθυκρηδέμνων οὕτω διὰ τὴν ἱππικὴν

καὶ οὐκ ἀπὸ ἑτέρας προφάσεως τὸ ὄνομα ἔσχηκενrdquo Pausanias VII219 515 Hierna volgt een uitweiding over de werken van Onatas Dit is een goed voorbeeld van het feit dat Pausanias de topografische volgorde soms doorbreekt om parallellen aan te halen

106

We zien dat zowel particulieren als de gemeenschap kunnen offeren Dit offer van de

stad Figalia gebeurt eacuteeacutenmaal per jaar

In de tien boeken zien we Pausanias maar twee keer offeren Is het toeval dat dit op

deze plaatsen gebeurde of voelde hij hier een opvallende pieumlteit Daar kunnen we

alleen maar over speculeren Demeter stond zoals gezegd bij Pausanias in hoog

aanzien Ook het eerste offer bracht hij aan oude goden van de vruchtbaarheid Hij

lijkt dus vooral aangetrokken tot deze chtonische goden Bovendien offert hij tweemaal

plantaardig Dit zou kunnen impliceren dat hij minder interesse had in dierlijke offers

We zullen ook zien dat hij mensenoffers ndash nog een stapje verder ndash afkeurt

We vonden een bevestiging voor deze stelling516 In boek VIII heeft Pausanias het

over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat Lykaon een tijdgenoot was van

Kekrops maar dat Kekrops lsquoverstandiger was dan Lykaon inzake religiersquo Kekrops was

immers de eerste die Zeus tot oppergod benoemde Bovendien stelde hij plantaardige

offers in

ldquoδοκῶ δὲ ἔγωγε Κέκροπι ἡλικίαν τῷ βασιλεύσαντι Ἀθηναίων καὶ Λυκάονι

εἶναι τὴν αὐτήν σοφίᾳ δὲ οὐχ ὁμοίᾳ σφᾶς ἐς τὸ θεῖον χρήσασθαι ὁ μὲν γὰρ

Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων μὲν ἠξίωσεν

οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ πελάνους

καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII22-3 ldquoIk meen dat Kekrops de koning van de Atheners even oud was als Lykaon maar dat ze inzake religie niet even wijs waren Hij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

Natuurlijk moeten we rekening houden met het feit dat Pausanias eerst schrijft dat

Kekrops de eerste was die Zeus de oppergod noemde Dit zou al een reden kunnen

zijn om hem verstandiger te achten We moeten echter nog een tweede en

belangrijker feit in rekening brengen Na dit fragment haalt Pausanias aan dat Lykaon

een mensenoffer hield Tegen mensenoffers is Pausanias zeker gekant Het kan dus

zijn dat hij het plantaardige offer van Kekpros stelt tegenover het mensenoffer van

Lykaon In dat geval krijgt het eerste offer Pausaniasrsquo voorkeur Over dierlijke offers

wordt hier niet gesproken Maar net omdat de vergelijking gemaakt wordt met een

plantaardig offer - en niet met een dierlijk offer - zouden we toch kunnen concluderen

dat Pausanias net plantaardige offers lsquoverstandigerrsquo vindt

516 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 129

107

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω

We bespraken reeds het verschil tussen θύω en ἐναγίζω in de loop van de

geschiedenis Ook Pausanias hanteert deze twee termen In enkele interessante

passages komt het verschil in betekenis tussen deze twee werkwoorden goed tot

uiting

De volgende passage behandelt Sikyon517 Pausanias bevindt zich in het centrum

binnen de zone met alle tempels Hier staat ook een tempel voor Herakles Naar

aanleiding van dit heiligdom beschrijft Pausanias de plaatselijke offergewoontes op

het festival

ldquoΦαῖστον ἐν Σικυωνίᾳ λέγουσιν ἐλθόντα καταλαβεῖν Ἡρακλεῖ σφᾶς ὡς ἥρωι

ἐναγίζονταςmiddot οὔκουν ἠξίου δρᾶν οὐδὲν ὁ Φαῖστος τῶν αὐτῶν ἀλλrsquo ὡς θεῷ

θύειν καὶ νῦν ἔτι ἄρνα οἱ Σικυώνιοι σφάξαντες καὶ τοὺς μηροὺς ἐπὶ τοῦ

βωμοῦ καύσαντες τὰ μὲν ἐσθίουσιν ὡς ἀπὸ ἱερείου τὰ δὲ ὡς ἥρωι τῶν κρεῶν

ἐναγίζουσιrdquo Pausanias II101 ldquoMen zegt dat Faistos naar Sikyon kwam en de mensen zag offeren aan Herakles als held Faistos weigerde iets dergelijks te doen Hij offerde aan hem als aan een god Ook nu nog slachten de Sikyonieumlrs een lam en verbranden de schenkels op het altaar terwijl ze het ene deel van het vlees opeten als van een offerdier aan een god en het andere deel offeren als aan een heldrdquo

Kunnen we het verschil beter duidelijk maken Niet alleen het woordgebruik verschilt

maar ook het offer zelf Bij een offer aan Herakles als god eet men een deel van het

vlees zelf op bij een offer voor de held Herakles wordt alles verbrand en volledig

vernietigd Het is echter wel opmerkelijk dat eenzelfde offerdier blijkbaar voor beide

rituelen gebruikt kan worden518

Ook de volgende passage illustreert heel goed het verschil tussen offers aan mensen

en goden519

Kleomedes had tijdens de Spelen in Olympia zijn tegenstander vermoord in een

bokswedstrijd Hij werd beschuldigd vals te hebben gespeeld en werd zonder prijs

naar huis gestuurd Uit woede deed hij daar een school instorten - door de centrale

steunpilaar om te stoten - zodat 60 kinderen onder het puin bedolven werden

Kleomedes zocht in het heiligdom van Athena bescherming tegen de woedende

517 Zie ook Pirennnne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 120 518 Zie Ekroth 2002 p 101 519 Ook Ekroth citeert deze passage Volgens haar is de belangrijkste reden om lsquoheldrsquo genoemd te worden extreem zijn geweest in het leven of in de dood Ekroth in Ogden 2007 p 104-105

108

menigte Hij kroop in een kist en toen de inwoners deze openden bleek ze leeg te

zijn Daarom raadpleegden de inwoners een orakel Ze kregen het volgende

antwoord

ldquo ὕστατος ἡρώων Κλεομήδης Ἀστυπαλαιεύς ὃν θυσίαις τιμᾶltθrsquo ἅgtτε μηκέτι

θνητὸν ἐόνταrdquo Pausanias VI98 ldquoDe laatste held is Kleomedes van Astypalaieus Eer hem met offers omdat hij niet meer sterfelijk isrdquo

Aangezien Kleomedes niet langer als held wordt beschouwd maar nu ook als god is

op hem het werkwoord θύω van toepassing

Pausanias vertelt hier wie bepaalde offers instelde in Messene We zien offeren aan

de rivier als aan een god en aan Eurytos als aan een held

ldquoΣυβότας δὲ ὁ Δωτάδα τῷ τε ποταμῷ κατεστήσατο τῷ Παμίσῳ κατὰ ἔτος

ἕκαστον θύειν τὸν βασιλεύοντα καὶ Εὐρύτῳ τῷ Μελανέως ἐναγίζειν ἐν

Οἰχαλίᾳ πρὸ τῆς τελετῆς τῶν Μεγάλων θεῶν ἀγομένης ἔτι ἐν Ἀνδανίᾳrdquo Pausanias IV310 ldquoSybotas de zoon van Dotadas stelde het jaarlijkse offer in van de koning aan de rivier Pamisos evenals de offers aan Eurytos de zoon van Melaneos in Oichalia voacuteoacuter de Mysterieumln van de Grote Godinnen die nog altijd in Andania gehouden wordenrdquo

De volgende passus speelt zich af in Amyklai in Lakonia In het centrum staan

bronzen drievoeten en een troon die Pausanias uitgebreid beschrijft De troon bestaat

uit verschillende delen Tussen de zitplaatsen zijn standbeelden opgesteld Het

voetstuk van zorsquon beeld is gemaakt in de vorm van een altaar Men vertelt dat daarin

Hyakinthos is opgebaard520 Daarom heeft op de Hyakinthia het volgende ritueel

plaats

ldquoκαὶ Ὑακινθίοις πρὸ τῆς τοῦ Ἀπόλλωνος θυσίας ἐς τοῦτον Ὑακίνθῳ τὸν

βωμὸν διὰ θύρας χαλκῆς ἐναγίζουσινmiddotrdquo Pausanias III193 ldquoTijdens de Hyakinthia offert men voacuteoacuter het offer aan Apollo op dit altaar aan Hyakinthos door een bronzen deurrdquo

Ook hier verschilt het vocabularium dat gehanteerd wordt bij de mens Hyakinthos

tegenover dat van de god Apollon 520 In de eerder vermelde opdeling van Stratiki is Hyakinthos een stichter-held Hij heeft zijn heiligdom in de stad Het is een lokale god die later als held wordt vereerd Stratiki 2002 p 76

109

Langs de weg van Megalopolis naar Messene staat een heiligdom voor de lsquoManiairsquo521

Dit is volgens Pausanias een bijnaam voor de Eumeniden Hier maakten deze

godinnen Orestes immers zo gek na het doden van zijn moeder dat hij zijn eigen

vinger afbeet Deze passage geeft ons inzicht in de manier waarop de Grieken hun

goden indeelden De zwarte Eumeniden symboliseren voor Orestes de chtonische

goden Zij brengen onheil en moeten met offers bedaard worden De witte Eumeniden

daarentegen zijn voor hem goede godinnen Hen dankt hij voor het goede dat hem

overkomt

ldquo πεποίηται δὲ Εὐμενίσι καὶ αὐτόθι ἱερόν ταύτας τὰς θεάς ἡνίκα τὸν Ὀρέστην

ἔκφρονα ἔμελλον ποιήσειν φασὶν αὐτῷ φανῆναι μελαίναςmiddot ὡς δὲ ἀπέφαγε

τὸν δάκτυλον τὰς δὲ αὖθις δοκεῖν οἱ λευκὰς εἶναι καὶ αὐτὸν σωφρονῆσαί τε

ἐπὶ τῇ θέᾳ καὶ οὕτω ταῖς μὲν ἐνήγισεν ἀποτρέπων τὸ μήνιμα αὐτῶν ταῖς δὲ

ἔθυσε ταῖς λευκαῖςrdquo Pausanias VIII343 ldquoHier werd een heiligdom voor de Eumeniden opgericht Men zegt dat deze godinnen toen ze op het punt stonden om Orestes buiten zinnen te brengen aan hem zwart schenen Toen hij zijn vinger had afgebeten echter schenen ze hem opnieuw wit te zijn en door het zien kwam hij terug bij zinnen Daarom offerde hij aan de enen om hun wraak af te weren en aan de anderen offerde hij als aan goden ldquo

In strikte zin is θύω dus van toepassing op de goden en ἐναγίζω op helden We zullen

echter zien dat Pausanias vaak afwijkt van deze indeling De term θύω krijgt bij hem

een algemeen karakter en kan voor verschillende doeleinden gebruikt worden

Ἐναγίζω daarentegen is enkel van toepassing op offers voor mensen en ndash

uitzonderlijk ndash chtonische godheden die helemaal vernietigd worden Het gebruik van

de term hangt dus zowel af van het statuut van de bestemmeling als van de soort

actie die ondernomen wordt Wanneer er van het offer wordt gegeten wordt er nooit

van ἐναγίζω gesproken 522

Wanneer Pausanias offers aan helden bespreekt gebruikt hij even vaak de term θύω

als ἐναγίζω523 Volgens Ekroth hanteert hij steeds de term ἐναγίζω wanneer hij

expliciet het graf of het begraafritueel vernoemd In de andere gevallen wanneer hij

het heeft over een heiligdom of altaar spreekt hij over θύω

Pirenne-Delforge meent dat dit fragment over de Eumeniden een uitzondering is op

de algemene theorie In deze passage worden het apotropeiumlsche offer en het

521 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 125 522 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132-133 523 Ekroth 2002 p 125

110

zoenoffer tegenover elkaar geplaatst Ze meent echter dat eacuteeacuten enkel voorbeeld de

algemene theorie niet onderuit kan halen

4321 ἐναγίζω

We treffen bij Pausanias 29 keer de term ἐναγίζω aan524 Het gebruik van de term is

min of meer gelijkmatig verdeeld over de 10 boeken Opvallend is dat deze term

slechts eacuteeacutenmaal wordt gebruikt om offers voor chtonische goden aan te duiden Alle

andere passages hebben betrekking op offers aan helden of gewone mensen die

vereerd worden Vooral deze laatste categorie verdient aandacht In bepaalde

passages lezen we dat personen vereerd worden op aanraden van een orakel Deze

mensen werden echter gedurende hun leven niet als held beschouwd Vaak hadden

ze zelfs schandelijke daden zoals moord op hun geweten De goden lijken hen echter

na hun dood vergiffenis te hebben geschonken

We geven enkele voorbeelden die samen een representatief beeld vormen van het

gebruik van ἐναγίζω bij Pausanias

Pausanias vertelt de geschiedenis van het eiland Theras Het werd genoemd naar zijn

stichter Daarom offeren de inwoners nog steeds aan hem

ldquoκαὶ Θήρας μὲν τῇ τε νήσῳ μετέβαλεν ἀφrsquo ἑαυτοῦ τὸ ὄνομα καί οἱ καὶ νῦν ἔτι

οἱ Θηραῖοι κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν ὡς οἰκιστῇmiddotrdquo Pausanias III18 ldquoTheras veranderde de naam van het eiland in de zijne Aan hem brengen ook nu nog de inwoners van Theras elk jaar offers als aan de stichterrdquo

In Pisa ligt de graftombe van de vrijers van Hippodameia gedood door Oinomaos

Pelops richtte voor hen een monument op en stelde offers in

ldquo τούτοις μέν δὴ ἐνταῦθά ἐστι τὸ μνῆμα καὶ τὸν Πέλοπα ἡνίκα τῶν Πισαίων

ἔσχε τὴν ἀρχήν φασὶν ἐναγίζειν αὐτοῖς ἀνὰ πᾶν ἔτοςrdquo Pausanias VI2111

524

ἐναγίζειν IV310 IV323 VI2111 VII1714 VIII237 IX515 IX183 IX184 ἐναγίζει V44 ἐναγίζουσιν II117 III18 III193 VII1910 VII241 VIII1410 VIII1412 VIII412 IX385 X246 ἐναγίζουσι I44 II101 II203 VII178 VII209 IX296 ἐναγιζόντων IX183 ἐναγίζοντας II101 ἐνήγιζε IX136 ἐνήγισεν VIII343 Ook Pirenne-Delforge maakt deze optelsom Ze voegt er evenwel eacuteeacuten passage aan toen waarin ἐναγισμός voorkomt V42 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 121

111

ldquoVoor deze personen bevindt zich hier een gedenkteken Men zegt dat Pelops wanneer hij heerser was geworden over de mensen van Pisa elk jaar aan hen offerde

Dicht bij Kondylea staat een tempel voor Artemis525 Ooit waren kinderen daar aan het

spelen Ze bonden een touw rond de nek van het beeld van de godin en zeiden dat ze

gewurgd was De inwoners bekogelden de kinderen vervolgens met stenen en

doodden hen Hierop werden de vrouwen ziek en brachten dode kinderen ter wereld

Het orakel raadde hen vervolgens aan de gestenigde kinderen te begraven en elk jaar

aan hen te offeren als aan helden Volgens Ekroth waren de offers aan de kinderen

nodig omdat ze geen behoorlijke begrafenis hadden gekregen526

ldquoἐς ὃ ἡ Πυθία θάψαι τε τὰ παιδία ἀνεῖπε καὶ ἐναγίζειν αὐτοῖς κατὰ ἔτοςmiddot

ἀποθανεῖν γὰρ αὐτὰ οὐ σὺν δίκῃrdquo Pausanias VIII237 ldquo (Dit gebeurde) tot op het moment dat de Pythia oplegde de kinderen te begraven en elk jaar aan hen te offerenrdquo

In Delfi bevindt zich het graf van Neoptolemos Achillesrsquo zoon Aan hem worden elk

jaarlijks offers gebracht

ldquoἐξελθόντι δὲ τοῦ ναοῦ καὶ τραπέντι ἐς ἀριστερὰ περίβολός ἐστι καὶ

Νεοπτολέμου τοῦ Ἀχιλλέως ἐν αὐτῷ τάφοςmiddot καί οἱ κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν οἱ

Δελφοίrdquo Pausanias X246 ldquoWanneer je de tempel verlaat en naar links draait staat daar een omheining met het graf van Neoptomelos Achilleusrsquo zoon De Delfieumlrs offeren elk jaar aan hemrdquo

4322 θύω

We treffen meer dan honderd keer de term θυσία of een vorm van θύω aan527

Net zoals andere auteurs gebruikt dus ook Pausanias de term θύω heel ruim zowel

voor offers aan goden als aan helden Deze term wordt zowel gebruikt voor dierlijke

en plantaardige offers als voor offers die helemaal verbrand worden528

Volgens Pirenne-Delforge vermeldt Pausanias vier types θυσία-offers Hij beschrijft

het kunstwerk dat een offer of offerdier uitbeeldt Op andere plaatsen maakt het offer

525 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 124 526 Ekroth 2002 p 96 527 Pirenne-Delforge maakte de complete optelsom 165 keer een vorm van θύω en 79 keer θυσία Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 113 528 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132

112

gewoon deel uit van een verhaal dat hij vertelt Soms vertelt hij een aitiologisch

verhaal Hij beschrijft ten slotte ook bepaalde offers die in zijn tijd nog in gebruik zijn

Wij deelden de offers echter in twee categorieeumln in We geven eerst enkele

voorbeelden van het gebruik van deze term voor de goden Daarna zullen we zien dat

θύω ook in ruimere zin gebruikt wordt

Offers aan de goden

De Lakedaimonieumlrs willen een expeditie ondernemen tegen de Perzen Voor zijn

vertrek wil hun leider Agesilaos eerst aan Artemis offeren om een succesvolle tocht te

vragen

ldquoἀφίκετο ἐς Αὐλίδα τῇ Ἀρτέμιδι θύσων ὅτι καὶ Ἀγαμέμνων

ἐνταῦθα ἱλασάμενος τὴν θεὸν τὸν ἐς Τροίαν στόλον ἤγαγενrdquo Pausanias III93 ldquoHij kwam aan in Aulis om te offeren aan Artemis omdat ook Agamemnon nadat hij daar de godin gesmeekt had de vloot naar Troje had geleidrdquo

In Hermione bevindt zich een heiligdom voor Eileithyia Aan haar offeren de inwoners

elke dag

ldquoἄλλως μὲν δὴ κατὰ ἡμέραν ἑκάστην καὶ θυσίαις καὶ θυμιάμασι μεγάλως τὴν

θεὸν ἱλάσκονταιmiddotrdquo Pausanias II3511 ldquoBovendien stemmen ze elke dag met offers en geuren de godin zeer gunstigrdquo

Op de berg Lykaon in Arkadia staat een altaar voor Zeus Lykaos De offerceremonie

lijkt geheim te zijn en Pausanias gaat er dus niet in detail op in

ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν ἐν ἀπορρήτῳmiddotrdquo Pausanias VIII387 ldquo Op dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaiosrdquo

In deze voorbeelden wordt de term θύω in zijn enge betekenis gebruikt dit is het

offeren aan de goden De betekenis van θύω is echter meestal ruimer zoals in de

volgende voorbeelden

113

Offers aan mensen of voorwerpen

In Korinthe staat de graftombe van de kinderen van Medea Nadat deze kinderen op

aanstoken van Medea dodelijke geschenken hadden gebracht aan Glauke hun

stiefmoeder werden ze door de inwoners van Korinthe gestenigd Omdat de kinderen

onschuldig vermoord waren stierven ook alle babyrsquos in Korinthe totdat de inwoners

aan Medearsquos kinderen offerden529

ldquoἅτε δὲ τοῦ θανάτου βιαίου καὶ οὐ σὺν τῷ δικαίῳ γενομένου τὰ τέκνα

Κορινθίων τὰ νήπια ὑπrsquo αὐτῶν ἐφθείρετο πρὶν ἢ χρήσαντος τοῦ θεοῦ θυσίαι

τε αὐτοῖς ἐπέτειοι κατέστησαν καὶ Δεῖμα ἐπεστάθη rdquo Pausanias II 37 ldquoOmdat hun dood (van Mermeros en Feres de kinderen van Medea) gewelddadig was en niet gerechtvaardigd werden de babyrsquos van de Korinthieumlrs gedood door hen totdat men door een orakelspraak van de god jaarlijkse offers voor hen instelde en (een standbeeld van) Verschrikking werd opgerichtrdquo

Op de weg van Sparta naar Arkadia staat een heiligdom voor Achilles Hier brengen

de jongeren die aan een sportwedstijd gaan deelnemen offers

ldquoἀνοίγειν δὲ αὐτὸ οὐ νομίζουσινmiddot ὁπόσοι δrsquo ἂν τῶν ἐφήβων ἀγωνιεῖσθαι

μέλλωσιν ἐν τῷ Πλατανιστᾷ καθέστηκεν αὐτοῖς τῷ Ἀχιλλεῖ πρὸ τῆς μάχης

θύεινrdquo Pausanias III208 ldquoHet is niet de gewoonte dat dit (heiligdom) open is Alle jongeren echter die van plan zijn deel te nemen aan de wedstrijd in Platanistas kunnen aan Achilleus offeren voor de wedstrijdrdquo

In Chaironeia bevindt zich de scepter die door Homeros in de Ilias uitgebreid wordt

beschreven530 De scepter is voor de inwoners zeer belangrijk owv zijn geschiedenis

en omdat er bepaalde eigenschappen aan worden toegeschreven Zo zouden de

Fokieumlrs in het verleden met deze scepter goud hebben ontdekt De scepter bevindt

zich niet in een tempel maar wordt door de priesters thuis bewaard

ldquoναὸς δὲ οὐκ ἔστιν αὐτῷ δημοσίᾳ πεποιημένος ἀλλὰ κατὰ ἔτος ἕκαστον ὁ

ἱερώμενος ἐν οἰκήματι ἔχει τὸ σκῆπτρονmiddot καί οἱ θυσίαι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν

θύονται καὶ τράπεζα παράκειται παντοδαπῶν κρεῶν καὶ πεμμάτων

πλήρηςrdquo Pausanias IX4012 ldquoEr is geen openbare tempel voor gemaakt maar een priester houdt elke keer een jaar lang de scepter in huis En elke dag worden er offers aan gebracht en ernaast staat een tafel vol met allerlei soorten vlees en gebakrdquo

529 Stratiki classeert deze kinderen onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87 530 Ilias 2101 ev

114

Het is toch wel zeer merkwaardig dat niet alleen voor mensen een terminologie wordt

gebruikt die oorspronkelijk alleen op de goden van toepassing was maar ook voor

materieumlle voorwerpen zoals deze scepter

433 Een selectie van passages

Tot nu toe hebben we ons alleen toegespitst op het lexicale verschil tussen de

offertermen Nu zullen we op zoek gaan naar de passages in de Perieumlgesis die meer

informatie geven over deze offers We delen de voorbeelden in vijf categorieeumln in de

aanleiding voor een (eerste) offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

ten slotte mensenoffers De passages zullen de algemene theorie rond offeren

illustreren of merkwaardige rituelen behandelen

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer531

Dichtbij Hermione staat een ommuurd heiligdom voor Afrodite Net buiten de muur

staat een tempel voor Poseidon Deze werd boos op de inwoners en maakte het land

onvruchtbaar De reden voor de wrok van Poseidon vermeldt Pausanias niet

Waarschijnlijk was Poseidons cultus verwaarloosd en was hij hiedoor vertoornd Na

het brengen van offers was hij de mensen meteen weer goed gezind

We zeiden eerder al dat de Olympische goden goedaardig zijn maar soms in woede

kunnen uitbarsten Deze passage illustreert dit

ldquoἔστι δὲ ἔξω τείχους καὶ Ποσειδῶνος ἱερὸν Φυταλμίουmiddot μηνίσαντα γάρ σφισι

τὸν Ποσειδῶνα ποιεῖν φασιν ἄκαρπον τὴν χώραν ἅλμης ἐς τὰ σπέρματα καὶ

τῶν φυτῶν τὰς ῥίζας καθικνουμένης ἐς ὃ θυσίαις τε εἴξας καὶ εὐχαῖς οὐκέτι

ἅλμην ἀνῆκεν ἐς τὴν γῆνrdquo Pausanias II328 ldquoBuiten de muur is een heiligdom voor Poseidon de Vaderlandse Men zegt immers dat Poseidon toen hij boos was op hen het land onvruchtbaar maakte Zout water bereikte het graan en de wortels van de planten tot op het moment dat hij gehoor gaf aan de gebeden en het zeewater niet meer toeliet op de aarderdquo

In Troiumlzen staat een heiligdom voor Hippolytos532 Aan hem worden offers gebracht

Een reden voor het instellen van deze offers geeft Pausanias niet maar hij vindt het

merkwaardig genoeg om de naam te citeren van wie als eerste offerde Diomedes Dit

531 Naast de voorbeelden die wij hier geven haalt Pirenne-Delforge nog andere passages aan II154 IV39-10 V17 V131-2 IX351 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 532 Hippolytos klasseert Stratiki onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87

115

geldt ook voor het volgende voorbeeld dat zich afspeelt in Boiotieuml op de berg

Helikon533

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddotrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze dingen maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytosrdquo

ldquoθῦσαι δὲ ἐν Ἑλικῶνι Μούσαις πρώτους καὶ ἐπονομάσαι τὸ ὄρος ἱερὸν εἶναι

Μουσῶν Ἐφιάλτην καὶ Ὦτον λέγουσινmiddotrdquo Pausanias IX291 ldquoMen zegt dat Efialtes en Otos de eersten waren die op de Helikon aan de Muzen offerden en de berg gewijd noemden aan de Muzenrdquo

Vaak wordt ook geofferd om de goden te bedanken in dit geval voor een behaalde

overwinning Het verhaal gaat als volgt De Thessalieumlr Epopeus wordt koning van

Sikyon Tijdens zijn regering vallen vijandige troepen van Thebe het land binnen

Epopeus won de veldslag en als dank bouwt hij een tempel voor Athena

ldquoἘπωπεὺς δὲ τὸ μὲν παραυτίκα ἐπινίκια ἔθυε καὶ Ἀθηνᾶς ᾠκοδόμει ναόνrdquo Pausanias II63 ldquoEpopeus offerde dadelijk voor zijn overwinning en bouwde een tempel voor Athenardquo

4332 De ceremonie

De volgende passage speelt zich af in Athene534 Pausanias beschrijft enkele

standbeelden die volgens hem staaltjes zijn van echt vakmanschap Eeacuten van deze

beelden stelt Zeus voor Pausanias voegt er aan toe welke offergewoontes bij dat

beeld horen Dit offer is interessant om van twee redenen Vooreerst gaat het om een

combinatie van een dierlijk en een plantaardig offer Men strooit graan op het altaar en

laat de offerdieren los zodat ze van het graan eten Aangezien het dier eerst het graan

moet opeten worden zowel dier als graan geofferd535 Bovendien maken we hier

kennis met een speciale priester die zelfs een eigen naam had de lsquorunderslachterrsquo

533 Dit voorbeeld vinden we ook terug in Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 en Stratiki 2002 p 91 534 Ook Pirenne-Delforge haalt deze passage aan in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 535 Volgens Burkert houdt dit offer verband met een oude schuldgedachte De dieren moeten gedood worden omdat ze zich te goed doen aan het plantaardige offer Bremmer in Ogden 2007 p 142

116

Nadien brengen de aanwezigen de bijl voor het gerecht omdat dit voorwerp het dier

had gedood Niet de priester maar de bijl was schuldig De functies bij deze

ceremonie lagen dus op voorhand vast Dit oude ritueel vond plaats op het Atheense

festival Dipolieia536

ldquoκαὶ Διός ἐστιν ἄγαλμα τό τε Λ ε ω χ ά ρ ο υ ς καὶ ὁ ὀνομαζόμενος Πολιεύς ᾧ

τὰ καθεστηκότα ἐς τὴν θυσίαν γράφων τὴν ἐπrsquo αὐτοῖς λεγομένην αἰτίαν οὐ

γράφω τοῦ Διὸς τοῦ Πολιέως κριθὰς καταθέντες ἐπὶ τὸν βωμὸν μεμιγμένας

πυροῖς οὐδεμίαν ἔχουσι φυλακήνmiddot ὁ βοῦς δέ ὃν ἐς τὴν θυσίαν ἑτοιμάσαντες

φυλάσσουσιν ἅπτεται τῶν σπερμάτων φοιτῶν ἐπὶ τὸν βωμόν καλοῦσι δέ τινα

τῶν ἱερέων βουφόνον ltὃς κτείνας τὸν βοῦνgt καὶ ταύτῃ τὸν πέλεκυν ῥίψαςmdash

οὕτω γάρ ἐστίν οἱ νόμοςmdash οἴχεται φεύγωνmiddot οἱ δὲ ἅτε τὸν ἄνδρα ὃς ἔδρασε τὸ

ἔργον οὐκ εἰδότες ἐς δίκην ὑπάγουσι τὸν πέλεκυνrdquo Pausanias I244 ldquoEr is ook een standbeeld van Zeus gemaakt door Leochares en de zogenoemde (Zeus) Polieus Ik zal de voorgeschreven methode beschrijven waarop aan hem geofferd wordt zonder de vertelde oorzaak hiervoor neer te pennen Men plaatst op het altaar van Zeus Polieus gerst gemengd met tarwe zonder bewaking Het rund dat ze klaargemaakt hebben voor het offer en bewaken gaat naar het altaar en eet het graan op Men noemt eacuteeacuten van de priesters lthij die het rund doodtgt de lsquorunderslachterrsquo Hij slacht het rund en de bijl hier weggooiend ndash zo is immers de gewoonte ndash vlucht hij weg De anderen brengen de bijl voor het gerecht alsof ze de man die de daad voltrok niet kennenrdquo

Het volgende fragment gaat weer over het offer dat Pausanias zelf brengt aan de

zwarte Demeter in Figalia Hij beschrijft de gewoontes van de lokale bevolking Ook

hier krijgen we te maken met speciale functionarissen bij het offeren

ldquoἱέρεια δέ σφισίν ἐστιν ἡ δρῶσα σὺν δὲ αὐτῇ καὶ τῶν ἱεροθυτῶν καλουμένων

ὁ νεώτατοςmiddot οἱ δέ εἰσι τῶν ἀστῶν τρεῖς ἀριθμόνrdquo Pausanias VIII4212 ldquoZij hebben een priesteres die de riten volbrengt en bij haar is de jongste van de zogenoemde lsquoOfferaarsrsquo Dit zijn drie burgersrdquo

In Olympia beschrijft Pausanias het altaar voor Zeus537 Het werd gemaakt van de as

van de dijbeenderen van de offerdieren Dit altaar is enorm groot De basis van het

altaar of lsquoprothysisrsquo heeft een omtrek van bijna 40 meter Het gedeelte dat op deze

basis staat heeft een omtrek van om en bij de 10 meter Het altaar heeft een totale

hoogte van bijna 7 meter In de vertaling staat dus niet voor niets lsquoklimmenrsquo Men offert

op het laagste deel van het altaar maar verbrandt daarna de dijbeenderen

536 van Straten 1995 p 51 Pausanias heeft het nog eens over dit offer in I2810 Hier benadrukt hij de bijl die voor het gerecht wordt gebracht 537 Deze passage wordt ook vermeld door Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 116

117

bovenaan538 De toegang tot het altaar is beperkt Alleen de vrouwen van Olympia zelf

mogen de basis betreden Op het hogere gedeelte zijn zelfs alleen mannen

toegelaten

Dagelijks wordt daar door de Elieumlrs aan Zeus geofferd Jaarlijks vindt er een speciale

ceremonie plaats Eind maart begin april wordt een nieuw deeg gemaakt om op het

altaar te plaatsen Dit is de taak van de μάντεις Het zijn dus speciaal aangestelde

functionarissen die over het offer waken Dit deeg wordt gemaakt door as te mengen

met water uit de Alfeios een heilige rivier gewijd aan Zeus539 Het belang van de

aanwezigheid van water wordt ook hier weer duidelijk

ldquoτοῦ βωμοῦ δὲ τοῦ ἐν Ὀλυμπίᾳ κρηπῖδος μὲν τῆς πρώτης προθύσεως

καλουμένης πόδες πέντε καὶ εἴκοσι καὶ ἑκατόν ἐστι περίοδος τοῦ δὲ ἐπὶ τῇ

προθύσει περίμετρος ἐπακτοῦ πόδες δύο καὶ τριάκονταmiddot τὸ δὲ ὕψος τοῦ βωμοῦ

τὸ σύμπαν ἐς δύο καὶ εἴκοσιν ἀνήκει πόδας αὐτὰ μὲν δὴ τὰ ἱερεῖα ἐν μέρει τῷ

κάτω τῇ προθύσει καθέστηκεν αὐτοῖς θύειν τοὺς μηροὺς δὲ ἀναφέροντες

ltἐςgt τοῦ βωμοῦ τὸ ὑψηλέστατον καθαγίζουσιν ἐνταῦθα ἀναβασμοὶ δὲ ἐς

μὲν τὴν πρόθυσιν ἀνάγουσιν ἐξ ἑκατέρας τῆς πλευρᾶς λίθου πεποιημένοιmiddot τὸ

δὲ ἀπὸ τῆς προθύσεως ἐς τὸ ἄνω τοῦ βωμοῦ τέφρας παρέχεται ltκαὶgt

ἀναβασμούς ἄχρι μὲν δὴ τῆς προθύσεως ἔστιν ἀναβῆναι καὶ παρθένοις καὶ

ὡσαύτως γυναιξίν ἐπειδὰν τῆς Ὀλυμπίας μὴ ἐξείργωνταιmiddot ἀπὸ τούτου δὲ ἐς

τὸ ἀνωτάτω τοῦ βωμοῦ μόνοις ἔστιν ἀνδράσιν ἀνελθεῖν hellip κατrsquo ἔτος δὲ

ἕκαστον φυλάξαντες οἱ μάντεις τὴν ἐνάτην ἐπὶ δέκα τοῦ Ἐλαφίου μηνὸς

κομίζουσιν ἐκ τοῦ πρυτανείου τὴν τέφραν φυράσαντες δὲ τῷ ὕδατι τοῦ

Ἀλφειοῦ κονιῶσιν οὕτω τὸν βωμόν ὑπὸ δὲ ἄλλου τὴν τέφραν ὕδατος

ποιηθῆναι πηλὸν οὐ μή ποτε ἐγγένηταιmiddotrdquo Pausanias V139-11 ldquoHet eerste onderdeel van het altaar in Olympia prothysis genoemd heeft een omtrek van 125 voet De omtrek van het deel op de prothysis bedraagt 32 voet De totale hoogte van het altaar reikt tot 22 voet Het is de gewoonte de offerdieren zelf te offeren op het laagste deel de prothysis De schenkels echter brengt men naar het hoogste deel van het altaar en verbrandt men daar als offer De treden leiden naar de prothysis en zijn aan beide zijden gemaakt van steen maar die van de prothysis naar het hogere gedeelte van het altaar bestaan uit hete as alsook de treden Tot aan de prothysis mogen ook meisjes en op dezelfde manier vrouwen naar boven gaan wanneer ze niet buitengesloten zijn van Olympia Alleen mannen mogen echter van dit deel naar het hoogste deel van het altaar klimmen hellip Elk jaar waken de zieners over de 19e dag van de maand Elafios en brengen dan de as uit het raadhuis Ze mengen het met water van de Alfeios en strooien dit op het altaar Nooit mag de as met ander water tot een deeg worden gemaaktrdquo

In Plataia vertelt Pausanias ons een mooie legende540 Toen Hera eens boos was op

Zeus en zich in Euboia had teruggetrokken wilde Zeus het goedmaken en ging te

538 Voor het verbranden van de offergaven wordt een speciale term gebruikt καθαγίζω Op deze terminologie zullen we later terugkomen 539 Ook Meuli vermeldt dit gebruik in Meuli 1975 p 945 540 Zie ook Knoepfler en Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 343-374 en p 118

118

rade bij Kithairon de verstandigste van alle mensen Deze raadde de god aan om een

houten beeld van een vrouw te maken en te zeggen dat hij met dit meisje Plataia

genaamd zou trouwen Toen Hera dit te weten kwam haastte ze zich naar Zeus Bij

aankomst merkte ze dat Plataia in werkelijkheid slechts een houten beeld was en dus

werd hun ruzie bijgelegd Omdat men houten beelden lsquodaidalarsquo noemde viert men

vanaf dat moment in Plataia het festival lsquoDaidalarsquo Elk jaar sturen alle steden in de

buurt houten beelden naar Plataia om Zeusrsquo schijnhuwelijk te vieren De beelden

worden naar de top van de berg Kithairon gebracht waar een houten altaar wordt

gebouwd Aangezien het altaar mee opbrandt moet het elke keer opnieuw

opgetrokken worden De afgevaardigden van de buursteden offeren een koe aan Hera

en een stier aan Zeus

Voordat de dieren geofferd worden worden plengoffers gebracht Hierbij worden ze

besprenkeld met wijn en geurwater of wierook Dit was het gangbare gebruik Wat

daarop volgde kwam echter minder voor De offerdieren worden - samen met de

houten beelden - helemaal opgebrand voor de goden Dit noemt men ὁλοκαυτέω541

Dit waren de offers van de steden Particulieren konden nog andere offers brengen

We zien een verschil tussen de offergaven van rijke en arme mensen

ldquoεὐτρέπισται δέ σφισιν ἐπὶ τῇ κορυφῇ τοῦ ὄρους βωμός ποιοῦσι δὲ τρόπῳ

τοιῷδε τὸν βωμόνmiddot ξύλα τετράγωνα ἁρμόζοντες πρὸς ἄλληλα συντιθέασι

κατὰ ταὐτὰ καὶ εἰ λίθων ἐποιοῦντο οἰκοδομίαν ἐξάραντες δὲ ἐς ὕψος

φρύγανα ἐπιφέρουσιν αἱ μὲν δὴ πόλεις καὶ τὰ τέλη θήλειαν θύσαντες τῇ

Ἥρᾳ βοῦν ἕκαστοι καὶ ταῦρον τῷ Διὶ τὰ ἱερεῖα οἴνου καὶ θυμιαμάτων πλήρη

καὶ τὰ δαίδαλα ὁμοῦ καθαγίζουσιν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ ἰδιῶται δὲ ὁπόσα ltδὴgt

θύουσιν οἱ πλούσιοιmiddot τοῖς δὲ οὐχ ὁμοίως δυναμltένοgtις τὰ λεπτότερα τῶν

προβάτων θύειν καθέστηκε καθαγίζειν δὲ τὰ ἱερεῖα ὁμοίως πάντα σὺν δέ

σφισι καὶ αὐτὸν τὸν βωμὸν ἐπιλαβὸν τὸ πῦρ ἐξανήλωσεmiddotrdquo Pausanias IX38 ldquoOp de top van de berg is een altaar voor hen gereedgemaakt Men maakt dit altaar op de volgende wijze Men voegt vierkante stukken hout samen Men plaatst ze naast elkaar alsof ze een huis van steen bouwen Men stapelt het dorre hout in de hoogte en wijdt het met gebeden De steden en hun magistraten offeren elk een koe aan Hera en een stier aan Zeus Ze branden de offerdieren die overdekt zijn met wijn en wierook samen met de daidala op het altaar De rijke burgers offeren wat ze willen De minder welgestelden zijn gewoon om kleiner vee te offeren Alle offerdieren worden samen verbrand Het vuur grijpt ook het altaar zelf aan en verteert het samen met de dierenrdquo

In Aigion staan beelden van Poseidon Herakles Zeus en Athena Deze worden

lsquogoden van Argosrsquo genoemd Ze zouden immers in Argos gemaakt zijn De inwoners

van Aigion echter vertellen een ander verhaal Volgens hen werden de beelden als

borg in Aigion geplaatst De Argiven zouden hen bovendien hebben opgelegd om elke 541 Pausanias hanteert deze term evenwel nooit

119

dag aan deze goden te offeren Omdat de bewoners van Aigion dit niet wilden

bekostigen bedachten ze een list Ze slachtten wel elke dag offerdieren maar aten

deze zelf helemaal op Toen de Argiven de beelden terug wilden vroegen de

inwoners van Aigion een compensatie voor de kosten van het offeren Aangezien de

Argiven dit niet konden vergoeden lieten ze de beelden ter plaatse

Pausanias vertelt ons op een indirecte manier dat offeren duur was Bovendien komen

we te weten dat het niet de gewoonte was om de dieren helemaal zelf op te eten Hij

spreekt immers over een lsquoσόφισμαrsquo of list

ldquoαὐτοὶ δὲ σόφισμα εὑρόντες θύειν μὲν πλεῖστα ὅσα κατευωχουμένοις δὲ τὰ

ἱερεῖα ἐν κοινῷ ἀνάλωμα οὐδὲν ἐς αὐτὰ γίνεσθαιmiddotrdquo Pausanias VII2311 ldquoZe bedachten de list zoveel mogelijk te offeren maar dit kostte hen niets omdat ze zelf in groep de offerdieren opsmuldenrdquo

Elk jaar vierden de vrouwen in Aigila - Lakonia - een festival voor Demeter542 De

Messenieumlrs in oorlog met Sparta wilden van de gelegenheid gebruik maken om de

vrouwen om te brengen maar die waren hen voor Ze doodden vele Messenieumlrs met

de messen en spiesen die ze voor het offer gebruikten De Messeense leider

Aristomenes werd gevangen genomen maar kon ontsnappen met de hulp van een

priesteres die op hem verliefd was

ldquoἀμύνεσθαι τῶν γυναικῶν οὐκ ἄνευ τῆς θεοῦ προαχθεισῶν λαμβάνουσιν οἱ

πολλοὶ τῶν Μεσσηνίων τραύματα μαχαίραις τε αἷς τὰ ἱερεῖα αἱ γυναῖκες

ἔθυον καὶ ὀβελοῖς οἷς τὰ κρέα ἔπειρον ὀπτῶσαιrdquo Pausanias IV171 ldquoDe vrouwen werden door de godin aangezet om zich te verdedigen De meeste Messenieumlrs werden verwond met de messen waarmee de vrouwen de dieren offerden en met de spiesen waarop ze het vlees staken om het te bradenrdquo

In het Arkadische Kynaitha bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Pausanias

beschrijft een merkwaardig offerritueel De mannen van Kynaitha smeren zich in met

glanzend vet om een offerdier aangeduid door Dionysos zelf te halen De reden

hiervoor geeft Pausanias echter niet Belangrijk is ook dat Dionysos zelf zijn offerdier

uitkiest Het offer verloopt dus helemaal naar zijn wens

ldquoτὰ δὲ μάλιστα ἥκοντα ἐς μνήμην Διονύσου ἐστὶν ἐνταῦθα ἱερόν καὶ ἑορτὴν

ὥρᾳ ἄγουσι χειμῶνος ἐν ᾗ λίπα ἀληλιμμένοι ἄνδρες ἐξ ἀγέλης βοῶν ταῦρον

ὃν ἄν σφισιν ἐπὶ νοῦν αὐτὸς ὁ θεὸς ποιήσῃ ἀράμενοι κομίζουσι πρὸς τὸ ἱερόν

θυσία μὲν τοιαύτη σφίσι καθέστηκεmiddotrdquo Pausanias VIII192

542 Deze passage vonden we bij Detienne in Detienne Vernant 1979 p 185

120

ldquoHet meest opvallende hier is een heiligdom voor Dionysos Ze houden in de winter een feest Bij deze gelegenheid nemen de mannen met glanzend vet ingesmeerd een stier uit de kudde runderen De god zelf wijst hen deze aan Ze wijden hem en brengen hem naar het heiligdom Zo zijn ze gewoon te offerenrdquo

Eeacuten van de steden van Lokris is Myonia Deze stad bevindt zich op een berg Hier

staat een altaar voor de Genadige goden543 De offers aan deze goden worden rsquos

nachts gebracht

ldquoνυκτεριναὶ δὲ αἱ θυσίαι θεοῖς τοῖς Μειλιχίοις εἰσὶ καὶ ἀναλῶσαι τὰ κρέα

αὐτόθι πρὶν ἢ ἥλιον ἐπισχεῖν νομίζουσιrdquo Pausanias X388 ldquoMen offert rsquos nachts aan de Genadige goden Ter plekke eet men het vlees op voordat de zon opkomtrdquo

De Messenieumlrs voerden vele jaren oorlog tegen de Lakedaimonieumlrs die Messene

wilden bezetten Toen Korinthe hulptroepen stuurde naar de Lakedaimonieumlrs zag

Aristomenes de Messeense leider zijn kans schoon en voerde rsquos nachts een

verrassingsaanval Hij vermoordde honderden Korinthieumlrs Om dit te gedenken bracht

hij een speciaal dankoffer lsquohet offer voor de 100 gedode vijandenrsquo Het was immers de

gewoonte onder de Messenieumlrs om dit offer te brengen als ze vele vijanden hadden

gedood Bepaalde types van offers krijgen dus een eigen naam

ldquoἔθυσε δὲ καὶ τῷ Διὶ τῷ Ἰθωμάτᾳ τὴν θυσίαν ἣν ἑκατομφόνια ὀνομάζουσιν

αὕτη δὲ καθεστήκει μὲν ἐκ παλαιοτάτου θύειν δὲ αὐτὴν Μεσσηνίων

ἐνομίζετο ὁπόσοι πολεμίους ἄνδρας κατεργάσαιντο ἑκατόνrdquo Pausanias IV193 ldquoHij bracht ook een offer aan Zeus van Ithome Dit offer wordt lsquooffer voor de 100 gedode vijandenrsquo genoemd Dit was een zeer oude gewoonte Alle Messenieumlrs die 100 vijanden hadden gedood waren gewoon dit offer te brengenrdquo

In Athene staat een standbeeld van Frixos Nadat deze door een ram was gered

offerde hij het dier aan de goden Pausanias vertelt dat Frixos de dijbeenderen

afsneed en ze opbrandde lsquozoals het de gewoonte was dat de Grieken dedenrsquo

ldquoτοὺς μηροὺς κατὰ νόμον ἐκτεμὼν τὸν Ἑλλήνων ἐς αὐτοὺς καιομένους ὁρᾷrdquo Pausanias I242 ldquoHij (Frixos) sneed naar gewoonte van de Grieken de dijbeenderen eruit en keek ernaar terwijl ze branddenrdquo

543

Μειλίχιος is een epitheton dat gebruikt wordt voor Zeus maar ook voor andere goden Het betekent lsquode genadigersquo of de lsquoverzoenendersquo

121

Op de Altis in Olympia is ook een speciale plaats gewijd aan Pelops Zoals de

Olympieumlrs immers onder de goden het meest Zeus vereren zo is Pelops de

belangrijkste onder de helden voor hen Dit heiligdom voor Pelops werd volgens de

traditie gebouwd door Herakles een afstammeling van de held Pelops Hij offerde ook

voor het eerst aan Pelops in een kuil Pelops was een held Het is dus normaal dat

aan hem geofferd werd in een kuil een βόθρος544 Vooral in de Romeinse periode was

het populair om te offeren aan helden in een put545 Op dit moment werd het een topos

dat het geofferde bloed de aarde zou indringen om de doden in de onderwereld te

bereiken

Pausanias vertelt dat ook in zijn tijd nog elk jaar aan Pelops geofferd wordt Het

offerdier is een zwarte ram Ook deze keuze van offerdier wijst erop dat het niet gaat

over een offer aan de Olympische goden Zij hebben immers vaker witte offerdieren

Hoewel het ook niet de gewoonte is om van het vlees te eten lezen we toch θύω

Bijna al het vlees wordt aan de goden geschonken Enkel de nek is voorbehouden

voor de lsquohoutmanrsquo de persoon die instaat voor de toevoer van hout We komen dus te

weten wie zorgde voor het hout voor de offers Blijkbaar bestond hier al een speciale

functionaris voor

ldquoτοῦτο ἀπονεῖμαι τῷ Πέλοπι Ἡρακλῆς ὁ Ἀμφιτρύωνος λέγεταιmiddot τέταρτος γὰρ

δὴ ἀπόγονος καὶ οὗτος ἦν Πέλοπος λέγεται δὲ καὶ ὡς ἔθυσεν ἐς τὸν βόθρον

τῷ Πέλοπι θύουσι δὲ αὐτῷ καὶ νῦν ἔτι οἱ κατὰ ἔτος τὰς ἀρχὰς ἔχοντεςmiddot τὸ δὲ

ἱερεῖόν ἐστι κριὸς μέλας ἀπὸ ταύτης οὐ γίνεται τῷ μάντει μοῖρα τῆς θυσίας

τράχηλον δὲ μόνον δίδοσθαι τοῦ κριοῦ καθέστηκε τῷ ὀνομαζομένῳ ξυλεῖ

ἔστι δὲ ὁ ξυλεὺς ἐκ τῶν οἰκετῶν τοῦ Διός ἔργον δὲ αὐτῷ πρόσκειται τὰ ἐς τὰς

θυσίας ξύλα τεταγμένου λήμματος καὶ πόλεσι παρέχειν καὶ ἀνδρὶ ἰδιώτῃmiddot τὰ

δὲ λεύκης μόνης ξύλα καὶ ἄλλου δένδρου ἐστὶν οὐδενόςmiddot ὃς δrsquo ἂν ἢ αὐτῶν

Ἠλείων ἢ ξένων τοῦ θυομένου τῷ Πέλοπι ἱερείου φάγῃ τῶν κρεῶν οὐκ ἔστιν

οἱ ἐσελθεῖν παρὰ τὸν Δία τὸ δὲ αὐτὸ καὶ ἐν τῇ Περγάμῳ τῇ ὑπὲρ ποταμοῦ

Καΐκου πεπόνθασιν οἱ τῷ Τηλέφῳ θύοντεςmiddot ἔστι γὰρ δὴ οὐδὲ τούτοις ἀναβῆναι

πρὸ λουτροῦ παρὰ τὸν Ἀσκληπιόνrdquo Pausanias V132-3 ldquoMen vertelt dat Herakles de zoon van Amfitryon dit heeft toebedeeld aan Pelops Deze was immers een achterachterkleinzoon van Pelops Men vertelt ook dat hij aan Pelops offerde in een kuil Ook nu nog offeren de magistraten van dat jaar aan hem Het offerdier is een zwarte ram Geen enkel deel van dat offer gaat naar de ziener Het is de gewoonte om alleen de nek van de ram te geven aan de zogenoemde lsquoHoutmanrsquo De Houtman is eacuteeacuten van de dienaars van Zeus Zijn job bestaat erin hout voor offers van een vastgestelde waarde te geven aan steden en particulieren Alleen het hout van de witte populier is toegestaan en van geen

544 Parker geeft deze passage als voorbeeld om zijn stelling te illustreren dat soms wordt geofferd aan helden in een put waarna het vlees wordt opgegeten Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 42 We moeten echter wel bedenken dat Pausanias zelf schrijft dat mensen die van het vlees hadden gegeten niet binnen mochten in de tempel Het leek dus toch niet zo aanvaard te zijn 545 Ekroth 2002 p 72

122

andere boom Wie van de Elieumlrs zelf of van de vreemden eet van het vlees van het dier dat geofferd is aan Pelops mag niet binnen in de tempel van Zeus Ditzelfde ondergaan ook de mensen die offeren aan Telefos in Pergamon bij de rivier Kaikos Ook zij mogen niet omhoog gaan naar de tempel van Asklepios voordat ze zich gebaad hebbenrdquo

Dichtbij Oropios staat het heiligdom voor Amfiaros Dit was een mens die in deze

streek later als god werd vereerd546 Hij heeft daar een altaar waarop ook nog vele

andere goden staan afgebeeld Amfiaros had zich blijkbaar ontpopt tot orakelgod

Alleen gebeurde het raadplegen van dit lsquoorakelrsquo op een speciale manier via een

droom Het offer was hier essentieel Zonder de reiniging en het brengen van het offer

zou men immers geen raad krijgen Na het offeren van een ram legde men zich neer

om te wachten op een droom

ldquoδοκῶ δὲ Ἀμφιάραον ὀνειράτων διακρίσει μάλιστα προltσgtκεῖσθαιmiddot δῆλος δέ

ἡνίκα ἐνομίσθη θεός διrsquo ὀνειράτων μαντικὴν καταστησάμενος καὶ πρῶτον

μὲν καθήρασθαι νομίζουσιν ὅστις ἦλθεν Ἀμφιαράῳ χρησόμενοςmiddot ἔστι δὲ

καθάρσιον τῷ θεῷ θύειν θύουσι δὲ καὶ αὐτῷ καὶ πᾶσιν ὅσοις ἐστὶν ἐπὶ τῷ

ltβωμῷgt τὰ ὀνόματαmiddot προεξειργασμένων δὲ τούτων κριὸν θύσαντες καὶ τὸ

δέρμα ὑποστρωσάμενοι καθεύδουσιν ἀναμένοντες δήλωσιν ὀνείρατοςrdquo Pausanias I345 ldquoIk meen dat Amfiaraos zich het meest bezighield met het uitleggen van dromen Het is duidelijk dat wanneer hij als god beschouwd werd hij een orakel instelde via dromen Al wie naar Amfiaraos komt om zijn orakelspraak te raadplegen moet zich eerst zuiveren Het reinigen bestaat uit offeren aan de god Ze offeren aan hem en aan allen die hun naam op het altaar hebben staan Wanneer dit alles is gedaan offeren ze een ram en leggen ze zich op de huid om te slapen Men wacht tot alles duidelijk wordt in een droomrdquo

Lupu wijdde een artikel aan dit offerritueel in het heiligdom van Amfiaros547 Hij

baseerde zich hiervoor op een tekstfragment uit de 4e eeuw vC dat recent werd

ontdekt lsquoI Oropos 287rsquo Dit fragment toont aan dat de regels voor het offeren in de 4e

eeuw vC flexibeler waren dan wat Pausanias schrijft

Op een votiefrelieumlf staat het offeren van een varken en een schaap afgebeeld

Waarschijnlijk beeldt dit relieumlf een offer aan Amfiaros uit Het varken werd wellicht

geofferd om zich te zuiveren Daarna werd het schaap geofferd aan de belangrijkste

god Amfiaros We hebben dus te maken met een dubbel offer Waarschijnlijk werd er

de voorkeur gegeven aan het offeren van een ram maar kon men in de praktijk

kiezen

546 Stratiki 2002 p 78 547 Lupu 2003 p 321-340

123

Het heiligdom voor Amfiaros werd gesticht in de late 5e eeuw Een eeuw later was de

tempel al zeer populair waardoor er meer regels moesten opgesteld worden om de

bezoekers te informeren

Hoewel Lupu tot de conclusie komt dat het offeren aan Amfiaros in de 4e eeuw redelijk

flexibel gebeurde benadrukt hij toch dat dit niet impilceert dat Pausanias verkeerd

was Het is mogelijk dat er mettertijd meer nood was aan regulering en dat in

Pausaniasrsquo tijd de normen al strikter waren

4333 De offerdieren

We bevinden ons in Athena Hier staat het standbeeld van een rund Dit dier wordt

gevoerd lsquoals ging het naar een offerrsquo We kunnen dus veronderstellen dat dit bronzen

rund versierd was zoals dat de gewoonte was bij offerdieren die naar het altaar

werden geleid Zoals we reeds zagen werden ze getooid met στέμματα

ldquoπρὸ τοῦ ναοῦ τοῦδε ἔνθα καὶ τοῦ Τριπτολέμου τὸ ἄγαλμα ἔστι βοῦς χαλκοῦς

οἷα ἐς θυσίαν ἀγόμενοςrdquo Pausanias I144 ldquoVoacuteoacuter de tempel daar waar zich ook een beeld van Triptolemos bevindt staat een bronzen rund dat gevoerd wordt als ging het naar het offerrdquo

In Tithorea wordt twee keer per jaar een festival voor Isis gehouden Enkel de mensen

die door Isis zelf via een droom werden uitgenodigd mogen het heiligdom betreden

Op de laatste dag wordt er geofferd We zien een verschil in de offergaven van rijken

en armen Zo kennen we meteen de waarde van de offerdieren Runderen en herten

zijn blijkbaar meer waard dan ganzen en gevogelte Schapen varkens of geiten

worden niet geofferd Hier geeft Pausanias ons evenwel geen reden voor De

offerdieren worden gemummificeerd Dit heeft waarschijnlijk te maken met de

Egyptische afkomst van Isis

ldquoμετὰ δὲ μεσοῦσαν τὴν ἡμέραν τρέπονται πρὸς θυσίαν θύουσι δὲ καὶ βοῦς

καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας

καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot οἰσὶ δὲ ἐς τὴν θυσίαν οὐ νομίζουσιν οὐδὲ ὑσὶ

χρῆσθαι καὶ αἰξίν hellip καθελίξαι δεῖ σφᾶς τὰ ἱερεῖα λίνου τελαμῶσιν ἢ βύσσουmiddot

τρόπος δὲ τῆς σκευασίας ἐστὶν ὁ Αἰγύπτιοςrdquo Pausanias X3216 ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo

124

In Patrai de Romeinse kolonie staat een heiligdom voor Artemis Lafria548 Zowel haar

bijnaam als haar beeld komen van elders We zagen immers dat vele Griekse steden

en heiligdommen door de Romeinen geplunderd werden Toen Kalydon in Aitolia

vernield werd door Augustus werd het beeld van Lafria overgebracht naar Patrai Elk

jaar wordt hier een festival gehouden ter ere van Artemis

Pausanias vertelt dit verhaal hier omdat deze manier van offeren uitzonderlijk is Hout

wordt op het altaar gestapeld en de dag erna worden offers gebracht Dit zijn

staatsoffers maar ook veel gewone mensen komen dit offer aanschouwen De

offerdieren worden levend in het vuur geworpen Daarna worden ze allemaal samen

opgebrand De dieren die proberen te ontsnappen worden weer in het vuur gegooid

De kern van dit offer is eigen aan het Griekse offeridee de vrijwilligheid van de

offerdieren Men wilde dat de dieren uit eigen beweging naar het altaar gingen De

beste manier om deze bereidwilligheid te testen is natuurlijk door ze levend op het

altaar te leggen

Ook krijgen we weer een opsomming van de mogelijke slachtoffers voor het offer

ldquoἄγουσι δὲ καὶ Λάφρια ἑορτὴν τῇ Ἀρτέμιδι οἱ Πατρεῖς ἀνὰ πᾶν ἔτος ἐν ᾗ

τρόπος ἐπιχώριος θυσίας ἐστὶν αὐτοῖς περὶ μὲν τὸν βωμὸν ἐν κύκλῳ ξύλα

ἱστᾶσιν ἔτι χλωρὰ καὶ ἐς ἑκκαίδεκα ἕκαστον πήχειςmiddot ἐντὸς δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὰ

αὐότατά σφισι τῶν ξύλων κεῖται μηχανῶνται δὲ ὑπὸ τὸν καιρὸν τῆς ἑορτῆς

καὶ ἄνοδον ἐπὶ τὸν βωμὸν λειοτέραν ἐπιφέροντες γῆν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τοὺς

ἀναβασμούς hellip ἐσβάλλουσι γὰρ ζῶντας ἐς τὸν βωμὸν ὄρνιθάς τε τοὺς

ἐδωδίμους καὶ ἱερεῖα ὁμοίως ἅπαντα ἔτι δὲ ὗς ἀγρίους καὶ ἐλάφους τε καὶ

δορκάδας οἱ δὲ καὶ λύκων καὶ ἄρκτων σκύμνους οἱ δὲ καὶ τὰ τέλεια τῶν

θηρίωνmiddot κατατιθέασι δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν καὶ δένδρων καρπὸν τῶν ἡμέρων τὸ δὲ

ἀπὸ τούτου πῦρ ἐνιᾶσιν ἐς τὰ ξύλα ἐνταῦθά που καὶ ἄρκτον καὶ ἄλλο τι

ἐθεασάμην τῶν ζῴων τὰ μὲν ὑπὸ τὴν πρώτην ὁρμὴν τοῦ πυρὸς βιαζόμενα ἐς

τὸ ἐκτός τὰ δὲ καὶ ἐκφεύγοντα ὑπὸ ἰσχύοςmiddot ταῦτα οἱ ἐμβαλόντες ἐπανάγουσιν

αὖθις ἐς τὴν πυράν τρωθῆναι δὲ οὐδένα ὑπὸ ltτῶνgt θηρίων μνημονεύουσινrdquo Pausanias VII1811-13 ldquoDe inwoners van Patrai vieren elk jaar het festival Lafria voor Artemis waarop ze een eigen gebruik hebben voor het offer Rondom het altaar stellen ze in een cirkel hout op dat nog groen is elk 16 el lang Binnen de cirkel liggen op het altaar de droogste stukken hout Juist voor het begin van het feest maken ze een klein opstapje naar het altaar door aarde op de treden van het altaar te brengen hellip De mensen werpen immers op het altaar levende eetbare vogels en alle gelijksoortige offerdieren Er zijn ook wilden zwijnen herten en gazellen Sommigen brengen jonge wolven en beren anderen volwassen wilde dieren Ze plaatsen op het altaar ook vruchten van veredelde bomen Daarna steken ze het hout in brand Dan heb ik een beer of een ander dier gezien sommige zich naar buiten wringend bij de eerste vlammen andere ontvluchtten ook echt door hun kracht Zij die hen erin smeten leidden hen opnieuw naar het vuur Er is geen melding van iemand die gewond werd door de beestenrdquo

548 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 117 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou (ed) Kernos 2006 p 114 ev

125

Pirenne-Delforge heeft in een artikel aan de hand van dit offer aangetoond dat we

steeds voorzichtig moeten omspringen met de authenticiteit van offergebruiken549

Pausanias schrijft dat dit ritueel lsquoἐπιχώριοςrsquo is Bedoelt hij daarmee dat het een lokaal

gebruik is of speciaal Aangezien Patrai een relatief recente Romeinse kolonie is

kunnen we ons afvragen of dit een oud offergebruik is Volgens Pirenne-Delforge zijn

er drie mogelijke antwoorden Het is een oud ritueel uit Kalydon dat samen met het

beeld getransporteerd werd Het kan ook een oud ritueel voor Artemis Lafria zijn uit

Patrai dat Augustus opnieuw instelde Een laatste hypothese stelt dat een dergelijk

ritueel al in het oude Patrai aanwezig was voor Artemis Triklaria Later zou dit

offergebruik dan getransplanteerd zijn naar de cultus voor Artemis Lafria Deze laatste

hypothese lijkt de meest aannemelijke550 Waarschijnlijk hield dit speciale offerritueel

ook verband met de Romeinse voorkeur voor spectakel Misschien was dit ritueel zelfs

verbonden aan de keizerscultus

Elk jaar in de zomer wordt in Hermione een festival gehouden voor Demeter

Chtonia551 In een processie worden ongetemde runderen naar de tempel gevoerd

Wanneer ze binnen zijn aangekomen worden de deuren gesloten en takelen vier

oude vrouwen de dieren toe Vier koeien ondergaan dit lot Bovendien is er een

andere speciale gewoonte alle koeien moeten naar dezelfde kant omvallen

Pausanias vertelt deze gewoontes zonder hiervoor redenen aan te geven Dit is

omwille van verschillende redenen een speciaal offer Het is immers niet normaal dat

oude vrouwen een functie hebben bij het offeren552 Meestal mogen zij alleen

toekijken Alleen mannen is het toegelaten het offermes te hanteren Daarom

gebruiken de vrouwen hier ook geen messen maar sikkels Wanneer vrouwen toch

deelnemen zijn dat meestal jonge meisjes Bovendien gaat het over ongetemde

runderen βοῦν ὑβρίζουσαν ἔτι ὑπὸ ἀγριότητος Normaal waren de offerdieren altijd

gedomesticeerd Ook het feit dat het doden van het rund in een afgesloten ruimte

gebeurt is bijzonder Meestal is het offer immers openbaar en kan iedereen zien hoe

het dier gekeeld wordt

ldquoτέσσαρες δὲ ἔνδον ὑπολειπόμεναι γρᾶες αὗται τὴν βοῦν εἰσιν αἱ

κατεργαζόμεναιmiddot δρεπάνῳ γὰρ ἥτις ἂν τύχῃ τὴν φάρυγγα ὑπέτεμε τῆς βοός

549 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111-129 550 Voor argumenten zie Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 118-122 551 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 128 552 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 189-190 en p 205-207

126

μετὰ δὲ αἱ θύραι τε ἠνοίχθησαν καὶ προσελαύνουσιν οἷς ἐπιτέτακται βοῦν [δὲ]

δευτέραν καὶ τρίτην ἐπὶ ταύτῃ καὶ ἄλλην τετάρτην κατεργάζονταί τε δὴ

πάσας κατὰ ταὐτὰ αἱ γρᾶες καὶ τόδε ἄλλο πρόσκειται τῇ θυσίᾳ θαῦμαmiddot ἐφrsquo

ἥντινα γὰρ ἂν πέσῃ τῶν πλευρῶν ἡ πρώτη βοῦς ἀνάγκη πεσεῖν καὶ πάσας

θυσία μὲν δρᾶται τοῖς Ἑρμιονεῦσι τὸν εἰρημένον τρόπονmiddotrdquo Pausanias II357-8 ldquoVier oude vrouwen die binnen zijn achtergebleven takelen het rund toe Al wie de kans krijgt snijdt immers de keel van het rund door met een sikkel Daarna worden de deuren geopend en zij die daarvoor zijn aangesteld drijven een tweede koe verder en daarna een derde en nog een vierde De oude vrouwen takelen ze allemaal op dezelfde wijze toe Er is een ander merkwaardig feit aan het offer Naar welke kant namelijk de eerst koe valt naar die kant moeten ze allemaal vallen Het offer wordt door de Hermionieumlrs op de vertelde wijze voltrokkenrdquo

In Sparta bevindt zich een plaats die men lsquoPlatanistasrsquo noemt Op dit terrein dat door

water omgeven is houden de jongeren hun vechtwedstrijden Deze jongeren hebben

de gewoonte voor elke wedstijd met puppyrsquos te offeren in het Foibaion een heiligdom

dat buiten de stad ligt Pausanias vertelt ons dat dit offer uitzonderlijk is Hij kent

immers slechts eacuteeacuten andere plaats waar puppyrsquos geofferd worden Dit offerdier wordt

niet willekeurig gekozen Voor Ares die hier Enyalios genoemd wordt wordt een

lsquoweerbaarrsquo dier geofferd De god en het dier moeten dus een eigenschap gemeen

hebben We krijgen ook weer te maken met een nachtelijke ceremonie

ldquoκαὶ τάδε ἄλλα τοῖς ἐφήβοις δρώμενά ἐστιmiddot θύουσι πρὸ τῆς μάχης ἐν τῷ

Φοιβαίῳmiddot τὸ δὲ Φοιβαῖόν ἐστιν ἐκτὸς τῆς πόλεως Θεράπνης οὐ πολὺ

ἀφεστηκός ἐνταῦθα ἑκατέρα μοῖρα τῶν ἐφήβων σκύλακα κυνὸς τῷ

Ἐνυαλίῳ θύουσι θεῶν τῷ ἀλκιμωτάτῳ κρίνοντες ἱερεῖον κατὰ γνώμην εἶναι

τὸ ἀλκιμώτατον ζῷον τῶν ἡμέρων κυνὸς δὲ σκύλακας οὐδένας ἄλλους οἶδα

Ἑλλήνων νομίζοντας θύειν ὅτι μὴ Κολοφωνίουςmiddot θύουσι γὰρ καὶ Κολοφώνιοι

μέλαιναν τῇ Ἐνοδίῳ σκύλακα νυκτεριναὶ δὲ ἥ τε Κολοφωνίων θυσία καὶ τῶν

ἐν Λακεδαίμονι ἐφήβων καθεστήκασιν ἐπὶ δὲ τῇ θυσίᾳ κάπρους ἠθάδας οἱ

ἔφηβοι συμβάλλουσι μαχουμένουςmiddot ὁποτέρων δrsquo ἂν ὁ κάπρος τύχῃ νικῶν

[ἐστιν] ἐν τῷ Πλατανιστᾷ κρατῆσαι τούτους ὡς τὰ πλείω συμβαίνει τοσάδε

μὲν δρῶσιν ἐν τῷ Φοιβαίῳmiddotrdquo Pausanias III149-10 ldquoOok deze andere dingen worden gedaan door de jongens Ze offeren voor de wedstrijd in het Foibaion Het Foibaion ligt buiten de stad niet ver van Therapne Daar offert elk groepje jongens een puppy aan Enyalios omdat ze menen dat het meest weerbare van de huisdieren past voor de meest weerbare der goden Ik ken geen andere Grieken die gewoon zijn puppyrsquos te offeren buiten de Kolofonieumlrs Zij offeren immers een zwart teefje aan Enodios Het offer van de Kolofonieumlrs en dat van de jongeren in Sparta vindt rsquos nachts plaats Bij het offer brengen de jongens getemde zwijnen samen om te vechten Wiens zwijn toevallig wint wint gewoonlijk in de Platanistas Zulke dingen doen ze in Foibaionrdquo

127

De volgende passage is interessant om een zicht te krijgen op het geslacht van de

offerdieren553 Pausanias vertelt dat de Charadros een rivier in Achaiumla speciale

krachten heeft De dieren die uit deze rivier drinken in de lente zullen mannelijke

jongen baren De herders laten daarom de koeien bij deze rivier achter Voor de offers

zijn immers stieren het meest geschikt De andere diersoorten worden van de

Charadros weggehouden omdat men van hun soort liever wijfjes offert

ldquoταύτας δὲ αὐτοῦ καταλείπουσιν ἐπὶ τῷ ποταμῷ διότι καὶ πρὸς θυσίας οἱ

ταῦροί σφισι καὶ ἐς τὰ ἔργα ἐπιτηδειότεροι θηλειῶν βοῶν εἰσιν ἐπὶ δὲ τοῖς

ἄλλοις κτήνεσι τὸ θῆλυ ἐπὶ πλέον τετίμηταιrdquo Pausanias VII2211 ldquoDeze (de koeien) liet men daar achter bij de rivier omdat stieren voor hen bij de offers en in het werk geschikter zijn dan koeien Als het over ander vee gaat wordt het wijfje meer gewaardeerdrdquo

4334 Plantaardige offers

Pausanias heeft alle altaren voor de goden in Olympia beschreven Daarna beschrijft

hij de wijze van offeren Die rust op een lange traditie Naast informatie over

verschillende functionarissen bij het offer komen we ook iets meer te weten over het

verloop van een plantaardig offer Pausanias vertelt dat dit lsquoἀρχαῖόν τινα τρόπονrsquo

gebeurt Waaruit bestond die oude gewoonte dan Wierook honing en olijftakjes

worden op het altaar gelegd Bij dit plantaardige offer lijkt het plengen lsquoσπένδεινrsquo een

grote rol te spelen Niet aan alle goden mag met wijn geofferd worden

In deze passage komen enkele specifieke offertermen voor Λιβανωτός is wierook die

gebruikt wordt om te offeren554 Θυμιάω is het verbranden van de offergaven555 Een

priester noemt men θεηκόλος Dit is de enige plaats in de Perieumlgesis waar deze term

voorkomt Ook σπονδόφορος of de persoon die de offers draagt komt alleen hier

voor De term voor plengen tenslotte σπένδω komen we vaak tegen556

ldquo ἑκάστου δὲ ἅπαξ τοῦ μηνὸς θύουσιν ἐπὶ πάντων Ἠλεῖοι τῶν κατειλεγμένων

βωμῶν θύουσι δὲ ἀρχαῖόν τινα τρόπονmiddot λιβανωτὸν γὰρ ὁμοῦ πυροῖς

μεμαγμένοις μέλιτι θυμιῶσιν ἐπὶ τῶν βωμῶν τιθέασι δὲ καὶ κλῶνας ἐλαίας

ἐπrsquo αὐτῶν καὶ οἴνῳ χρῶνται σπονδῇ μόναις δὲ ταῖς Νύμφαις οὐ νομίζουσιν

553 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 554 We vinden deze term slechts op eacuteeacuten andere plaats terug in de Perieumlgesis in VII223 555 Pausanias gebruikt deze term nog twee keer in VII2112 en VII223 556 Σπένδειν V1510 σπένδεσθαι VIII494 σπένδουσι V1511 σπένδουσιν V1512 σπονσαῖς IV148 V1511 σπονδάς II125 σπονδῇ II114 V1510

128

οἶνον οὐδὲ ταῖς Δεσποίναις σπένδειν οὐδὲ ἐπὶ τῷ βωμῷ τῷ κοινῷ πάντων

θεῶν μέλει δὲ τὰ ἐς θυσίας θεηκόλῳ τε ὃς ἐπὶ μηνὶ ἑκάστῳ τὴν τιμὴν ἔχει

καὶ μάντεσι καὶ σπονδοφόροις ἔτι δὲ ἐξηγητῇ τε καὶ αὐλητῇ καὶ τῷ ξυλεῖmiddot

ὁπόσα δὲ ἐπὶ ταῖς σπονδαῖς λέγειν σφίσιν ἐν τῷ πρυτανείῳ καθέστηκεν ἢ καὶ

ὕμνους ὁποίους ᾄδουσιν οὔ με ἦν εἰκὸς ἐπεισαγαγέσθαι καὶ ταῦτα ἐς τὸν

λόγον θεοῖς δὲ οὐ τοῖς Ἑλληνικοῖς μόνον ἀλλὰ καὶ τῷ ἐν Λιβύῃ σπένδουσι καὶ

Ἥρᾳ τε Ἀμμωνίᾳ καὶ Παράμμωνιmiddot Ἑρμοῦ δὲ ἐπίκλησίς ἐστιν ὁ Παράμμων hellip middot

Ἠλεῖοι δὲ καὶ ἥρωσι καὶ γυναιξὶ σπένδουσιν ἡρώων ὅσοι τε ἐν τῇ χώρᾳ τῇ

Ἠλείᾳ καὶ ὅσοι παρὰ Αἰτωλοῖς τιμὰς ἔχουσινrdquo Pausanias V1510-12 ldquoElke maand offeren de Eleieumlrs op alle altaren die ik beschreven heb Ze offeren op een oude wijze Ze branden immers op het altaar wierook samen met vuur gemengd met honing Ze plaatsen er ook takjes van de olijfboom en gebruiken wijn om te plengen Alleen voor de Nymfen en de Meesteressen is het niet de gewoonte om met wijn te plengen en ook niet op het altaar dat gemeenschappelijk is voor alle goden Een priester zorgt voor het offer Hij houdt deze eer gedurende eacuteeacuten maand Ook zieners en plengdragers zorgen voor de ceremonie alsook een gids een fluitspeler en een man die voor het hout zorgt Het past me niet wat ze gewoonlijk zeggen bij het plengen in het raadhuis of welke hymnen ze zingen ook te introduceren in mijn verhaal Ze plengen niet alleen voor de Griekse goden maar ook voor de godheid in Libieuml en voor Hera Ammonia en voor Parammon Parammon is de bijnaam voor Hermes hellip De Elieumlrs plengen ook voor de helden en de vrouwen van de helden die in Elis of bij de Aitolieumlrs geeumlerd wordenrdquo

In Eleusis staan tempels voor Triptolemos Artemis en Poseidon Triptolemos zou ndash

door toedoen van Demeter ndash de landbouw hebben geiumlntroduceerd in Griekenland

Pausanias vertelt dat de vlakte Rarion als eerste werd bezaaid Plantaardige offers

houden dus vaak verband met de natuur Om de goden te danken voor het schenken

van de landbouw worden nog steeds offers gebracht met landbouwproducten

ldquoτὸ δὲ πεδίον τὸ Ῥάριον σπαρῆναι πρῶτον λέγουσι καὶ πρῶτον αὐξῆσαι

καρπούς καὶ διὰ τοῦτο οὐλαῖς ἐξ αὐτοῦ χρῆσθαί σφισι καὶ ποιεῖσθαι

πέμματα ἐς τὰς θυσίας καθέστηκενrdquo Pausanias I386 ldquoMen zegt dat de vlakte Rarion als eerste bezaaid werd en als eerste gewassen produceerde Daarom is het voor hen de gewoonte te offeren met gerst van daar en koekjes die ermee zijn gemaaktrdquo

In Megara bevindt zich het graf van Tereus Hij verkrachtte zijn schoonzus Filomena

waarop haar zus Procne hun zoon Itys vermoordde en aan Tereus te eten gaf Toen

Tereus dit te weten kwam pleegde hij zelfmoord Hij werd begraven in Megara en elk

jaar wordt aan hem geofferd op een zeer uitzonderlijke manier zonder bloed en zelfs

zonder landbouwproducten met kiezelsteentjes Detienne toonde aan dat

graankorrels bij offers soms symbolisch vervangen worden door steentjes557 Dit kan

ook hier het geval zijn

557 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19

129

ldquoκαὶ ὁ μὲν ἐτελεύτησεν ἐν τοῖς Μεγάροις αὐτοχειρίᾳ καί οἱ τάφον αὐτίκα

ἔχωσαν καὶ θύουσιν ἀνὰ πᾶν ἔτος ψηφῖσιν ἐν τῇ θυσίᾳ ἀντὶ οὐλῶν χρώμενοιrdquo Pausanias I419 ldquoHij (Tereus) pleegde zelfmoord in Megara Deze mensen wierpen voor hem een graf op en offeren elk jaar Ze gebruiken kiezelsteentjes voor het offer in plaats van gerstrdquo

Het volgende uittreksel bespraken we reeds bij de offergewoontes van Pausanias zelf

We herhalen ze hier toch even omdat de inhoud van een plantaardig offer bescheven

wordt

Pausanias heeft het hier over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat

Lykaon een tijdgenoot was van Kekrops maar dat ze inzake religie niet even wijs

waren Kekrops stelde plantaardige offers in Het offeren van koekjes was dus een

bewuste keuze van Kekrops Hij weigerde levende wezens te slachten ter ere van de

goden

ldquoὁ μὲν γὰρ Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων

μὲν ἠξίωσεν οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ

πελάνους καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII23 ldquoHij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

4335 Mensenoffers

Wanneer we de vorige passage verder lezen stuiten we op het volgende Lykaon

offert een baby aan Zeus Meteen na dit offer verandert hij in een wolf Het is duidelijk

dat Pausanias huiverachtig staat tegenover mensenoffers Dit - zeer onwaarschijnlijke

- verhaal lijkt hij immers te geloven terwijl hij zovele andere legendes in twijfel trekt558

Het lijkt voor hem onmogelijk dat de goden van de mensen verwachten dat ze hun

eigen kinderen offeren559

ldquoΛυκάων δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν τοῦ Λυκαίου Διὸς βρέφος ἤνεγκεν ἀνθρώπου καὶ

ἔθυσε τὸ βρέφος καὶ ἔσπεισεν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὸ αἷμα καὶ αὐτὸν αὐτίκα ἐπὶ τῇ

θυσίᾳ γενέσθαι λύκον φασὶν ἀντὶ ἀνθρώπουrdquo Pausanias VIII23

558

Pausanias lijkt zich wel te distantieumlren door het gebruik van φασίν Toch zijn er verschillende passages in de Perieumlgesis waarin hij uitdrukkelijk zegt dat hij een verhaal niet gelooft Hier doet hij dat niet 559

Er bestaat ook een mythe die vertelt dat Lykaon om Zeusrsquo alwetendheid te testen een mens in stukken zou hebben gehakt en aan Zeus hebben voorgeschoteld Om Lykaon te straffen doodde Zeus hem en zijn zoon Daarnaast wordt Lykaon ook steeds genoemd in verband met de weerwolfmythe DNP 7 p554-555

130

ldquoLykaon echter bracht op het altaar van Zeus Lykaios een menselijke baby Hij offerde het kindje en goot het bloed uit over het altaar Men zegt dat hij meteen na het offer van mens veranderde in een wolfrdquo

In Patrai bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Kalydon Het beeld is immers

afkomstig van Kalydon560 Koresos een priester voor Dionysos was verliefd op

Kalliroeuml Zij beantwoordde zijn liefde echter niet Daarom richtte Koresos zich tot

Dionysos Deze god bracht daarop alle inwoners buiten zinnen Om een einde te

stellen aan deze waanzin moest Koresos in opdracht van het orakel van Dodona

Kalliroeuml offeren of iemand anders die zich vrijwillig aanbood Het meisje wordt naar

het altaar geleid ἱερείου τρόπον Wat houdt dit in Waarschijnlijk werd ze op dezelfde

manier gedecoreerd als de offerdieren misschien ook vastgebonden Toen Koresos

op het punt stond om het meisje te offeren bedacht hij zich en pleegde zelfmoord

Toen Kalliroeuml zag wat de jongen voor haar had gedaan schaamde ze zich diep en

ook zij sloeg de hand aan zichzelf

ldquoτότε δὲ τὰ χρησθέντα ἐκ Δωδώνης Διονύσου μὲν ἔλεγεν εἶναι τὸ μήνιμα

ἔσεσθαι δὲ οὐ πρότερον λύσιν πρὶν ἢ θύσῃ τῷ Διονύσῳ Κόρεσος ἢ αὐτὴν

Καλλιρόην ἢ τὸν ἀποθανεῖν ἀντrsquo ἐκείνης τολμήσαντα hellip προεξεργασθέντων

δὲ ὁπόσα ἐς τὴν θυσίαν ἄλλα ἐκ Δωδώνης μεμαντευμένα ἦν ἡ μὲν ἱερείου

τρόπον ἦκτο ἐπὶ τὸν βωμόν rdquo Pausanias VII213-4 ldquoToen verklaarde het orakel van Dodona dat het de wrok van Dionysos was Deze zou niet ophouden voordat Koresos ofwel zijn eigen Kalliroeuml aan Dionysos zou geofferd hebben ofwel iemand die in haar plaats wou sterven hellip Toen alle andere dingen voor het offer in orde waren gebracht zoals het orakel in Dodona voorgeschreven had werd het meisje naar het altaar gevoerd op de wijze van een offerdierrdquo

We zullen even de voorgeschiedenis van het volgende fragment schetsen Komaitho

was een priesteres van Artemis in Patrai Deze priesteressen bleven als maagd in de

tempel tot aan hun huwelijk Melanippos vroeg haar ten huwelijk maar hun vaders

stemden niet in Daarom verenigden Komaitho en Menalippos zich in het geheim in de

tempel tot grote woede en ergernis van Artemis In een tempel mocht immers nooit de

liefde bedreven worden Om de godin te bedaren moesten grote offers worden

gebracht De grootste offers zijn mensenoffers Vaak zijn het de mooiste jongeren die

geofferd moeten worden

Pausanias hecht echter vooral belang aan het verhaal dat hierop volgt waarin hij

vertelt hoe een einde komt aan de mensenoffers Het lijkt voor hem immers het

560 Ook dit was waarschijnlijk het gevolg van de Romeinse cultus- en kunstverplaatsingen

131

belangrijkste te zijn om aan te tonen dat mensenoffers zich in een ver verleden

situeren en dat hieraan al lang geleden een eind kwam

ldquoὅπου καὶ τότε ἐν τῷ τῆς Ἀρτέμιδος ἱερῷ Κομαιθὼ καὶ Μελάνιππος [καὶ]

ἐξέπλησαν τοῦ ἔρωτος τὴν ὁρμήν καὶ οἱ μὲν ἔμελλον τῷ ἱερῷ καὶ ἐς τὸ ἔπειτα

ἴσα καὶ θαλάμῳ χρήσεσθαιmiddot τοὺς δὲ ἀνθρώπους αὐτίκα ἐξ Ἀρτέμιδος μήνιμα

ἔφθειρε τῆς τε γῆς καρπὸν οὐδένα ἀποδιδούσης καὶ νόσοι σφίσιν οὐ κατὰ τὰ

εἰωθότα καὶ ἀπrsquo αὐτῶν θάνατοι πλείονες ἢ τὰ πρότερα ἐγίνοντο

καταφυγόντων δὲ αὐτῶν ἐπὶ χρηστήριον τὸ ἐν Δελφοῖς ἤλεγχεν ἡ Πυθία

Μελάνιππον καὶ Κομαιθώmiddot καὶ ἐκείνους τε αὐτοὺς μάντευμα ἀφίκετο θῦσαι

τῇ Ἀρτέμιδι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος παρθένον καὶ παῖδα οἳ τὸ εἶδος εἶεν κάλλιστοι

τῇ θεῷ θύειν hellip παύσασθαι δὲ οὕτω λέγονται θύοντες τῇ Ἀρτέμιδι

ἀνθρώπουςldquo Pausanias VII193-5 ldquoDaar in het heiligdom van Artemis vervulden toen Komaitho en Melanippos de passie van hun liefde Ze waren ook van plan het heiligdom in het vervolg als bruidskamer te gebruiken Dadelijk verwoestte de toorn van Artemis de mensen De aarde wierp immers geen vruchten meer en abnormale ziektes braken uit met meer sterfgevallen tot gevolg dan het vorige leed Toen men zijn toevlucht nam tot het orakel in Delfi beschuldigde de Pythia Melanippos en Komaitho Het orakel beval dat zij zelf moesten geofferd worden aan Artemis en dat elk jaar het mooiste meisje en de knapste jongen geofferd moesten worden aan de godin hellip Men zegt dat de mensenoffers aan Artemis op de volgende wijze ophieldenrdquo

In de ruiumlnes van Potniai bevindt zich een tempel voor Dionysos de Geitentreffer

In het verleden was de god eens zo woedend dat hij een mensenoffer eiste Na een

aantal jaren vond Dionysos echter zelf dat de mensen genoeg hadden geboet en

verving hij het offer van een jongetje door dat van een geit Ook hier ligt de nadruk op

de stopzetting van de mensenoffers Weer was het slachtoffer een jongen lsquoin de bloei

van zijn levenrsquo Het zijn dus steeds de sterksten of meest waardevolle die als offer

worden gevraagd

ldquoἐνταῦθα καὶ Διονύσου ναός ἐστιν Αἰγοβόλου θύοντες γὰρ τῷ θεῷ

προήχθησάν ποτε ὑπὸ μέθης ἐς ὕβριν ὥστε καὶ τοῦ Διονύσου τὸν ἱερέα

ἀποκτείνουσινmiddot ἀποκτείναντας δὲ αὐτίκα ἐπέλαβε νόσος λοιμώδης καί σφισιν

ἀφίκετο ἴαμα ἐκ Δελφῶν τῷ Διονύσῳ θύειν παῖδα ὡραῖονmiddot ἔτεσι δὲ οὐ

πολλοῖς ὕστερον τὸν θεόν φασιν αἶγα ἱερεῖον ὑπαλλάξαι σφίσιν ἀντὶ τοῦ

παιδόςrdquo Pausanias IX82 ldquoHier is een tempel voor Dionysos de Geitentreffer Toen de inwoners immers aan het offeren waren aan de god werden ze een keer door de wijn zo onstuimig dat ze de priester van Dionysos doodden Nadat ze hem gedood hadden brak er meteen pest uit Om te genezen moesten ze volgens het orakel van Delfi een jonge knaap offeren Men zegt dat enkele jaren later de god voor hen het offerdier veranderde in een geit in plaats van een jongenrdquo

De Messenieumlrs helemaal in het nauw gedreven door de Lakedaimonieumlrs trokken zich

terug op de berg Ithome Ze stuurden een bode naar Delfi om het orakel te raadplegen

132

over de te volgen tactiek De Messeense leider Eufraes maakte het antwoord van het

orakel bekend aan het volk er moest een mensenoffer gebracht worden Het kwam

vaak voor dat een orakel een mensenoffer - vaak iemand uit een vooraanstaande

familie - eiste Natuurlijk zorgde dit steeds zoals ook hier voor heel wat problemen

Dit is de enige keer in de Perieumlgesis dat we de term θυηπολέω aantreffen Dit

betekent lsquoofferenrsquo

ldquoτοὺς δὲ Μεσσηνίους συναθροίσας ὁ Εὐφαὴς ἐπεδείκνυ τὸν χρησμόνmiddot κόρην

ἄχραντον νερτέροισι δαίμοσι κλήρῳ λαχοῦσαν Αἰπυτιδῶν ἀφrsquo

αἵματος θυηπολεῖτε νυκτέροισιν ἐν σφαγαῖς ἢν δὲ σφαλῆτε καὶ παρrsquo ἀλλοίου

τότε θύειν διδόντος ἐς σφαγὴν ἑκουσίωςrdquo Pausanias IV94 ldquoEufraes bracht de Messenieumlrs samen in vergadering en toonde de orakelspreuk Je moet een vlekkeloos meisje offeren aan de goden van de onderwereld Ze moet door het lot gekozen worden uit het bloed van de zonen van Aipytos en rsquos nachts geofferd worden Als dit niet lukt offer dan een meisje van een andere vader als hij haar vrijwillig geeft als offerrdquo

434 Andere offertermen

Pausanias gebruikt natuurlijk niet alleen θύω en ἐναγίζω om offeren aan te duiden

We vinden ook heel wat voorbeelden waarin hij het heeft over καθαγίζω561 Dit

werkwoord is typisch voor brandoffers Het verschil met ἐναγίζω zit hem in de

bestemmeling ἐναγίζω wordt enkel gebruikt voor sterfelijke helden562

Καθαγίζω kwam al enkele keren voor in de gekozen fragmenten We geven nu nog

enkele andere voorbeelden uit de Perieumlgesis

Dichtbij Sikyon staat een houten beeld van Koronis een godin aan wie wordt geofferd

in het heiligdom van Athena

ldquoὁπόσα δὲ τῶν θυομένων καθαγίζουσιν οὐδὲ ἀποχρᾷ σφισιν ἐκτέμνειν τοὺς

μηρούςmiddot χαμαὶ δὲ καίουσι πλὴν τοὺς ὄρνιθας τούτους δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦrdquo Pausanias II117 ldquoDat deel van het offer dat ze opbranden - en het volstaat voor hen niet de dijbeenderen er af te snijden - branden ze op de grond Dit doen ze niet met de vogels Deze branden ze op het altaarrdquo

561 Καθαγίζειν IX38 καθαγίζουσι II105 X3217 καθαγίζουσιν II117 IV319 V1310 IX38 καθαγίζουσαι VI203 καθαγίσασι X3216 562 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122

133

Alle dieren worden samen in de vlammen geworpen runderen geiten en zelfs vogels

Ook in het volgende fragment worden in Messene brandoffers en vogels met elkaar

verbonden

ldquoπεποίηται δὲ καὶ Εἰλειθυίας Μεσσηνίοις ναὸς καὶ ἄγαλμα λίθου πλησίον δὲ

Κουρήτων μέγαρον ἔνθα ζῷα τὰ πάντα ὁμοίως καθαγίζουσινmiddot ἀρξάμενοι

γὰρ ἀπὸ βοῶν τε καὶ αἰγῶν καταβαίνουσιν ἐς τοὺς ὄρνιθας ἀφιέντες ἐς τὴν

φλόγαrdquo Pausanias IV319 ldquoDe Messenieumlrs bouwden een tempel voor Eileithuia en een stenen beeld dicht bij de zaal van de Koureten Daar doen ze brandoffers van alle soorten dieren samen Ze beginnen immers met runderen en geiten maar gooien uiteindelijk ook vogels in de vlammenrdquo

Op de berg Kronios offeren de vrouwen aan Kronos

ldquoκαθαγίζουσltαgtι δὲ καὶ θυμιάματα παντοῖα αὐτῷ ἐπισπένδειν οὐ νομίζουσιν

οἶνονrdquo Pausanias VI203 ldquoZe branden allerlei geurige kruiden voor de god Het is echter niet de gewoonte om met wijn te plengenrdquo

Ook in de andere voorbeelden die we in de Perieumlgesis aantreffen gaat het bij

καθαγίζω steeds om het verbranden van offergaven

We maakten al eerder een opsomming van de passages in de Perieumlgesis waarin

σπένδω voorkomt Pausanias gebruikt echter nog andere woorden om plengen aan te

duiden in I434 ΙΙ331 en III1816 lezen we χοὰς In IX175 vinden we χευή Deze

twee termen worden gebruikt om plengoffers aan te duiden

We treffen ook eacuteeacutenmaal ἐπιφέρω aan in de betekenis van lsquoplengenrsquo Bij Amyklai

beschrijft Pausanias drievoeten en relieumlfs Op eacuteeacuten ervan staat de volgende scegravene

afgebeeld

ldquoτελευταῖα Ἄδμητός τε ζευγνύων ἐστὶν ὑπὸ τὸ ἅρμα κάπρον καὶ λέοντα καὶ οἱ

Τρῶες ἐπιφέροντες χοὰς Ἕκτοριrdquo Pausanias III1816 ldquoTen slotte is er Admetos die een ever en een leeuw voor zijn wagen spant en de Grieken die plengoffers brengen aan Hektorrdquo

134

435 ἀνατίθημι

De volgende passage toont goed het verschil aan tussen gewone offers en wij- of

votiefoffers Gewone offergaven - θυσίαι - zijn vergankelijke dingen die opgebrand

worden Wanneer men echter een wijoffer - ἀνάθημα - brengt zoals de meisjes uit

Troiumlzen hier schenkt men iets materieels en ndash tot op zekere hoogte ndash onvergankelijk

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddot Τροιζηνίοις δὲ ἱερεὺς μέν ἐστιν Ἱππολύτου τὸν

χρόνον τοῦ βίου πάντα ἱερώμενος καὶ θυσίαι καθεστήκασιν ἐπέτειοι δρῶσι δὲ

καὶ ἄλλο τοιόνδεmiddot ἑκάστη παρθένος πλόκαμον ἀποκείρεταί οἱ πρὸ γάμου

κειραμένη δὲ ἀνέθηκεν ἐς τὸν ναὸν φέρουσαrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytos De inwoners van Troiumlzen hebben een priester voor Hippolytos die deze functie zijn hele leven bekleedt Er zijn jaarlijkse offers ingesteld Ze doen ook het volgende Elk meisje snijdt voor haar huwelijk een lok haar af Na deze te hebben afgeknipt wijdt ze die in de tempelrdquo

Beschrijvingen van votiefoffers zijn talrijk aanwezig bij Pausanias Dit ligt voor de

hand Ook in de 2e eeuw waren vele van deze offers nog bewaard Het was dus voor

Pausanias makkelijker om dit soort offers te aanschouwen

We vinden in de Perieumlgesis maar liefst 1863 keer een woord verwant aan ἀνατίθημι

We geven uit elke boek een voorbeeld en proberen daarmee een idee te geven van

de verscheidenheid van de wijgeschenken

In Athene somt Pausanias verschillende gebouwen op Eeacuten daarvan is een

wijgeschenk voor de overwinning waarop de Atheners volgens Pausanias het meest

trots zijn de Perzische oorlogen

ldquoἔτι δὲ ἀπωτέρω ναὸς Εὐκλείας ἀνάθημα καὶ τοῦτο ἀπὸ Μήδων οἳ τῆς χώρας

Μαραθῶνι ἔσχονrdquo Pausanias I145 ldquoNog verder bevindt zich de tempel van Eukleia (Roem) ook dit is een wijgeschenk met betrekking tot de Perzen die aan land kwamen in Marathonrdquo

Het bekendste gebouw in Argos is het heiligdom van Apollo Lykios Hierin stonden

vroeger beelden die wijgeschenken waren geweest

ldquoτὸ μὲν οὖν ἄγαλμα τὸ ἐφrsquo ἡμῶν Ἀ τ τ ά λ ο υ ποίημα ἦν Ἀθηναίου τὸ δὲ ἐξ

ἀρχῆς Δαναοῦ καὶ ὁ ναὸς καὶ τὸ ξόανον ἀνάθημα ἦνmiddotrdquo Pausanias II193

ldquoHet beeld uit onze tijd was dus een creatie van de Athener Attalos maar de tempel van vroeger en het houten beeld waren wijgeschenken van Danaosrdquo

135

In Sparta bevindt zich een plaats waar de jongeren looptrainingen houden de

lsquorenbaanrsquo Op deze plaats bevinden zich ook twee sportscholen waarvan er eacuteeacuten een

wijgeschenk was

ldquoπεποίηται δὲ καὶ γυμνάσια ἐν τῷ Δρόμῳ τὸ ἕτερον Εὐρυκλέους ἀνάθημα

ἀνδρὸς Σπαρτιάτουmiddotrdquo Pausanias III146 ldquoEr werden sportscholen gebouwd in de renbaan Het ene was een wijgeschenk van de Spartaan Eurykleosrdquo

De Messenieumlrs voerden een veldslag tegen de Lakedaimonieumlrs Geen van de twee

partijen haalde de overwinning maar de Messenieumlr Aristomenes had boven iedereen

uitgeblonken Daarop werd hij tot generaal gekozen Om de Lakedaimonieumlrs schrik in

te boezemen drong hij rsquos nachts Sparta binnen en wijdde daar een schild in de tempel

van Athena

ldquoἅτε δὲ οὕτως ἔχων ἀφικόμενος νύκτωρ ἐς τὴν Λακεδαίμονα ἀνατίθησιν

ἀσπίδα πρὸς τὸν τῆς Χαλκιοίκου ναόνmiddotrdquo Pausanias IV155 ldquoOmdat de situatie zo was ging hij rsquos nachts naar Sparta en hing een schild aan de tempel van Athena van het Bronzen Huisrdquo

Pausanias zegt dat Mummius als eerste Romein offerde in een Grieks heiligdom Hij

schonk een beeld als votiefgeschenk

ldquoΜόμμιος δὲ ἀπὸ λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν

χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 ldquoMummius offerde van de oorlogsbuit van Achaia een bronzen Zeus in Olympiardquo

Ook in Damiskos treffen we een beeld als wijgeschenk

ldquoΔαμίσκου δὲ ἐγγύτατα ἕστηκεν ἀνὴρ ὅστις δή τὸ γὰρ ὄνομα οὐ λέγουσιν ἐπrsquo

αὐτῷ Πτολεμαίου δὲ ἀνάθημά ἐστι τοῦ Λάγουmiddotrdquo Pausanias VI31 ldquoZeer dicht bij Damiskos staat (het standbeeld van) een of andere man Men zegt immers zijn naam niet Het was een wijgeschenk van Lagos de zoon van Ptolemaiosrdquo

Pausanias vertelt dat de Achaiumlers geen deel hadden aan bepaalde militaire expedities

in het verleden Ze waren bijvoorbeeld niet aanwezig in Plataia anders zou hun naam

wel op de wijgeschenken van deze oorlog hebben gestaan

ldquoδῆλα γὰρ δὴ ὅτι ἐπὶ τῷ ἀναθήματι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ τῶν Ἑλλήνων μετῆν ἂν

καὶ Ἀχαιοῖς γεγράφθαιrdquo Pausanias VII64 ldquoHet spreekt immers voor zich dat de Achaiumlers de offergaven van de Grieken in Olympia zouden hebben gesigneerdrdquo

136

De Mantineeeumlrs hadden in het verleden de Lakedaimonieumlrs verslagen in een veldslag

Omdat ze meenden dat Poseidon hen hulp had gegeven richtten ze voor hem een

overwinningsteken op

ldquoφανῆναι δὲ καὶ τὸν Ποσειδῶνα ἀμύνοντά σφισιν ἔφασαν οἱ Μαντινεῖς καὶ

τοῦδε ἕνεκα τρόπαιον ἐποιήσαντο ἀνάθημα τῷ Ποσειδῶνιrdquo Pausanias VIII108 ldquoDe Mantineeumlrs verklaarden dat ook Poseidon hen leek te verdedigen Daarom plaatsten ze een overwinningsteken als wijgeschenk voor Poseidonrdquo

In Thebe werd elk jaar een mooie sterke jongen uit een vooraanstaande familie tot

priester van Apollo gekozen Deze jongen droeg een laurierkrans Sommigen van

deze jongens schonken aan de god een drievoet als wijgeschenk

ldquoεἰ μὲν οὖν πᾶσιν ὁμοίως καθέστηκεν ἀναθεῖναι δαφνηφορήσαντας χαλκοῦν

τῷ θεῷ τρίποδα οὐκ ἔχω δηλῶσαι δοκῶ δὲ οὐ πᾶσιν εἶναι νόμονmiddot οὐ γὰρ δὴ

πολλοὺς ἑώρων αὐτόθι ἀνακειμένουςmiddot οἱ δrsquo οὖν εὐδαιμονέστεροι τῶν παίδων

ἀνατιθέασινrdquo Pausanias IX104 ldquoOf het nu evenzeer de gewoonte is van iedereen die de lauwerkrans draagt om een bronzen drievoet aan de god te offeren kan ik niet zeker zeggen Ik denk dat het niet de regel is voor allen Ik zag immers niet veel wijgeschenken daar Maar de rijksten onder de jongens offeren zerdquo

Wanneer je het heiligdom van Apollo in Delfi binnengaat kan je een bronzen stier

zien een wijgeschenk van de Korkyreeumlrs

ldquoἐσελθόντι δὲ ἐς τὸ τέμενος χαλκοῦς ταῦρος τέχνη μὲν Θ ε ο π ρ ό π ο υ ἐστὶν

Αἰγινήτου Κορκυραίων δὲ ἀνάθημαrdquo Pausanias X93

ldquoWanneer je in het heiligdom binnenkomt staat daar een bronzen stier gemaakt door Theopropos van Aigina als wijgeschenk van de Korkyreeumlrsrdquo

We zien dus dat de wijgeschenken zeer verscheiden zijn Er zijn kleine schenkingen

zoals een schild (in II en IV) trofee (in VIII) of driepoot (in IX) We zien ook

standbeelden van goden of mensen (in II V en VI) en dieren (in X) Ten slotte worden

zelfs hele tempels (in I en II) en een sportschool (in III) opgericht als dank aan een

god

137

44 CONCLUSIE

We hebben geprobeerd om Pausanias religieuze beleving te vatten door zijn visie op

offeren te onderzoeken De verhalen die betrekking hebben op religieuze activiteiten

incorporeren immers vaak ook offers Zo komen we te weten wat een Griek uit de 2e

eeuw vertelde over de religie van zijn voorvaderen Bovendien toont Pausanias zijn

eigen religieuze interesse in de twee passages waarin hij zelf een offer brengt

We kunnen hieruit echter geen sluitende conclusies trekken Pausanias vermeldde

deze offergebruiken immers omdat hij ze interessant en speciaal vond Ze zijn

misschien dus niet zo representatief

We hebben aan de hand van voorbeelden uit de Perieumlgesis kunnen concluderen dat

Pausaniasrsquo visie op offeren in grote lijnen aansluit bij die van zijn tijd

Net zoals zijn tijdgenoten lijkt ook Pausanias een voorkeur te hebben voor bloedeloze

offers Zelf zien we hem alleen plantaardige offers brengen Mensenoffers keurt hij

zeker af en situeert hij in een ver verleden

De offers die Pausanias beschrijft hebben vaak betrekking op oude rituelen Hij

hanteert hierbij een vocabularium dat in grote lijnen overeenkomt met dat van de

klassieke periode Hij volgt zijn voorbeeld Herodotos in de indeling tussen offers aan

goden - θύω - en helden - ἐναγίζω

Op andere plaatsen zien we Pausanias vertellen over offers die ook in zijn tijd nog

plaatsvinden We kunnen dus uit de Perieumlgesis concluderen dat er in de 2e eeuw nog

heel wat offerrituelen levendig waren

138

5 BIJLAGE

139

Vertaling citaten

Boek 1

Pausanias I15

ldquoHet huidige beeld is het werk van Alkamenes naar men zegtrdquo (p48)

Pausanias I43

ldquoDe oorzaak scheen mij te zijnhelliprdquo (p49)

Pausanias I55

ldquo(Dit zijn de eponiemen van de ouden voor de Atheners) Ze hebben ook districten die

recenter zijn afkomstig van de volgende personen Attalos de Mysieumlr Ptolemaios de

Egyptenaar en in mijn tijd al keizer Hadrianus die zeer veel eer aan de goden gaf en

in grote mate vreugde verschafte aan zijn onderdanen door elk van deze dingenrdquo

(p8+71)

Pausanias I67

ldquoVan de koningen die Antigonos neersloegen meen ik dat Kassander de meest

misdadige was hellip ldquo (p49)

Pausanias I98

ldquoIk geloof het nietrdquo (p50)

Pausanias I196

ldquoDit bouwde de Athener Herodesrdquo (p9)

Pausanias I207

ldquoMaar ik meen echter niet dat dit de oorzaak was van zijn rampspoed maar de wraak

van de Beschermgod omdat hij Aristion die naar het heiligdom van Athena gevlucht

was om zich af te zonderen had gedoodrdquo (p70)

Pausanias I237

ldquoIk herinner me dat ik ook andere dingen zag op de Akropolis in Athenerdquo (p51)

140

Pausanias I248

ldquoIkzelf weet dat sprinkhanen al drie keer van de berg Sipylos verjaagd werden en niet

op dezelfde wijzerdquo (p9)

Pausanias I253

ldquoDe nederlaag in Chaironeia was immers voor alle Grieken het begin van het kwaad

en het maakte vooral hen tot slaven die over het hoofd hadden gezien in welke

toestand ze zich met de Makedonieumlrs bevondenrdquo (p33)

Pausanias I291

ldquoDicht bij de Areiopaag kan je een schip zien dat gebouwd werd voor de processie van

de Panathenaieumlnrdquo (p74)

Pausanias I292

ldquoNaar ik meen en de gedichten van Pamfos geven mij gelijk zijn dit bijnamen van

Artemis Hoewel ik nog een ander verhaal ken dat hierover gezegd wordt zal ik

daaraan voorbijgaanrdquo (p73)

Pausanias I2911

ldquoOok zij die rond Korinthe gevallen zijn liggen hier De goden toonden goed hier en

ook in Leuktra dat diegenen die de Grieken dapper noemen niets betekenen zonder

Tycherdquo (p69)

Pausanias I315

ldquoIk ontdekte dat de gidsen hierover niets zeker wisten Zelf vond ik het volgenderdquo

(p52)

Pausanias I355

ldquoIk zal alles vertellen wat mij de moeite waard schijnt om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias I358

ldquoToen ik hen tegensprak en duidelijk maakte dat Geryon in Gadeira ligt waar geen

gedenkteken is maar een boom die verschillende vormen heeft op dat moment

vertelden de gidsen van de Lydieumlrs het echte verhaalldquo (p52)

141

Pausanias I387

ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren

te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen

wat ze niet mogen zienldquo (p72)

Pausanias I393

ldquoDeze dingen zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden

voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene

uitgekozen dat verdient te worden opgeschrevenrdquo (p47)

Boek 2

Pausanias II51

ldquoToen Asopos het gegeven had vertelde deze het en voor deze openbaring werd hij in

de onderwereld gestraft - voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias II115

ldquoMen zegt dat hij de broer was van Helios en dat de streek naar hem Titane werd

genoemd Ik meen echter dat Titan bekwaam was in het opvolgen van de seizoenen

van het jaar en wanneer de zon het zaad en de vruchten van de bomen zou doen

groeien Hierdoor beschouwt men hem als broer van Heliosrdquo (p77)

Pausanias II142

ldquoIk kan niet akkoord gaan met de Fliasieumlrs dat een Eleusieumlr in het gevecht werd

overwonnen en heimelijk als banneling werd weggevoerd terwijl de oorlog met een

verdrag werd opgelost voordat ze was uitgevochten en dat Eumolpos daar in Eleusis

bleefrdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoMen vertelt dat er een koekoek op de scepter zit omdat Zeus toen hij verliefd was op

Hera als meisje zich in deze vogel veranderde Zij ving hem als haar speeltje Dit

verhaal en de andere gelijkaardige die over de goden worden verteld schrijf ik op

zonder ze te geloven Toch schrijf ik ze oprdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoDat nu over de granaatappel ndash het verhaal is immers uiterst geheim ndash moet ik

verzwijgenrdquo (p73)

142

Pausanias II202

ldquoVoor hen werd Bryas van Argos aangesteld als leider Hij gedroeg zich slecht

tegenover de mannen van het volk op andere vlakken en maakte een meisje dat

naar het bruidsvertrek werd geleid ten schande door haar af te pakken van haar

begeleidersrdquo (p70)

Pausanias II215

ldquoHierin zeggen ze dat het hoofd van de Gorgon Medusa ligt Ik laat het fabeltje

achterwege en vertel de andere dingen over haar Ze was de dochter van Forkos Na

de dood van haar vader heerste ze over de mensen die rond het meer Tritonis

woonden Ze ging op jacht en voerde de Lybieumlrs aan in de strijd En toen wanneer ze

belegerd werd door een leger van Perseusrsquo macht - Perseus werd namelijk gevolgd

door elitetroepen uit de Peloponnesos ndash werd ze rsquos nachts vermoord Omdat Perseus

haar schoonheid zelfs in de dood bewonderde hakte hij haar hoofd af om het aan de

Grieken te gaan tonen rdquo (p77)

Pausanias II304

ldquoOmdat Herodotos elk van deze dingen al nauwkeurig beschreven heeft ga ik mijn

mening niet opschrijven wanneer de dingen al goed verteld zijn Alleen dit zal ik

vertellen dat ik de beelden zag en aan hen offerde op dezelfde wijze als men gewoon

is te offeren in Eleusisrdquo (p73)

Boek 3

Pausanias III114

ldquoOp de markt staan tempels van Caesar de eerste die een monarchie begeerde onder

de Romeinen en de eerste die het verworven rijk bezat Hij maakte er ook eacuteeacuten voor

zijn zoon Augustus die de heerschappij verstevigde en die beter en waardiger en veel

machtiger dan zijn vader werd Zijn naam was Augustus Dit betekent in het Grieks

lsquosebastosrsquo (verheven)rdquo (p17)

Pausanias III141

ldquoTegenover het theater ligt de graftombe van Pausanias de aanvoerder in Plataia De

andere graftombe is van Leonidas Elk jaar houden ze toespraken voor hen en stellen

ze wedstrijden in waaraan alleen Spartanen mogen deelnemenrdquo (p74)

143

Pausanias III212

ldquoIk herinner me dat de dingen die ik hier zag en de moeite waard waren om te

bekijken het heiligdom van Asklepios en de bron Pellanis warenrdquo (p32)

Pausanias III235

ldquoNoch Menofanes noch Mithriades zelf ontvluchtten de wraak van de godenrdquo (p70)

Pausanias III255

ldquoEnkele Grieken dichtten dat Herakles hierheen de hond van Hades bracht hoewel er

geen weg onder de grond doorheen de grot leidt Het ligt ook niet voor de hand te

geloven dat er een of ander ondergronds huis van de goden is waarin men de zielen

verzamelt Hekataios van Milete vond echter een mogelijke verklaring Hij zei dat een

vreselijke slang leefde op de Tainaros die de hond van Hades genoemd werd omdat

de persoon die gebeten werd dadelijk zou sterven door het gif Hij zei dat deze slang

door Herakles bij Eurysteus werd gebrachtrdquo (p47+69)

Boek 4

Pausanias IV311

ldquoAugustus gaf Thouria aan de Lakedaimonieumlrs in Sparta Toen Augustus immers

keizer was van de Romeinen voerde Antonius ook een Romein oorlog tegen hem

Hem volgden de Messenieumlrs en andere Grieken omdat de Lakedaimonieumlrs aan de

kant van Augustus stondenrdquo (p17)

Pausanias IV335

ldquoDe riten van de Grote Godinnen mag ik niet onthullen - voor hen viert men immers

riten in de Karnasios - Ik ken ze de tweede plaats toe als meest heilig na de

Eleusische Mijn droom verhinderde me niet aan allen te vertellen dat de bronzen

urne de vondst van de generaal van Argos en de beenderen van Eurytos de zoon

van Melaneus hier bewaard werdenrdquo (p72)

Boek 5

Pausanias V12

ldquoDe Korintieumlrs van nu zijn immers de jongste van de Peloponnesieumlrs en tussen het

moment waarop ze het land kregen van de keizer en mijn tijd ligt 217 jaarrdquo (p9)

144

Pausanias V18

ldquoEleios kreeg het rijk van de Epeieumlrs Hij was de zoon van Eurykyda dochter van

Endymion en van Poseidon ndash voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias V83

ldquoHomeros vertelde over de wedstrijden die voor Patroklos waren ingesteld hoe

Menelaos gebruik maakte van twee paarden Aitha van Agamemnon en het ander zijn

eigen paardrdquo (p74)

Pausanias V101

ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar

het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de

goddelijke zorgrdquo (p35)

Pausanias V137

ldquoVan het feit van Pelops en Tantalos in mijn streek woonden zijn ook nu nog tekens

overgebleven Er is een meer van Tantalos naar hem genoemd en een opmerkelijk

graf Op de Sipylos op de top van de berg is een troon van Pelops achter het

heiligdom van de Moeder Plastenerdquo (p9+44)

Pausanias V211

ldquoVanaf hier gaat mijn verhaal verder over de interpretatie van standbeelden en

wijgeschenkenrdquo (p27)

Pausanias V218

ldquoHoe ze heetten dat wisten ik of de gidsen van de Elieumlrs nietrdquo (p52)

Pausanias V2115

ldquoEr zijn ook twee andere beelden van de kunst uit mijn tijdrdquo (p9)

Pausanias V235

ldquoIk kan niets zeggen over hun ouderdom hun vaderland of door wie ze werden

onderwezenrdquo (p48)

145

Pausanias V244

ldquoWe kennen geen Romein noch een gewone burger noch een senator die voacuteoacuter

Mummius een wijgeschenk bracht in een Grieks heiligdom Mummius offerde van de

oorlogsbuit van Achaiumla een bronzen Zeus in Olympiardquo (p48)

Boek 6

Pausanias VI38

ldquoOibotas won de loopwedstrijd tijdens de zesde Olympiade Hoe kon Oibotas bijgevolg

in Plataia met de Grieken de overwinning behalen De nederlaag in Plataia voor

Mardonios en de Meden gebeurde immers tijdens de 75e Olympiade Ik ben nu

genoodzaakt te zeggen wat door de Grieken verteld wordt Het is echter niet nodig om

alles te gelovenrdquo (p49)

Boek 7

Pausanias VII27

ldquoPindaros vernam echter naar mijn mening niet alles over de godin Hij zegt dat de

Amazonen dit heiligdom bouwden toen ze oorlog voerden tegen Athene en Theseus

De vrouwen van de Thermodon offerden inderdaad op dat moment aan de Efesische

godin omdat ze het heiligdom al lang kenden en ook toen ze Herakles ontvluchtten

Sommigen nog eerder toen ze Dionysos ontvluchtten nadat ze daar als smekelingen

gekomen waren Het werd echter niet door de Amazonen gebouwd maar door de

autochtonen Koreos en Efesos - men denkt dat Efesos een zoon was van de rivier

Kauumlster - Deze mannen bouwden het heiligdom en van Efesos kreeg de stad haar

naamrdquo (p78)

Pausanias VII101

ldquoDe meest goddeloze van alle ondernemingen het vaderland en medeburgers

verraden omwille van persoonlijk voordeel zou voor de Achaiumlers het begin worden

van het kwaad Het verliet immers nooit Griekenland vanaf het prille beginrdquo (p34+45)

Pausanias VII156

ldquoToen overviel de wraak van de Griekse goden de Arkadieumlrs die de Grieken in de

steek lieten toen die in Chaironeia tegen Filippos en de Makedonieumlrs vochten Op dat

moment werden de Arkadieumlrs op diezelfde plaats gedood door de Romeinenrdquo (p70)

146

Pausanias VII179

ldquoOver wie Attis was kon ik geen geheim ontdekken Door Hermesiax die elegieeumln

schreef is echter gedicht dat hij de zoon was van de Frygieumlr Kalaos en dat hij

onvruchtbaar door zijn moeder ter wereld werd gebrachtrdquo (p73)

Pausanias VII199

ldquoEnkelen schreven dat de dingen die ik zeg niet Eurypolos de Thessalieumlr

overkwamen maar Eurypolos de zoon van Dexamenos die koning was in Olenos Ze

wilden dat hij samen met Herakles tegen Troje ten strijde trok om de kist van Herakles

te krijgen De rest van deze dingen hebben ze ook op de volgende wijze verteldrdquo

(p50)

Pausanias VII206

ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite

waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als

enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is

het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene

Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en in de gehele bouw De Athener

Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over

Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners voor mij al eerder

afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo (p9)

Pausanias VΙΙ218-9

ldquoMen kan ervan overtuigd zijn dat er verschillende redenen zijn waarom hij lsquogod van

het paardrsquo genoemd wordt Ik meen echter dat hij de naam kreeg omdat hij de

uitvinder was van de rijkunst Homeros laat Menelaos in de paardenrace voorstellen

om bij deze god de volgende eed te zweren lsquoRaak de paarden aan en zweer bij de

Beweger der aarde de Aardschudder dat je niet met opzet door een list mijn wagen

hebt tegengehoudenrsquo Ook Pamfos die voor de Atheners de oudste hymnen

componeerde zegt dat Poseidon lsquode gever van paarden en schepen met zeilenrsquo isrdquo

(p103)

Pausanias VII2114

ldquoDe vrouwen in Patrai zijn met dubbel zoveel als de mannen Afrodite zorgt hoewel

ook voor andere vrouwen vooral voor hen De meesten van hen halen hun

levensonderhoud uit het vlas dat in Elis groeit Ze weven hier namelijk hoofddoeken

van en andere klerenrdquo (p42)

147

Pausanias VII224

ldquoZeer dicht bij het beeld staan vierhoekige stenen 30 in aantal Deze vereren de

mensen van Farai Ze hebben voor elk de naam van een god uitgekozen Tijdens een

nog oudere periode kregen alle onbewerkte stenen in plaats van de beelden van de

goden eerbewijzen van alle Griekenrdquo (p71)

Pausanias VII257

ldquoIn Keryneia is een heiligdom voor de Eumeniden Men zegt dat Orestes dit gebouwd

heeft Men zegt dat al wie daar wil binnengaan om te kijken en schuldig is aan

bloedschuld of een andere misdaad of goddeloos is dadelijk door schrikbeelden

buiten zinnen wordt gebracht En daarom mag niet iedereen binnengaan en niet allen

tegelijkrdquo (p70)

Boek 8

Pausanias VIII21

ldquoLykaon de zoon van Pelasgos vond het volgende uit wat veel ingenieuzer was dan

zijn vaders plannen Hij bouwde de stad Lykosoura op de berg Lykaios en noemde

Zeus Lykaios en stelde de Spelen van Lykaia inrdquo (p74)

Pausanias VIII24

ldquoDit verhaal overtuigt mij Het wordt al lang door de Arkadieumlrs verteld en bovendien is

het geloofwaardigrdquo (p77)

Pausanias VIII511

ldquoAristokrates de zoon van Aichmis gedroeg zich misschien ook in andere zaken

slecht tegenover de Arkadieumlrsrdquo (p70)

Pausanias VIII174

ldquoIk zag hazen en herten De witte hazen worden gekweekt in Lybieuml en ik zag witte

herten in Rome Ik aanschouwde dit met verbazing Het kwam echter niet in me op te

vragen van welke streek of welk eiland ze werden ingevoerdrdquo (p48)

Pausanias VIII286

ldquoDit beeld heb ik zelf gezienrdquo (p51)

148

Pausanias VIII331

ldquoOok al was Megalopolis gebouwd met alle ijver door de Arkadieumlrs en met de grootste

hoop van de Grieken toch werd al haar pracht en oude voorspoed afgenomen Het

merendeel ervan ligt nu in ruiumlnes Dit is niet verwonderlijk omdat ik weet dat de goden

altijd iets nieuws willen creeumlren en dat alle dingen evenzeer de sterke en de zwakke

de dingen in opbouw en in ondergang door het lot worden veranderd Zij voert hen

voort met een ijzeren noodzaak die eigen is aan haarrdquo (p41)

Pausanias VIII376

ldquoHet verhaal over de Koureten ndash zij worden immers afgebeeld door de beelden ndash en

dat van de Korybanten uit de basis gehouwen - Dit is een ander volk dan de

Koureten ndash die verhalen ken ik maar ik zal eraan voorbij gaanrdquo (p73)

Pausanias VIII379

ldquoDe meesten geven haar de bijnaam Despoina zoals ze ook de dochter van Zeus

Kore noemen Eigenlijk is haar naam Persefone zoals Homeros en voor hem Pamfos

zeiden in hun gedichten Ik ben bang om de naam van Despoina op te schrijven voor

de niet-ingewijdenrdquo (p73)

Pausanias VIII387

ldquoOp dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaios Het was niet gemakkelijk

voor mij om het fijne van dat offer te weten te komen Laat het zijn zoals het is en

zoals het vanaf het begin wasrdquo (p73)

Pausanias VIII4110

ldquoEr is een waterbron op de berg Kotilios Wat iemand vroeger schreef dat van deze

bron de rivier Lymax ontspringt dat schreef hij zonder het zelf te hebben gezien of

zonder te luisteren naar iemand die het wel zag Beide dingen heb ik gedaanrdquo (p49)

Pausanias VIII424

ldquoWaarom men dit houten beeld zo maakte is duidelijk voor elke man met gezond

verstand en die een goed geheugen heeftrdquo (p72)

Pausanias VIII52

ldquoEn hierna al had Griekenland geen lichting goede mannen meerrdquo (p34)

149

Pausanias VIII535

ldquoOver Radamanthys zelf schrijft Homeros in het gesprek van Proteus met Menelaos

dat Menelaos naar de Elysese velden zou gaan maar dat Radamanthys daar al

eerder was aangekomen Kinaithon zegt in zijn gedichten ook dat Radamanthys de

zoon is van Hefaistos die een zoon is van Talos de zoon van Kres De verhalen van

de Grieken verschillen meestal en vooral over afkomstenrdquo (p76)

Boek 9

Pausanias IX23-4

ldquoMen noemt dit het bed van Aktaion Men zegt dat Aktaion op die rots sliep als hij moe

was van het jagen en dat hij in die bron keek toen Artemis zich daar baadde

Stesichoros van Himera schreef dat de godin een hertenhuid rond Aktaion legde om

de dood door zijn honden voor hem klaar te maken opdat hij Semele niet als vrouw

zou nemen Ik ben er echter van overtuigd dat zonder goddelijke interventie

hondsdolheid de honden van Aktaion beving Razend zouden ze zonder onderscheid

te maken elkeen die ze zouden tegenkomen aan flarden scheurenrdquo (p76)

Pausanias IX26

ldquoOok nu nog houdt men om de vier jaar Spelen in Eleutheria waarin de grootste

prijzen aan de loopwedstrijd worden uitgereiktrdquo (p74)

Pausanias IX65

ldquoIk heb ook in de beschrijving van Attika gezegd dat de nederlaag in Chaironeia een

ramp was voor alle Griekenrdquo (p33)

Pausanias IX194

ldquoDaar naast bevinden zich de ruiumlnes van de steden Harma en Mykalessosrdquo (p13)

Pausanias IX198

ldquoEr wonen niet veel mensen in Aulis Dit zijn pottenbakkers De mensen van Tanagra

bezitten dit land en dat rond Mykalessos en Harmardquo (p42)

Pausanias IX237

ldquoWanneer je de berg Ptooumls oversteekt ligt aan zee de Boiotische stad Larymna Men

zegt dat haar naam van Larymna Kynosrsquo dochter komt Haar oudere voorouders zal

ik vernoemen in mijn verhaal over Lokrisrdquo (p37)

150

Pausanias IX272

ldquoDe meeste mensen menen dat Eros de jongste onder de goden is en de zoon van

Afrodite Olen de Lykieumlr echter die de oudste hymnen componeerde voor de Grieken

zegt in een hymne voor Eileithuia dat de moeder van Eros Eileithuia is hellip Ik weet dat

Hesiodos of de persoon die de Theogonie van Hesiodos componeerde schreef dat

Chaos eerst ontstond na hem Ge en Tartaros en Erosrdquo (p50)

Pausanias IX292

ldquoDit gedicht van Hegesinos heb ik niet gelezen Het was immers al eerder verloren

dan dat ik geboren wasrdquo (p49)

Pausanias IX325

ldquoTijdens de veldtocht van de Perzen kozen de inwoners van Haliartos partij voor de

Grieken en een deel van het leger van Xerxes viel aan en brandde hun land en tegelijk

hun stad afrdquo (p48)

Pausanias IX346

ldquoAan de overkant van de berg Lafystios ligt Orchomenos ook deze een bekende en

wonderbaarlijke stad in Griekenland Vroeger was ze zeer voorspoedig maar ook

deze stad zou het einde zien naderen bijna zo erg als Mykene en Delosrdquo (p41)

Pausanias IX353

ldquoHiernaast houdt men Mysterieumln die voor de massa geheim zijnrdquo (p73)

Pausanias IX381

ldquoVoor de mensen van Orchomenos werd er ook een heiligdom voor Dionysos

gemaakt Het oudste is echter dat van de Gratieumln Men vereert het meest de stenen

Men zegt dat deze voor Eteokles uit de hemel vielen De beelden werden sierlijk

gemaakt en gewijd in mijn tijd Ook deze zijn van steenrdquo (p71)

Pausanias IX389

ldquoMen zegt dat de bewoners Aspledon verlieten omdat ze gebrek hadden aan waterrdquo

(p13)

151

Boek 10

Pausanias X47

ldquoDe mensen van daar zijn niet met veel maar in grootte en kracht zijn ze tot op de dag

van vandaag de besten onder de Fokieumlrsrdquo (p42)

Pausanias X129

ldquoLater dan Demo groeide er bij de Hebreeumlrs boven Palaistina een vrouw op die

orakels gaf Haar naam was Sabbe Men zegt dat haar vader Berosos was en haar

moeder Erymanthe Sommigen noemen haar de Babylonische anderen de

Egyptische Sibyllerdquo (p71)

Pausanias X173

ldquoJaren na de Lybieumlrs kwamen vanuit Griekenland Aristaios en zijn makkers naar het

eiland Men zegt dat Aristaios een zoon was van Apollon en Kyrene Omdat hij het lot

van Aktaion erg betreurde en daarom boos was op Boiotieuml en heel Griekenland zegt

men dat hij naar Sardinieuml emigreerderdquo (p45)

Pausanias X1713

ldquoWe hebben het verhaal van Sardinieuml in het boek over Fokis gebracht omdat de

Grieken over dit eiland heel weinig wetenrdquo (p46)

Pausanias X322

ldquoDit leek me van alle grotten die ik zag de grot te zijn die het het meeste verdiende

om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias X3215

ldquoOp die dag doen ze dergelijke dingen rondom het heiligdom Op de volgende dag

maken de handelaars tenten van riet en ander hout dat ze daar vinden Op de laatste

van de drie dagen houden ze een feest Ze verkopen slaven allerlei vee en ook kledij

zilver en goudrdquo (p74)

Pausanias X3216

ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de

armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen

varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in

windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo (p53)

152

Pausanias X333

ldquoLilaia is in de winter een dagtocht verwijderd van Delfi als je afdaalt langs de

Parnassos We berekenden dat de afstand van de weg 180 stadieumln isrdquo (p31)

Andere auteurs

Aelianus VH 12 61

ldquoPausanias zei dat ook de Megalopoliten dit dedenrdquo (p10)

Herodotos 229563

ldquoMaar dat is dan ook alles wat ik over dit punt te weten kon komen Ik ben letterlijk

achter elke inlichting heengegaan die ik te pakken kon krijgen Tot aan Olifantenstad

heb ik alles met eigen ogen kunnen bekijken daarna weet ik het alleen van horen

zeggenrdquo (p 28)

Herodotos V82-83564

ldquo hellip Lang geleden was de oogst in Epidauros mislukt De zwaar getroffen inwoners

raadpleegden daarom het orakel van Delfi en kregen de raad beelden voor Damia en

Auxesia op te richten Dan zou het ze wel beter vergaan hellip De toestemming werd

verleend op voorwaarde dat zij jaarlijks offergaven voor Athena de Stadsgodin en

Erechtheus zouden komen brengen hellip Na de diefstal van de beelden kwamen de

Epidaurieumlrs hun afspraken met Athene niet meer na De Atheners deden hun beklag

maar de Epidaurieumlrs maakten met klem van argumenten duidelijk dat ze niet in

gebreke waren gebleven zolang die beelden nog in hun bezit waren hadden zij zich

aan hun belofte gehouden maar nu ze bestolen waren achtten zij zich daaraan niet

meer gebonden De Atheners moesten de Aigineten er maar voor laten

opdraaienrdquo(p101)

Thoukidydes I21565

ldquoToch zal men als men de genoemde argumenten die ik naar voren gebracht heb ten

naaste bij aanvaardt het niet ver mis hebben en geen geloof schenken aan de

overdreven voorstellingen van de dichters zoals zij deze dingen hebben bezongen

563 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 145 564 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 369 565 Vertaling MA Schwartz Thycidides De Peloponnesische Oorlog Amsterdam 1986 p 11

153

noch aan de verhalen van geschiedschrijvers die liever het oor willen strelen dan de

waarheid vermelden onbewijsbare dingen die geen geloof verdienen en in de loop

van de tijd tot het rijk van de sagen zijn overgegaan Men moge overtuigd zijn dat de

feiten berusten op de duidelijkste gegevens toereikend voor zover het verre verleden

dat mogelijk maaktrdquo (p 77)

154

6 BIBLIOGRAFIE

155

Primaire bronnen

Casevitz M (ed) Pausanias description de la Gregravece I IV V VI VII VIII Les belles

Lettres Paris 1992 2005 1999 2002 20001998

Frazer JG Pausaniasrsquo Description of Greece London 1898

Hitzig H (ed) Pausaniae Graeciae Descriptio Leipzig 1907

Jones WHS (ed) Pausanias Description of Greece I II III IV Loeb Classical

Library Cambridge (Mass)London 1958 1955 1954 1955

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol 1 Singapore 1971sup3

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol2 Middlesex (UK) 19714

Spiro F (ed) Pausaniae Graeciae descriptio 3 vol Teubner Leipzig 1903

Naslagwerken

Bartelink GJM Klassieke letterkunde UtrechtAntwerpen 19644

Cook SA Adcock FE Charlesworth MP (edd) The Cambridge Ancient History

vol XI The Imperial Peace AD 70-192 Cambridge 1936sup3

Duumlbner F (ed) Epigrammatum Anthologia Palatina vol1 Paris 1871

Metzler JB (ed) Der neue Pauly Enzyclopaumldie der Antike StuttgartWeimar566

Regenbogen O RE Supp8 (1956) sv Pausanias 1008-1097

Secundaire bronnen

Akujaumlrvi J Researcher Traveller Narrator Lund 2005

Alcock SE Roman Imperialism in the Greek Landscape JRA 2 (1989) 5-34

Alcock SE Graecia capta The Landscapes of Roman Greece Cambridge 1993sup2

566 Zie voetnoten voor specifieke lemmata

156

Alcock SE (ed) Placing the Gods Sanctuaries and Sacred Spaces in Ancient

Greece Oxford 1994sup2

Alcock SE (ed) The Early Roman Empire in the East Exeter 1997

Alcock SE Archaeologies of the Greek Past Landscape Monuments and

Memories Cambridge 2002

Alcock SE Cherry JF Elsner J (edd) Pausanias Travel and Memory in Roman

Greece Oxford 2001

Arafat KW Pausaniasrsquo Greece Cambridge 1996

Bingen J (ed) Pausanias historien in Entretiens sur lrsquoantiquiteacute classique Genegraveve

1996

Bonnechere P Orthia et la flagellation des eacutephegravebes spartiates Un souvenir

chimeacuterique de sacrifice humain Kernos 6 (1993) 11-22

Bonnechere P Le sacrifice grec entre texte et image Kernos 11 (1998) 377-388

Borg BE (ed) Paideia The World of the Second Sophistic Berlin 2004

Browning R History Language and Literacy in the Byzantine World London 1989

Burkert W Homo necans The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and

Myth Berkeley (LA)London 1983

Calame C Logiques du temps leacutegendaire et lrsquoespace cultuel selon Pausanias une

repreacutesentation discursive du lsquopantheacuteonrsquo de Treacutezegravene in Pirenne-Delforge V

(ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos

Suppl 8 Luik 1998 149-163

Casabona J Recherches sur le vocabulaire des sacrifices en Grec Aix-en-Provence

1966

Casson L Travel in the Ancient World London 1974sup2

Crawford MH Rome and the Greek World in The Economic History Review XXX

London 1977 42-52

Detienne M Vernant J-P (edd) La cuisine du sacrifice en pays grec Paris 1979

157

Dihle A Greek and Latin Literature of the Roman Empire from Augustus to Justinian

Muumlnchen 1989

Diller A The Authors Named Pausanias TaPhA 86 (1955) 268-279

Diller A The Manuscripts of Pausanias TaPhA 88 (1957) 169-188

Dillon M Pilgrims and Pilgrimage in Ancient Greece LondonNew York 1997

Dodds ER The Greeks and the Irrational Berkeley (LA) 19514

Durand JC Lissarague F Mourir agrave lrsquoautel ARG 1 (1999) 83-106

Ekroth G Offerings of blood in Greek hero-cults in Pirenne-Delforge V Suaacuterez de

la Torre E (edd) Heacuteros et heacuteroiumlnnes dans les mythes et les cultes grecs

Kernos Suppl 10 Luik 2000 263-280

Ekroth G (ed) The sacrificial rituals of Greek hero-cults in the Archaic to the early

Hellenistic periods Kernos Suppl 12 (2002) 72-103

Ellinger E La fin des maux drsquoun Pausanias agrave lrsquoautre Paris 2005

Elsner J Pausanias A Greek Pilgrim in the Roman World PampP 135 (1992) 3-29

Elsner J Image and Ritual Reflections on the Graeco-Roman Appreciation of Art

CQ 46 (1996) 515-531

Elsner J Rubieacutes J-P (edd) Voyages and Visions towards a Cultural History of

Travel London 1999

Elsner J Rutherford I (edd) Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian

Antiquity Oxford 2005

Farnell LR Greek Hero Cults and Ideas of Immortality Oxford 1921

Ferrary J-L Philhelleacutenisme et impeacuterialisme aspects ideacuteologiques de la conquecircte

romaine du monde helleacutenistique Rome 1988

Forte B Rome and the Romans as the Greeks saw them Rome 1972

Frazer JG Sur les traces de Pausanias Paris 1965

Georgoudi S A propos du sacrifice humain en Gregravece ancienne remarques critiques

ARG 1 (1999) 60-82

Habicht C Pausaniasrsquo Guide to Ancient Greece Berkeley (LA)London 1985

158

Haumlgg R Alroth B (edd) Greek sacrificial ritual Olympian and Chtonian Stockholm

2005

Hamerton-Kelly LH (ed) Violent Origins California 1987

Hansen MH (ed) Sources for the Ancient Greek City-State Copenhagen 1995

Hartog F Memories of Odysseus Frontier Tales from Ancient Greece Chicago

1996sup2

Heer J La personnaliteacute de Pausanias Paris 1979

Hutton W Describing Greece Cambridge 2005

Jacquemin A Pausanias et les empereurs romains Ktegravema 21 (1996) 29-42

Jost M Versions locales et versions lsquopanhelleacuteniquesrsquo des mythes arcadiens chez

Pausanias in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines

agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 227-240

Knoepfler D Pieacuterart M (edd) Editer traduire commenter Pausanias en lrsquoan 2000

Genegraveve 2001

Lacroix L Pausanias et les origines mythique de Delphes eacuteponymes geacuteneacutealogies

et speacuteculations eacutetymologiques Kernos 4 (1991) 265-276

Lacroix L Traditions locales et leacutegendes eacutetiologiques dans la Peacuteriegravegegravese de

Pausanias in Journal des Savants Paris 1994 75-99

Lafond Y Pausanias et le pantheacuteon de Patras lrsquoidentiteacute religieuse drsquoune citeacute grecque

devenue colonie romaine in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites

des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 195-208

Lee AD Pagans and Christians in late Antiquity LondonNew York 2000

Lesky A Geschichte der griechische Literatur Munchen 1971

Linders T Alroth B (edd) Economics of cult in the ancient world Upsala 1992

Lupu E Sacrifice at the Amphiareion and a Fragmentary Sacred Law from Oropos

Hesperia 72 (2003) 321-340

Mac Mullen R Paganism in the Roman Empire New HavenLondon 1981sup2

Martin LH Hellenistic Religions New YorkOxford 1987

159

Mary L Sot M (edd) Impies et paiumlens entre Antiquiteacute et Moyen Age Paris 2002

Meuli K Gesammelte Schriften 2 BaselStuttgart 1975

Meyer E Pausanias Beschreibung Griechenlands Zurich 1954

Morinis A (ed) Sacred journeys London 1992

Nilsson MP Greek Piety Oxford 1948

Ogden D (ed) A Companion to Greek Religion Oxford 2007

Ousterhout R (ed) The Blessings of Pilgrimage UrbanaChicago 1990

Page DL (ed) Further Greek Epigrams Cambridge 1981

Pirenne-Delforge V La notion de lsquopantheacuteonrsquo dans la Peacuterieacutegegravese de Pausanias in

Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese

de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 129-148

Pirenne-Delforge V Ritual Dynamics in Pausanias The Laphria in

Stavrianopoulou E (ed) Ritual and Communication in the Graeco-Roman

World Kernos Suppl 16 Luik 2006 111-129

Powel A (ed) The Greek world LondonNew York 1995

Price S Gods and Emperors the Greek Language of the Roman Imperial Cult JHS

104 (1984) 79-95

Price S Rituals and Power The Roman Imperial Cult in Asia Minor Cambridge

1984sup3

Pritchett WK Pausanias Periegetes I Amsterdam 1998

Pritchett WK Pausanias Periegetes II Amsterdam 1999

Reardon BP Courants litteacuteraires grecs des 2e et 3e siegravecles apregraves J-C Paris 1971

Reverdin O Grange B (edd) Le sacrifice dans lrsquoantiquiteacute in Entretiens sur

lrsquoantiquiteacute classique VandoeuvresGenegraveve 1981

Romm JS The Edges of the Earth in Ancient Thought New Jersey 1992

Rudhardt J Notions fundamentals de la penseacutee religieuse et actes constitutifs du

culte dans la Gregravece classique GenegraveveAllaman 1958

Russel DA Antonine Litearture Oxford 1990sup2

160

Rutherford I Theoria and Darśan Pilgrimage and Vision in Greece and India CQ 50

(2000) 133-146

Snodgrass AM An Archaeology of Greece The Present State and Future Scope of

a Discipline Berkeley (LA)London 1987

Stratiki K Le culte des heacuteros grec chez Pausanias BAGB 1 (2002) 70-93

Strid O Uumlber Sprache und Stil des Periegeten Pausanias Upsala 1976

Stroumsa GG (ed) La fin du sacrifice Paris 2005

Swain S Hellenism and Empire Oxford 2001

Tripolitis A Religions of the Hellenistic-Roman Age MichiganCambridge (UK) 2002

Tzifopoulos YZ Mummiusrsquo Dedications at Olympia and Pausaniasrsquo Attitudes to the

Romans GRBS 34 (1993) 93-100

Van Straten FT Hiera Kala LeidenNew YorkKeulen 1995

Veyne P Les Grecs ont-ils cru agrave leurs mythes Paris 1983

Veyne P Lrsquoempire Greacuteco-Romain Paris 2005

Whitmarsh T Greek Literature and the Roman Empire OxfordNew York 2001

Whitmarsh T Ancient Greek literature CambridgeMalden 2004

Yerkes RK Le sacrifice dans les religions grecque et romaine et dans le judaisme

primitive Paris 1955

Zizza C Le inscrizioni nella Periegesi di Pausania Pisa 2006

4

24 Stijl55

3 Hoofdstuk 3 Religie 57

31 Algemeen 58

311 Mysterieculten60

312 Heiligdommen62

313 De keizerscultus 64

314 Mythologie65

315 Pelgrims 66

32 Religie bij Pausanias70

321 Pausaniasrsquo geloof 70

322 De Eleusismysterieumln73

323 Heiligdommen en festivals75

324 De keizerscultus 76

325 Mythen78

326 Pausaniasrsquo evolutie80

327 Pausanias als pelgrim 82

4 Offers85

41 bronnen 86

42 Offeren algemeen87

421 Oorsprong 88

422 Evolutie89

423 Soorten offers 90

4231 Helden 93

424 De ceremonie 93

425 De offerdieren 97

426 Mensenoffers 98

427 Plantaardige offers 99

428 ἀναθήματα100

5

43 Offeren bij Pausanias101

431 Pausanias offert zelf 102

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω107

4321 ἐναγίζω 110

4322 θύω 111

433 Een selectie van passages114

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer 114

4332 De ceremonie 115

4333 De offerdieren 123

4334 Plantaardige offers 127

4335 Mensenoffers 129

434 Andere offertermen132

435 ἀνατίθημι 134

44 Conclusie137

5 Bijlage138

6 Bibliografie154

6

Voorwoord

In deze thesis heb ik geprobeerd om een goed beeld te scheppen van het leven en

werk van de perieumlgeet Pausanias Om de inhoud van zijn boeken ten volle te

begrijpen koos ik ervoor om dieper in te gaan op het thema dat hem het meest lijkt te

interesseren de religie Ik heb gebruikt gemaakt van eacuteeacuten aspect ervan het offeren

om Pausaniasrsquo religieuze besef te vatten

Ik zal eerst even kort de structuur van deze thesis toelichten

In het eerste hoofdstuk heb ik het leven van Pausanias behandeld Ik heb zijn

biografie opgesteld en hem gekaderd binnen de cultuur van de 2e eeuw Daarna heb

ik de Romeinse invloed in zijn leven en werk onderzocht Tot slot bekeek ik nog even

een literaire stroming uit de 2e eeuw de tweede sofistiek

In het volgende hoofdstuk ben ik zijn werk de Perieumlgesis nader gaan bekijken Ik

onderzocht de geschiedenis van het genre de structuur van de Perieumlgesis alsook de

inhoud en stijl

Omdat de Perieumlgesis voor een groot deel bestaat uit mythologische en religieuze

onderwerpen heb ik het volgende hoofdstuk gewijd aan de religie Eerst behandelde

ik religie in het algemeen Ik had hierbij vooral aandacht voor die aspecten van de

religie die ook bij Pausanias zouden terugkomen Daarna onderzocht ik de religie in

de Perieumlgesis zelf

In het laatste hoofdstuk heb ik gekeken naar het belang van offeren in de Griekse

wereld en bij Pausanias zelf Dit is immers een interessant onderwerp om de Griekse

religieuze beleving te onderzoeken Bovendien offert Pausanias tweemaal zelf Ook

deze passages zullen we onderzoeken

Tot slot wil ik nog een aantal dingen verantwoorden

Bij de transcriptie van de Griekse namen heb ik gebruik gemaakt van het

graeciserende systeem waarbij ik geprobeerd heb zo consequent mogelijk te zijn

Romeinse namen heb ik uit het Latijn getranscribeerd Aangezien er onzekerheid

bestaat over de exacte titel van Pausaniasrsquo werk heb ik ervoor geopteerd om steeds

lsquoPerieumlgesisrsquo te schrijven Dit is immers de transcriptie van de Griekse naam die het

vaakst word genoemd

Wanneer ik spreek over lsquoGriekenlandrsquo ben ik er mij van bewust dat dit een attributie

post factum is In Pausaniasrsquo tijd was het Griekse vasteland echter al wel verenigd in

7

de Romeinse provincie Achaiumla Het is bij benadering dit geografische gebied dat ik ndash

voor de gemakkelijkheid ndash Griekenland zal noemen De lsquoGriekenrsquo zijn voor mij alle

mensen die de Helleense cultuur taal en religie deelden Ook Pausanias was dus een

Griek

De Griekse citaten haalden we van de TLG Voor Pausaniasrsquo tekst gebruik ik dus de

editie van Teubner Bij de andere auteurs zullen we steeds in voetnoot de geciteerde

teksteditie vermelden

Tenzij anders vermeld komen de vertalingen van mijn hand Aangezien dit niet het

doel van mijn thesis was heb ik geen literaire vertaling van de citaten gemaakt Ik

geef de vertaling enkel om het lezen van de Griekse fragmenten - indien nodig - te

vergemakkelijken

In bijlage ordende ik de vertalingen uit de Perieumlgesis volgens boek De vertalingen van

andere auteurs staan nadien alfabetisch geordend Ik geef ook telkens een verwijzing

naar de pagina waarop het citaat voorkomt

Dan rest er mij enkel nog u veel plezier te wensen met het lezen van mijn thesis

8

1 HOOFDSTUK 1 PAUSANIAS DE PERIEumlGEET

9

11 BIOGRAFIE

De eerste vraag die we ons zullen stellen heeft betrekking op de identiteit van

Pausanias Wie was hij wanneer leefde hij en wat heeft hij geschreven

Pausanias was een Griek afkomstig van Klein-Azieuml Hij leefde in de 2e eeuw nC In

deze periode was Griekenland al een hele tijd geiumlntegreerd in het Romeinse Rijk

Onze auteur schreef zijn enorme werk de Perieumlgesis in het Grieks1

Deze boeken ndash het zijn er tien in aantal ndash vormen een soort reisgids van Griekenland

Een reiziger uit de 2e eeuw ndash maar ook nog in grote mate een hedendaagse toerist ndash

kon via het lezen van de Perieumlgesis zeer interessante informatie te weten komen over

de plaats waar hij zich bevond en de lokale tradities Pausanias vormt zo een goede

bron door zijn uitgebreide beschrijvingen van geografische streken gebouwen religie

tradities en legendes Vaak vormt hij zelfs de enige bron

De Perieumlgesis is dus voor archeologen en oudheidkundigen van onschatbare waarde

Indien we niet over Pausaniasrsquo boeken zouden beschikken zou onze kennis over vele

monumenten en streken van het oude Griekenland wellicht niet zo uitgebreid zijn

Over het algemeen ndash en dit geldt zeker voor de periode voacuteoacuter de 20e eeuw ndash beperkte

de aandacht voor de Perieumlgesis zich enkel tot dit utilitaire karakter van het werk

De interesse voor Pausaniasrsquo werk werd gewekt in de 19e eeuw In deze

periode kwam het toerisme in Griekenland stilaan op De romantiek zorgde bovendien

voor een bewondering van het exotische Griekenland en zijn vergane cultuur2

Gedurende de hele 20e eeuw hebben we bewonderaars en afbrekers van Pausaniasrsquo

werk gekend3 Op het einde van de 19e eeuw schilderde Wilamowitz Pausanias af als

een charlatan die nooit zelf gereisd zou hebben Hij zou gewoon het werk van zijn

voorgangers - vooral Polemon - hebben verzameld en gekopieerd Deze mening vond

oa navolging bij Kalkmann Robert en Pasquali Hiertegen verzetten zich Schubart

Brunn Hirtzig Gurlitt en misschien wel als belangrijkste Frazer Vanaf Frazer kreeg

Pausanias meestal het label lsquoreliable guidersquo4 opgeplakt

Pas de laatste decennia kwam er aandacht voor Pausanias als schrijver De

Perieumlgesis werd eindelijk als literair werk benaderd Ook de rol van Pausanias zelf

1 We willen toch al even kort aanstippen dat Pausaniasrsquo naam nergens vermeld staat in zijn werk Het is aan Stefanos van Byzantion dat we deze vermelding te danken hebben We zullen hier later even op terugkomen 2 Beard in Alcock Cherry Elsner 2001 p 224 3 We vinden deze namen bij vele auteurs vermeld Voor deze specifieke opsomming baseren we ons op Habicht 1985 p 165 4 Zie oa Habicht 1985

10

kreeg nieuwe invullingen Eeacuten van de recentste onderzoeksdomeinen hierbij is de rol

van Pausanias als pelgrim Alles wat te maken heeft met religie geniet immers de

voorkeur in Pausaniasrsquo beschrijvingen

Hoe kunnen we Pausanias dan het best omschrijven Pelgrim historicus etnograaf

literair schrijver correspondent voor de antieke Michelin5 Of van dit alles een beetje

We zullen proberen hierop een duidelijk en genuanceerd antwoord te geven

Pausanias was een courante naam in de Griekse wereld van de 2e eeuw Via andere

auteurs hebben we weet van oa een sofist een geograaf en een chronograaf die

allen de naam Pausanias droegen Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat we deze

geleerden kunnen vereenzelvigen met onze Pausanias6 We zullen dus vanaf nu

wanneer we het hebben over onze perieumlgeet altijd lsquoPausaniasrsquo zeggen zonder

verdere specificaties

Pausanias beschrijft in zijn werk gedetailleerd tal van stadjes op het Griekse

vasteland Het verloop van zijn eigen leven is ons echter niet zo nauwkeurig

overgeleverd

Bijna alles wat we weten hebben we uit zijn eigen werk moeten destilleren Bovendien

laat Pausanias zich slechts in enkele passages opmerken We komen bijna niets te

weten over de periode waarin hij zijn reizen maakte hoe vaak hij dit deed met wie en

in welke omstandigheden Wij hebben hier te maken met een lsquoself-effacing

personalityrsquo om de woorden van Hutton te gebruiken7 De auteur verstopt zich als het

ware achter zijn tekst Habicht spreekt in dit verband van het lsquolow profilersquo van

Pausanias8

We kunnen wel bij benadering Pausaniasrsquo geboorte- en sterftejaar bepalen evenals

de periode waarin hij de Perieumlgesis schreef

Hij spreekt over het jaar 125 als κατrsquo ἐμέ of ἐφrsquo ἡμῶν9 Hieruit concluderen oa Heer

en Diller dat dit het geboortejaar van onze schrijver moet zijn10

5 Men maakt in dit verband graag de vergelijking met de lsquoBlue Guidersquo of de lsquoBaedekerrsquo 6 We zullen hier niet in detail op ingaan Voor verdere analyse zie oa Heer 1979 Hutton 2005 Frazer 1898 Diller 1955 7 Hutton 2005 p 11 8 Habicht 1985 p 141 9 ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ

Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον

ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένου

11

In I19611 vermeldt Pausanias het stadion van Herodes Attikos dat voltooid werd in

143 Hij schreef zijn boek dus zeker na deze datum Een terminus ante quem voor het

eerste boek van de Perieumlgesis vormt het Odeion van diezelfde Herodes Attikos in

Athene Herodes liet dit theater bouwen voor zijn vrouw bij haar dood Het stamt dus

van na 160 Wanneer Pausanias zijn eerste boek schrijft bestaat dit Odeion nog niet

In VII206 maakt de Perieumlgeet er echter wel melding van12 Dit kan dus betekenen dat

het eerste boek apart werd gepubliceerd13 Boek 7 werd zeker na 160 geschreven

In V1214 schrijft Pausanias dat de inrichting van Korinthe als Romeinse kolonie ndash wat

plaatsgreep in 44vC ndash 217 jaar geleden gebeurde15 Dit brengt ons bij het jaar 173

Het laatste jaartal dat vermeld wordt is de campagne van Marcus Aurelius tegen de

Sarmaten in 175-176

We kunnen dus stellen dat Pausanias wellicht rond 125 geboren werd en stierf na

17616 De Perieumlgesis begon hij vermoedelijk pas op latere leeftijd te schrijven na heel

wat voorbereidende reizen Heer veronderstelde dat hij zijn werk tussen 160 en 180

schreef onder de regering van Marcus Aurelius17

Uit de Perieumlgesis kunnen we concluderen dat Pausanias afkomstig was uit Klein-Azieuml

Hij verwijst op geregelde tijdstippen naar deze streek18 De stad die het vaakst

Pausanias I55 ἔστι δὲ καὶ ἄλλα δύο τέχνης τῆς ἐφrsquo ἡμῶν [τὰ] ἀγάλματαmiddot Pausanias V2115 10 Heer 1979 p 12 en Diller 1955 p 268 11 ldquoτοῦτο ἀνὴρ Ἀθηναῖος Ἡρώδης ᾠκοδόμησεrdquo Pausanias I196 12 ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot ἐποιήθη

δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν

μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ

τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ

Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι

συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς

Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206 13 Zie infra bij de structuur van de Perieumlgesis 14 Κορίνθιοι μὲν γὰρ οἱ νῦν νεώτατοι Πελοποννησίων εἰσί καί σφισιν ἀφrsquo οὗ τὴν γῆν

παρὰ βασιλέως ἔχουσιν εἴκοσιν ἔτη καὶ διακόσια τριῶν δέοντα ἦν ἐς ἐμέ Pausanias V12 15

Nadat Mummius in 146 vC de Achaiumlsche Bond versloeg en Korinthe vernielde bleef deze stad lange tijd onbewoond Pas in 44 vC kwam er een heropbloei De inwoners waren echter voornamelijk Romeinse kolonisten Zie oa Tzifopoulos 1993 Arafat 1996 en Habicht 1985 16 Frazer stelt 130-176 voor in Frazer 1965 p 6-7 Habicht opteert voor 115 als geboortedatum in Habicht 1985 p12 17 Heer 1979 p 12 18 Bv ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς τόδε

λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος Πέλοπος δὲ

ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς τὸ ἱερόνmiddotrdquo Pausanias V137 ldquoτρὶς δὲ αὐτὸς ἤδη πάρνοπας ἐκ Σιπύλου τοῦ ὄρους οὐ κατὰ ταὐτὰ οἶδα

φθαρένταςrdquo Pausanias I248 Zie Habicht 1985 p13-15

12

beschouwd wordt als zijn geboorte- en woonplaats is Magnesia ad Sipylum (het

huidige Manisa in Turkije)

Pausanias lijkt een bescheiden man te zijn geweest Hij laat zich zelden opmerken in

zijn werk Zijn stijl is sober direct zakelijk en eerlijk Origineel en creatief zijn lijkt niet

zijn voornaamste zorg Wel wil hij op een getrouwe manier de geschiedenis van

Griekenland vertellen

Pausanias was waarschijnlijk van gegoede afkomst aangezien hij de mogelijkheden

had om veel te reizen Frazer leidt uit Pausaniasrsquo werk af ndash zowel door expliciete als

impliciete verwijzingen ndash dat hij in Syrieuml was Jeruzalem Antiochieuml Egypte Rhodos

Byzantion Thessalieuml Macedonieuml en Italieuml19 Uiteraard moeten we hier heel het

Griekse gebied aan toevoegen dat Pausanias in zijn Perieumlgesis beschreef

Hij genoot waarschijnlijk een goede opvoeding De citaten die in grote getalen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn getuigen dat hij een veel belezen man was20 Alles wijst er

ook op dat hij over een uitstekend geheugen beschikte Hij kan dan ook terecht als

een πεπαιδευμένος bestempeld worden Aangezien de gegoede families uit de

provincies meestal het Romeinse burgerrecht verwierven is het goed mogelijk dat ook

Pausanias een Romeinse burger was21

Het lezen van Pausanias lijkt in zijn tijd niet erg populair te zijn geweest Hij werd

slechts eacuteeacutenmaal geciteerd door een tijdgenoot de Romein Claudius Aelianus in zijn

Varia Historia22 Dit kan echter over een interpolatie gaan23

De tekstoverlevering hebben we vooral te danken aan Stefanos van Byzantion Deze

geleerde uit de 6e eeuw wilde de namen van Griekse poleis herontdekken en hun

afkomst achterhalen Hierbij maakte hij dankbaar gebruik van Pausanias Hij citeerde

de perieumlgeet maar liefst 80 keer in zijn Ethnica Zoals reeds aangehaald is het deze

geleerde die ons Pausaniasrsquo naam onthult Ook de titel van het werk stamt van

Stefanos van Byzantion Het enige dat we momenteel dus kunnen doen is hem op

zijn woord geloven24

19 Frazer 1965 p 14-17 20 Hij noemt maar liefst 125 verschillende auteurs en geeft 700 referenties naar schrijvers enof literaire werken Zie Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 249 21 Zie oa Alcock in Bingen 1996 en Habicht 1985 p15 Voor een ontkrachting hiervan zie Forte 1972 p 418-427 22 Aelianus VH 12 61 ldquoΠαυσανίας δέ φησιν ὅτι καὶ Μεγαλοπολῖταιrdquo Dit schreef hij naar aanleiding van offers die gebracht werden aan Boreas 23 Zie Metzler 2000 p 445-449 24 Habicht 1985 p 9

13

Volgens Habicht is het mogelijk dat er ten tijde van Stefanos slechts eacuteeacuten exemplaar

van de Perieumlgesis bestond25 Dit zou nog het originele manuscript van Pausanias zijn

Heer meent dat er een aantal exemplaren van de Perieumlgesis in omloop waren Deze

zouden zich in de grote bibliotheken van Rome of de metropolen in het Oosten

bevonden hebben26

Het oudste manuscript dat we nu nog bezitten Marcianus gr 413 (V) stamt uit het

midden van de 15e eeuw27 Dit manuscript gaat ndash samen met vier andere bewaarde

manuscripten ndash terug op de codex van de Italiaan Niccolograve Niccoli (1364-1437)28

We zijn nu even ingegaan op de biografie van Pausanias De volgende vraag die we

ons kunnen stellen is hoe deze auteur beiumlnvloed werd door zijn omgeving In welke

periode leefde hij Wat voor invloed had dit op zijn werk

25 Habicht 1985 p 1 26 Heer 1979 p 42-43 27 Er is van Pausanias tot op heden geen enkel papyrusfragment bekend Ook de indirecte traditie is van weinig belang aangezien hij zelden geciteerd werd 28 Deze codex ging verloren in de 16e eeuw De andere afgeleide manuscripten zijn Laurentianus 56 11 (F) Parisinus gr 1410 (P) Matritensis 4564 (M) en Leidensis BPG 16 K (L) We baseren ons hier op de teksteditie van Budeacute die de notaties van de editie van Rocha-Pereira overneemt

14

12 PAUSANIAS IN ZIJN TIJD

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC

ldquoThe period in the history of the world during which the condition of the human race

was most happy and prosperousrdquo29

Pausanias leefde tijdens een periode waarin er vrede heerste in het Romeinse Rijk30

de 2e eeuw nadien idealiserend lsquothe golden age of antiquityrsquo genoemd31 Frazer

omschrijft deze 2e eeuw als een periode van heropbloei32 Er werden immers vele

tempels theaters baden en aquaducten gebouwd

Het Romeinse Rijk strekte zich ondertussen uit van Brittannieuml tot aan de Eufraat en

van de Rijnmonding tot in Ethiopieuml33 De Pax Romana zorgde voor rust aan de

grenzen Deze vrede droeg ook bij tot een bloei in cultuur en literatuur In Klein-Azieuml

resulteerde dit in een literaire beweging de lsquoTweede Sofistiekrsquo waarop we later dieper

zullen ingaan Deze stabiliteit stond ook toe dat er massaal gereisd werd Het ontstaan

van Pausaniasrsquo reisboek in deze tijd is dan ook niet verwonderlijk

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia34

Gedurende de eerste helft van de 2e eeuw vC werd Griekenland geleidelijk aan

afhankelijk van Rome Een doorslaggevende datum is 146 vC Op dit moment verliest

Griekenland de Achaiumlsche oorlog en wordt het een deel van Macedonieuml Pas in 27

vC vormt Achaiumla een autonome provincie35 Voacuteoacuter deze datum werden de Griekse

steden zeer slecht behandeld De Griekse bonden werden afgeschaft het land

uitgebuit - oa door het innen van belastingen om de oorlogen te bekostigen - en vele

kunstwerken werden geroofd Vanaf het begin van de eerste eeuw begon het beter te

29 Gibbon geciteerd in Browning 1989 p 9 30

Op het einde van Pausaniasrsquo leven komen de Romeinen echter in oorlog met de Parthen (162-166) Ze zullen deze oorlog winnen Toch luidde dit een periode in van tegenslagen zoals de pest en oorlogen 31

Habicht 1985 p118 32 Frazer 1898 p xiii 33 Habicht 1985 p117 34 Voor de algemene inleiding baseren we ons grotendeels op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 555-562 35 Dit zal zo blijven tot aan de regering van Diocletianus We zien evenwel twee onderbrekingen van 15-44 hoort Achaiumla bij Moesia en van 67-704 wordt het door Nero lsquovrijrsquo verklaard Zie Cook Adcock Charlesworth (eds) 1936sup3 p 556-557

15

gaan voor de Grieken De Romeinen beseften het culturele belang van Griekenland

en hielpen actief mee aan de hellenisatie De Griekse bonden werden weer

toegestaan en een nieuwe overkoepelende bond de Achaiumlsche werd opgericht Deze

bond vertegenwoordigde in theorie alle Griekse steden en stond in voor de organisatie

van de keizerscultus36

Vanaf de creatie van de provincie Achaiumla ontstond er een grote diversiteit in de

behandeling van de steden Deze Romeinse tactiek van lsquoDivide et imperarsquo vormde

wellicht een belangrijke reden waarom er nooit een gezamenlijke Griekse opstand

tegen Rome is uitgebroken Er waren ongeveer 40 lsquovrijersquo steden waaronder Athene en

Sparta die in theorie onafhankelijk waren van Rome Plaatselijke leiders bestuurden

de stad en de lokale wetgeving bleef in de mate van het mogelijke behouden De

Romeinen behielden echter een grote controle Veel van deze vrije steden waren ook

vrijgesteld van belastingen

Reizigers die in de 2e eeuw door Griekenland trokken konden nog veel van lsquos lands

oude glorie bewonderen Ze werden echter ook geconfronteerd met vele verlaten

streken Dit is de reden waarom we in de Perieumlgesis zo veel ruiumlnes beschreven zien37

Dit proces van ontvolking was al langer aan de gang Alcock ontdekte dat de terugval

begon op het einde van de 3e eeuw vC Gedurende de eeuwen die hierop volgden

zette de ontvolking zich door zodat we in de tijd van Pausanias nog meer verlaten

streken aantreffen38

Economische redenen deden het Griekse platteland leeglopen De economie op het

platteland steunde in de klassieke periode op het bewerken van kleine stukjes grond

vaak verspreid over een groot gebied De Romeinen veranderden de grenzen en

herschreven het geografische landschap in Griekenland Hierdoor kwamen vele

boeren in de problemen Anderen verloren hun grond aan grootgrondbezitters Ook

taksen en belastingen opgelegd door de Romeinen deden vele boeren de das om

Om de belastingen te kunnen betalen waren ze immers genoodzaakt om meacuteeacuter te

produceren Omdat dit hen niet lukte moesten ze emigreren naar de stad39 Enkel

daar kon men tegemoetkomen aan de steeds groeiende behoefte aan een sociaal

vangnet dit via een patronaat van de elite

36 In de praktijk was echter nooit elke stad vertegenwoordigd 37 We geven enkele voorbeelden van beschrijvingen van ruiumlnes bij Pausanias ldquo ἑξῆς δὲ

πόλεων ἐρείπιά ἐστιν Ἅρματος καὶ Μυκαλησσοῦmiddotrdquo Pausanias IX194 ldquo Ἀσπληδόνα δὲ

ἐκλιπεῖν τοὺς οἰκήτοράς φασιν ὕδατος σπανίζοντοςmiddotrdquo Pausanias IX389 Pausanias vernoemt 50 vervallen steden of dorpen die ooit bewoond werden Ze worden meestal ἐρείπια genoemd De meest desolate streek is Arkadieuml Alcock 1993sup2 p 146 38 Alcock 1994sup2 39 Alcock 1989 p 5-34

16

De belastingen wogen waarschijnlijk erg door bij vele Griekse steden Het is ook

mogelijk dat enkel de verliezers van de Achaiumlsche oorlog belastingen moesten

betalen40 Het Griekse belastingsgeld gaf de Romeinen de mogelijkheid om goederen

uit de provincies te kopen waardoor de economie in stand gehouden zou moeten

worden41 In de praktijk leidde dit echter tot een economisch verval in Griekenland

Economisch was Griekenland dus voornamelijk afhankelijk van Rome42 Zijn belang

lag in zijn geschiedenis en cultuur

Vele kleine poleis raakten in verval Om te overleven konden de kleine nederzettingen

een beroep doen op andere steden in de buurt (synoikisme) of bonden vormen Het

behoud van hun eigenheid moesten ze dan elders zoeken op religieus vlak

bijvoorbeeld Rizakis stipt aan dat sommige dorpen hoewel ze politiek afhankelijk

waren er een levendige religie op nahielden43

Maar hoe zat het nu met de steden44 In de Klassieke periode vormden de

ἄστυ en het achterland eacuteeacuten geheel45 Tijdens de Romeinse overheersing werd dit

systeem door de plattelandsvlucht echter grondig in de war gestuurd

Er werden ook Romeinse kolonies46 opgericht zoals Korinthe Nikopolis en Patrai

Deze steden groeiden uit tot de machtigste van de provincie We zullen een idee

geven van de grootte van deze centra Korinthe kende een oppervlakte van 600 ha

Andere steden telden slechts een 100tal ha47 Rondom deze metropolen werden door

de elite baden en villarsquos neergepoot Zo hoopten de rijken zich van het plebs te

onderscheiden

Van de kolonies maakte men zelfregerende steden De Romeinen schakelden lokale

leiders in om op een indirecte manier de touwtjes in handen te houden Woolf stelt dat

de Romeinen nieuwe eacuten oude steden in Griekenland gebruikten als lsquotools of

imperialismrsquo48

Tot nu toe hebben we enkel de situatie op het Griekse vasteland besproken Dit is

immers het geografische gebied dat Pausanias beschrijft Onze perieumlgeet is echter

40 Belastingen werden ook pas ingesteld na deze oorlog in 146 vC Alcock 1989 p 5-34 41 Zie Crawford 1977 p 42-52 42 Hutton 2005 p 1 43 Rizakis in Alcock 1997 44 Alcock 1993sup2 45 Voor een uitgebreide analyse van de indeling in Griekse steden en dorpen en hun relatie tot Rome zie Rizakis in Alcock 1997 46 Kolonies werden opgericht vanaf de regering van Caesar om strategische redenen en als huisvesting voor Romeinse soldaten en werklui Rizakis in Alcock 1997 47 Woolf in Alcock 1997 p 1-13 48 Woolf in Alcock 1997 p 13

17

afkomstig van Klein-Azieuml In hoeverre kunnen we spreken van een verschil in cultuur

tussen deze regio en het Helleense vasteland49

Klein-Azieuml werd in 27 vC verenigd in de Romeinse provincie Asia

Net als in Griekenland had niet elke stad dezelfde status Enkele vrije steden genoten

voorrechten hoewel ze niet altijd vrijgesteld waren van belastingen De drie grootste

steden waren Efese Pergamon en Smyrna Het bestuur was in handen van lokale

rijken Rome was echter zeer actief bij de politiek betrokken

Vanaf de 1e eeuw heerste er vrede in deze streek Dit gaf Asia de mogelijkheid om

zich ten volle te ontplooien Klein-Azieuml bezat van nature grote economische

mogelijkheden Het had een goed klimaat en bood door haar ligging aan zee

uitstekende transportmogelijkheden De uitgestrektheid van het Romeinse Rijk was

zeer bevorderlijk om een bloeiende exporthandel op te zetten50 Men voerde wijn olie

hout leer en vee uit Bovendien beschikte men zelf over ruwe grondstoffen die men

op eigen bodem verwerkte in de textielindustrie

Zo groeide Asia uit tot eacuteeacuten van de rijkste regiorsquos van het Romeinse Rijk

Ook cultureel kwam deze bloei tot uiting Er werden vele gymnasia badhuizen en

tempels opgericht Tevens ontstonden er in de grote steden medische scholen en

zelfs musea

De Pax Romana liet dus toe dat er massaal gereisd werd rond de Middellandse Zee

Het was eacuteeacuten gebied zonder buitenlandse grenzen met eenzelfde munt en wie Grieks

enof Latijn sprak kon over het hele Romeinse Rijk met anderen communiceren51

Romeinen trokken naar Griekenland als studenten naar Athene of als toerist naar

steden die ook vandaag de dag nog dagelijks bezocht worden Ook de Grieken zelf

verlieten de grenzen van hun provincie Reizen behoorde tot de opvoeding van elke

gegoede burger Leden van de Griekse elite waren πεπαιδευμένοι lieden die een

degelijke opvoeding hadden genoten en wereldburgers waren 52 Ze keken verder dan

de grenzen van hun stad of streek Deze personen bekleedden vaak ook een

belangrijke functie in hun provincies Ze waren loyaal tegenover Rome en in ruil

daarvoor werden ze ingezet om belastingen te innen of de publieke orde te

handhaven Er gaapte een enorme kloof tussen deze beperkte rijke elite en de arme

massa in de straat

49 We baseren ons hiervoor op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 580-590 50 Door de natuurlijke rijkdom van de streek moest men bijna niets invoeren 51 Habicht 1985 p118 52 Zie oa Alcock 2002

18

Ook op religieus gebied zien we dat de veranderingen die al langer aan de gang

waren zich doorzetten Het geloof in de traditionele goden van het pantheon

brokkelde af Samen met de plattelandsvlucht verdwenen ook vele rurale culten

Goden uit het oosten het christendom en de keizerscultus deden hun intrede

Daarnaast kenden mysterieculten een enorme bloei Bij Pausanias vinden we hiervan

vele voorbeelden

Op dit religieuze aspect zullen we later dieper ingaan

1212 De Romeinse invloed in Griekenland

Hoe ver reikte de Romeinse invloed in het oostelijke Middellandse Zeebekken

De Romeinen hadden geen militaire garnizoenen in Griekenland53 Korinthe speelde

een belangrijke rol in de administratie De federale Griekse bonden ndash die hun ontstaan

kenden in de Hellenistische periode om de diplomatie en buitenlandse politiek te

bevorderen54 - bleven bestaan maar kregen een ondergeschikte rol Hadrianus stelde

in 1312 een nieuwe bond in het Panhellenion55 Dit deed hij volgens Veyne om

tegemoet te komen aan het gevoel van de Grieken anders en superieur te zijn56 Zo

werden alle Grieken verenigd in eacuteeacuten bond57

Swain benadrukt dat het Romeinse Rijk tweetalig was lsquoutraque lingua doctusrsquo58 In het

westen sprak men Latijn in het oosten Grieks De belangrijkste taal was echter het

Grieks Als we niet naar de politiek kijken maar naar ldquola capaciteacute de concevoir et de

disseacuteminer des ideacutees de fond ldquo zien we een Egeiumlsche civilisatie die homogeen Grieks

was59 Voor de Grieken was lsquocivilisationrsquo bijgevolg belangrijker dan lsquole pouvoirrsquo

Παιδεία speelt hierin een belangrijke rol cultuur in alle betekenissen van het woord60

Dit kunnen we ook lezen bij Dagron lsquoSrsquoil y a eu ralliement il nrsquoy a pas eu inteacutegration

le pouvoir est resteacute romain et la culture grecque lsquo61

Bij de splitsing van het rijk in 395 hadden we volgens Veyne te maken met een

oosten dat Grieks was gebleven lsquovous Romains nous Grecsrsquo De Grieken waren

zich de hele tijd superieur blijven voelen tegenover hun overheersers De Griekse 53 Alcock 1993sup2 p 3-4 54 Alcock 1993sup2 p 3-4 55 Deze bond reikte verder dan de grenzen van de provincie Achaiumla Er zetelden zowel steden van het Griekse vasteland als van Klein-Azieuml de eilanden en zelfs enkele van Noord-Afrika Athene fungeerde als centrum 56 Veyne 2005 p 257 57 In de praktijk was echter nooit eacutelke stad vertegenwoordigd 58 Swain 2001 p9 59 Reardon 1971 p 4 60 Reardon 1971 p 4 61 Dagron G Lrsquoempire romain drsquoOrient au 4iegraveme siegravecle et les traditions politiques de lrsquohelleacutenisme p 74 82 et n 284 et 202 in Veyne 2005

19

civilisatie was immers de enige goede en ware lsquoWijrsquo zijn de Grieken daarbuiten zijn er

enkel lsquoanderenrsquo62

We kunnen dus stellen dat de Romeinen als nuttig maar lsquovreemdrsquo ervaren werden

door de Grieken63

Omgekeerd was Griekenland voor de Romeinen heacutet toonbeeld van lsquootiumrsquo een plaats

waar men kon ontsnappen aan de zorgen van de wereld Vele Romeinse studenten

zakten af naar Athene Ook toeristen bezochten Griekenland om zijn oude glorie te

bewonderen Griekenland werd echter stilaan een imaginair landschap een plaats die

groots was door zijn verleden door zijn herinneringen

Alcock legt dit mooi uit64 Volgens haar heeft Horatiusrsquo uitspraak Graecia capta nog

een diepere betekenis65 Griekenland is gegrepen door haar eigen herinneringen

Zowel Grieken als Romeinen hebben respect voor het Griekse verleden Dit creeumlert de

mogelijkheid tot communicatie en onderhandeling Korinthe vormt een mooi voorbeeld

van het feit dat verleden en heden verenigd kunnen worden In de herinnering is het

een bloeiende antieke Griekse stad In de realiteit van de 2e eeuw treffen we op

diezelfde plaats echter een Romeinse kolonie aan

ldquoOld Greece was a country learning how to be a museum cultivated Romans admired

Greece romantically for what she has beenrdquo66

Deze dubbele natuur van Griekenland wordt door Pausanias in zijn Perieumlgesis op een

mooie manier geschetst

122 Pausanias en Rome

Pausanias leefde als Griek in het Romeinse Rijk Daarenboven beschrijft hij in zijn

Perieumlgesis de glorie van het oude Griekenland het Griekenland van voacuteoacuter de

62 Misschien waren de Romeinen hierin niet helemaal vrij van schuld Geen enkele Griek schopte het immers tot Romeins keizer (buiten enkele latere usurpators) 63 Bij Pausanias vinden we ook enkele voorbeelden van het feit dat hij zich geen Romeinse burger voelde Hij spreekt over de keizers alsof het vreemden zijn We geven twee voorbeelden ldquoναοὶ δέ εἰσιν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς Καίσαρος ὃς μοναρχίας πρῶτος ἐν Ῥωμαίοις

ἐπεθύμησεν καὶ ἀρχὴν τὴν καθεστηκυῖαν πρῶτος ἐκτήσατο ὁ δὲ Αὐγούστῳ πεποίηται

παιδὶ ἐκείνου τήν τε βασιλείαν βεβαιωσαμένῳ μᾶλλον καὶ ἀξιώματος καὶ δυνάμεως ἐς

πλέον ἢ ltὁgt πατήρ οἱ προελθόντιmiddot τὸ δὲ ὄνομα ἦν τούτῳ Αὔγουστος ὃ κατὰ γλῶσσαν

δύναται τὴν Ἑλλήνων σεβαστόςrdquo Pausanias III114 ldquoΛακεδαιμονίοις δὲ ἔχειν τοῖς ἐν

Σπάρτῃ τὴν Θουρίαν ἔδωκεν Αὔγουστος Αὐγούστῳ γὰρ βασιλεύοντι Ῥωμαίων

ἐπολέμησεν Ἀντώνιος γένει καὶ οὗτος Ῥωμαῖοςmiddot καί οἱ τῶν ἐν τῇ Ἑλλάδι ἄλλοι τε καὶ οἱ

Μεσσήνιοι προσέθεντο ὅτι ἐφρόνουν Λακεδαιμόνιοι τὰ Αὐγούστου ldquo Pausanias IV311 64 Alcock 2002 p 176 65

Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio Horatius Epistulae 21156 66 Bowersock 1965a p 90-1 geciteerd in Alcock 1993sup2 p2

20

Romeinse overheersing Men kan dus verwachten dat zijn houding tegenover Rome

ambigu is Verschillende geleerden hebben in Pausaniasrsquo werk diverse houdingen

ontdekt Het zal bijgevolg niet zo gemakkelijk zijn om de waarheid te ontsluieren

Een cruciale passage voor het begrip van Pausaniasrsquo gevoel tegenover Rome vormt

VIII271 ldquoἡ δὲ Μεγάλη πόλις νεωτάτη πόλεών ἐστιν οὐ τῶν Ἀρκαδικῶν μόνον

ἀλλὰ καὶ τῶν ἐν Ἕλλησι πλὴν ὅσων κατὰ συμφορὰν lt ἐπί gt ἀρχῆς τῆς

Ῥωμαίων μεταβεβήκασιν οἰκήτορεςmiddotrdquo Pausanias VIII27167

Hier speelt de tekstoverlevering ons parten 68 Lezen we ldquoκατὰ συμφορὰν ἀρχῆς τῆς

Ρωμαίωνrdquo dan begrijpen we dat de Romeinen verantwoordelijk waren voor het verval

Een andere lezing geeft echter ldquoκατὰ συμφορὰν ἐπί ἀρχῆς τῆς Ρωμαίωνrdquo69 Dit wijst

op een verval tijdens de Romeinse overheersing en die kan dus aan andere oorzaken

te wijten zijn

Een andere passage die voor discussie zorgt is I207 ldquoΣύλλᾳ δὲ ἔστι μὲν καὶ τὰ ἐς

τοὺς πολλοὺς Ἀθηναίων ἀγριώτερα ἢ ὡς ἄνδρα εἰκὸς ἦν ἐργάσασθαι Ῥωμαῖονmiddotrdquo

Pausanias I20770

Hier hebben we geen problemen met de tekstoverlevering maar wel met de vertaling

Bowie interpreteert de zin als volgt lsquoSulla was erger dan men van de Romeinen zou

verwachtenrsquo Habicht meent echter dat Sulla lsquozeacutelfs erger was dan de Romeinenrsquo71

Frazer lanceert aan het einde van de 19e eeuw de opinie dat Pausanias de Romeinen

vijandig gezind was Ook Swain deelt deze mening72

67 ldquoMegalopolis is de jongste stad niet alleen van de Arkadische steden maar van alle steden in Griekenland behalve van die steden wiens inwoners zijn verwijderd wegens de rampspoed van de Romeinse overheersing tijdens de Romeinse overheersingrdquo 68 Budeacute en Teubner lezen ltἐπὶgt Loeb laat ἐπὶ weg Akujaumlrvi voegt nog een belangrijke opmerking toe Συμφορά wordt in de LSJ ook vertaald als lsquocollecting contributionrsquo Wanneer we die vertaling gebruiken krijgt de hele passus natuurlijk weer een andere inhoud Akujaumlrvi 2005 p287 69

Een conjectuur van Clavier in de 19e eeuw 70 ldquoVoor Sulla waren die dingen mbt de meesten Atheners wreder dan passend was dat een Romein zou doenrdquo 71 Bowie in Bingen 1996 In de vertalingen van Budeacute en Loeb wordt Bowies interpretatie gevolgd Respectievelijk Sylla exerccedila agrave lrsquoeacutegard de la majoriteacute des Atheacuteniens une cruauteacute plus terrible que celle que lrsquoon eucirct ducirc attendre drsquoun Romain en Sullarsquos treatment of the Athenian people was so savage as to be unworthy of a Roman 72 Swain 2001 p 338-340 Op het einde nuanceert Swain deze uitspraak dat Pausanias de Romeinen negatief gezind zou zijn Hij wijst erop dat Grieken en Romeinen verwant zijn Ze hebben min of meer dezelfde goden Hierdoor kan Pausanias de Romeinen niet geheel vijandig zijn

21

Heel de Perieumlgesis draait rond het centrale begrip vrijheid lsquoἐλευθερίαrsquo Volgens

Swain laat Pausanias deze vrijheid van Griekenland ophouden bij het begin van de

Romeinse overheersing Pausanias beschrijft geen feiten uit de geschiedenis van na

146 (verwoesting van de Achaiumlsche Bond) en heeft zelden oog voor de kunst van zijn

eigen tijd Swain stelt dat Pausanias de Romeinen als veroveraars ziet en niet als

bevrijders Volgens hem zou de Romeinse heerschappij een permanent verlies van de

Griekse onafhankelijkheid impliceren Swain meent echter dat Pausanias niet over de

hele lijn negatief is tegenover Rome Voor de Antonijnen heeft hij veel lof met

Hadrianus op kop73 Deze keizer was een ware filhelleen wat hem in Spanje de

bijnaam lsquoGraeculusrsquo opleverde74 Tijdens zijn regering was er vrede in het rijk en

werden er lagere belastingen ingevoerd Hij beoogde geen expansie maar een

consolidatie van de grenzen Hij bracht ook vele bezoeken aan de provincies

waardoor deze een goede relatie met Rome behielden75

Volgens Hutton was de houding van de Grieken tegenover Rome dubbelzinnig Ze

prezen Rome tegenover de Romeinen maar waren kritisch wanneer ze met andere

Grieken praatten76 Hutton stelt dat de Romeinse keizers misschien ook het ideaal van

παρρησία hanteerden waardoor men de Grieken toeliet zich kritisch op te stellen

Pausanias zou dan ook de voor- eacuten nadelen van de Romeinse overheersing hebben

ingezien

Deze conclusie vormt een opstap naar de theorie van Heer77 Zij meent dat Pausanias

loyaal is tov de keizers van zijn tijd en dat hij Rome niet de schuld geeft van het

verval van Griekenland Dit was immers al langer aan de gang Hij is wel kritisch voor

enkele Romeinen die de Grieken vernederden zoals Sulla deed Ook wanneer ze

kunstroof plegen ndash oa Nero Gaius en Augustus - verwijt hij hen dit Over het

algemeen heeft hij echter respect voor Rome

Heer zei dus dat dit verval al langer aan de gang was Reden De Peloponnesische

oorlog Heer concludeert uit de Perieumlgesis dat volgens Pausanias de tegenstanders

van Athene in deze oorlog Griekenland ruiumlneerden

73 Deze keizers uit de 2e eeuw probeerden de Grieken met hun lot te verzoenen Men toonde respect voor de Grieken en hun culturele erfenis Habicht 1985 p 123 74 Hutton 2005 p 36 75 Zie Forte 1972 p 418-427 76 Hutton 2005 p 41 77 Heer 1979 p 66-68

22

Bowie meent - samen met Habicht en Palm - dat Pausanias de Romeinse

overheersing betreurt maar er zich bewust van is dat er onder de Macedonieumlrs ook

geen vrijheid was78

Om het met Fortes woorden te zeggen kunnen we stellen dat Pausanias Rome

bewonderde maar met Griekse terughoudendheid Er waren weliswaar mooie dingen

in Rome maar in Griekenland waren die vaak beter79

Bij Alcock vinden we een uitdieping van deze ambivalente houding van Pausanias80

Volgens haar maakt Pausanias gebruik van een stille vorm van verzet door gebruik te

maken van de controle van lsquothe social memoryrsquo Door trots over het glorieuze verleden

te vertellen doet hij afbreuk aan de huidige heersers

Voor Pausanias is het criterium om een goede keizer te zijn goed zijn tov de

Grieken81 Drie keizers waren voor hem belangrijk Augustus Nero en Hadrianus

Eerstgenoemde creeumlerde een nieuw geografisch landschap in Griekenland Hij

herverdeelde de grond over de verschillende poleis Pausanias maakt echter weinig

melding van zijn monumenten

In Nero ontdekt Pausanias een nobele geest omdat deze lsquovrijheidrsquo verleende aan heel

Griekenland82 Hoewel deze keizer over het algemeen zeer negatief wordt

voorgesteld beoordeelt Pausanias hem enkel op zijn houding tegenover Griekenland

Nero was de Grieken goed gezind dus was hij een goed keizer

Zoals reeds vermeld looft Pausanias alle Antonijnen De belangrijkste is echter

Hadrianus Deze filhelleense keizer wordt het meest geciteerd in de Perieumlgesis Hij

deed inspanningen om het verleden te restaureren niet om een nieuwe wereld te

creeumlren Het is dan ook niet verwonderlijk dat het net deze keizer is die Pausaniasrsquo

voorkeur genoot83

Een laatste opmerking bij dit onderdeel heeft betrekking op lsquohet vrije Griekenlandrsquo

Vanaf wanneer bestond lsquoGriekenlandrsquo op politiek vlak eigenlijk Tijdens de hoogdagen

van de klassieke periode kunnen we hiervan nog niet spreken Griekenland geraakte

pas voor het eerst min of meer verenigd in de Romeinse tijd84 Met de creatie van de

78 Bowie in Bingen 1996 79 Forte 1972 p 418-427 80 Alcock in Bingen 1996 p 242 ev 81 Voor deze alinea zie Jacquemin 1996 p 29-42 82

In 6667 kondigde Nero op de Isthmische Spelen de vrijheid af voor Achaiumla Onder Vespasianus werden de onderling ruzieumlnde Grieken ndash die lsquovergeten warenrsquo wat het was om vrij te zijn - alweer in een Romeinse provincie verenigd Arafat 1996 p139 83 We moeten wel even opmerken dat Hadrianusrsquo belangrijkste realisatie de creatie van het Panhellenion nergens bij Pausanias vermeld wordt 84 Zie ook Lafond in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 390

23

provincie lsquoAchaiumlarsquo verenigt men verschillende πόλεις die weliswaar in grote mate

maar zeker niet helemaal eeuwenlang dezelfde cultuur hebben gehad Deze poleis

waren in het verleden lsquovrijrsquo Ze waren aan niemand onderworpen Maar was dat wel

zo Hoe zit het dan met de oorlogen tussen de verschillende poleis en allerhande

invasies Hoe vaak heeft heel lsquoGriekenlandrsquo zich verenigd tegen een

gemeenschappelijke vijand

ldquoIn a strict geopolitical sense Hellas (hellip) had ceased to exist during the time of

Augustus when the province of Achaea was formed Yet in another sense of course

there was always had been and always would be Hellas even though the precise

significance of the word was ever debated Identity was not compromised or diluted by

Roman conquest it was rather shifted into the realm of the imaginary where it had

always partially residedrdquo85

Het is dus net de Romeinse overheersing die zorsquon mythe van een vrij Griekenland in

het verleden mogelijk maakt Dit is het paradoxale karakter van de Griekse vrijheid en

de Romeinse overheersing Of zoals Alcock het zegt ldquoThe triumph of Rome led to the

creation of Greecerdquo86

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek

ldquoIt was the heyday of superficial intellectual activity Intellectuals and artists had never

been esteemed so highly by society and never did they perform so poorly New and

original ideas were not appreciated nor the penetrating search for truth nor a poetry

of passion or pity The age applauded form not content it praised the technical

brilliance of oral expression not the ideas expressed it valued entertaining literature

not demanding literature It was a complacent age pleased with itself an age of

rhetoric of unimportant topics delivered to an audience who wanted extemporaneous

speeches of impeccable Attic and who graded the speeches by the number of

mistakesrdquo87

In de 2e eeuw is het Romeinse Rijk op het toppunt van zijn expansie Vooral de

provincies kennen een grote bloei Het is dan ook hier dat we de belangrijkste

schrijvers van de 2e eeuw situeren met name in Klein-Azieuml In dit gebied is er immers

een grote culturele activiteit Weinig auteurs echter uit deze periode hebben zich bij de

85 Whitmarsh 2001 p 21 86 Alcock 1993sup2 p 129 87 Habicht 1985 p 126

24

literaire canon kunnen voegen88 De redenaars werden pronkredenaars die

epideiktische redevoeringen hielden op festivals en begrafenissen Onderwerpen voor

declamatorische stukken zocht men in het verleden lsquoThis age looked to the past was

more interested in times long gone than in its ownrsquo89 Het heden miste sterke emoties

en conflicten en dus ging men die zoeken in oude verhalen Niet de historische

correctheid maar het tentoonspreiden van hun kunnen was het voornaamste doel

Men slaat dus geen nieuwe wegen in maar bewaart wat oud is90

Vooral lsquonuttigersquo kennis werd in boeken vastgelegd Het was de periode van de retoriek

paradoxografie en religie Oudheidkundigen compilatoren en romanschrijvers staken

de kop op Er werd ook veel aan geschiedschrijving en wetenschap gedaan Er was

geen of weinig interesse voor het dagelijkse leven Een uitzondering hierop vormde de

religie We zullen zien dat deze steeds meer persoonlijk werd beleefd

Hutton vermeldt dat zowel Romeinse als Griekse auteurs het verval van Griekenland

beschrijven91 Dit kadert in de geest van lsquoMemento morirsquo92 In zekere zin is dit ook wat

Pausanias doet Ook bij hem vormen de beschrijvingen van ruiumlnes en verlaten streken

een contrast met de antieke monumenten die hij op zijn weg tegenkomt

ldquoAcross the multiplicity of forms and modes of Roman Greek education one feature

remained common the attempt to root all forms of status and identity in the prestigious

pastrdquo93

Deze nieuwe invalshoeken hangen samen met het ontstaan van een nieuwe literaire

beweging de tweede sofistiek

Het is niet onze bedoeling om de taalkundige aspecten van de tweede sofistiek te

analyseren Dit zou ons te ver leiden Het volstaat hier om te zeggen dat men

teruggreep naar het verleden dat men al snel begon te idealiseren Zowel linguiumlstisch

formalisme en purisme (atticisme) als een algemeen classicisme deden hun intrede94

We geven echter enkele inhoudelijke kenmerken om Pausanias binnen het geheel te

kunnen plaatsen Elsner zegt het volgende De tweede sofistiek was

88

Loukianos en Apuleius vormen hierop een uitzondering Misschien is het niet verwonderlijk dat net deze twee auteurs niet van lsquoGriekenlandrsquo afkomstig waren (respectievelijk van Samosata aan de Eufraat en Noord-Afrika) 89

Habicht 1985 p 126 90 Heer 1979 p 9 91 Bv Servius Sulpicius Rufus aan Cicero Ad familiares 454 in Hutton 2005 p 46 92 Hutton 2005 p 46 93 Whitmarsh 2001 p 6 94 We zullen later even op deze linguiumlstische aspecten terugkomen bij lsquostijlrsquo

25

ldquoA cultural phenomenon in which the unity of the empire was re-asserted in Greek-

speaking cultural terms through the revival of Greek rhetoric and philosophy the

promulgation of eastern mythology and paideia the affirmation of eastern religions

and iconographiesrdquo95

De tweede sofistiek was een literaire beweging die bloeide van ongeveer 50 tot 25096

Terwijl in de voorbije eeuwen Rome nog een belangrijke functie had voor het vinden

van een patronus ed kwam het centrum van de literatuur nu te liggen in Athene en de

Griekse steden van Klein-Azieuml

De sofisten waren deacute vertegenwoordigers van de heersende cultuur en smaak in het

intellectuele leven Ze bleken niet erg origineel Vaak waren ze bovendien arrogant en

ijdel maar ze genoten een hoge populariteit en hadden veel invloed Onder deze

sofisten bevonden zich oa Aelius Aristeides Herodes Attikos en Antonius Polemon

Waarom lsquotweedersquo sofistiek De naam is ontleend aan een link die Filostratos legde

met de sofisten uit de 5e eeuw vC De sofisten uit de 2e eeuw gebruikten immers ook

de Attische taal alsook de Attische kalender maten enz

De tweede sofistiek hield een renaissance in van de Griekse literatuur waarbij de

nadruk kwam te liggen op de Helleense cultuur en taal als embleem van de civilisatie

De schrijvers kwamen uit de Griekse elite

Alcock spreekt in dit verband van lsquonostalgiarsquo ldquoNostalgia they say is an exercise in

grammar wherein you find the present tense and the past perfectrdquo97

Dit alles was belangrijk voor het hervinden van een eigen identiteit In de klassieke

periode lag de identiteit van een Griekse burger in zijn polis Na de doortocht van

Alexander de Grote werden de grenzen echter veel vager en ging de elite meer

reizen Wanneer Griekenland werd ingelijfd in het Romeinse Rijk moesten de Grieken

op zoek naar een nieuwe identiteit Die vond men in het Grieks-zijn Volgens Browning

wordt de vroegere onderverdeling burgers ndash ξένοι nu vervangen door de dichotomie

Grieken ndash βάρβαροι98

Swain heeft het over de verandering van een lokaal naar een nationaal patriottisme

tijdens het Hellenisme99 Dit nationale patriottisme was het sterkst aanwezig bij de

belezen elite Zij gebruikte de geschiedenis om de nationale trots aan te wakkeren

Volgens Alcock legt de elite zorsquon nadruk op het verleden om een gemeenschappelijke

95 Elsner in Alcock 1997 p 179 96 Swain 2001 p 2 97 Whitmer 1993 p 267 in Alcock 2002 p 36 98 Browning 1989 p 3-6 99 Swain 2001 p 68

26

lsquomemoryrsquo te creeumlren Deze lsquomemoryrsquo moet dienen als communicatiemiddel tussen

verschillende sociale klassen en verschillende steden100

Swain meent dat dit nationale patriottisme niet zelden bevorderd werd door Rome dat

er een voordeel in zag om de Grieken gedweeeumlr te maken en de organisatie te

vergemakkelijken We kunnen stellen dat er een lsquoharmony of interestrsquo ontstond tussen

de lokale elite en de imperiale leiders Beide partijen haalden voordeel uit deze

samenwerking101

Een belangrijke hulp bij het creeumlren van een nationale trots vormde de

geschiedschrijving Deze kende bijgevolg een enorme bloei vooral in de vorm van

lokale historiografieeumln en stichtingslegendes Niet zelden beroemde een stad zich op

een legendarische afkomst om haar Helleense wortels te benadrukken102 Zo konden

ze dan toegang verkrijgen tot het Panhellenion

Niet alleen de Romeinse maar ook de Griekse elite reisde massaal Tijdens de

tweede sofistiek werd reizen als educatief toerisme populair103 Vaak gold de keizer

als model ook hij reisde regelmatig naar alle uithoeken van zijn rijk om een beter idee

te krijgen van de lokale culturen en problemen

We zullen nu Pausanias binnen deze beweging plaatsen Hij is in grote mate een kind

van zijn tijd Als lid van de elite maakt hij talrijke reizen en wijdde zijn Perieumlgesis aan

de beschrijving van een reisverhaal Als onderwerp kiest hij niet toevallig het Griekse

vasteland uit Ook dit vormt een strategie om een nationale Griekse identiteit aan te

wakkeren Daarenboven hecht Pausanias veel belang aan de geschiedenis verhalen

legendes en genealogieeumln Ook deze interesse deelt hij met de schrijvers van de

tweede sofistiek Hij imiteert tevens schrijvers uit de klassieke periode waaronder

Herodotos Ook hij grijpt dus met zijn conservatieve smaak terug naar het roemvolle

klassieke verleden

Waarom wordt hij dan niet als eacuteeacuten van hen beschouwd

Pausanias grijpt niet terug naar de bekendste verhalen uit het verleden104 Hij gaat

ervan uit dat iedereen die wel kent Hij heeft veel aandacht voor de geschiedenis van

de hellenistische periode Deze geschiedenis was in de tijd van Pausanias bij de grote

massa al onbekend Aangezien onze Perieumlgeet het als zijn doel stelt zijn lezers tevens

100

Alcock 2002 p 19-23 101 Alcock 1989 p 5-34 102 Deze verhalen over mythische stichters werden vaak opgesteld en verdedigd door de sofisten 103 Elsner 1992 p 6 104 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis

27

te onderwijzen introduceert hij ook deze verhalen in zijn werk105 Pausanias is dus

minder eenzijdig in zijn keuze van onderwerpen

Wat hem interesseert zijn de verhalen die de gebouwen die hij beschrijft linken met

de geschiedenis Hij heeft dus ook aandacht voor de totaliteit waarin de kunst zich

bevindt

Een andere reden is van stilistische aard106 Sommigen menen dat Pausanias

kenmerken van het Asianisme vertoont107 Hij zou dus niet meedoen aan de

atticistische tendens van de tweede sofistiek We gaan hier later verder op in

Nog een groot verschil vinden we in de keuze van het thema Pausanias heeft eacuteeacuten

groot thema voor ogen Griekenland en zijn geschiedenis beschrijven Hieraan zal hij

een groot deel van zijn leven wijden De sofisten daarentegen schreven over om het

even welk onderwerp Wie genoeg betaalde kreeg een discours ongeacht de

persoonlijke overtuiging van de sofist

In die zin kunnen we Pausanias zien als een idealist die zijn hele leven wijdde aan een

missie Hij was niet zoals vele van zijn tijdgenoten tevreden met het tentoonspreiden

van zijn kennis en vaardigheid Hij wilde een waarheidsgetrouw reisverslag geven

Voor hem was persoonlijke observatie een absolute must108

Pausanias is dus in grote lijnen een kind van zijn tijd Er zijn echter ook duidelijke

afwijkingen Hij laat zich niet zomaar in een hokje duwen Hetzelfde geldt voor zijn

werk Hoewel velen al pogingen hebben ondernomen kan de Perieumlgesis bezwaarlijk

onder eacuteeacuten noemer gecatalogeerd worden

Dit zullen we proberen aan te tonen in het volgende deel

105 Habicht 1985 p 26 en 101 106 Zie lsquostijlrsquo 107 Voor een uitgebreide analyse zie Strid 1976 108

In het verleden heeft men dit wel eens betwist De publicaties van de laatste jaren zijn het er echter over eens dat Pausanias zijn reis zelf ook echt maakte en zo een groot deel van zijn informatie verzamelde Hij haalde zijn kennis dus niet alleen uit boeken

28

2 HOOFDSTUK 2 DE PERIEumlGESIS

29

21 EEN PERIEumlGETISCH GENRE

Pausaniasrsquo enige werk is een beschrijving van Griekenland109 We kunnen deze

boeken plaatsen binnen een literair genre de perieumlgetische literatuur Deze benaming

komt van het Griekse lsquoἡ περιήγησιςrsquo110 Het zijn dus reisverhalen die deze titel zullen

krijgen

Pausanias zelf vermeldt dit genre nooit in zijn werk Zoals reeds aangehaald wordt de

titel lsquoΠεριήγησις Ἑλλάδοςrsquo of lsquoἘλλάδος Περιήγησιςrsquo pas vermeld bij Stefanos van

Byzantion111 Pausanias zelf heeft het over lsquoἐξήγησιςrsquo112

De enige complete reisgids die ons uit de oudheid is overgeleverd is de

Perieumlgesis van Pausanias113 Voor de rest zijn enkel fragmenten bewaard Pausanias

beschrijft niet alleen de geografische streken en hun bezienswaardigheden Hij heeft

ook veel aandacht voor de mythologie We zullen later verder ingaan op de inhoud

van de Perieumlgesis

Waar ligt nu de oorsprong van dit perieumlgetische genre

Een eerste opstap vinden we wellicht in de Περίπλοι Dit waren verslagen van reizen

langs de kust Het binnenland kwam nauwelijks aan bod Deze reisbeschrijvingen uit

de archaiumlsche tijd waren heel sec en krioelden van opsommingen en afstanden

Ook in de klassieke periode werden vele reizen gemaakt als voorbereiding op het

schrijven van een boek We denken hierbij oa aan Hekataios van Milete en

Herodotos We kunnen Hekataiosrsquo Γενεαλογίαι114 en Περίοδος Γῆς115 als voorbeeld

nemen De andere auteur Herodotos is deacute lsquovader van de geschiedschrijvingrsquo We

vinden heel wat gelijkenissen tussen deze auteur en Pausanias Herodotos was zeker

109

Alleen zijn Perieumlgesis is overgeleverd Het is misschien mogelijk dat hij nog andere werken schreef maar het schrijven van deze reisgids zal toch zeker het grootste deel van zijn leven in beslag hebben genomen 110 ldquoleading round and explaining (as is done by guides and cicerones)rdquo LSJ 111

Eeacuten manuscript geeft de titel lsquo Ἱστοριογράφου ἱστορίαιrsquo een ander lsquo Ἱστορικοῦ Παυσανίου

περιηγησέως Ἑλλάδοςrsquo Akujaumlrvi 2005 p 1 De andere manuscripten noemen het werk Περιήγησις 112 ldquo1 narrative statement 2explanation interpretationrdquo LSJ ldquoτὸ δὲ ἀπὸ τούτου μοι πρόεισιν ὁ λόγος ἔς τε τῶν ἀνδριάντων καὶ ἐς τῶν ἀναθημάτων

ἐξήγησινrdquo Pausanias V211 113 Daarom is het moeilijk om een eenduidig beeld van dit genre te krijgen We moeten opletten om niet in een cirkelredenering te vervallen Ook van Herakleides Kritikos bezitten we nog een werk lsquoΠερὶ τῶν ἐν Ἑλλάδι πόλεωνrsquo Hier lezen we echter alleen maar impressies van een reis zonder historische uitweidingen 114 lsquoStambomen van aanzienlijke geslachtenrsquo 115 lsquoDe omtrek van de aardersquo een geografische studie die een belangrijke bron vormde voor Herodotos

30

een belangrijke inspiratiebron voor onze perieumlgeet116 Bowie beweert dat Herodotos de

eerste was die verschillende disciplines samen beschreef in een topografisch

uitgestrekt gebied117 Dit is ook wat Pausanias doet Pausaniasrsquo doel is Πάντα τὰ

Ἑλληνικά optekenen118 Herodotos wil alle grote eacuten kleine steden lsquoὁμοίωςrsquo

beschrijven Een belangrijk principe van Herodotos is dat van autopsie119 Ook

Pausanias beroept er zich op alles zelf gezien te hebben Wanneer dit niet zo is

vermeldt hij dat ook eerlijk Net zoals Herodotos geeft hij verschillende versies van

een verhaal en verklaart daarna welke hem het meest betrouwbaar lijkt Hij verwijst

ook op geregelde tijdstippen naar Herodotos zowel impliciet als expliciet120

Aangezien in de tijd van Pausanias regelmatig werd gerefereerd naar het literaire

verleden van de 5e eeuw vC is het niet zo verwonderlijk dat onze perieumlgeet net

Herodotos als voorbeeld nam

Het perieumlgetische genre heeft dus zijn wortels in de archaiumlsche περίπλοι en in

de Ionische geografische en etnografische geschiedschrijving van Hekataios en

Herodotos

Een derde mogelijke invloed is het werk van de atthidografen Deze Griekse schrijvers

noteerden de lokale geschiedenissen van Athene en Attika van de oudste perioden

tot aan hun eigen tijd Hun interesse was eerder antiquarisch dan historisch Ze

behandelden verschillende onderwerpen zoals geschiedenis mythologie religie

cultuur en literatuur De grondlegger van dit genre was Hellanikos van Lesbos uit het

begin van de 5e eew vC Hij reconstrueerde lijsten van de Atheense koningen Met de

Athener Kleidemos onstond dan de atthidografie in eigenlijke zin121

De inhoud van Pausaniasrsquo werk komt op het eerste gezicht dus grotendeels overeen

met het werk van deze atthidografen Pausanias behandelt echter een geografisch

gebied dat veel uitgebreider is

De echte perieumlgetische traditie begint pas in het hellenisme in de 3e eeuw vC

Enkele namen uit deze periode zijn Diodoros lsquode perieumlgeetrsquo (4e of 3e eeuw vC)122

Heliodoros van Athene (3e of 2e eeuw vC)123 en Polemon van Ilion (2e eeuw vC)124

116 Voor een uitgebreide analyse van de overeenkomsten zie Hutton 2005 p 190-213 117 Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 25 118 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis 119 ldquo Ἄλλου δὲ οὐδενὸς οὐδὲν ἐδυνάμην πυθέσθαι ἀλλὰ τοσόνδε μὲν ἄλλο ἐπὶ μακρότατον

ἐπυθόμην μέχρι μὲν Ἐλεφαντίνης πόλιος αὐτόπτης ἐλθών τὸ δrsquo ἀπὸ τούτου ἀκοῇ ἤδη

ἱστορέωνrdquo Herodotos 2 29 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 120 In het hoofdstuk over inhoud zullen we ook een onderdeel wijden aan de historiciteit van Pausanias 121 DNP deel 2 1997 232-233 122 Hij schreef over steden en monumenten in Attika 123 Hij beschreef kunstwerken op de Akropolis in Athene

31

Van hun werk zijn zoals we zeiden enkel fragmenten overgebleven Het verschil met

Pausanias is dat deze perieumlgeten zeer wetenschappelijk schreven Hun publiek was

waarschijnlijk een selecte groep intellectuelen Hun werk is wellicht verloren gegaan

door het gebrek aan eenheid er zat geen lsquorode draadrsquo in de boeken 125 De Perieumlgesis

van Pausanias zal die zoals we zullen aantonen wel bezitten De onderwerpen die

aan bod kwamen waren heel verscheiden Er was plaats voor geschiedenis

mythologie geografie etnografie en kunstgeschiedenis126

Waarom bloeide dit genre nu net tijdens het hellenisme Zoals we al hebben vermeld

werd Griekenland met de komst van Alexander de Grote opgenomen in een veel

groter rijk Verre reizen werden mogelijk De elite maakte hier gebruik van en trok als

lsquotoeristrsquo naar andere gebieden Cohen definieert deze periode als lsquolrsquoacircge de la

curiositeacutersquo127 Hierdoor ontstond de behoefte aan reisgidsen128 Een andere drijfveer

zou de peripatetische school van Aristoteles en Theofrastos geweest zijn129 Deze

school legde de nadruk op observatie Pas na een goed terreinonderzoek kon men

aan theoretische reflectie doen Dit zette auteurs aan om te reizen en zo zelf het

materiaal voor hun boeken te verzamelen

Het perieumlgetische genre had in de 2e eeuw dus al een hele ontwikkeling achter

de rug De grootste bloeiperiode had het tot dan toe gekend in het hellenisme

Waarom stamt het belangrijkste en enige overgeleverde werk in dit genre dan uit de 2e

eeuw

We hebben reeds eerder gezien dat de 2e eeuw een periode is die op zoek gaat naar

haar wortels in het verleden Elke polis probeert zich een eerbiedwaardige en grootse

afkomst toe te kennen Het zijn de sofisten die deze legendarische wortels zullen

herontdekken - of uitvinden - en verdedigen Hoewel Pausanias geen sofist was wou

ook hij toch kijken naar de Griekse wortels in het verleden Hij bekleedt echter een

bijzondere positie binnen de literatuur van de 2e eeuw Ook binnen het perieumlgetisch

genre neemt hij een aparte plaats in

Wat maakt de Perieumlgesis zo bijzonder

In de keuze van zijn onderwerp is Pausanias uniek Hij was de eerste die heel

Griekenland beschreef en wellicht ook de laatste die dat zo uitgebreid deed Voacuteoacuter hem

werden vooral monografieeumln geschreven 124 Ook zijn boek ging over de Akropolis in Athene 125 Heer 1979 p 10 126 Metzler 2000 p 445-449 127 Cohen in Alock Cherry Elsner 2001 p 97 128 Het gaf ook aanleiding tot het ontstaan van de geografie Deze wetenschap werd oa bedreven door Eratosthenes Ook in de Hellenistische poeumlzie nemen exotische landschappen en tradities een prominente plaats in zoals bij Apollonios van Rhodosrsquo Argonautica en in de Aitia van Kallimachos 129 Chamoux in Bingen 1996 p46-47

32

Deze beschrijving van Griekenland wilde hij zo getrouw mogelijk doen Hij reisde dus

zelf heel Griekenland door op zoek naar materiaal voor zijn boeken Geen enkele

andere tekst is waarschijnlijk meer gebaseerd op eigen reizen dan de Perieumlgesis van

Pausanias130 Niet alleen de inhoud van zijn werk is bijzonder ook de structuur

Pausanias ordende zijn werk topografisch terwijl anderen volgens thema

catalogeerden

Vroeger beschouwde men de Perieumlgesis louter als een reisgids131 Tegenwoordig is

men er echter van overtuigd dat er meer in de Perieumlgesis zit Het is niet enkel de

utilitaire reisgids die het op het eerste zicht lijkt te zijn Wanneer we verder kijken

ontdekken we veel meer

We kunnen dus concluderen dat de Perieumlgesis van Pausanias inderdaad niet zo

eenvoudig te benoemen is Het vormt als het ware een apart literair genre

ldquoWithout Pausanias the ruins of Greece would for the most part be a labyrinth without

a clue a riddle without an answer His book furnishes the clue to the labyrinth the

answer to many riddles It will be read and studied so long as ancient Greece shall

continue to engage the attention and awaken the interests of mankindrdquo132

130 Hutton 2005 p 6 Als uitzondering geeft hij de Anabasis van Xenofon aan 131 Bijvoorbeeld Frazer 1898 132 Frazer 1898 p xcvi

33

22 STRUCTUUR

De Perieumlgesis bestaat uit tien boeken Dit omvangrijke werk heeft een zeer

gevarieerde inhoud Het staat bol van mythologische historische religieuze en

kunsthistorische digressies Om dit bonte allegaartje op een harmonische wijze te

verenigen opteerde Pausanias voor een topografische ordening133 Op enkele

plaatsen wordt deze methode echter doorbroken Soms worden gelijkaardige

gebouwen opgesomd134

De tien boeken van de Perieumlgesis behandelen elk een andere regio van

Griekenland135

Boek I = Attika en Megaris (44 hoofstukken)

Boek II = Korinthe en omgeving (38 hoofdstukken)

Boek III = Lakonieuml (26 hoofdstukken)

Boek IV = Messenieuml (36 hoofdstukken)

Boek V = Elis (27 hoofdstukken)

Boek VI = Elis (26 hoofdstukken)

Boek VII = Achaiumla136 (27 hoofdstukken)

Boek VIII = Arkadieuml (54 hoofdstukken)

Boek IX = Boiotieuml (41 hoofdstukken)

Boek X = Fokis Lokris (38 hoofdstukken)

Deze opdeling stamt wellicht van Pausanias zelf De veronderstelling dat deze

indeling ook de volgorde van zijn reizen weerspiegelt beantwoordt wellicht niet aan de

werkelijkheid Het is meer waarschijnlijk dat Pausanias zijn reizen in etappes

maakte137 Anderzijds lijkt hij met sommige streken zo vertrouwd dat hij ze

waarschijnlijk meermaals bezocht

Wanneer we de Perieumlgesis lezen kunnen we niet naast de structuur kijken

waarmee het werk is ingedeeld We krijgen niet te maken met abrupte overgangen

tussen twee boeken De route die in een boek wordt gevolgd eindigt steevast bij de

133 De topografische ordening van Pausanias helpt ons als lezer om het landschap te visualiseren We reizen als het ware mee met Pausanias en zien samen met hem alle monumenten 134 We vinden hier oa voorbeelden van in V144-1512 (de beschrijving van altaren) en I189 (andere bouwwerken van Hadrianus) Akujaumlrvi 2005 p8 135 Elis vormt hierop een uitzondering Aan deze streek zijn 2 boeken gewijd 136 Dit is de regio Achaiumla niet te verwarren met de Romeinse provincie 137 Hij bezocht Griekenland ook in verschillende seizoenen In X333 zien we dat het op dat moment winter is ldquoΛίλαια δὲ ἡμέρας μὲν ὁδὸν καὶ ὥρᾳ χειμῶνος ἀπέχει Δελφῶν κατιοῦσι

διὰ τοῦ Παρνασσοῦ στάδια δὲ ἐτεκμαιρόμεθα ὀγδοήκοντα εἶναι τῆς ὁδοῦ καὶ ἑκατόνrdquo Pausanias X333 Pritchett 1999 p 163

34

grens met de volgende regio In het boek dat daarop volgt herneemt Pausanias zijn

reis op de plek waar hij gestopt was

Elsner wijst op de vele kruisreferenties die in het werk aanwezig zijn138 Twee derde

hiervan verwijst naar wat eerder gezegd is en eacuteeacuten derde anticipeert

Elk boek begint met een stukje geschiedenis en topografie139 De lengte

hiervan kan echter sterk varieumlren140 In boek II en IX wordt een korte historische

inleiding gegeven terwijl V VII en X er een lange krijgen III IV en VII tenslotte

hebben een lang mythologisch-historisch verhaal als begin

Ook binnen elk boek heerst er structuur Per boek behandelt Pausanias

meestal twee plaatsen uitvoerig Hiernaast vermeldt hij nog tal van kleinere poleis

Ook het platteland komt bij hem aan bod maar deze beschrijvingen geven toch eerder

de indruk dat ze een doortocht vormen tussen twee steden en niet een doel op zich

zijn141

221 Het radiale plan

Pausanias kiest zijn route langsheen deze steden niet lukraak uit Hij maakt meestal

gebruik van een zelf ontworpen structuur142 Frazer noemt dit het lsquoradiale planrsquo143

Wanneer Pausanias een nieuwe streek binnentrekt gaat hij eerst naar de grootste

polis in dit gebied Eenmaal op een centraal punt (vaak de ἀγορά) aangekomen geeft

hij hiervan een beschrijving Van hieruit neemt Pausanias een weg die leidt naar een

stadspoort Onderweg krijgen we alles te zien wat lsquode moeite waard is om gezien te

wordenrsquo144 Eenmaal aan de stadsmuur gekomen keert hij terug naar het centrale

punt Dan neemt hij een andere weg naar een volgende stadspoort Wanneer hij zo de

138 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 4 Akujaumlrvi telde er 155 waarvan 103 terugblikken en 52 vooruitwijzen Akujaumlrvi 2005 p35-44 139 Een uitzondering hierop vormen boek I en VI Dit kan echter verklaard worden door het feit dat Pausanias in boek I nog op zoek was naar een juiste methode Boek VI behandelt hetzelfde geografisch gebied als boek V Het behoeft dus geen inleiding 140 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 6-7 141 Snodgrass 1987 p 67-68 142 Er zijn ook heel wat uitzonderingen hierop bv bij de beschrijving van Athene en Argos 143 Frazer 1898 p xxiii-xxiv 144 Hierbij geeft Pausanias zelden precieze topografische aanwijzingen Pogingen om sites te reconstrueren enkel adhv Pausanias hebben al aangetoond dat dit haast onmogelijk is De Perieumlgesis vormt een enorme hulp bij het benoemen van gebouwen Voor een specifieke locatie blijven we echter in grote mate afhankelijk van wat wordt opgegraven We geven enkele voorbeelden van plaatsen die lsquode moeite waard zijn om gezien te wordenrsquo ldquoὁπόσα δὲ ἄξια ἐφαίνετο εἶναί μοι θέας διηγήσομαιrdquo Pausanias I355 ldquoθέας δὲ

ἄξια αὐτόθι ἰδὼν Ἀσκληπιοῦ τε οἶδα ἱερὸν καὶ τὴν πηγὴν Πελλανίδαrdquo Pausanias III212 ldquoσπηλαίων δὲ ὧν εἶδον θέας ἄξιον μάλιστα ἐφαίνετο εἶναί μοιrdquo Pausanias X322 Akujaumlrvi 2005 p 50

35

hele stad is doorgegaan vertrekt hij vanaf de stadsmuur naar de volgende polis Hier

begint het proces opnieuw145

Deze werkwijze biedt heel wat voordelen We krijgen een beeld van de stad door ons

op eacuteeacuten centraal punt te orieumlnteren Wanneer we vanuit dit punt consequent lijnen

trekken naar de stadspoorten zullen we uiteindelijk heel de stad doorkruist hebben Er

wordt niet snel iets over het hoofd gezien Er is echter ook een belangrijk nadeel

verbonden aan deze methode Doordat we overgeleverd zijn aan Pausaniasrsquo indeling

kunnen we ons soms moeilijk een beeld vormen van het geheel Twee poleis die vlak

naast elkaar liggen worden soms toch niet na elkaar beschreven omdat de route van

Pausanias nu eenmaal anders loopt146 We zijn dan al snel geneigd om naast het

verband dat tussen deze twee steden bestaat te kijken

222 De rode draad ἐλευθερία147

ldquoThe way Pausanias structured his subject matter reveals an attempt to transcend the

historical realities of conflict and division among the Greeks in search of a myth-history

which might evoke the image of a free unified Greecerdquo148

Om van eenheid te kunnen spreken in dit gigantische werk hebben we een

inhoudelijke rode draad nodig die doorheen de boeken loopt Bij Pausanias vinden we

deze onder de term lsquoἐλευθερίαrsquo Centraal hierbij staat de participatie van de Griekse

poleis in panhelleense ondernemingen Pausanias lijkt een boontje te hebben voor

Athene omdat deze stad naar zijn zeggen Griekenland nooit in de steek liet Steden

die tegen Athene oorlog voerden noemt hij de lsquomoordenaars van Griekenlandrsquo Het

begin van het kwaad voor de Grieken situeert hij daarom in Chaironea149 Het belang

van en de appreciatie voor elke streek weegt hij af tegenover dit principe van lsquohelper

van Griekenlandrsquo Pausanias heeft veel respect voor de lsquoweldoenersrsquo van Griekenland

Dit zijn de leiders die niet alleen hun eigen streek vooruithielpen maar ook

145 Er bestaat discussie over de vraag of Pausanias ook zelf zo reisde Frazer vindt dit zeer onwaarschijnlijk aangezien Pausanias dan elke weg twee keer zou moeten afleggen (heen en terug) Volgens Frazer is dit de makkelijkste manier om voor de lezer relaties tussen plaatsen aan te tonen Frazer 1898 p xxiv 146 Snodgrass noemt dit de lsquolineariteitrsquo van Pausanias Snodgrass 1987 p 67-92 147 We zijn er ons van bewust dat deze paragraaf al veel aanleunt bij het volgende hoofdstuk lsquoinhoudrsquo Omdat deze rode draad echter zo noodzakelijk is om structuur in het werk te krijgen menen we dat het hier op zijn plaats staat 148 Elsner 1992 p 5 149 ldquoτὸ γὰρ ἀτύχημα τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ ἅπασι τοῖς Ἕλλησιν ἦρξε κακοῦ καὶ οὐχ ἥκιστα

δούλους ἐποίησε τοὺς ὑπεριδόντας καὶ ὅσοι μετὰ Μακεδόνων ἐτάχθησανrdquo Pausanias I253 ldquoεἴρηται δέ μοι καὶ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ σφάλμα συμφορὰν

γενέσθαι τοῖς πᾶσιν Ἕλλησιrdquo Pausanias IX65

36

Griekenland als geheel150 Verraad beschouwt Pausanias als het ergste kwaad

Pausanias beschrijft twee soorten oorlogen De oorlogen tussen Grieken en anderen

brengen volgens hem eenheid in Griekenland De oorlogen tussen de Grieken

onderling echter gaan deze eenmaking tegen151 We dienen de Perieumlgesis te lezen

met het centrale concept ἐλευθερία altijd in ons achterhoofd Slechts enkele keren

werd deze vrijheid bedreigd door vreemde overheersers de Perzen de Kelten de

Macedonieumlrs en nu de Romeinen

ldquoIn the Periegesis Greek history is presented as a constant struggle for power which

finally was interrupted by the loss of independencerdquo152

Ook Elsner haalt het belang van de vrijheid aan153 Pausaniasrsquo mythe van

Griekenland beschrijft hoe ldquoall Greece won independence and freedom154rdquo doorheen

de geschiedenis

Een centraal boek voor het begrip van ἐλευθερία vormt IV Boek IV behandelt

de beschrijving van Messene Dit volk werd gedurende lange tijd uit haar thuisland

verdreven Pausanias besteedt in dit boek 80 aan het vertellen van de geschiedenis

Dit komt omdat er niet zo veel monumenten te bezichtigen zijn in Messene Dit is

echter niet de enige reden De Messenieumlrs kunnen ook symbool staan voor de

Grieken uit de 2e eeuw Eens hadden ze een land en waren ze vrije burgers Daarna

hebben ze jarenlang geleden maar uiteindelijk lukte het hen om hun vaderland terug

te veroveren en vrij te zijn Zo ook moeten de Grieken uit de 2e eeuw niet wanhopen

en blijven uitkijken naar de dag waarop ze weer vrij zullen zijn Dit is uiteraard een

interpretatie van de tekst en kan dus niet als absolute waarheid aanzien worden155

150 Een lijst van deze weldoeners krijgen we in Pausanias VIII52 ldquoκαὶ ἤδη τὸ μετὰ τοῦτο ἐς

ἀνδρῶν ἀγαθῶν φορὰν ἔληξεν ἡ Ἑλλάςhelliprdquo Hier steken niet de traditionele grote namen zoals Perikles en Thrasyboulos de kop op Het zijn andere misschien minder bekende leiders die Pausanias looft Omgekeerd krijgen we ook een opsomming van Griekse verraders ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις

κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου παντὸς τὴν Ἑλλάδα

ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 151 Akujaumlrvi 2005 p 12 152 Reardon 1971 p 221 n79 Geciteerd in Akujaumlrvi 2005 p 186 153 Elsner 1992 p 4-5 154 Elsner 1992 p 18 155 Het is Alcock die deze mogelijkheid poneert in Alcock Cherry Elsner 2001 p142-143

37

223 Ringcompositie

We kunnen ons nu de vraag stellen waarom Pausanias de boeken in deze volgorde

schreef Is deze indeling het resultaat van doelloos rondreizen of had hij een bepaald

project voor ogen We zullen dit even nader bekijken156

Boek I en X behandelen de belangrijkste toeristische trekpleisters in Griekenland

respectievelijk Attika en Delfi We kunnen dus stellen dat Pausanias bij het schrijven

van de Perieumlgesis gebruik maakte van een ringcompositie157 In het midden staan

twee boeken (V en VI) die Olympia behandelen Dit lsquocentrum van Griekenlandrsquo waar

alle Grieken samenkwamen voor de Spelen158 staat ook in de Perieumlgesis centraal

Bovendien zijn aan deze regio twee boeken gewijd159 Er zijn nog andere aanwijzingen

voor deze ringcompositie In boek I wordt verwezen naar de Gallische inval In boek X

wordt deze effectief beschreven Zowel het begin als het einde van de Perieumlgesis is

zeer abrupt Bovendien komt in beide boeken een lange beschrijving van een

schilderij van Polygnotos voor

Natuurlijk is dit slechts eacuteeacuten mogelijke verklaring voor de gevolgde route We kunnen

ook stellen dat Attika de eerste plaats krijgt aangeboden omdat dit de belangrijkste

regio was Daarna volgde de Peloponnesos Op dit schiereiland volgt Pausanias de

structuur die al lang voor hem in de περίπλοι werd gevolgd Hij gaat helemaal langs

de kust van oost naar west en trekt daarna het binnenland in

224 Begin en einde

Het begin en het einde van het werk zijn zeer abrupt Boek I begint in medias res Ook

boek X geeft niet de indruk van een afgerond geheel Deze delen vormen daarom stof

tot discussie

156 We baseren ons hiervoor op Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p4-5 157 Zie Hutton 2005 p 79 158 Het belang van Olympia kunnen we lezen in Pausanias ldquoΠολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις

ἂν ἐν Ἕλλησι͵ τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι θαύματος ἄξια μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ

ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101 159 Misschien had Pausanias over deze regio te veel materiaal ter beschikking en was hij gedwongen om de regio op te splitsen Dit lijkt onwaarschijnlijk omdat de 2 boeken samen slechts 53 hoofdstukken tellen terwijl boek VIII alleen er al 54 bevat Een andere mogelijkheid is dat hij doelbewust een extra boek creeumlerde Dit zou de speciale centrale plaats van Olympia moeten benadrukken

38

Er is geen spoor van een inleiding op de Perieumlgesis Bij de meeste andere

werken uit de oudheid krijgen we te maken met een dergelijk προοίμιον160 Hierin

wordt de auteur vermeld en vertelt hij wat hij wil bereiken met het schrijven van het

boek Veelal wordt het werk ook opgedragen aan een belangrijke persoon of patronus

Bij Pausanias is dat niet het geval

Het is natuurlijk mogelijk dat een dergelijke inleiding verloren is gegaan161 Laten we er

echter vanuit gaan dat Pausanias er helemaal geen schreef Een eerste hypothese is

dat Pausanias helemaal geen literaire ambities had162 Hij wilde enkel zoveel mogelijk

informatie bewaren voor het nageslacht Hij had geen προοίμιον nodig omdat hij geen

behoefte had om zijn identiteit te onthullen Ook moest hij geen verantwoording

afleggen We zijn echter niet geneigd om deze eenvoudige hypothese voor waarheid

te aanvaarden Zou een man die 10 boeken vol schrijft helemaal geen literaire

ambities hebben Dit lijkt zeer onwaarschijnlijk We zullen dus naar een andere reden

zoeken

Pausanias begint zijn verhaal in medias res hij komt met de boot in Attika aan via

kaap Sounion Dit was effectief het eerste beeld van Griekenland dat vele reizigers in

zich opnamen Pausanias wilde tonen hoe Griekenland was of tenminste hoe het op

een reiziger van zijn tijd overkwam Bestaat hiervoor een betere manier dan met de

deur in huis te vallen Dit is een uiterst effectief proceacutedeacute waar vele schrijvers voor en

na hem gebruik van hebben gemaakt Zoals al aangehaald blijkt uit Pausaniasrsquo stijl

dat hij een sober en discreet schrijver was Hij lijkt nergens de behoefte te voelen om

op de voorgrond te treden Wellicht was hij er zich ook van bewust dat hij niet de

taalvirtuositeit bezat van de grote klassieke auteurs Misschien had hij hier ook

helemaal geen behoefte aan Bovendien schreef hij zijn werk waarschijnlijk niet in

opdracht Hij hoefde geen hooggeplaatste personen te paaien met vermeldingen en

maakte geen gebruik van zijn werk om invloed te verkrijgen163 Het is dus niet

verwonderlijk dat een dergelijk man een inleiding op zijn werk overbodig vond164

160 Pausanias was echter geen unicum hierin Ook zijn tijdgenoot Heliodoros voorzag geen inleiding bij zijn Aithiopica (σύνταγμα τῶν περὶ Θεαγένην καὶ Χαρίκλειαν Αἰθιοπικῶν) Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 161 Vooral de eerste paginarsquos van een papyrusrol gingen verloren 162 Zie Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 163 Habicht 1985 p18 164 We zijn ons ervan bewust dat dit allemaal veronderstellingen zijn Met zekerheid kunnen we niets over Pausaniasrsquo persoonlijkheid zeggen We menen echter dat dit een ndash en daarom niet de enige en juiste ndash waardige hypothese vormt

39

Er is echter nog een andere mogelijkheid Aangezien ook het einde van zijn werk niet

helemaal is afgebakend kan het zijn dat Pausanias vroegtijdig stierf Hierdoor kon hij

zijn werk niet afronden eacuten geen προοίμιον meer schrijven165

Pausanias belooft in IX 23 7 te schrijven over de voorouders van Larymna166

Deze belofte komt hij echter nooit na Bestond er dus een boek XI dat verloren is

gegaan Stefanos van Byzantion verwijst in elk geval een keer naar dit boek XI Het is

ook mogelijk dat Pausanias wel de intentie had om een extra boek te schrijven maar

dat een vroegtijdig overlijden of een andere reden stokken in de wielen stak

Het kan natuurlijk ook zijn dat Stefanos zich vergiste en dat er nooit een boek XI heeft

bestaan Pausanias kan zijn tien boeken als een afgerond en volledig geheel hebben

beschouwd167 De aanhangers van de ringcompositietheorie zullen deze mening zijn

toegedaan We vonden echter nog een ander argument om de Perieumlgesis inderdaad

na boek X te Platen eindigen Pausanias sloot waarschijnlijk niet toevallig af met de

beschrijving van een heiligdom dat een ruiumlne is geworden Zo benadrukt hij nog eens

uitdrukkelijk de vergane glorie en het efimere

225 Boek I

Tot slot willen we het hier nog even hebben over de aparte plaats die boek I inneemt

Zoals we reeds in het eerste hoofdstuk vertelden zijn er aanwijzingen dat boek I apart

werd gepubliceerd Het Odeion dat Herodes Attikos rond 160 liet bouwen vormt een

terminus ante quem

ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot

ἐποιήθη δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν

Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν

ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν

ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην

ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ

165 Pritchett 1999 p 167 166 ldquoὑπερβαλόντων δὲ τὸ ὄρος τὸ Πτῶον ἔστιν ἐπὶ θαλάσσης Βοιωτῶν πόλις Λάρυμνα͵

γενέσθαι δὲ αὐτῇ τὸ ὄνομά φασιν ἀπὸ Λαρύμνης τῆς Κύνου τοὺς δὲ ἀνωτέρω προγόνους

δηλώσει μοι τὰ ἔχοντα ἐς Λοκροὺς τοῦ λόγουrdquo Pausanias IX237 167 De verwijzing in boek IX zou dan een foutje zijn

40

Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης

τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206168

Aangezien Pausanias na deze datum geen wijzigingen meer kon doorvoeren in boek

I moet dit boek al op dat moment gepubliceerd zijn In zijn latere boeken kon hij wel

nog veranderingen aanbrengen

Een andere aanwijzing vinden we in VIII 5 1

Τάδε γὰρ ἐφαίνετο εἰκότα εἶναί μοι μᾶλλον ἢ ὁ πρότερος λόγος͵ ἐν ᾧ βασιλεύειν

τε Ἀχαιῶν τηνικαῦτα Ὀρέστην ἔγραψα καὶ Ὕλλον [καὶ] Ὀρέστου βασιλεύοντος

ἀποπειρᾶσαι καθόδου τῆς ἐς Πελοπόννησονrdquo Pausanias VIII 5 1169

Hij wil zijn opinie van boek I verbeteren Indien dit boek nog niet gepubliceerd zou zijn

had hij dit vernieuwd inzicht meteen in boek I kunnen verwerken

Er zijn echter ook methodologische verschillen In boek I krijgen we nog te maken met

een auteur die geen vast plan lijkt te hebben170 Het is voor hem nog een beetje

zoeken Vanaf boek II krijgen we dan een duidelijke structuur die naar een eenduidig

thema toewerkt de lsquovrijheidrsquo van Griekenland

168 ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en de gehele bouw De Athener Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners door mij al eerder afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo 169 ldquoDit leek me immers meer waarschijnlijk te zijn dan het vorige verhaal waarin ik schreef dat Orestes op dat ogenblik over de Achaiumlers heerste en dat Hyllos tijdens de regering van Orestes zijn terugkeer naar de Peloponnesos beproefderdquo De verwijzing is naar I412 170 We denken hierbij oa aan het feit dat boek I geen historisch-topografische inleiding heeft zoals de andere boeken

41

23 INHOUD INTENTIES EN WAARDE

We hebben net onderzocht hoe de Perieumlgesis structureel is opgebouwd Nu zullen we

het hebben over de inhoud van Pausaniasrsquo reisgids Onze hedendaagse perceptie van

lsquoreisliteratuurrsquo zorgt er wel eens voor dat we met een vooringenomen ingesteldheid

aan het lezen van Pausanias beginnen Men zal al snel teleurgesteld worden bij een

dergelijke lectuur Pausanias schreef geen lsquoreisgidsrsquo in de huidige betekenis van het

woord We moeten van hem geen praktische informatie over slaapmogelijkheden of

eetgelegenheden verwachten Maar ook in de beschrijving van monumenten doet zich

iets merkwaardig voor Pausanias maakt geen volledige gedetailleerde

beschrijvingen zodat we ons een visuele voorstelling kunnen maken Hij licht er alleen

die details uit die voor zijn verhaal van belang zijn171 Het landschap en de natuur

krijgen bij Pausanias weinig aandacht De stad geniet de voorkeur boven het

platteland Ze is immers rijker aan cultureel materiaal en biedt de auteur de

gelegenheid om gebouwen te beschrijven en legendes te vertellen

231 Λόγοι en θεωρήματα

Dit brengt ons bij het belangrijke onderscheid tussen λόγοι172 en θεωρήματα

Eerstgenoemde zijn verhalen Pausanias maakt uitweidingen over historische

gebeurtenissen mythologische verhalen en etnografische geschiedenissen

Θεωρήματα zijn bezienswaardigheden die Pausanias de moeite waard vindt om te

bekijken173 We kunnen dus stellen dat er vertellende en beschrijvende delen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn174 Deze twee concepten zijn bij Pausanias allebei even

belangrijκ Een gebrek aan θεωρήματα wordt gecompenseerd door een overvloed

aan λόγοι en omgekeerd175 Ze worden op harmonische wijze verbonden De

171 Soms resulteert dit in een uitgebreide ἔκφρασις Bv V134 - 15 12 (de altaars in Olympia) VIII 27 3-4 (de 44 stichters van Megalopolis) X251-3112 (de twee muren van Polygnotos in Delfi) 172 Heer toont aan dat er een variatie is in het thema van de verhalen per boek Boek III= historisch boek IV= mythologisch-historisch boek VI= over personen boek VII= over de liefde boek VII en VIII= over natuurlijke rampen en boek X= over profeten Heer 1979 p 28-29 173 De architectuur is hierbij het belangrijkste De schilderkunst krijgt minder aandacht 174 Lafond heeft het over een beschrijvende en een vertellende as In Bingen 1996 p 178-179 175 Bv Boek IV over Messene er zijn weinig monumenten te bezichtigen Daarom vertelt Pausanias uitgebreid de geschiedenis van het volk Dit levert een verhouding op van 20 θεωρήματα en 80 λόγοι

42

verhalen verklaren immers wat men ziet en de gebouwen verduidelijken ook de

verhalen In I 39 3 beschrijft hij hoe hij te werk gaat 176

ldquoTοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ

θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος μοι τὰ ἐς

συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo177

Dit schrijft hij pas na een begin ex abrupto en de beschrijving van Attika In boek III

herhaalt hij zijn methode nog eens

ldquo ὃ δὲ ἐν τῇ συγγραφῇ μοι τῇ Ἀτθίδι ἐπανόρθωμα ἐγένετο͵ μὴ τὰ πάντα με ἐφεξῆς͵

τὰ δὲ μάλιστα ἄξια μνήμης ἐπιλεξάμενον ἀπ΄ αὐτῶν εἰρηκέναι͵ δηλώσω δὴ πρὸ

τοῦ λόγου τοῦ ἐς Σπαρτιάτας ἐμοὶ γὰρ ἐξ ἀρχῆς ἠθέλησεν ὁ λόγος ἀπὸ πολλῶν

καὶ οὐκ ἀξίων ἀφηγήσεως͵ ὧν [ἃ] ἕκαστοι παρὰ σφίσι λέγουσιν͵ ἀποκρῖναι τὰ

ἀξιολογώτατα ὡς οὖν εὖ βεβουλευμένος οὐκ ἔστιν ὅπου παραβήσομαιrdquo

Pausanias III 11 1178

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά

De inhoud van zijn werk wordt door Pausanias zelf vernoemd πάντα τὰ Ἑλληνικά

beschrijven Hij schrijft ldquoδεῖ δέ με ἀφικέσθαι τοῦ λόγου πρόσω πάντα ὁμοίως

ἐπεξιόντα τὰ Ἑλληνικάrdquo Pausanias I264179

Maar wat houdt dit nu juist in Er is in het verleden al veel gediscussieerd over de

correcte vertaling van deze uitdrukking180 Nu is men het er min of meer over eens dat

men het niet kan interpreteren als lsquoheel Griekenlandrsquo in geografische zin maar als lsquoalle

dingen van Griekenlandrsquo sociaal religieus en etnisch181 Natuurlijk is Pausanias er

zich van bewust dat het niet mogelijk is om aacutelles te beschrijven Hij geeft vaak een

verantwoording voor zijn selectie Wat hierbij opvalt is dat hij het oudere verkiest

176 Dit is de enige passage waarin het woord lsquoθεώρημαrsquo voorkomt Volgens Akujaumlrvi betekent het hier niet echt lsquobeschrijvingrsquo maar lsquomentions of an objectrsquo Akujaumlrvi 2005 p6 177 ldquoDit zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene uitgekozen wat verdient te worden opgeschrevenrdquo 178 ldquoDit was een goed punt in mijn betoog over Attika waar ik had gezegd niet alles na elkaar te noemen maar dat ik datgene wat het meest waard was herinnerd te worden koos uit die dingen Ik zal het herhalen voacuteoacuter mijn betoog over Sparta Van in het begin immers wilde ik van de vele verhalen die niet de moeite waard zijn waarvan ieder in zijn streek spreekt er de belangrijkste uithalen Nu ik deze regel goed gesteld heb zal ik er nergens van afwijkenrdquo 179 ldquoIk moet verder gaan in mijn verhaal omdat ik alle dingen van Griekenland gelijk ga besprekenrdquo 180 lsquothe whole of Greecersquo of lsquoall the Greek mattersrsquo Zie Arafat 1996 p 9 181 Elsner zegt dat Pausanias het volgende behandelde ldquoall that was interesting to the Greek-speaker about Greece at the height of the Roman Empirerdquo Elsner 1992 p5

43

boven het jongere en het religieuze boven het profane Het is vooral het Griekse

verleden dat hem interesseert dat van voacuteoacuter de Romeinse overheersing We zagen al

dat in dit verleden elke actie die verband houdt met de Griekse vrijheid en

onafhankelijkheid centraal staat

Pausanias wou dus lsquoalle dingen van Griekenlandrsquo beschrijven Hoe werd dit gebied

dan afgebakend in de 2e eeuw De grenzen van lsquoGriekenlandrsquo waren in het verleden

nooit eenduidig geformuleerd In de 2e eeuw echter zien we wel een duidelijke

afbakening van Achaiumla als Romeinse provincie Het is deze afbakening die ook

Pausanias grotendeels volgt182 Hij trekt de grens van de Thermopylai naar

Naupaktos Heel het gebied ten zuiden van deze lijn wordt beschreven Dit lsquoGriekse

kernlandrsquo sluit wel heel wat gebieden uit die vandaag tot Griekenland behoren Op het

Griekse vasteland zelf werden een aantal gebieden niet behandeld Aitolia Akarnanieuml

Epeiros Thessalia en een deel van Lokris Ook de Griekse eilanden worden niet

beschreven evenmin als de Griekse steden op de kust van Klein-Azieuml en in Italieuml183

Elsner meent dat het Griekenland dat Pausanias beschrijft wellicht nooit echt heeft

bestaan Het is een lsquoimaginair landschaprsquo 184 Pausanias zou het Griekse verleden op

een Romeins heden projecteren185 en bewust een aantal Romeinse bouwwerken

uitsluiten186 Anderzijds heeft hij veel aandacht voor ruiumlnes uit het lsquovrijersquo Griekse

verleden Het is deze lsquonostalgiersquo naar een groot Griekenland die vele keuzes en

selecties motiveert187

Over het algemeen heeft Pausanias inderdaad geen interesse voor het dagelijkse

leven van de mensen die in zijn periode nog in Griekenland leefden Griekenland heeft

in Pausaniasrsquo beschrijving vaak iets weg van een ideaal landschap uit een 182 Voor deze passus hebben we ons geiumlnspireerd op Habicht 1985 p 5 183 Een uitzondering hierop vormt het eiland Sardinieuml Deze beschrijving strookt echter niet met de werkelijkheid zodat we aannemen dat Pausanias hier nooit zelf geweest is 184 Elsner meent hierom dat Pausanias de eerste lsquoromantischersquo tekst voortbracht Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 19 185

Frazer heeft hier echter een andere mening over Frazer 1898 186 We denken hierbij aan de talloze imperiale gebouwen in Korinthe die bewust lijken vermeden te worden Zie Torelli in Alcock Cherry Elsner 2001 p 54 187 εἰ δὲ ἡ Μεγάλη πόλις προθυμίᾳ τε τῇ πάσῃ συνοικισθεῖσα ὑπὸ Ἀρκάδων καὶ ἐπὶ

μεγίσταις τῶν Ἑλλήνων ἐλπίσιν ἐς αὐτὴν κόσμον τὸν ἅπαντα καὶ εὐδαιμονίαν τὴν

ἀρχαίαν ἀφῄρηται καὶ τὰ πολλά ἐστιν αὐτῆς ἐρείπια ἐφrsquo ἡμῶν θαῦμα οὐδὲν ἐποιησάμην

εἰδὼς τὸ δαιμόνιον νεώτερα ἀεί τινα ἐθέλον ἐργάζεσθαι καὶ ὁμοίως τὰ πάντα τά τε ἐχυρὰ

καὶ τὰ ἀσθενῆ καὶ τὰ γινόμενά τε καὶ ὁπόσα ἀπόλλυνται μεταβάλλουσαν τὴν τύχην καὶ

ὅπως ἂν αὐτῇ παριστῆται μετὰ ἰσχυρᾶς ἀνάγκης ἄγουσαν Pausanias VIII331 Hij benadrukt hier het efimere van alle dingen op aarde Dit geldt ook voor het volgende citaat ldquo τοῦ δὲ ὄρους τοῦ Λαφυστίου πέραν ἐστὶν Ὀρχομενός εἴ τις Ἕλλησιν ἄλλη πόλις

ἐπιφανὴς καὶ αὕτη ἐς δόξαν εὐδαιμονίας δέ ποτε ἐπὶ μέγιστον προαχθεῖσαν ἔμελλεν ἄρα

ὑποδέξεσθαι τέλος καὶ ταύτην οὐ πολύ τι ἀποδέον ἢ Μυκήνας τε καὶ Δῆλονrdquo Pausanias IX346

44

sprookjesfilm188 waarin geen mensen van vlees en bloed het plaatje komen verstoren

Enkel de realisaties van mensen uit een ver verleden worden bewonderd Op enkele

plaatsen schemert echter het dagelijkse leven toch door en lijkt Pausanias er zich van

bewust te worden dat er ook in zijn tijd nog mensen op het Griekse vasteland

wonen189

Onze auteur had niet de behoefte om reeds bekende sites te beschrijven Nadat

bijvoorbeeld aan de Akropolis al ettelijke monografieeumln waren gewijd stelde

Pausanias zich tevreden met een summiere schets Het zijn net de vergeten of

onbekende verhalen en geschiedenissen die hij via zijn boeken terug tot leven wil

wekken Daarom ook wilde hij niet de perioden opnieuw behandelen die al uitvoerig

door Herodotos en Thoukydides beschreven waren Pausanias opteerde ervoor om

twee minder gekende perioden uit de Griekse geschiedenis uitgebreider te

beschrijven de oudste legendarische geschiedenis190 en die van de hellenistische

periode vanaf de dood van Alexander de Grote in 323 vC tot aan de verwoesting van

Korinthe door Mummius (146 vC)

Pausanias haalt dus vele feiten uit het verre verleden aan Hij behandelt ook de

Perzische oorlogen De periode die daarna komt krijgt minder aandacht We lezen

bijna niets over de Peloponnesische oorlog De 4e eeuw vC krijgt weer meer

aandacht Zeker ook de 3e en het begin van de 2e eeuw vC worden goed belicht De

laatste weldoener voor Griekenland die vernoemd wordt is Filopoemen uit de 3e-2e

eeuw vC De ontbinding van de Achaiumlsche bond in 146 vC vormt het laatste politieke

feit uit de Perieumlgesis

Hij kiest voor deze twee periodes omdat over de tijd van μυθολογούμενα en de

hellenistische geschiedenis van de Diadochen weinig werken tot de canon waren

doorgedrongen Deze geschiedenis behoorde minder tot de algemene kennis van

Pausaniasrsquo tijdgenoten

188 Meacutet ruiumlnes weliswaar 189 We geven enkele voorbeelden rdquoαἱ δὲ γυναῖκές εἰσιν ἐν ταῖς Πάτραις ἀριθμὸν μὲν καὶ ἐς

δὶς τῶν ἀνδρῶνmiddot Ἀφροδίτης δέ εἴπερ ἄλλαις γυναιξί μέτεστι καὶ ταύταις βίος δὲ αὐτῶν

ταῖς πολλαῖς ἐστιν ἀπὸ τῆς βύσσου τῆς ἐν τῇ Ἤλιδι φυομένηςmiddot κεκρυφάλους τε γὰρ ἀπrsquo

αὐτῆς καὶ ἐσθῆτα ὑφαίνουσι τὴν ἄλληνrdquo Pausanias VII2114 ldquoἄνθρωποι δὲ ἐν τῇ Αὐλίδι

οἰκοῦσιν οὐ πολλοί γῆς δέ εἰσιν οὗτοι κεραμεῖςmiddot νέμονται δὲ Ταναγραῖοι ταύτην τε τὴν

χώραν καὶ ὅση περὶ Μυκαλησσόν ἐστι καὶ Ἅρμαrdquo Pausanias IX198 ldquoοἱ δὲ ἐνταῦθα

ἄνθρωποι πλῆθος μέν εἰσιν οὐ πολλοί μεγέθει δὲ καὶ ἀλκῇ καὶ ἐς ἐμὲ ἔτι δοκιμώτατοι

Φωκέωνrdquo Pausanias X47 In Frazer 1898 p xxv 190 Hier vullen mythologische verhalen de geschiedkundige delen aan Mythen laten Pausanias immers toe om tot de oudste tijden terug te kimmen de periode voacuteoacuter de historische tijd

45

233 Pausaniasrsquo intenties

Waarom nu nam Pausanias het op zich om zo veel tijd te besteden aan het schrijven

van een reisboek over Griekenland Hierop vinden we wellicht geen eenduidig

antwoord

ldquo(the Periegesis)hellipwhich has been regarded as a pedantic and antiquarian tourist

guide can be interpreted to show how Greeks coped with the burden of a distinguished

past weighing on their cultural identity with the contemporary politics of Greecersquos

status as a Roman province and with the profound sense of the sacred with which so

much of antique culture was imbuedrdquo191

Pausanias was inderdaad trots op het Griekse verleden ldquo Ἕλληνες δὲ ἄρα εἰσὶ δεινοὶ

τὰ ὑπερόρια ἐν θαύματι τίθεσθαι μείζονι ἢ τὰ οἰκεῖα ὁπότε γε ἀνδράσιν

ἐπιφανέσιν ἐς συγγραφὴν πυραμίδας μὲν τὰς παρὰ Αἰγυπτίοις ἐπῆλθεν

ἐξηγήσασθαι πρὸς ltτὸgt ἀκριβέστατον θησαυρὸν δὲ τὸν Μινύου καὶ τὰ τείχη τὰ ἐν

Τίρυνθι οὐδὲ ἐπὶ βραχὺ ἤγαγον μνήμης οὐδὲν ὄντα ἐλάττονος θαύματοςrdquo

Pausanias IX365192 Daarom wil Pausanias alleen het Griekse beschrijven

Griekenland zelf bezit immers al genoeg prachtige dingen

We vonden het volgende citaat over auteurs uit de 2e eeuw

ldquoAs was the spirit of his time his interest was completely attracted by the distant past

of Greece the age of the heroes was closer to him than the recent pastrdquo193 Er werd

een vluchtweg gezocht voor de Romeinse realiteit en men vond die in een groots

verleden waarin elke Griekse polis lsquovrijrsquo was194

Garzetti schrijft over de Perieumlgesis ldquo(This book was) probably the result of the

stimulus given by the travelling Emperorrsquos memorable visits to the tourist and

antiquarian exploitation of the Greek monumentsrdquo195

Pausanias droeg dus in grote mate bij aan deze zoektocht naar een

gemeenschappelijk verleden Hij verzamelde tal van Griekse mythes en verhalen en

tekende die op Van belang is hierbij zijn methode Door al reizend ndash in het heden ndash

191 Elsner Past and Present Geciteerd door Alcock in Bingen 1996 p 242 192 ldquoDe Grieken zijn in staat om het buitenlandse meer te bewonderen dan het Griekse De piramiden van bij de Egyptenaren zijn immers door bekende auteurs tot in het kleinste detail beschreven maar het schathuisje van Minyas en de muren van Tiryns kregen zelfs niet de kleinste vermelding hoewel ze niet minder wonderbaarlijk zijnrdquo 193 Wilamowitz Der Glaube der Hellenen vol 2 Berlin 1932 p 501 Geciteerd in Habicht 1985 p135 194 Swain 2001 195 Garzetti A From Tiberius to the Antonines A History of the Roman Empire AD 14-192 London 1974 p 393 Geciteerd in Habicht 1985 p 162

46

verhalen en monumenten uit het verleden op te tekenen verbindt hij als het ware het

heden met het verleden

ldquoWhile there is a certain antagonism between his historical and his periegetical plans

both were united in his aim to connect the past with the presentrdquo196 Het is een

techniek die het verleden tastbaarder maakt Het concept lsquomemoryrsquo speelt hierbij een

belangrijke rol197 Dit is een soort sociaal geheugen - met herinneringen uit een

gemeenschappelijk verleden van een bepaalde groep mensen - dat een beeld schept

van het verleden en een ontwerp van de toekomst198 Pausanias werkt een project uit

tegen lsquothe lost of memoryrsquo Deze panhelleense lsquomemoryrsquo vormt een tegengif tegen het

verval en de vergetelheid199

Cherry meent dat Pausanias schrijft over een ontgoocheling200 In zijn beschrijving van

ruiumlnes sijpelt het besef door dat het oude Griekenland vergane glorie is Griekenland

is al grotendeels mythe geworden Het is naar deze mythe dat Pausanias ndash en vele

tijdgenoten met hem - nostalgisch terugkijkt

ldquoPausaniasrsquo Greece ndash an idealising version of the lost pre-Roman Greece an

amalgam of history myths and art which serves to create a canon ndash exists as a

permanent metonymic link to a religious and mythical reality of archaic times peoples

by long-dead heroes to which access is still available through ritual and through

artrdquo201

234 Voelde Pausanias zich een Griek

Voelt Pausanias zich eigenlijk verwant met het geografische gebied dat hij beschrijft

Voelt hij zich met andere woorden een Griek202 Wanneer Pausanias in de eerste

persoon meervoud spreekt bedoelt hij daarmee zichzelf Soms heeft hij het over lsquowij

de Lydieumlrsrsquo203 Wanneer hij het over de Grieken heeft lezen we οἱ Ἕλληνες in de

196 Ebeling HL CW 1913 p 139 Geciteerd in Habicht 1985 p 164 197 Zie oa Porter in Alcock Cherry Elsner 2001 en Alcock 2002 p 69 198 Alcock 2002 p 1 199 Arafat is het hier niet mee eens Volgens hem beschreef Pausanias wat hij zag en geen lsquomemory of the pastrsquo Arafat 1985 p 214 200 Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 252 201 Elsner in Alcock 1997 p 193 202 We baseren ons hier op Borg 2004 p 15-17 203 Bijvoorbeeld ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς

τόδε λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος

Πέλοπος δὲ ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς

τὸ ἱερόν middotrdquo Pausanias V137

47

derde persoon204 Dit lijkt aan te tonen dat Pausanias zich geen Griek voelde Toch

sprak hij dezelfde taal en deelde hij een gemeenschappelijke cultuur met de Grieken

van het vasteland Pausanias stond dus binnen en buiten de Griekse wereld In zijn

onderzoek speelt hij met deze twee culturele en temporele dimensies Hij kijkt naar het

Griekse verleden Dit doet hij in een Romeinse leefomgeving

We vonden echter in de Perieumlgesis de volgende passage ldquoΟἴνωτρος δὲ ὁ τῶν

παίδων νεώτατος Λυκάονι ἀρσένων Νύκτιμον τὸν ἀδελφὸν χρήματα καὶ ἄνδρας

αἰτήσας ἐπεραιώθη ναυσὶν ἐς Ἰταλίαν καὶ ἡ Οἰνωτρία χώρα τὸ ὄνομα ἔσχεν ἀπὸ

Οἰνώτρου βασιλεύοντος οὗτος ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς ἀποικίαν στόλος

πρῶτος ἐστάληmiddot ἀναριθμουμένῳ δὲ ἐς τὸ ἀκριβέστατον οὐδὲ ἐκ τῶν βαρβάρων

οὐδένες πρότερον ἢ Οἴνωτρος ἀφίκοντο ἐς τὴν ἀλλοδαπήνrdquo Pausanias VIII35205

Aangezien Pausanias zegt dat geen enkele lsquobuitenlanderrsquo eerder emigreerde kan dit

impliceren dat hij zichzelf lsquobinnenlanderrsquo voelde en dus Griek

235 De functie van de Perieumlgesis

Is de Perieumlgesis nu werkelijk een reisgids die werd gehanteerd zoals wij dat nu doen

Arafat meent dat de Perieumlgesis thuis kon gelezen worden omwille van zijn vele

mythologische uitweidingen206 en dat het werk ook als doel had te entertainen

Anderzijds konden de boeken ook effectief meegenomen worden op reis Er zijn

immers vele details beschreven en topografische aanwijzingen gegeven Toen

Pausanias zelf zijn reis maakte moet hij ook veel schrijfmateriaal meegenomen

hebben In principe zou het dus haalbaar zijn om de boeken mee op reis te nemen207

Dit lijkt echter zeer onwaarschijnlijk De tien boeken meeslepen op een zware reis

doorheen Griekenland is een hele klus

204 Bijvoorbeeld ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου

παντὸς τὴν Ἑλλάδα ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 ldquoἔτεσι δὲ ὕστερον μετὰ τοὺς Λίβυας

ἀφίκοντο ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς τὴν νῆσον οἱ μετrsquo Ἀρισταίου παῖδα δὲ λέγουσιν Ἀρισταῖον

Ἀπόλλωνός τε εἶναι καὶ Κυρήνηςmiddot ἐπὶ δὲ τοῦ Ἀκταίωνος περισσῶς ἀλγήσαντα τῇ συμφορᾷ

καὶ Βοιωτίᾳ τε καὶ πάσῃ τῇ Ἑλλάδι κατὰ ταὐτὰ ἀχθόμενον οὕτως ἐς τὴν Σαρδὼ

μετοικῆσαί φασιν αὐτόνrdquo Pausanias X173 205 ldquoOinotros echter de jongste zoon van Lykaion vroeg zijn broer Nyktimos geld en mannen en stak met een schip over naar Italieuml Het land Oinotria kreeg zijn naam naar de koning Oinotros Dit was de eerste expeditie uit Griekenland om een kolonie te stichten Als men zeer nauwkeurig rekent zal men ontdekken dat geen enkele buitenlander eerder dan Oinotros emigreerderdquo 206 Pausanias schreef veel stichtingslegenden en onomastische mythologie 207 Arafat 1996 p 33

48

Het is dus goed mogelijk dat de Perieumlgesis enkel thuis werd gelezen als

voorbereiding op de reis208 Misschien werd hij wel gewoon gelezen zonder dat men

daarna op reis ging

Habicht meent dat het doel van de Perieumlgesis tweevoudig was209 ldquoPausanias wanted

to kill two birds with one stone he wanted to provide a reliable guide for travellers and

to produce a literary piece that would entertain as it informedrdquo210

We zullen nooit te weten komen wat Pausanias van zijn lezers verwachtte Wilde hij

als literator aanzien worden Wou hij enkel een adequaat en nuttig reisverslag van

Griekenland geven Zag hij zijn reis als een zoektocht naar zingeving en wilde hij ook

zijn lezers betrekken in dit pelgrimschap Of wilde hij gewoon zoveel mogelijk

informatie voor het nageslacht bewaren211

Al deze hypothesen hebben in de loop van de geschiedenis aanhangers gekend

236 Het publiek

Wie was het publiek dat de Perieumlgesis las Ook hierop kunnen we geen sluitend

antwoord geven Sommigen denken aan een select publiek van toeristen212 Dit

zouden dan de rijke πεπαιδευμένοι zijn Anderen menen dat het publiek ruimer

was213 Alle Grieken zouden toegang tot het werk gehad hebben evenals de

Romeinen

We kunnen veronderstellen dat Pausanias meer uitleg geeft over de Grieken en hun

tradities omdat het publiek bestaat uit niet-Grieken In boek X echter maakt hij een

digressie over Sardinieuml omdat de Grieken volgens hem te weinig over dat eiland

weten214

Het publiek zou dus zowel Grieken als Romeinen kunnen bevatten

De boeken zullen echter vooral de Grieken buiten Achaiumla hebben aangesproken215 Zij

bezagen het Griekse kernland immers vanuit hetzelfde perspectief als onze auteur

208 Aangezien het geheugen van de mensen toen veel meer ontwikkeld was dan nu bij ons zou dit kunnen 209 Hij moet er even later wel aan toevoegen dat Pausanias jammer genoeg geen publiek vond dat deze combinatie van intenties kon smaken 210 Habicht 1985 p 21 211 Wat hem in ieder geval uitstekend gelukt is 212 Zie Jones in Loeb I 1978 p xii-xiii 213 Swain 2001 p 332 214 ldquoτὸν μὲν δὴ περὶ τῆς Σαρδοῦς λόγον ἐπεισηγαγόμεθα ἐς τὴν Φωκίδα συγγραφήν ὅτι

οὐχ ἥκιστα καὶ ἐς ταύτην οἱ Ἕλληνες τὴν νῆσον ἀνηκόως εἶχονmiddot ldquo Pausanias X1713 215 Deze mening deelt ook Heer in Habicht 1985 p24-25

49

237 Pausanias als historicus

Kan Pausanias ook als een historicus beschouwd worden Om op die vraag te

kunnen antwoorden moeten we ons eerst afvragen wat een historicus precies is Is dit

eender wie geschiedenis schrijft Of is het iemand die bij het schrijven van

geschiedenis een grote waarde hecht aan zijn historische bronnen

Over het algemeen werden in de oudheid bijna geen bronnen vermeld216 Men

kopieerde veel van elkaar Men geloofde de bronnen in grote lijnen niet alle details

Geschiedschrijving ontstond immers via het ooggetuigenverslag Ook hier

lsquocontroleerdersquo men zijn bronnen niet Men geloofde wat verteld werd Herodotos geeft

verschillende versies van een verhaal Thoukydides zal er het lsquojuistersquo uitkiezen

Pausanias combineert deze twee methoden Ook is hij kritisch wanneer

onwaarschijnlijke elementen de kop opsteken217

Bingen wijdde een heel boek aan Pausanias gezien als historicus218 Daarin wordt

Pausanias als geschiedkundige voorgesteld en onderzocht ldquoPausanias entendait

eacutecrire une oeuvre drsquohistoire sur une base topographiquerdquo219

Volgens de onderzoekers die meewerkten aan dit boek is het eigenlijke onderwerp

van de Perieumlgesis historisch van aard220 De topografie en beschrijving van gebouwen

dient in deze visie enkel als leidraad om historische gebeurtenissen te vertellen221

Habicht meent dat Pausanias lsquode gidsrsquo betrouwbaar is maar geen historicus Hij

schrijft geen geschiedenis om de geschiedenis Zijn doel gaat verder ldquoHe is not and

does not intend to be a historian and should not be judged by the standards applied

to historiansrdquo222 Ook Heer meent dat Pausanias niet de ambities had van een

geschiedschrijver Vaak prefereert hij immers een versie van de lokale traditie boven

de geschiedenis223

216 Voor deze alinea zie Veyne 1983 p 17-19 217 Bijvoorbeeld ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν

κύνα οὔτε ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν

ὑπόγαιον εἶναί τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος

λόγον εὗρεν εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα

ὅτι ἔδει τὸν δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν

ὑπὸ Ἡρακλέους ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 218 Bingen 1996 219 Chamoux geciteerd in Bingen 1996 p 46 220 Chamoux in Bingen 1996 p47-48 ldquoτοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις

γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ

λόγος μοι τὰ ἐς συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo Pausanias I393 221

Dit staat tegenover de meer gangbare stelling dat λόγοι en θεωρήματα allebei even belangrijk zijn 222 Habicht 1985 p 95 223 Heer 1979 p 86-87

50

We kunnen inderdaad niet ontkennen dat Pausanias op historisch valk enkele

serieuze kemels schoot224 Hij schrijft bijvoorbeeld dat Haliartos in 480 v C door de

Perzen in brand werd gestoken terwijl dit eigenlijk veel later gebeurde door de

Romeinen in 171 vC in een oorlog tegen Perseus225 In V 24 4 lezen we dat

Mummius de eerste Romein was die in een Grieks heiligdom offerde Dit gebeurde

echter al verschillende keren voacuteoacuter hem226

Opgravingen hebben echter aangetoond dat Pausanias het in het grootste deel van de

beschrijvingen bij het rechte eind heeft

Pausaniasrsquo bronnen

Pausanias baseert zich voor zijn λόγοι op bronnen Pausanias op zijn historische

waarde beoordelen impliceert dus Pausaniasrsquo bronnen beoordelen We zullen het

daarom daar nu even over hebben227 Hij preciseert vaak niet waar hij zijn informatie

vandaan haalt228 De traditie speelt wellicht een grote rol zowel geschreven als orale

bronnen We lezen bijvoorbeeld zowel ἀκούω als ἐπιλέγομαι229 De geschreven

bronnen kunnen een combinatie zijn van werk van poeumlten historiografen en lokale

exegeten230 Een andere bron waarop we later zullen terugkomen zijn de lokale

gidsen

Pausanias vertelt het ons zelf als hij geen verder onderzoek heeft gedaan231 Ook

wanneer zijn opzoekingen niets hebben opgeleverd vermeldt hij dat232 Akujaumlrvi telde

260 passages waarin Pausanias commentaar geeft op zijn bronnen233

224 We halen de voorbeelden bij Habicht 1985 p 99-100 225 ldquoκατὰ δὲ τὴν ἐπιστρατείαν τοῦ Μήδου φρονήσασιν Ἁλιαρτίοις τὰ Ἑλλήνων μοῖρα τῆς

Ξέρξου στρατιᾶς γῆν τέ σφισιν ὁμοῦ καὶ τὴν πόλιν ἐπεξῆλθε καίουσαrdquo Pausanias IX325 226Akujaumlrvi nuanceert deze uitspraak Ze wijst er op dat Pausanias zelf schrijft dat hiacutej geen andere Romein kent die ooit geofferd heeft aan Griekse goden Dit wil echter niet zeggen dat er geen anderen waren ldquo Ῥωμαίων δὲ οὔτε ἄνδρα ἰδιώτην οὔτε ὁπόσοι τῆς βουλῆς οὐδένα

Μομμίου πρότερον ἀνάθημα ἴσμεν ἐς ἱερὸν ἀναθέντα Ἑλληνικόν Μόμμιος δὲ ἀπὸ

λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 Akujaumlrvi 2005 p 109 227 Zie Chamoux in Bingen 1996 228 We lezen vaak lsquoλέγουσι φασί λέγεταιrsquo Bijvoorbeeld ldquoτὸ δὲ ἄγαλμα τὸ νῦν δή καθὰ

λέγουσιν Ἀ λ κ α μ έ ν ο υ ς ἐστὶν ἔργονmiddotrdquo Pausanias I15 229 Akujaumlrvi 2005 p 92-97 230 Een belangrijke inspiratiebron is Homeros Hij wordt veel genoemd en Pausanias gebruikt zijn autoriteit om zijn eigen ideeeumln door te drukken 231 ldquoλαγῲ δὲ καὶ ἔλαφοι τὸ μὲν Λιβυκὸν θρέμμα οἱ λαγῴ εἰσιν ltοἱgt λευκοί ἐλάφους δὲ ἐν

Ῥώμῃ λευκὰς εἶδόν τε καὶ ἰδὼν θαῦμα ἐποιησάμην ὁπόθεν δὲ ἢ τῶν ἠπείρων οὖσαι ἢ

νησιώτιδες ἐκομίσθησαν οὐκ ἐπῆλθεν ἐρέσθαι μοιrdquo Pausanias VIII174 232 ldquoἡλικίαν δὲ αὐτῶν ἢ πατρίδα ἢ παρrsquo ᾧ τινι ἐδιδάχθησαν οὐκ ἔχω δηλῶσαιrdquo Pausanias V235

51

Wanneer hij niet zeker is van zijn informatie gebruikt hij werkwoorden als δοκέω

κρίνω εἰκάζω en πείθομαι234

Pausanias heeft lange tijd de kritiek gekregen dat hij zijn voorgangers letterlijk

gekopieerd zou hebben235 Hieraan zouden ook de fouten te wijten zijn Als

voornaamste bron werd dan vaak Polemon naar voren geschoven Vandaag de dag is

men het er min of meer over eens dat deze Romein waarschijnlijk wel een bron

vormde maar zeker niet de enige Hij zou ook niet gewoon gekopieerd zijn

Er heerst bij Pausanias immers constant een drang tot verificatie van zijn bronnen via

lsquoautopsiersquo In VIII4110 bijvoorbeeld verwijt hij een andere schrijver dat hij niet zelf zag

wat hij schrijft236 Pausanias poogt objectief te zijn zonder hierbij te vervallen in de rol

van simpele compilator

Mogen we Pausanias geloven

Er is al veel gediscussieerd over de waarde van Pausanias als betrouwbaar schrijver

Zelf wil Pausanias ons laten geloven dat alles wat hij schrijft waar is Hij schrijft geen

fictie Hiervoor maakt hij gebruik van een uiterst effectief proceacutedeacute wanneer hij iets niet

zag vermeldt hij dit ook237 Dit bevordert natuurlijk zijn geloofwaardigheid ldquoIf we take

233

Voorbeelden van kritiek op zijn bronnen ldquoἡ δὲ τοῦ σταδίου νίκη τῷ Οἰβώτᾳ γέγονεν

ὀλυμπιάδι ἕκτῃ πῶς ἂν οὖν τήν γε ἐν Πλαταιαῖς μάχην μεμαχημένος ὁ Οἰβώτας εἴη μετὰ

Ἑλλήνων πέμπτῃ γὰρ ἐπὶ τῇ ἑβδομηκοστῇ ὀλυμπιάδι τὸ πταῖσμα ἐγένετο ltτὸgt ἐν

Πλαταιαῖς Μαρδονίῳ καὶ Μήδοις ἐμοὶ μὲν οὖν λέγειν μὲν τὰ ὑπὸ Ἑλλήνων λεγόμενα

ἀνάγκη πείθεσθαι δὲ πᾶσιν οὐκέτι ἀνάγκηrdquo Pausanias VI38 ldquoκόκκυγα δὲ ἐπὶ τῷ

σκήπτρῳ καθῆσθαί φασι λέγοντες τὸν Δία ὅτε ἤρα παρθένου τῆς Ἥρας ἐς τοῦτον τὸν

ὄρνιθα ἀλλαγῆναι τὴν δὲ ἅτε παίγνιον θηρᾶσαι τοῦτον τὸν λόγον καὶ ὅσα ἐοικότα

εἴρηται περὶ θεῶν οὐκ ἀποδεχόμενος γράφω γράφω δὲ οὐδὲν ἧσσονrdquo Pausanias II174 ldquoτοῦτο μὲν δὴ Φλιασίοις οὐκ ἔστιν ὅπως ὁμολογήσω κρατηθέντα μάχῃ τινὰ Ἐλευσινίων

φυγάδα ἀπελαθέντα οἴχεσθαι τοῦ πολέμου τε ἐπὶ συνθήκαις καταλυθέντος πρὶν ἢ

διαπολεμηθῆναι καὶ ἐν Ἐλευσῖνι αὐτοῦ καταμείναντος Εὐμόλπουrdquo Pausanias II142 Akujaumlrvi 2005 p 104 234 αἴτιον δὲ ἐμοὶ δοκεῖνhelliprdquo Pausanias I43 ldquoτῶν δὲ βασιλέων τῶν καθελόντων

Ἀντίγονον ἀνοσιώτατον κρίνω γενέσθαι Κάσσανδρονhelliprdquo Pausanias I67 235 Heer 1979 p 39-40 Een argument van Heer is dat Pausanias als hij gekopieerd zou hebben eveneens de betere stijl had kunnen kopieumlren Deze treffen we echter niet bij hem aan 236 ldquoἔστι δὲ ὕδατος ἐν τῷ ὄρει τῷ Κωτιλίῳ πηγή καὶ ὅπου συνέγραψεν ἤδη τις ἀπὸ ταύτης

τῷ ποταμῷ τὸ ῥεῦμα τῷ Λύμακι ἄρχεσθαι συνέγραψεν οὔτε αὐτὸς θεασάμενος οὔτε

ἀνδρὸς ἀκοὴν ἰδόντοςmiddot ἃ καὶ ἀμφότερα παρῆσαν ἐμοίmiddotrdquo Pausanias VIII4110 237 ldquoταύτην τοῦ Ἡγησίνου τὴν ποίησιν οὐκ ἐπελεξάμην ἀλλὰ πρότερον ἄρα ἐκλελοιπυῖα

ἦν πρὶν ἢ ἐμὲ γενέσθαιmiddotrdquo Pausanias IX292

52

the word of Pausanias for what he tells us he did not see and did not read we must

take it also for what he tells us he did see and did readrdquo238

Uit archeologische opgravingen bleek al snel dat hij over het algemeen inderdaad zeer

betrouwbaar is239 Zijn accurate beschrijvingen wijzen erop dat hij zeker op de sites

aanwezig was Hij gebruikte zijn bronnen kritisch Anderzijds kunnen we Pausanias

niet als historicus in de huidige betekenis van het woord beschouwen Hij ging wel

kritisch om met zijn bronnen maar niet zoals een historicus dat vandaag de dag zou

doen Vaak geeft Pausanias verschillende versies van een bepaald verhaal240 Hij

kiest er dan dikwijls de meest betrouwbare versie uit zonder voor deze keuze over

historisch juiste informatie te beschikken

In boek II vinden we een interessante passage ldquoΟὐ μὴν οὐδὲ αὐτῶν λέληθεν

Ἀργείων τοὺς ἐξηγητὰς ὅτι μὴ πάντα ἐπrsquo ἀληθείᾳ λέγεταί σφισι λέγουσι δὲ ὅμωςmiddot

οὐ γάρ τι ἕτοιμον μεταπεῖσαι τοὺς πολλοὺς ἐναντία ὧν δοξάζουσινrdquo Pausanias II

23 6241

Hier vertelt Pausanias dat zijn publiek de verhaaltjes wil horen en niet de waarheid

Hij geeft vaak de feiten en laat de interpretatie dan aan de lezer over Men mag het

geloven lsquoὅτῳ πιστάrsquo242

Hij kende waarschijnlijk ook vele verhalen uit het hoofd Deze schreef hij dan op zoals

hij ze zich herinnerde zonder bijkomende opzoekingen In die zin schreef Pausanias

geen nauwkeurige geschiedenis maar een opinie243 Hij liegt niet maar geeft wel vaak

een eigen versie op de feiten Dit maakt de weg vrij om Pausanias niet enkel als een

objectief en neutraal doorgeefluik van verhalen te zien In deze visie is onze perieumlgeet

238 Frazer 1898 p lxviii Geciteerd in Habicht 1985 p 142 239 Dit wezen oa opgravingen uit in Mykene Olympia Delfi en Messene Zie Pritchett 1998 p1 240 ldquoἔγραψαν δὲ ἤδη τινὲς οὐ τῷ Θεσσαλῷ συμβάντα Εὐρυπύλῳ τὰ εἰρημένα ἀλλὰ

Εὐρύπυλον Δεξαμενοῦ παῖδα τοῦ ἐν Ὠλένῳ βασιλεύσαντος ἐθέλουσιν ἅμα Ἡρακλεῖ

στρατεύσαντα ἐς Ἴλιον λαβεῖν παρὰ τοῦ Ἡρακλέους τὴν λάρνακαmiddot τὰ δὲ ἄλλα κατὰ τὰ

αὐτὰ εἰρήκασι καὶ οὗτοιrdquo Pausanias VII199 ldquo Ἔρωτα δὲ ἄνθρωποι μὲν οἱ πολλοὶ

νεώτατον θεῶν εἶναι καὶ Ἀφροδίτηςπαῖδα ἥγηνταιmiddot Λύκιος δὲ Ὠλήν ὃς καὶ τοὺς ὕμνους

τοὺς ἀρχαιοτάτους ἐποίησεν Ἕλλησιν οὗτος ὁ Ὠλὴν ἐν Εἰλειθυίας ὕμνῳ μητέρα Ἔρωτος

τὴν Εἰλείθυιάν φησιν εἶναι hellip Ἡσίοδον δὲ ἢ τὸν Ἡσιόδῳ Θεογονίαν ἐσποιήσαντα οἶδα

γράψαντα ὡς Χάος πρῶτον ἐπὶ δὲ αὐτῷ Γῆ τε καὶ Τάρταρος καὶ Ἔρως γένοιτοmiddotrdquo Pausanias IX272 241 rdquoHet ontging zelfs de gidsen van de Argiven zelf niet dat ze niet helemaal de waarheid vertellen Maar ze vertellen het toch Het is immers niet vanzelfsprekend de massa het tegengestelde te verkondigen van wat ze gelovenrdquo 242 ldquoδόντος δὲ Ἀσωποῦ μηνύει τε οὕτως καὶ ἀντὶ τοῦ μηνύματος δίκηνmdashὅτῳ πιστὰmdashἐν

Ἅιδου δίδωσινrdquo Pausanias II51 ldquoτὴν δὲ Ἐπειῶν ἔσχεν ἀρχὴν Ἠλεῖος Εὐρυκύδας τε τῆς

Ἐνδυμίωνος καὶmdashὅτῳ πιστὰmdashπατρὸς ὢν Ποσειδῶνοςmiddotrdquo Pausanias V18 Pausanias schrijft ook ldquoἐμοί ἔστι οὐ πιστάrdquo Pausanias I98 243 Swain 2001 p 338

53

vooral een man van zijn tijd die de geldende waarden weerspiegelt en deze

projecteert op een geografisch gebied dat eens groots geweest is

Pausanias is dus vaak erg nuttig gebleken voor archeologen en etnografen Men moet

echter opletten voor veralgemeningen Vaak wordt Pausanias gezien als een lsquobron

voor alle doelenrsquo We moeten hem bekijken als een actief etnograaf en niet enkel als

een passieve en nuttige bron Wanneer men hem uit zijn historische context trekt zal

men foute veralgemeningen maken Onze perieumlgeet schrijft wel over de Griekse

geschiedenis die zich over verschillende eeuwen uitstrekt hij blijft echter een auteur

die leefde op een bepaald historisch tijdstip Dit laat ongetwijfeld sporen na in zijn

werk

Zoals gezegd maakt Pausanias gebruik van verschillende bronnen om aan zijn

informatie te komen Akujaumlrvi telde in de Perieumlgesis 130 passages waar Pausanias

vermeldt waar hij zijn informatie vandaan haalt244

Grofweg kunnen we stellen dat Pausanias zijn informatie van beschrijvende delen

haalde uit wat hij zelf zag Zijn verhalen stelde hij samen met informatie die hij te

horen kreeg van anderen die hij opzocht of zelf wist 245 We zullen nu even ingaan op

zijn gidsen

238 Pausaniasrsquo gidsen

ldquo We know of other ancient writers that in antiquity as at the present day towns of any

note were infested by persons of this class who lay in wait for and pounced on the

stranger as their natural prey wrangled over his body and having secured their victim

led him about from place to place pointing out the chief sights to him and pouring into

his ear a stream of anecdotes and explanations indifferent to his anguish and deaf to

his entreaties to stop until having exhausted their learning and his patience they

pocketed their fee and took their leave An educated traveller would often have

dispensed with their explanations hellip That Pausanias should have fallen into their

clutches was unavoidable He seems to have submitted to his fate with a good grace

was led by them to see the usual sites heard the usual stories argued with them

about some and posed them with questions which they could not answer about

othersrdquo246

244 Akujaumlrvi 2005 p91 ev 245 ldquoκαὶ ἄλλα ἐν τῇ Ἀθηναίων ἀκροπόλει θεασάμενος οἶδαrdquo Pausanias I237 ldquoτοῦτο καὶ

αὐτὸς τὸ ἄγαλμα εἶδονrdquo Pausanias VIII286 246 Frazer 1898 p lxxvi geciteerd in Habicht p 145

54

Pausanias noemt deze gidsen ἐξηγητάι Deze bewoners van de streek die Pausanias

op dat moment bezocht toonden hem de weg en gaven uitleg bij de monumenten

Andere auteurs noemen hen περιηγητάι Slechts drie gidsen noemt Pausanias bij

naam247 Vaak spreekt hij over zijn gidsen als τοὺς πολλούς zonder negatieve

bijklank

Over de identiteit van deze gidsen bestaat nogal wat discussie Zoals we kunnen

afleiden uit bovenstaand citaat meent Frazer dat ze enkel profiteerden van de

toeristen die langskwamen en eigenlijk niets te vertellen hadden Anderen menen dan

weer dat deze gidsen een degelijke opleiding hadden genoten248 Ze waren niet zo

geleerd als de πεπαιδευμένοι die over de vloer kwamen maar hadden toch iets

zinnigs te zeggen

Pausanias zelf stond kritisch tegenover deze ἐξηγητάι Hij neemt hun verhaal niet

blindelings aan Hij stelt zich kritisch op en zoekt naar mogelijk alternatieve verhalen

Dit meldt hij ook aan de lezers249

Het laatste onderdeel van dit hoofdstuk zullen we wijden aan Pausaniasrsquo stijl

247 Lykeas van Argos Iofon van Knossos en Aristarchos van Elis 248 Zie oa Jones in Alcock Cherry Elsner 2001 p 36 249 We geven enkele voorbeelden van passages waarin Pausanias het over zijn gidsen heeft ldquoπυνθανόμενος δὲ σαφὲς οὐδὲν ἐς αὐτὰς ἐπισταμένους τοὺς ἐξηγητὰς εὗρον αὐτὸς δὲ

συμβάλλομαι τῇδεrdquo Pausanias I315 ldquoἐπεὶ δέ σφισιν ἐναντιούμενος ἀπέφαινον ἐν

Γαδείροις εἶναι Γηρυόνην οὗ μνῆμα μὲν οὔ δένδρον δὲ παρεχόμενον διαφόρους μορφάς

ἐνταῦθα οἱ τῶν Λυδῶν ἐξηγηταὶ τὸν ὄντα ἐδείκνυον λόγονrdquo Pausanias I358 ldquoοἵτινες δὲ

ἐκαλοῦντο ἐμέ γε ἢ τοὺς Ἠλείων λέληθεν ἐξηγητάςrdquo Pausanias V218

55

24 STIJL

ldquoPausanias cannot be blamed for trying to write well the pity is that with all his pains

he did not write better250

Meestal wordt Pausanias niet als literair schrijver aanzien Dit is begrijpelijk Zijn stijl

wordt niet gekenmerkt door grote taalvirtuositeit Toch zijn er meteen enkele

opvallende kenmerken Daarom meent Hutton dat de stijl van Pausanias een unieke

creatie is

Het meest opvallende aan Pausaniasrsquo stijl is zijn woordorde en de zinsconstructies Hij

maakt veel gebruikt van pleonasmen die doen denken aan gesproken taal Daarnaast

gebruikt hij soms moeilijke en ingewikkelde uitdrukkingen voor simpele ideeeumln

waardoor het moeilijk wordt om hem te volgen 251

Pausanias vermijdt parallellismen en symmetrie Hij heeft een voorliefde voor de

variatio252 Hij maakt veel gebruik van het chiasme en de litotes en schrijft veel in

onpersoonlijke vormen253 In het gebruik van voorzetsels is hij vaak nonchalant254

Hutton concludeert dat Pausanias het verleden wou beschrijven zonder hierbij de

heersende stilistiek uit zijn tijd te betrekken Zo creeumlert hij een soort lsquonieuw

archaiumlsmersquo Pausanias balanceert tussen Rome en Griekenland tussen oud en

nieuw255

Uiteraard werd Pausanias bij de creatie van deze stijl beiumlnvloed door zijn

voorgangers We zullen hier even dieper op ingaan

Een belangrijk element in Pausaniasrsquo stijl is de taal waarin hij schreef Deze taal was

Attisch met invloeden van het asianisme

We kunnen onder het atticisme twee stromingen verstaan het teruggrijpen naar de

attische taal van de 5e-4e eeuw vC (itt het κοινή) en het teruggrijpen naar diezelfde

taal stijl cultuur en literatuur256 Pausanias hanteerde geen van beide categorieeumln

extreem Toch maakte hij in grote mate gebruik van de Attische taal We stellen lsquoin

grote matersquo Pausanias is immers de minst attische onder zijn tijdgenoten Daarvoor

kunnen we twee verklaringen vinden ofwel genoot hij een andere opvoeding ofwel

250 Frazer 1898 p lxx 251 Jones 1978 p x-xii 252 Bijvoorbeeld θύουσι δὲ καὶ βοῦς καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν

ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot Pausanias X3216 253 Bijvoorbeeld Παραπλεύσαντι ἐστί πλέοντι ἐστί 254

Ὑπέρ kan bijvoorbeeld lsquobovenrsquo en lsquoachterrsquo betekenen Ἐπί +dat kan betekenen lsquobij bovenop in geval van als toevoeging bijrsquo Jones in Loeb I 1978 px-xii 255 Hutton 2005 p 190 256 Swain 2001 p 19-20

56

verzette hij zich met opzet tegen de heersende trend257 Bij historische excursies komt

zijn taal wel dichter in de buurt van het klassieke Attisch Dit impliceert dat hij dus wel

vertrouwd was met het pure Attisch maar dit bewust meed

Pausanias zou ook beiumlnvloed zijn door het asianisme We geven hiervan eerst

enkele kenmerken korte overmatig ritmevolle zinnen eentonig zinseinde combinatie

van overmaat en eentonigheid van ritme met veel klankfiguren en metaforen258 De

hoofdvertegenwoordiger van deze stroming was Hegesias van Magnesia (3e eeuw

vC)

Boeck meent dat Pausanias door deze man werd beiumlnvloed bij zijn stijlkeuze259 Ook

Frazer deelt deze mening Zijn invloed zou echter beperkt zijn gebleven tot de keuze

van woord- en zinsorde260 We menen dat Pausanias weliswaar enkele kenmerken

van het asianisme vertoont maar dat dit daarom geen rechtstreeks verband houdt met

een beiumlnvloeding door Hegesias Deze was gewoon de hoofdvertegenwoordiger en

daarom wordt de link gelegd

Pausanias werd natuurlijk ook beiumlnvloed door de geschiedschrijvers uit de 5e

eeuw v C Herodotos en Thoukydides We legden eerder al uit hoe de vader van de

geschiedschrijver Pausanias inhoudelijk beiumlnvloedde Ook over gelijkenissen in hun

stijl valt iets te zeggen Zo noemt Strid Pausaniasrsquo stijl een lsquoHerodotosimitatiersquo261 Er

zijn heel wat overeenkomsten tussen deze twee auteurs in het vocabularium262

We kunnen ook een invloed van Thoukydides ontdekken in bepaalde uitdrukkingen en

wendingen bv bij het gebruik van variatio en anakoloeten

Pausanias was dus geen man uit de straat die zomaar wat op papier zette Hij

kende de literatuur die circuleerde en haalde uit de stijlen die in zijn tijd gangbaar

waren wat hem interesseerde en nuttig scheen Zo creeumlerde hij een unieke stijl

257 We kunnen dit duiden met de term lsquostilistische differentiatiersquo Hutton 2005 p 190 258 Strid 1976 p 101-102 259 Zie Strid 1976 p 12 260 Bowie haalt echter aan dat hiervan ook al antecedenten kunnen gevonden worden bij Herodotos en Thoukydides Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 27 261 Strid 1976 p 11-12 Aangezien men hiervoor niet echt met sluitende argumenten op de proppen komt lijkt het ons hier echter meer over de imitatie van werkvorm en onderwerpen te gaan dan over een echte imitatie in stijl 262 Heer 1979 p 39

57

3 HOOFDSTUK 3 RELIGIE

58

31 ALGEMEEN

Religie heeft altijd al een grote rol gespeeld in het creeumlren van identiteit Bij de Grieken

was dit niet anders Daarom zullen we in dit hoofdstuk proberen een algemeen beeld

te schetsen van de Griekse religie zoals die bestond in de perioden die Pausanias

beschreef Bovendien zullen we aandacht hebben voor de religie in de 2e eeuw zelf en

zien hoe Pausanias hiermee omgaat Natuurlijk kunnen we niet alle aspecten van de

Griekse religie behandelen Daarom hebben we gekozen om er die themarsquos uit te

lichten die belangrijk zijn bij Pausanias

Gedurende eeuwen werd Griekenland niet verbonden door de politiek maar door de

gemeenschappelijke goden ldquoLe monde divin est le lieu privileacutegieacute du consensus des

Grecs le signe encore largement perceptible de leur identiteacute propre263

De godsdienst in het Griekenland van voacuteoacuter de Romeinse overheersing speelde zich af

op verschillende niveaus264 Het Olympisch pantheon bestond voor alle Grieken

Verder vereerde elke stad bepaalde goden in het bijzonder Er waren ook lokale culten

en enkele unieke assimilaties van goden Religieuze centra hingen vaak samen met

culturele centra De religie bevond zich dus in het hart van het sociale culturele en

politieke leven De religie deed dienst als een lsquocollectief geheugenrsquo van de stad265

Aangezien op alle openbare plaatsen over religie werd gepraat kon niemand de

confrontatie ermee ontlopen266

De religie van het oude Griekenland wordt wel eens met de term lsquopaganismersquo

benoemd We kunnen ons afvragen of deze term wel een juiste benaming is voor de

culten en religieuze praktijken van de Grieks- Romeinse wereld267 We zijn immers

geneigd te denken dat het bij paganisme gaat over een eenvormige religieuze entiteit

Dit is echter niet zo Bovendien was dit de naam die de christenen uit de late oudheid

gebruikten om hun religieuze tegenstanders aan te duiden268 Een andere benaming

zou polytheiumlsme kunnen zijn Sommige filosofisch georieumlnteerde Grieken waren

echter monotheiumlstisch Bovendien kenden de Grieken zelf geen term om hun

godsdienst aan te duiden269

263 Pirenne-Delforge 1998 p 135 264 Price 1984 p 79-95 265 Lafond in Pirenne-Delforge 1998 p 208 266 Mac Mullen 1981sup2 p 31 267 Lee 2000 p 10-11 268 Dit woord komt van het Latijnse lsquopaganusrsquo wat boer of dorpsbewoner betekent Het christendom drong op platteland immers minder snel door Daar woonden dus veel lsquopaganenrsquo 269 Calame in Pirenne-Delforge 1998 p 151

59

Om niet te veel in verwarring gebracht te worden spreken we verder gewoon over de

lsquoreligiersquo Natuurlijk bleef deze religie niet al die eeuwen hetzelfde Verandering is

immers een teken van vitaliteit270

In de archaiumlsche tijd groeide de religie uit de ervaring van de mens met zijn

omgeving271 De natuur werd vereerd Wanneer dan de Olympische goden hun intrede

deden in Griekenland was de deiumlficatie van de natuur al bijna helemaal verdwenen272

Deze Olympische goden hadden gedurende vele eeuwen een monopolie in

Griekenland Ook daar komt echter een eind aan De sofisten uit de 5e eeuw vC

uitten al hun scepticisme tegenover de Olympische goden273 Vanaf de tijd van

Alexander de Grote slopen oosterse religieuze invloeden binnen Ook mysterie- en

genezingsculten doken op en kenden een grote aanhang Dit hield verband met het

ontstaan van een nieuw wereldbeeld waarin de aarde vrij in het heelal stond De

traditionele plaatsen voor de goden zoals de onderwereld moesten opnieuw bekeken

worden274 Tegelijkertijd is men op zoek naar een directere relatie met de goden en

specifiek met de chtonische godheden275

In de 2e eeuw is het geloof in de Olympische goden dus al sterk afgenomen Doordat

het Romeinse Rijk zo groot was geworden nam de persoonlijke participatie in

traditionele culten af ldquoLa deacutesinteacutegration du modegravele civique sous lrsquoEmpire degraves les IIe

et IIIe siegravecles fut aussi le fait drsquoeacutelites urbaines de moins en moins inteacuteresseacutees par

lrsquoengagement direct et lrsquoidentification profonde avec les valeurs drsquoantan et les

attitudes traditionnelles276 Volgens Berger kon je in het Romeinse Rijk gewoon de

religie uitkiezen die je wou Hij noemt dit dan ook lsquola supermarcheacute des religionsrsquo277

Tegen het einde van de 2e eeuw bevinden we ons in een nieuw religieus tijdperk

waarin de interiorisering van het geloof centraal staat278 Boissier stelt dat vroeger de

zelfzekere aristocratie zich bijna superieur voelde aan de traditionele religie279 In de 2e

eeuw wordt lsquolrsquohumiliteacute intellectuellersquo de dominante stijl De innerlijke rijkdom is dus

270 Mac Mullen 1981sup2 p 94 271 Dodds 19514 p 28-63 272 Pritchett 1998 p 303 Toch zien we ook bij Pausanias nog beschrijvingen van heilige bomen en stenen 273 Tripolitis 2002 p 14 274 Nilsson 1948 p 97-101 275 Martin 1987 p 9-10 276 Stroumsa 2005 p 145 277 Berger in Stroumsa 2005 p 155 278 Veyne 2005 p 517 279 In Veyne 2005 p 521-522

60

belangrijk Volgens Veyne wordt deze nieuwe houding goed weerspiegeld door Ailius

Aristeides280

Tegelijk stond men zeer tolerant tegenover de verschillende religies281 De goden die

het meest vereerd werden waren Zeus Apollon Athena Dionysos Artemis Hera

Afrodite Asklepios Tyche Herakles en de Grote Moeder (Cybele)282

Vooral de cultus van Asklepios was zeer populair in de 2e eeuw De heiligdommen van

Asklepios waren belangrijke pelgrimsoorden Verschillende helende goden werden

met hem geassimileerd In deze tempels bad men om genezing schoonheid het

krijgen van kinderen weelde vrijheid bescherming tegen natuurrampen en vijanden

vrijstelling van belastingen enzovoort

De nieuwe goden uit het Oosten doken vooral op aan de kust en in de grote steden

Deze gebieden waren immers het best toegankelijk voor vreemde invloeden Vooral

Isis Serapis en Attis waren populair Hun succes was waarschijnlijk te danken aan het

feit dat ze meer lsquopersoonlijkersquo goden waren283

311 Mysterieculten

De meeste mysterieculten in Griekenland ontstonden in de 6e of 5e eeuw vC284

Oorspronkelijk waren dit feesten om de wisseling van de seizoenen te vieren

Geleidelijk aan boden de mysterieculten een oplossing voor alle spirituele noden 285

Tijdens de periode van de Romeinse overheersing was de drang naar σωτηρία erg

groot Deze vond men in dergelijke culten Het aantrekkelijke aan de mysterieculten

was de toegankelijkheid286 Vroeger waren de culten in de Griekse wereld lokaal Met

de opkomst van mysterieculten verandert dit Duizenden mensen van verschillende

steden werden tegelijk ingewijd

Het woord lsquomysteriersquo komt van lsquoμυστήριονrsquo wat de ceremonie of de plaats inhoudt De

lsquoμύστηςrsquo is de deelnemer en lsquoμύεινrsquo betekent lsquolaten toetreden totrsquo

280 Veyne 2005 p 522 281 Behalve tegenover de joden christenen en druiumlden Deze tolerantie verdween ook uit de Griekse wereld toen het christendom zijn eigen ideeeumln opdrong Vanaf de 3e eeuw werden er bovendien wetten ingevoerd ten nadele van het lsquopaganismersquo zodat dit geleidelijk aan uitstierf Mac Mullen 1981sup2 p 1 282 Mac Mullen 1981sup2 p 7 283 Alcock 1993sup2 284 Farnell 1921 p 373 285 Tripolitis 2002 p2 286 Dit was ook zo voor het christendom De mysterieculten waren toegankelijk voor iedereen burgers slaven en niet-Grieken We weten echter wel dat in de mysterieculten alleen lsquomoreel deugdzame mensenrsquo welkom waren Tripolitis 2002 p 21

61

In de mysteries was de ingewijde iemand die lsquohet geheime had gezienrsquo Het lsquozienrsquo was

dus zeer belangrijk in de religie Dit werd ἐποπτεία genoemd We kunnen het

misschien vertalen door lsquocontemplatiersquo Dit had te maken met een intieme

geprivilegeerde relatie tussen Moeder en Dochter287

De mysteriecultus bestond uit drie essentieumlle elementen een purificatierite die

toegang verschafte aan de cultus het gevoel van een persoonlijke relatie met de

godheid en de hoop op een beter leven na de dood288

De belangrijkste mysteriecultus was die van Eleusis op 20 km van Athene gelegen Er

waren ook heel wat Romeinen ingewijd oa Hadrianus Marcus Aurelius en

Commmodus Deze cultus was zeer zorgvuldig opgebouwd met allerlei priesters die

uit de belangrijkste families kwamen

De mysteriecultus voor Demeter bestond uit twee delen de Kleinere Mysterieumln en de

Grotere289 De Kleinere Mysterieumln vonden plaats in Agrai bij Athene in de vroege

lente De ceremonie was open voor publiek en bestond uit enkele steeds

terugkerende elementen zoals vasten een rituele reiniging en een offer

De Grotere Mysterieumln werden eind september in Eleusis gevierd Deze ceremonie

duurde 10 dagen290 Ook hier was de purificatie belangrijk alsook de offers gebeden

en het vasten

Op de eerste dag van de riten die zich waarschijnlijk in Athene afspeelden werd er

uitleg gegeven over de ceremonie291 De volgende dag ging men naar zee om het

varken (χοῖρος) te reinigen dat men later zou offeren Het typeerde deze cultus om

een goedkoop offerdier te vragen Hierdoor kon iedereen dus toetreden292

Tijdens de twee daaropvolgende dagen werd er waarschijnlijk geofferd Op dag vijf

ging men van Athene naar Eleusis Deze tocht van 22 km nam de hele dag in beslag

Onderweg werd de hymne voor Bakchos gezongen De zesde dag was een rustdag

rsquos Nachts stond dan de eigenlijke inwijding in het Telesterion op het programma Men

moest vasten en κυκεών drinken de drank van graan die Demeter zelf ook had

287 Demeter en Koregrave 288 Tripolitis 2002 p 17 289 Zie Tripolitis 2002 p 20-21 We kunnen aannemen dat men eerst in de Kleinere moest ingewijd zijn alvorens aan de Grotere Mysterieumln deel te nemen Dit is echter niet zeker Dillon 1997 p 156 290 Dit was de tijd die Demeter spendeerde aan het zoeken van haar verdwenen dochter Zie infra 291 Voor deze paragraaf zie Dillon 1997 p 62-70 292 We moeten deze uitspraak nuanceren Men vraagt een goedkoop offerdier maar hier komen andere kosten bovenop Zo moest men bijvoorbeeld aan de priesters elke dag een obool betalen

62

gedronken toen ze op aarde was Over deze inwijding zelf weten we weinig293 Drie

dingen komen naar voren de δρώμενα λεγόμενα en δεικνούμενα Dit laatste schijnt

het belangrijkste te zijn geweest Als iemand van de ingewijden de inhoud van deze

lsquogetoonde dingenrsquo zou verhullen zou een zeer grote straf volgen Daarom hebben de

Mysterieumln waarschijnlijk hun geheim zo lang bewaard Het blijft echter verwonderlijk

dat een cultus die gedurende meer dan 1000 jaar levendig was voor ons nog steeds

een lsquomysteriersquo blijft294

Over de zevende dag is niets bekend De volgende dag offerde men aan de Dood en

werd er gefeest Tijdens dag negen stond de terugkeer naar Athene op het

programma Daar werden de riten de dag erna afgesloten

De riten in Eleusis combineerden het lokale en het wereldse Op deze plek

kwamen drie belangrijke wegen samen die naar Attika Boiotieuml en de Peloponnesos

Dit is echter niet de enige reden voor de centrale rol van Eleusis in de Mysterieculten

Hiervoor moeten we kijken naar de mythologie Toen Demeter haar dochter Persefone

- die geschaakt was door Hades - zocht zwierf ze dagenlang over de aarde Tijdens

haar verblijf op de aarde werd ze goed ontvangen door Keleos heerser van Eleusis

en zijn vrouw Metaneira Ondertussen voedde Demeter hun zoon Demofon op als een

god Voordat ze terugkeerde naar de Olympos leerde ze de mensen de landbouw Ze

gelastte hen ook een tempel voor haar te bouwen en legde hen de riten uit die ze ter

ere van haar in stand moesten houden Zo ontstonden de riten van Eleusis Dit was

oorspronkelijk een lokale agrarische familiecultus In de 7e eeuw was de cultus al

nationaal geworden In die periode had de macht van Demeter over de landbouw zich

al uitgebreid naar andere sectoren Ze kon de ingewijden ook rijkdom en

onsterfelijkheid verschaffen Vanaf dit moment werd Eleusis een pelgrimsoord295

Andere mysterieculten vinden we in Andania in Messenieuml en Lykosoura in

Arkadia Naast Demeter waren ook Dionysos Isis en Cybele of Magna Mater

verbonden met de mysterieculten

312 Heiligdommen

Heiligdommen waren gedurende de hele Griekse periode dominante elementen in het

landschap Er waren regionale en panhelleense heiligdommen Ze speelden allemaal

293 De getuigenissen die we hebben stammen voornamelijk van christelijke auteurs Over deze materie zullen ze echter niet echt objectief zijn geweest zodat we hen niet blindelings kunnen vertrouwen 294 Het heiligdom in Eleusis werd in 396 nC vernietigd 295 Tripolitis 2002 p 19-20

63

een belangrijke rol in het gevoel lsquoGriekrsquo te zijn en vormden een centrale

ontmoetingsplaats voor alle Grieken Hun functie was niet alleen religieus Het waren

ook plaatsen waar communicatie en uitwisselingen plaatsvonden en aan politiek werd

gedaan Het was ook de polis dit instond voor hun financiering296 Bovendien waren

het een soort van neutrale zones Enkele panhelleense religieuze centra vinden we in

Olympia Delfi Korinthe en Nemea

Vele heiligdommen stonden op een afstand van de stad of aan de rand ervan Bij

religieuze parades werd het beeld dan over een hele afstand meegedragen

In vele heiligdommen was er ruimte om te eten297 De idee hierachter was dat de god

zou verschijnen aan de aanbidders die samen de maaltijd nuttigden Water van heilige

bronnen in de buurt van het heiligdom was belangrijk Sommige tempels waren nooit

open en andere zoals de panhelleense sloten nooit rsquos Nachts was er vaak verlichting

van geofferde lampen en toortsen die wellicht voor een magisch effect zorgden

De tempels werden vaak onderhouden door de lokale aristocratie Het ene jaar

besteedde men het geld aan de goden het andere jaar aan de verfraaiing van de

stad

In vele tempels was er een beperkte toegang bijvoorbeeld voor een bepaalde

etnische groep

Voor het betreden van een heiligdom golden per plaats specifieke regels Er waren

natuurlijk ook een aantal algemene regels zoals het verbod op het drinken van wijn

Dit was blijkbaar nodig om het wangedrag van de bezoekers aan banden te leggen

Bij het betreden van enkele tempels hoorde een streng dieet Zo mocht men in de

tempel van Asklepios in Pergamon geen geitenkaas of ndashvlees eten Naast het eten

waren seksuele onthouding en purificatie belangrijke elementen

Enkele regels uit het heiligdom in Olympia waren deftig gekleed zijn niet recent een

kind gebaard hebben niet recent seks hebben gehad met een vrouw of een hond

geen varken of look gegeten hebben of melk gedronken

Wanneer men naar een heiligdom ging had men heel wat kosten298 In sommige

heiligdommen werden belastingen geiumlnd Daarnaast werden er offers gebracht Vooral

bij helingsculten volgde hierop nog een dankoffer Bovendien moest men betalen om

te kunnen overnachten in de buurt van het heiligdom299

296 Linders en Alroth 1992 p 9 297 Voor deze paragraaf zie Mac Mullen 1981sup2 p 36 298 Dillon 1997 p 168 en 204 ev 299 Dit gebeurde meestal in stevige tenten naast het heiligdom In de heiligdommen voor Asklepios echter was er een aparte ruimte voorzien in het heiligdom om te slapen het ἄβατον

64

Contact met de goden kon men bekomen via beelden via dromen in de slaap

of via orakels Het gebruik van beelden in religie was zeer belangrijk300 Meestal waren

er specifieke rituelen verbonden aan deze beelden

Dromen boden de mogelijkheid tot contact met verre vrienden doden en de goden

Vanaf het einde van de 5e eeuw vC werden de lsquogoddelijke dromenrsquo niet meer gevoed

door het levende geloof in de traditionele goden De enige god voor wie dromen nog

een grote rol speelden was Asklepios In de late oudheid werden dromen weer

belangrijker Zo kreeg Marcus Aurelius medisch advies via een droom Ploutarchos

kwam zo te weten dat hij geen eieren meer mocht eten Dio Cassius werd via een

droom geiumlnspireerd om aan geschiedschrijving te doen Ook Pausanias werd vaak

geiumlnstrueerd via dromen301

Een belangrijk onderdeel van de Griekse religie vormden de festivals302 Deze

dienden om een godheid of een held te eren Ze duurden meestal enkele dagen soms

zelfs een hele maand Tijdens deze periode werd er veel geld gespendeerd303 Mac

Mullen meent dat dit feest de man uit de straat erg aantrok en zo tot religieus besef

bracht

In het begin hadden niet alle heiligdommen een eigen festival maar geleidelijk aan

werd dit een vereiste

313 De keizerscultus

Voor de Romeinen was het belangrijk om voor de keizer een plaats te vinden binnen

het netwerk van de traditionele godencultus Daarom werd de keizerscultus

geiumlnstalleerd Vaak werd de cultus van de keizer gekoppeld aan een reeds bestaand

heiligdom Ook in panhelleense heiligdommen werd de keizerscultus ondergebracht

Deze cultus drong vooral in de steden door Geleidelijk aan installeerde hij zich echter

ook op het platteland Het bleef echter bij een oppervlakkige uitoefening Het was

meer een seculiere cultus met een politieke functie een lsquoexpression of political

loyaltyrsquo304 Door de keizer een centrale plaats te geven in het stadsbeeld werd zijn

macht en dominantie extra onderstreept De keizerscultus situeerde zich dus ergens

300 Elsner 1996 p 515-516 301 We zullen hiervan later voorbeelden bespreken 302 De term lsquofestivalrsquo is hier misschien ongelukkig gekozen als we denken aan de huidige invulling ervan Onder lsquofestivalrsquo in deze context verstaan we een feest van een religieuze gemeenschap ter ere van hun godheden 303 Mac Mullen 1981sup2 p 28 304 Latte in Roumlmische Religionsgeschichte 1960 p 312-26 lsquoLoyalitaumltsreligionrsquo Price 1984sup3

65

tussen religie en politiek De keizer stond hoger dan gewone stervelingen maar toch

lager dan een god

De Grieken beoefenden de cultus om hun diplomatieke contacten met de keizer te

onderhouden Dit gaf deze individuen hoop op meer rijkdom en een hogere sociale

status Aan steden verschafte deze verering van de cultus de hoop op vrijheid

Samen met de cultus ontstonden ook imperiale festivals die belangrijk waren voor de

hele bevolking

De Grieken noemden de Romeinse keizer θεοῦ υἱός305 of simpelweg θεός306 Vaak

werd deze θεός voacuteoacuter de naam van de keizer geplaatst Dit gebeurde zowel in

religieuze als niet-religieuze context

314 Mythologie

We kennen de Griekse religie natuurlijk vooral uit de mythologie Ook voor de Grieken

zelf vormden deze verhalen een schat aan informatie over hun goden Maar geloofden

de Grieken wel in hun mythen307

Volgens Pirenne-Delforge was het voor de Grieken niet noodzakelijk om in alle

mythen te geloven ldquoBelief in a certain series of myths was neither obligatory as a part

of true religion nor was it supposed that by believing a man acquired religious merit

and conciliated the favour of the gods What was obligatory was the exact

performance of certain sacred acts prescribed by religious traditionrdquo308 Rituelen zijn

dus belangrijker

We zullen de vraag eens wat verder onderzoeken Zoals Veyne heeft aangetoond is

het antwoord erop niet eenduidig Het hangt er van af wat we verstaan onder lsquogeloven

inrsquo Griekse mythologie was vooral populair in de literatuur De Grieken aanvaardden

hun mythen maar niet als een echte waarheid Deze waarheid van de legendes

situeerde zich vroeger in de periode van de heroiumlsche generatie De oorspronkelijke

mythe was een herhaling van wat goden en helden gezegd hadden

Een mythe kan lsquowaarrsquo zijn - dan is ze geschiedenis - ze kan ook lsquowaarschijnlijkrsquo zijn

Deze mythes bieden veelal stof voor tragedies Een mythe kan ten slotte

lsquoonwaarschijnlijkrsquo zijn

305 Een letterlijke vertaling van lsquodivi filiusrsquo 306 Price 1984sup3 p 16 307 Dit is de titel van een boekje van Veyne lsquoLes Grecs ont-ils cru agrave leurs mythesrsquo Hierop baseren we ons voor de volgende paragraaf Veyne 1983 308 Robertson Smith Lectures on the Religion of the Semites London 1894 p 17-18 geciteerd door Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111 Robertson Smith breidt bepaalde aspecten van de Semitische religie uit naar andere lsquoantieke religiesrsquo

66

De mythe is een lsquotertium quidrsquo niet waar eacuten niet verzonnen Aparte verhalen over

helden werden vaak als fabels beschouwd terwijl het geheel van legendes positief

werd geeumlvalueerd Meestal geloofde men in de klassieke oudheid de heldenverhalen

maar niet iedereen geloofde in de goden Voedsters stopten geleidelijk aan met het

vertellen van verhalen over goden en helden aan de kinderen Tijdens het hellenisme

is de grote massa de oude mythen al vergeten Het is immers makkelijker de

verbeelding te elimineren dan ze te falsifieumlren zegt Veyne Dit laatste proberen de

geleerden wel te doen Zo wordt de mythologie ndash via de geleerde literatuur ndash een

lsquosavoir de lrsquo eacutelitersquo Ze verwijdert zich van het dagelijkse leven en wordt een aparte

discipline

De Griekse aristocratie geloofde dus nog in mythes of ze wilde erin geloven Dit had

immers een voordeel ze konden zich op een mythologische afkomst beroepen

Bovendien werd het concept παιδεία steeds belangrijker Wie een goede opvoeding

kreeg moest de mythologische verhalen kennen

In Pausaniasrsquo periode had de mythologie dus al veel van haar betekenis verloren Een

πεπαιδευμένος zoals Pausanias was er echter nog steeds door geiumlntrigeerd

Geloofden deze geleerden echter nog in deze mythen Was dit waarheid voor hen

ldquoCrsquoest nous qui fabriquons nos veacuteriteacutes et ce nrsquoest pas lsquolarsquo reacutealiteacute qui nous fait croirerdquo309

Deacute waarheid bestaat niet Volgens Veyne is de waarheid onnuttig en gewoon een

naam die wij erop plakken Geloofden de Grieken dus in hun mythen zowel de

Grieken uit het verre verleden als deze πεπαιδευμένοι Ja op huacuten manier

315 Pelgrims

We zeiden al dat Pausanias recentelijk als pelgrim aanzien wordt Om hierop in te

gaan moeten we natuurlijk eerst bespreken wat we verstaan onder een pelgrim

Morinis onderscheidt zes verschillende categorieeumln pelgrims lsquodevotionalrsquo (Deze

pelgrim zoekt een ontmoeting met het Heilige) lsquoinstrumentalrsquo (De pelgrim wil een

bepaald doel bereiken bv genezing) lsquonormativersquo (De pelgrimstocht is een essentieel

onderdeel van een ritueel) lsquoobligatoryrsquo (De tocht is verplicht) lsquowanderingrsquo (De pelgrim

heeft niet echt een doel voor ogen) en lsquoinitiatoryrsquo (De pelgrim wil zichzelf

transformeren)310 Morinis stelt ldquoPilgrims tend to be people for whom the sacred

309 Veyne 1983 p 123 310 Morinis 1992 p 10-14

67

journey is a limited break from the routines and familiar context of an ordinary settled

social liferdquo311

Een definitie van het pelgrimsschap zou als volgt kunnen luiden ldquoPilgrimage becomes

an encounter between the individual and his geography a cultural mode by which

people express their personal identification with the continent a means by which

geography is made a part of their psyche and culturerdquo312

ldquoPilgrimage is a journey to those places which speak which tell us of our history and

ourselvesrdquo313

Volgens Elsner en Rubieacutes begint het lsquopilgrimage-modelrsquo niet bij de christenen maar bij

de religieuze reizen in de Grieks-Romeinse oudheid314 Sinds de Odyssea staat het

thema van reizen centraal in de Grieks-Romeinse traditie Reizen symboliseert de weg

naar de redding We hebben niet veel bronnen over pelgrimsschap in het oude

Griekenland315 Daarom vormt Pausanias een unieke getuigenis

Reizen naar heiligdommen was echter geen uitvinding van de oude Grieken Al in het

3e millennium vC vonden er pelgrimstochten plaats in Egypte en Anatolieuml Na de

Grieken maakten ook de Romeinen vanaf de 3e eeuw vC religieus geiumlnspireerde

reizen naar Griekse heiligdommen

Dit reizen naar heiligdommen gebeurde vroeger vaak in groep met een aantal

mensen van dezelfde polis Deze groep vormde vaak een staatsdelegatie De θεωροί

waren de officieumlle vertegenwoordigers van een bepaalde stad316 Ze gingen naar

orakels festivals of de spelen Ook ging men genezing zoeken of offeren Het was

een leuke uitstap die zeker niet het lijden tot doel had De afstand die overbrugd werd

en de tijd die eraan gespendeerd werd varieerden sterk De belangrijkste trekpleisters

waren Athene Delfi en Olympia Onderweg werden echter vele tussenstoppen

gehouden317

De lange reizen die de pelgrims maakten hielden natuurlijk heel wat risicorsquos in Toch

hebben we weinig getuigenissen die spreken over een onveilige tocht De pelgrims

genoten immers een soort onschendbaarheid De θεωροί sloten bij hun staatsbezoek

verdragen af Deze maakten het mogelijk om de pelgrims zelfs in geval van oorlog

311 Morinis 1992 p 19 312 Preston geciteerd in Elsner 1992 p 9 Hij baseert zich voor deze definitie op Oost-Aziatische modellen Hoewel dit niet meteen met ons onderzoeksdomein te maken heeft geven we deze definitie toch omdat we ze toepasbaar vinden 313 Butor 1974 p9 Geciteerd door Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 314 Elsner Rubieacutes 1999 315 Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 7-8 316 Dillon 1997 p 1-26 317 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 41

68

een veilige overtocht te garanderen318 Net omdat reizen als pelgrim relatief veilig was

bleef het gedurende vele eeuwen populair

Volgens Dillon is pelgrimsschap ldquopaying a visit to a sacred site outside the boundaries

of onersquos own physical environmentrdquo319 Hij wijst erop dat er in de Griekse wereld

ononderbroken werd gereisd naar heilige plaatsen vanaf de 6e eeuw vC tot de 4e

eeuw nC Vooral Delfi en Epidauros waren belangrijke trekpleisters

Horden en Purcell stellen dat er wel religieuze mobiliteit was in de oudheid maar dat

er geen eigen terminologie en ideologisch bewustzijn voor bestond320

Toch kunnen we een aantal termen onderscheiden In de klassieke periode heette dit

staatspelgrimsschap θεωρία een pelgrim was een θεωρός321 Waarschijnlijk komen

deze benamingen van het proto-indo-europese dheyH2 lsquokijkenrsquo322 Zoals we reeds bij

de mysterieculten zagen is contemplatie ook hier zeer belangrijk Religieuze

contemplatie was vaak ook verbonden met een spectaculaire natuur en

landschappen Niet zelden stonden heiligdommen in een prachtige natuurlijke setting

Het is daarom moeilijk een scheidingslijn te trekken tussen lsquosightseeingrsquo van gewone

toeristen en het pelgrimsschap ldquoFrequently the essence of a pilgrimage was the

combination of ritual and sensory experiencerdquo323

Toeristen in de oudheid gingen van tempel naar tempel324 Naast de architectuur is

dus ook de religie zeker belangrijk Deze vertegenwoordigde immers het verleden als

een museum Alle kunst bevond zich in de tempels omdat die daar geofferd was

Cohen onderzocht de verschilpunten tussen toeristen en pelgrims en constateerde

een verschil in orieumlntatie325 Pelgrims reizen naar het centrum van hun wereld terwijl

toeristen weg van het centrum gaan naar de periferie Hij noemt dit convergentie en

divergentie Verder zijn er een aantal verschillen waar te nemen in de verplichtingen

reisroute en contacten met medereizigers

Tijdens de tweede sofistiek trokken de intellectuelen - gestimuleerd door de pax

romana - naar traditionele religieuze centra Het doel was vaak intellectuele verlichting

bekomen Daarnaast ging men ook genezing zoeken De combinatie van eerdere

318 Dillon 1997 p 27-34 319 Dillon 1997 p xviii 320 Elsner Rutherford (eds) 2005 p 220 321 Rutherford meent dat er geen enkel Grieks woord echt lsquopelgrimsschaprsquo betekende Θεωρία komt hier dan wel het dichtst bij in de buurt Rutherford in Elsner Rutherford 2005 p 220 322 In de volksetymologie dacht men natuurlijk dat θεωρός iets te maken had met θεός 323 Vikan geciteerd in Ousterhout 1990 p 97 324 Casson 1974sup2 p 238 325 Cohen in Morinis 1992 p 47-60

69

vormen van pelgrimsschap en een zelfbewuste en antiquarische houding tegenover

culturele tradities was eigen aan die tijd326

Dit vinden we ook terug in de literatuur vande 2e eeuw We geven enkele voorbeelden

van werken waarin religie geiumlntegreerd zit

Filostratos schreef lsquohet leven van Apollonios van Tyanarsquo (een religieus man)

Loukianos de lsquoDe dea Syriarsquo (pelgrimstocht naar het Syrische heiligdom van

Hierapolis) Een ander voorbeeld is Aelius Aristeidesrsquo lsquoἹεροὶ λόγοιrsquo (heling door

Asklepios)

De regeerperiode van de Antonijnen leek dus een gouden tijd te vormen voor het

lsquopelgrimsschaprsquo

326 Elsner Rutherford 2005 p 25-26

70

32 RELIGIE BIJ PAUSANIAS

De Griekse religie zorgde dus voor eenheid Aangezien het Pausaniasrsquo doel is om

Griekenlands eenheid in het verleden aan te tonen is het dus niet verwonderlijk dat de

religie een zo vooraanstaande plaats bekleedt Volgens Pirenne-Delforge gebruikt

Pausanias de religie lsquopour cimenter son projetrsquo327

Pausanias heeft zoals we zeiden een voorkeur voor het religieuze en het oudere328

Deze twee themata vinden we verenigd in de mythologie Mythen zijn immers

verhalen over de goden of de helden die lang geleden leefden Daarom staat de

Perieumlgesis bol van de mythologische uitwijdingen

Het is in religieuze passages dat Pausanias af en toe zelf doorheen zijn tekst komt

kijken Twee keer doorbreekt hij zelfs de scheidingslijn van passief verteller door zelf

een offer te brengen We zullen later op deze passages ingaan

321 Pausaniasrsquo geloof

Schreef Pausanias over religieuze onderwerpen omdat hij zelf geloofde Hoe was zijn

verhouding ten opzichte van de goden Hierover lopen de meningen uiteen

Volgens Heer bezit Pausanias een eigen devotie329 Hij zou een persoonlijke moraal

hanteren waarin de goden van het Olympisch pantheon - buiten Zeus en Demeter -

niet meer levend zijn Dit waren goden van de oude Grieken330 Hij vermeldt deze

goden natuurlijk nog wel in zijn verhalen Toch heeft hij er minder ontzag voor

Frazer daarentegen meent dat de religieuze opinie van Pausanias niet zo uitzonderlijk

is maar in grote lijnen overeenkomt met die van zijn tijdgenoten331 Hij gelooft nog

grotendeels in de goden maar staat toch sceptisch tegenover bepaalde mythen

Volgens Pirenne-Delforge zijn de goden voor Pausanias dat deel van het verleden dat

nog zichtbaar is ldquoPour Pausanias les dieux grecs sont des personnaliteacutes bien

circonscrites que la pieacuteteacute lui recommande de veacuteneacuterer et que son voyage identitaire lui

dit de nommer envers et contre les deacutesaffections et les ruines des preacutesent332

327 Pirenne-Delforge 1998 p 130 328 Er zijn inderdaad bijna geen seculiere gebouwen vermeld in de Perieumlgesis Wanneer Pausanias een religieus monument tegenkomt dat nog niet zo oud is legt hij vaak de link met de oudere geschiedenis ervan 329 Heer 1979 p 189-190 330 Heer1979 Een andere mening vinden we bij Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 Hier lezen we dat Pausanias nog wel gelooft in de oude Griekse goden 331 Frazer 1898 p li We zullen echter zien dat Pausanias niet meer in alle goden geloofde 332 Pirenne-Delforge 1998 p 148

71

We kunnen hoe dan ook uit de Perieumlgesis concluderen dat Pausanias een voorkeur

had voor bepaalde goden Welke goden waren dit dan

Zeus was voor Pausanias de grootste god lsquoὁ θεόςrsquo Deze term stamt van de

stoiumlcijnen voor wie alle goden verschillende delen van eacuteeacuten unieke god zijn De

panhelleense Zeus is voor Pausanias de ideale personificatie van wat Griekenland

was of had kunnen zijn

Pausanias was een ingewijde in de Eleusismysterieumln333 De godin Demeter werd door

hem dus erg vereerd Demeter was eacuteeacuten van de oudste goden op de Peloponnesos334

Er bestond al een prehelleense cultus voor haar verbonden met het paard Poseidon

was lsquoπόσις δᾶrsquo de man van de godin van het land Zij hadden een dochter die

Despoina werd genoemd Haar echte naam mocht door niet-ingewijden niet gekend

zijn en dus ook niet genoemd worden Deze twee godinnen - Demeter en Kore of

Despoina - worden wel eens Moeder en Dochter genoemd

Een nieuwe god die belangrijk was voor Pausanias is Asklepios Deze god deed zijn

intrede in de 3e eeuw vC in Pergamon Volgens Pausanias is Epidauros de

geboorteplaats van Asklepios Een godin die Asklepios vaak vergezelt is Hygieia335

Zij wordt dikwijls gerelateerd aan Athena Net zoals de cultus van Eleusis biedt ook

die van Asklepios bescherming

In de 1e eeuw steekt een nieuwe godin de kop op Tyche of Fortuna Alles wat bestaat

is onderworpen aan veranderingen van Tyche Pausanias vermeldt deze godin 16

keer in zijn Perieumlgesis336 Hij onderzoekt nauwkeurig haar ouderdom en voert haar

terug op Moira de zus van de Gratieumln

Pausanias lijkt Hades niet te vereren337 Hij hecht evenmin belang aan associaties van

andere goden met de onderwereld338 Dit geldt voor de cultus van Demeter en die van

Dionysos339 Over de culten voor Dionysos die in zijn tijd nog levendig waren zwijgt

333 Op deze mysterieumln zullen we zo dadelijk terugkomen 334 Heer 1979 p 167 335 Heer 1979 p 130-132 336 Hutton 2005 p 311-317 We geven een voorbeeld uitde Perieumlgesis ldquoκεῖνται δὲ καὶ οἱ περὶ

Κόρινθον πεσόντεςmiddot ἐδήλωσε δὲ οὐχ ἥκιστα ὁ θεὸς ἐνταῦθα καὶ αὖθις ἐν Λεύκτροις τοὺς

ὑπὸ Ἑλλήνων καλουμένους ἀνδρείους τὸ μηδὲν ἄνευ Τύχης εἶναιrdquo Pausanias I2911 337 ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν κύνα οὔτε

ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν ὑπό γαιον εἶναί

τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος λόγον εὗρεν

εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα ὅτι ἔδει τὸν

δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν ὑπὸ Ἡρακλέους

ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 338 Pausanias vermeldt vier keer de goden van de onderwereld II312 II359 III255 IX304 Of hij gelooft in een leven na de dood is niet duidelijk Pirenne-Delforge 1998 p 138-139 339 Heer 1979 p 140-143

72

hij Alleen op Teos stipt hij aan dat het belang van Dionysos ligt in het theater en bij de

artiesten aldaar Hij is daar echter niet in geiumlnteresseerd

De wraak van de goden lsquoμήνιμαrsquo is bij Pausanias heel belangrijk340 Hij noemt dit ook

δίκη ἐκ θεῶν341 Deze goddelijke wraak zorgt ervoor dat Griekenland getroffen wordt

door rampspoed Soms heeft dit gevolgen voor een bepaalde stad soms voor het hele

land Enkele van deze rampen zijn de pest kindersterfte droogte aanvallen van

wolven overstromingen burgeroorlogen en aardbevingen Pausanias beschrijft vaak

de oorzaken van deze rampen en vooral hoe er een einde aan komt Dit kan onder

andere gebeuren door de raadpleging van een orakel het brengen van een ritueel

offer of via een cultusoprichting342

Deze wraak van de goden verbindt Pausanias niet uitdrukkelijk met het concept ὕβρις

Deze term lijkt hij vooral te hanteren om het slechte gedrag van mensen aan te geven

en minder voor het overschrijden van bepaalde grenzen343

Εὐσέβεια is een centrale term bij Pausanias de liefde voor de goden Niet lsquoεὐσεβήςrsquo

zijn impliceert het overschrijden van wetten die voor iedereen gelden of het ontkennen

van eerbied voor de goden344

Pausanias behandelt niet alleen de εὐσέβεια van de Grieken345 Natuurlijk is deze het

belangrijkste Daarnaast heeft hij echter ook aandacht voor het geloof van de

Romeinen346 Ten slotte komen ook andere volkeren aan bod347

340 ldquoτὸ μέντοι μήνιμα ltτὸgt ἐκ τοῦ θεοῦ διέφυγεν οὔτε Μηνοφάνης οὔτε αὐτὸς

Μιθριδάτηςmiddotrdquo Pausanias III235 ldquoἀλλὰ γὰρ οὐ ταῦτα δὴ αἰτίαν γενέσθαι οἱ δοκῶ τῆς

συμφορᾶς Ἱκεσίου δὲ μήνιμα ὅτι καταφυγόντα ἐς τὸ τῆς Ἀθηνᾶς ἱερὸν ἀπέκτεινεν

ἀποσπάσας Ἀριστίωναrdquo Pausanias I207 341 Habicht 1985 p154 ldquoἔνθα δὴ ἐπελάμβανε τοὺς Ἀρκάδας ἐκ θεῶν δίκη τῶν

Ἑλληνικῶν οἳ ἐν Χαιρωνείᾳ Φιλίππου καὶ Μακεδόνων ἐναντία ἀγωνιζομένους

ἐγκαταλιπόντες Ἕλληνας τότε ἐν χωρίῳ τῷ αὐτῷ ἐκτείνοντο ὑπὸ Ῥωμαίωνrdquo Pausanias VII156 342 We zullen hier later voorbeelden van zien onder het hoofdstuk lsquoofferenrsquo 343 Bijvoorbeeld ldquoἡγεμὼν δὲ ἐτέτακτο ἐπrsquo αὐτοῖς Βρύας Ἀργεῖος ὃς ἄλλα τε ἐς ἄνδρας

ὕβρισε τοῦ δήμου καὶ παρθένον κομιζομένην παρὰ τὸν νυμφίον ᾔσχυνεν ἀφελόμενος

τοὺς ἄγονταςrdquo Pausanias II202 ldquoἈριστοκράτης δὲ ὁ Αἴχμιδος τάχα μέν που καὶ ἄλλα ἐς

τοὺς Ἀρκάδας ὕβρισενmiddotrdquo Pausanias VIII511 344 Bijvoorbeeld ldquoἐν Κερυνείᾳ δὲ ἱερόν ἐστιν Εὐμενίδωνmiddot ἱδρύσασθαι δὲ αὐτὸ Ὀρέστην

λέγουσιν ὃς δrsquo ἂν ἐνταῦθα ἢ αἵματι ἢ ἄλλῳ τῳ μιάσματι ἔνοχος ἢ καὶ ἀσεβὴς ἐσέλθῃ

θέλων θεάσασθαι αὐτίκα λέγεται δείμασιν ἐκτὸς τῶν φρενῶν γίνεσθαιmiddot καὶ τοῦδε ἕνεκα

οὐ τοῖς πᾶσιν ἡ ἔσοδος οὐδὲ ἐξ ἐπιδρομῆς ἐστιrdquo Pausanias VII 25 7 345 Casevitz in Mary Sot 2002 p 56-57 346 ldquoοἵδε μέν εἰσιν Ἀθηναίοις ἐπώνυμοι τῶν ἀρχαίωνmiddot ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς

ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως

73

Enkele elementen uit de religie komen constant terug Dit geldt oa voor de beelden

Daarom stelt Pritchett dat de Perieumlgesis als ondertitel Περὶ ἀγαλμάτῶν zou kunnen

dragen348 Dit woord wordt immers 694 keer vernoemd in de Perieumlgesis Deze beelden

zijn ook heel belangrijk in zijn beschrijvingen Als hij bij een tempel aankomt

interesseert hem vooral de beschrijving van het standbeeld in het heiligdom

Ook heilige stenen zijn belangrijk Vroeger werden deze ἀργοὶ λίθοι vereerd in plaats

van de ἀγάλματα349 Xoana ndash hele oude standbeelden meestal van godinnen en in

hout ndash worden 97 keer vernoemd bij Pausanias vooral in boek II en III

322 De Eleusismysterieumln

We zeiden al dat Pausanias ingewijd was in de Eleusismysterieumln Dit lezen we op

verschillende plaatsen in de Perieumlgesis We geven hier enkele voorbeelden

ldquoσαφὲς δὲ οὐδὲν ἔχω λέγειν εἴτε πρῶτος κυάμους ἔσπειρεν οὗτος εἴτε τινὰ

ἐπεφήμισαν ἥρωα ὅτι τῶν κυάμων ἀνενεγκεῖν οὐκ ἔστι σφίσιν ἐς Δήμητρα τὴν

εὕρεσιν ὅστις δὲ ἤδη τελετὴν Ἐλευσῖνι εἶδεν ἢ τὰ καλούμενα Ὀρφικὰ ἐπελέξατο

οἶδεν ὃ λέγωrdquo Pausanias I374350

Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς

εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένουrdquo Pausanias I55 Andere Romeinen zoals Sulla noemt Pausanias goddeloos 347 ldquoἐπετράφη δὲ καὶ ὕστερον τῆς Δημοῦς παρrsquo Ἑβραίοις τοῖς ὑπὲρ τῆς Παλαιστίνης γυνὴ χρησμολόγος ὄνομα δὲ αὐτῇ Σάββηmiddot Βηρόσου δὲ εἶναι πατρὸς καὶ Ἐρυμάνθης μητρός

φασι Σάββηνmiddot οἱ δὲ αὐτὴν Βαβυλωνίαν ἕτεροι δὲ Σίβυλλαν καλοῦσιν Αἰγυπτίανrdquo Pausanias X129 348 Pritchett 1998 p 61 349 ldquoἑστήκασι δὲ ἐγγύτατα τοῦ ἀγάλματος τετράγωνοι λίθοι τριάκοντα μάλιστα ἀριθμόνmiddot

τούτους σέβουσιν οἱ Φαρεῖς ἑκάστῳ θεοῦ τινὸς ὄνομα ἐπιλέγοντες τὰ δὲ ἔτι παλαιότερα

καὶ τοῖς πᾶσιν Ἕλλησι τιμὰς θεῶν ἀντὶ ἀγαλμάτων εἶχον ἀργοὶ λίθοιrdquo Pausanias VII224 ldquoὈρχομενίοις δὲ πεποίηται καὶ Διονύσου τὸ δὲ ἀρχαιότατον Χαρίτων ἐστὶν ἱερόν

τὰς μὲν δὴ πέτρας σέβουσί τε μάλιστα καὶ τῷ Ἐτεοκλεῖ αὐτὰς πεσεῖν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ

φασινmiddot τὰ δὲ ἀγάλματα ltτὰgt σὺν κόσμῳ πεποιημένα ἀνετέθη μὲν ἐπrsquo ἐμοῦ λίθου δέ ἐστι

καὶ ταῦταrdquo Pausanias IX381 350 ldquoIk kan niet zeker zeggen of hij de eerste was die bonen plantte of dat ze een held deze naam gaven omdat het voor hen niet mogelijk is de ontdekking van bonen toe te schrijven aan Demeter Al wie de inwijding in Eleusis al zag of de zogenoemde Orfika heeft gelezen weet wat ik bedoelrdquo

74

ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί

σφισινrdquo Pausanias I387351

Deze riten vindt hij samen met de Olympische Spelen de belangrijkste Griekse

evenementen ldquoπολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις ἂν ἐν Ἕλλησι τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι

θαύματος ἄξιαmiddot μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ

μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101352

Naast de cultus in Eleusis vermeldt Pausanias ook de mysterieumln van Andania Figalia

Lykosoura Bathys Thebe Thelpousa Plataia Feneos en Delfi353 Op sommige van

deze plaatsen was hij ook een ingewijde Soms zijn voor hem plaatsen heilig waar

helemaal niets meer te zien is354

Hij noemt de mysterieumln τὰ ἀπόρρητα Sommige dingen mochten inderdaad niet

onthuld worden Zo zegt Pausanias dat hem in zijn slaap een droom verschijnt die

hem aanmaant om bepaalde aspecten van de riten niet neer te pennen

We vinden dergelijke lsquoreligieuze stiltesrsquo op 13 plaatsen 355 Het is echter niet altijd een

droom die hem verbiedt om bepaalde dingen te onthullen356 Soms lijkt de inhoud

gewoon tot de algemene kennis te behoren357 Hij onthoudt ons ook wel eens een

351 ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen wat ze niet mogen zienrdquo 352 ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de goddelijke zorgrdquo 353 Heer 1979 p 133 354 ldquoἀφανισθέντος δὲ τοῦ ἀρχαίου Φιγαλεῖς οὔτε ἄγαλμα ἄλλο ἀπεδίδοσαν τῇ θεῷrdquo Pausanias VIII425 Toch gaat hij speciaal naar deze plaats om de plek te bekijken waar dit beeld vroeger stond 355 Akujaumlrvi 2005 p54-59 356 ldquoτὰ δὲ ἐς τὰς θεὰς τὰς Μεγάλαςmdashδρῶσι γὰρ καὶ ταύταις ἐν Καρνασίῳ τὴν τελετήνmdash

ἀπόρρητα ἔστω μοιmiddot δεύτερα γάρ σφισι νέμω σεμνότητος μετά γε Ἐλευσίνια ὅτι δrsquo ὑδρία

τε ἡ χαλκῆ τὸ εὕρημα τοῦ Ἀργείου στρατηγοῦ καὶ Εὐρύτου τοῦ Μελανέως τὰ ὀστᾶ

ἐφυλάσσετο ἐνταῦθα δηλῶσαί με καὶ ἐς ἅπαντας οὐκ ἀπεῖργε τὸ ὄνειρονrdquo Pausanias IV335 ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί σφισινrdquo Pausanias I387 357 ldquoἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ

τὰ ἐς μνήνην δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424

75

verhaal uit respect voor de traditie358 Taboes zijn zeer belangrijk Bepaalde aspecten

mogen alleen ingewijden kennen Het onthullen ervan werd zwaar bestraft

Soms vertelt Pausanias een verhaal niet omdat dit al door anderen voor hem is

verteld359 Op andere momenten zegt hij expliciet dat hij het verhaal wel kent maar het

niet zal vertellen Hiervoor is dan geen aanwijsbare verklaring360 Vaak kent hij lsquohet

geheimersquo echter zelf niet361

323 Heiligdommen en festivals

Samen met de plattelandsvlucht waren in de 2e eeuw ook al vele rurale culten

verdwenen De grootste of oudste werden vaak in stand gehouden door de elite

Andere was een minder gunstig lot beschoren362 We weten ook dat enkele Romeinen

zoals Mummius Sulla en Nero Griekse culten naar Rome transplanteerden Hier is de

oorzaak waarschijnlijk te zoeken in een bewuste overheerstactiek aangezien religie

symbool staat voor de expressie van onafhankelijkheid363

Pausanias beschrijft vele bloeiende rurale culten maar enkele zijn toch al in ruiumlnes

veranderd Hij beschrijft er in totaal 30 allemaal buiten de stad gelegen Ze zijn vooral

gewijd aan Demeter Dionysos Artemis en Apollon

ldquoSanctuaries are the trails of the past in the landscape They maintain continuity

between past and present hellip Thanks to the sacred places the landscape is deeply

358 ldquoτὰ μὲν οὖν ἐς τὴν ῥοιὰνmdashἀπορρητότερος γάρ ἐστιν ὁ λόγοςmdashἀφείσθω μοιmiddotrdquo Pausanias II174 ldquoἐπίκλησις ἐς τοὺς πολλούς ἐστιν αὐτῇ Δέσποινα καθάπερ καὶ τὴν ἐκ

Διὸς Κόρην ἐπονομάζουσιν ἰδίᾳ δέ ἐστιν ὄνομα Περσεφόνη καθὰ Ὅμηρος καὶ ἔτι

πρότερον Πάμφως ἐποίησανmiddot τῆς ltδὲgt Δεσποίνης τὸ ὄνομα ἔδεισα ἐς τοὺς ἀτελέστους

γράφεινrdquo Pausanias VIII379 359 ldquoταῦτα εἰπόντος Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ

γνώμην ἦν εὖ προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 360 ldquoὡς μὲν ἐγὼ δοκῶ καὶ ὁμολογεῖ τὰ ἔπη τὰ Πάμφω τῆς Ἀρτέμιδός εἰσιν ἐπικλήσεις

αὗται λεγόμενον δὲ καὶ ἄλλον ἐς αὐτὰς λόγον εἰδὼς ὑπερβήσομαιrdquo Pausanias I292 ldquoτὰ

δὲ ἐς Κούρηταςmdashοὗτοι γὰρ ὑπὸ τῶν ἀγαλμάτων πεποίηνταιmdashκαὶ τὰ ἐς Κορύβαντας

ἐπειργασμένους ἐπὶ τοῦ βάθρουmdashγένος δὲ οἵδε ἀλλοῖον καὶ οὐ Κούρητεςmdash τὰ ἐς τούτους

παρίημι ἐπιστάμενοςrdquo Pausanias VIII376 ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν

ἐν ἀπορρήτῳmiddot πολυπραγμονῆσαι δὲ οὔ μοι τὰ ἐς τὴν θυσίαν ἡδὺ ἦν ἐχέτω δὲ ὡς ἔχει καὶ

ὡς ἔσχεν ἐξ ἀρχῆςrdquo Pausanias VIII387 361 ldquo Ἄττης δὲ ὅστις ἦν οὐδὲν οἷός τε ἦν ἀπόρρητον ἐς αὐτὸν ἐξευρεῖν ἀλλὰ Ἑρμησιάνακτι

μὲν τῷ τὰ ἐλεγεῖα γράψαντι πεποιημένα ἐστὶν ὡς υἱός τε ἦν Καλαοῦ Φρυγὸς καὶ ὡς οὐ

τεκνοποιὸς ὑπὸ τῆς μητρὸς τεχθείηrdquo Pausanias VII179 ldquoπαρὰ δὲ αὐταῖς τελετὴν ἄγουσιν

ἐς τοὺς πολλοὺς ἀπόρρητονrdquo Pausanias IX353 362 Alcock 2002 p 44-51 363 Alcock 1993sup2

76

rooted in time and historyrdquo364 Volgens Pirenne-Delforge bieden heiligdommen

Pausanias dus een ideaal uitgangspunt om het heden met het verleden te verenigen

Misschien was de omgeving van zorsquon bloeiende cultus wel helemaal niet zo verlaten

als Pausanias laat uitschijnen De bevolking zal weliswaar zijn afgenomen in aantal

maar misschien niet zo drastisch Het kan ook zijn dat een naburige stad de zorg voor

de cultus overnam Dit verhoogde immers het prestige van die stad

We zagen al dat festivals een belangrijke functie hadden in de Griekse religie Dit

komt ook naar voren in de Perieumlgesis Pausanias spreekt 53 keer over ἑορτή en 8

keer over πανήγυρις365 De festivals die Pausanias beschrijft zijn vooral gewijd aan

Artemis Dionysos Zeus Demeter en Apollon366

Wanneer hij in detail op een festival ingaat is het offer meestal het belangrijkste

element Vaak gaat zorsquon festival ook gepaard met een processie De hymnen die

gezongen worden interesseerden Pausanias niet erg

In II134 beschrijft Pausanias een festival met commercieumlle doeleinden367

Natuurlijk vermeldt hij nog festivals spelen races en lijkspelen die een andere naam

dragen zoals ἀγών en πομπή368 Ook funeraire spelen komen aan bod369

324 De keizerscultus

Volgens Pausanias was de wereld van vroeger heel anders dan die van de 2e eeuw

In Attika heeft hij het over de vergoddelijking van Amfiaros Hij zegt hierop het

volgende ldquoκαταλέξαι δὲ καὶ ἄλλους ἔχω γενομένους τότε ἀνθρώπους οἳ θεῶν

364 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 113 365 Pritchett 1999 p 223-308 366 Pritchett 1999 p 305 367 ldquoταύτῃ μὲν δὴ τῇ ἡμέρᾳ τοσαῦτα περὶ τὸ ἱερὸν δρῶσι τῇ δὲ ἐπιούσῃ σκηνὰς οἱ

καπηλεύοντες ποιοῦνται καλάμου τε καὶ ἄλλης ὕλης αὐτοσχεδίουmiddot τῇ τελευταίᾳ δὲ τῶν

τριῶν πανηγυρίζουσι πιπράσκοντες καὶ ἀνδράποδα καὶ κτήνη τὰ πάντα ἔτι δὲ ἐσθῆτας

καὶ ἄργυρον καὶ χρυσόνmiddotrdquo Pausanias X3215 368 ldquoτοῦ δὲ Ἀρείου πάγου πλησίον δείκνυται ναῦς ποιηθεῖσα ἐς τὴν τῶν Παναθηναίων

πομπήνrdquo Pausanias I291 ldquoΛυκάων δὲ ὁ Πελασγοῦ τοσάδε εὗρεν ἢ ὁ πατήρ οἱ σοφώτεραmiddot

Λυκόσουράν τε γὰρ πόλιν ᾤκισεν ἐν τῷ ὄρει τῷ Λυκαίῳ καὶ Δία ὠνόμασε Λυκαῖον καὶ

ἀγῶνα ἔθηκε Λύκαιαrdquo Pausanias VIII21 ldquoἄγουσι δὲ καὶ νῦν ἔτι ἀγῶνα διὰ ἔτους

πέμπτου τὰ Ἐλευθερία ἐν ᾧ μέγιστα γέρα πρόκειται δρόμουrdquo Pausanias IX26 369 Pritchett 1999 p 219-220 Bijvoorbeeld ldquoτοῦ θεάτρου δὲ ἀπαντικρὺ Παυσανίου τοῦ

Πλαταιᾶσιν ἡγησαμένου μνῆμά ἐστι τὸ δὲ ἕτερον Λεωνίδουmdash καὶ λόγους κατὰ ἔτος

ἕκαστον ἐπrsquo αὐτοῖς λέγουσι καὶ τιθέασιν ἀγῶνα ἐν ᾧ πλὴν Σπαρτιατῶν ἄλλῳ γε οὐκ

ἔστιν ἀγωνίζεσθαιmdashldquo Pausanias III141 ldquoὍμηρος γοῦν ἐν ἄθλοις τεθεῖσιν ἐπὶ Πατρόκλῳ

πεποίηκεν ὡς Μενέλαος Αἴθῃ τῇ Ἀγαμέμνονος τῷ δὲ ἑτέρῳ χρήσαιτο τῶν ἵππων οἰκείῳrdquo Pausanias V83

77

παρrsquo Ἕλλησι τιμὰς ἔχουσιrdquo Pausanias I344370 In Arkadia herhaalt hij dit nog eens

ldquoοἱ γὰρ δὴ τότε ἄνθρωποι ξένοι καὶ ὁμοτράπεζοι θεοῖς ἦσαν ὑπὸ δικαιοσύνης καὶ

εὐσεβείας καί σφισιν ἐναργῶς ἀπήντα παρὰ τῶν θεῶν τιμή τε οὖσιν ἀγαθοῖς καὶ

ἀδικήσασιν ὡσαύτως ἡ ὀργήrdquo Pausanias VIII24371

In Pausaniasrsquo tijd bestaat er echter een strikte grens tussen goden en mensen372 Dit

impliceert ook dat mensen niet meer in goden kunnen veranderen zoals in de

heroiumlsche tijden Daarom staat hij sceptisch tegenover de keizerscultus

ldquoἐπrsquo ἐμοῦ δὲmdashκακία γὰρ δὴ ἐπὶ πλεῖστον ηὔξετο καὶ γῆν τε ἐπενέμετο πᾶσαν καὶ

πόλεις πάσαςmdashοὔτε θεὸς ἐγίνετο οὐδεὶς ἔτι ἐξ ἀνθρώπου πλὴν ὅσον λόγῳ καὶ

κολακείᾳ πρὸς τὸ ὑπερέχον καὶ ἀδίκοις τὸ μήνιμα τὸ ἐκ τῶν θεῶν ὀψέ τε καὶ

ἀπελθοῦσιν ἐνθένδε ἀπόκειταιrdquo Pausanias VIII25373

In Korinthe beschrijft Pausanias maar heel kort tempel E die toch van groot belang

was Dit komt waarschijnlijk omdat in de 2e eeuw in deze tempel de keizerscultus

geiumlnstalleerd was374

Pausanias vermeldt deze cultus voor de Romeinse keizer niet vaak Toch moet hij in

de 2e eeuw overal al duidelijk te zien zijn geweest Waarschijnlijk zweeg hij er bewust

over Op sommige plaatsen laat hij zich noch negatief noch positief uit over de

keizerscultus

ldquoτῷ δὲ τῆς Πειθοῦς ἱερῷ τὸ ἐγγὺς τέμενος ἀνειμένον βασιλεῦσι Ῥωμαίων οἰκία

ποτὲ ἦν Κλέωνος τυράννουmiddot Κλεισθένης μὲν γὰρ ὁ Ἀριστωνύμου τοῦ Μύρωνος

ἐχόντων ἔτι τὴν κάτω πόλιν Σικυωνίων ἐτυράννησε Κλέων δὲ ἐν τῇ νῦν πόλειrdquo

Pausanias II81375

In VIII97 heeft hij het over de vergoddelijking van Antinooumls

ldquoἐνομίσθη δὲ καὶ Ἀντίνους σφίσιν εἶναι θεόςmiddot τῶν δὲ ἐν Μαντινείᾳ νεώτατός ἐστιν

ὁ τοῦ

370 ldquoIk kan ook nog andere mensen opsommen die toen geboren zijn die onder de Grieken de status van goden hebbenrdquo 371 ldquoDe mensen van toen waren immers door hun rechtvaardigheid en godsvrucht gastvrienden van de goden en ze aten samen met hen aan tafel Eer werd openlijk door de goden betuigd aan de goede mensen en op dezelfde manier boosheid aan de onrechtvaardigenrdquo 372 Heer 1979 p 197 373 ldquo In mijn tijd echter ndash De slechtheid is immers tot een maximum uitgegroeid en verspreidt zich over elk land en elke stad ndash verandert niemand van de mensen meer in een god behalve met woorden en vleierijen tegen de machtigsten De wraak van de goden heeft zich voor de onrechtvaardigen uitgesteld tot wanneer ze stervenrdquo 374 Elsner Rutherford 2005 p 306 375 ldquo Het heiligdom dicht bij de tempel voor Peithos dat gewijd is aan de Romeinse keizer was vroeger het huis van de despoot Kleonrdquo

78

Ἀντίνου ναός οὗτος ἐσπουδάσθη περισσῶς δή τι ὑπὸ βασιλέως Ἀδριανοῦmiddotrdquo376

Deze passage kan men niet anders dan ironisch lezen wanneer Pausanias vlak

ervoor nog heeft verklaard dat mensen zich nu niet meer transformeren in goden

325 Mythen

Pausanias hecht enorm veel belang aan het vertellen van mythen Deze mythen

hebben vaak als functie het verklaren van een ritueel in een heiligdom Pausanias

schenkt meer aandacht aan de beschrijving van een bepaald ritueel dan bijvoorbeeld

aan de sculpturen van het Parthenon377 Zorsquon ritueel wordt verteld van begin tot einde

De Griekse mythologie bestaat uit een enorm gamma verhalen Vaak vermeldt

Pausanias verschillende versies van eacuteeacuten mythe378 Pausanias poogt net deze

diversiteit aan te tonen379

We hebben eerder al de vraag onderzocht of de Grieken in hun mythen geloofden

Hoe zit dat nu bij Pausanias

Pausanias gelooft zeker niet blindelings alle mythen die hij te horen krijgt

Bepaalde verhalen weigert hij te geloven380 Dit geldt onder andere voor mythen die

personen laten afstammen van dieren of rivieren Ook omgekeerd meent Pausanias

dat mensen niet kunnen transformeren in dieren of planten Personen worden immers

niet gedegradeerd Wanneer de verhalen te ongeloofwaardig zijn rationaliseert

Pausanias ze of situeert ze in een ver verleden381 Volgens Jost is Pausanias als

376 ldquoOok Antinooumls wordt door hen beschouwd als een god De tempel van Antinooumls is de recentste in Mantineia Hij werd erg geeumlerbiedigd door keizer Hadrianus Ikzelf heb hem nooit gezien toen hij nog mens was maar zag hem in standbeelden en afbeeldingenrdquo 377 Elsner 1996 p 520 378 Bijvoorbeeld ldquoἐς δὲ αὐτὸν Ῥαδάμανθυν Ὁμήρου μέν ἐστιν ἐν Πρωτέως πρὸς Μενέλαον

λόγοις ὡς ἐς τὸ πεδίον ἥξοι Μενέλαος τὸ Ἠλύσιον πρότερον δὲ ἔτι Ῥαδάμανθυν ἐνταῦθα

ἥκεινmiddot Κιναίθων δὲ ἐν τοῖς ἔπεσιν ἐποίησεν ltὡςgt Ῥαδάμανθυς μὲν Ἡφαίστου Ἥφαιστος

δὲ εἴη Τάλω Τάλων δὲ εἶναι Κρητὸς παῖδα οἱ μὲν δὴ Ἑλλήνων λόγοι διάφοροι τὰ

πλέονα καὶ οὐχ ἥκιστα ἐπὶ τοῖς γένεσίν εἰσιmiddotrdquo Pausanias VIII535 379 Hartog 1996 p 144 380 ldquoκαλοῦσι δὲ τὴν μὲν Ἀκταίωνος κοίτην ἐπὶ ταύτῃ καθεύδειν φάμενοι τῇ πέτρᾳ τὸν

Ἀκταίωνα ὁπότε κάμοι θηρεύων ἐς δὲ τὴν πηγὴν ἐνιδεῖν λέγουσιν αὐτὸν λουμένης

Ἀρτέμιδος ἐν τῇ πηγῇ Στησίχορος δὲ ὁ Ἱμεραῖος ἔγραψεν ἐλάφου περιβαλεῖν δέρμα

Ἀκταίωνι τὴν θεόν παρασκευάζουσάν οἱ τὸν ἐκ τῶν κυνῶν θάνατον ἵνα δὴ μὴ γυναῖκα

Σεμέλην λάβοι ἐγὼ δὲ ἄνευ θεοῦ πείθομαι νόσον λύσσαν τοῦ Ἀκταίωνος ἐπιλαβεῖν τοὺς

κύναςmiddot μανέντες δὲ καὶ οὐ διαγινώσκοντες διαφορήσειν ἔμελλον πάντα τινὰ ὅτῳ

περιτύχοιενrdquo Pausanias IX 23-4 381 ldquoἐν δὲ αὐτῷ κεῖσθαι τὴν Μεδούσης λέγουσι τῆς Γοργόνος κεφαλήν ἀπόντος δὲ τοῦ

μύθου τάδε ἄλλα ἐς αὐτήν ἐστιν εἰρημέναmiddot Φόρκου μὲν θυγατέρα εἶναι τελευτήσαντος δέ

οἱ τοῦ πατρὸς βασιλεύειν τῶν περὶ τὴν λίμνην τὴν Τριτωνίδα οἰκούντων καὶ ἐπὶ θήραν τε

ἐξιέναι καὶ ἐς τὰς μάχας ἡγεῖσθαι τοῖς Λίβυσι καὶ δὴ καὶ τότε ἀντικαθημένην στρατῷ πρὸς

79

geleerd man geshockt door de contradicties die in verschillende lokale mythen te

vinden zijn382 Daarom gaat hij op zoek naar een coherent geheel waarin alles klopt

Men mag mythen en religie niet van elkaar scheiden Ze vormen eacuteeacuten geheel Men

moet volgens Pausanias evenzeer geloven in de mythen als in de goden Men dient

natuurlijk kritisch te zijn en rationeel383

Hij vertelt wat gebeurd is en wat men zegt altijd op een kritische manier Als auteur ndash

en filoloog ndash gelooft hij meer in bepaalde versies van een verhaal Wanneer hij

rationele kritiek geeft op een mythe heeft dit meestal betrekking op de interne

coherentie Hij gelooft dan wel de historiciteit van de mythe

Wat de genealogieeumln betreft gelooft Pausanias alleen de grote lijnen Pausanias

hecht immers alleen geloof aan de globale authenticiteit van de heroiumlsche tijden De

mythen die een nationale versie hebben verwerpt Pausanias niet

Hutton meent dat Pausanias sceptisch staat tegenover de verhalen niet tegenover de

goden In VIII24-5 zegt hij dat hij een verhaal gelooft en hij legt uit waarom384 Dit

zien we ook bij Thoukydides385

Toch sluipt er nog veel bijgeloof in de verhalen van Pausanias Hij lijkt zich met deze

verhalen te amuseren De verhalen zijn niet bedoeld om waarheid te verkondigen

maar om de lezer te laten genieten

Pausanias bekritiseert de mythen niet om de leugens te onthullen maar om de

waarheid erin te achterhalen386 Pausanias gelooft dus niet alle mythische verhalen

τὴν Περσέως δύναμινmdashἕπεσθαι γὰρ καὶ τῷ Περσεῖ λογάδας ἐκ Πελοποννήσουmdash

δολοφονηθῆναι νύκτωρ καὶ τὸν Περσέα τὸ κάλλος ἔτι καὶ ἐπὶ νεκρῷ θαυμάζοντα οὕτω

τὴν κεφαλὴν ἀποτεμόντα αὐτῆς ἄγειν τοῖς Ἕλλησιν ἐς ἐπίδειξινrdquo Pausanias II215 ldquoεἶναι

δὲ αὐτὸν ἀδελφὸν Ἡλίου καὶ ἀπὸ τούτου κληθῆναι Τιτάνην τὸ χωρίον δοκεῖν δὲ ἐμοὶ

δεινὸς ἐγένετο ὁ Τιτὰν τὰς ὥρας τοῦ ἔτους φυλάξας καὶ ὁπότε ἥλιος σπέρματα καὶ

δένδρων αὔξει καὶ πεπαίνει καρπούς καὶ ἐπὶ τῷδε ἀδελφὸς ἐνομίσθη τοῦ Ἡλίουrdquo Pausanias II115 382 Jost in Pirenne-Delforge 1998 p 240 383 Bv In VII 25 5 ndash 26 1 wordt een aardbeving eerst aan Poseidon toegeschreven Daarna volgt een exposeacute over verschillende soorten aardbevingen Het is dus geen lsquogoddelijke wraakrsquo 384 ldquoκαὶ ἐμέ γε ὁ λόγος οὗτος πείθει λέγεται δὲ ὑπὸ Ἀρκάδων ἐκ παλαιοῦ καὶ τὸ εἰκὸς

αὐτῷ πρόσεστιν ldquo Pausanias VIII24 385 ldquoἐκ δὲ τῶν εἰρημένων τεκμηρίων ὅμως τοιαῦτα ἄν τις νομίζων μάλιστα ἃ διῆλθον οὐχ

ἁμαρτάνοι καὶ οὔτε ὡς ποιηταὶ ὑμνήκασι περὶ αὐτῶν ἐπὶ τὸ μεῖζον κοσμοῦντες μᾶλλον

πιστεύων οὔτε ὡς λογογράφοι ξυνέθεσαν ἐπὶ τὸ προσαγωγότερον τῇ ἀκροάσει ἢ

ἀληθέστερον ὄντα ἀνεξέλεγκτα καὶ τὰ πολλὰ ὑπὸ χρόνου αὐτῶν ἀπίστως ἐπὶ τὸ μυθῶδες

ἐκνενικηκότα ηὑρῆσθαι δὲ ἡγησάμενος ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων σημείων ὡς παλαιὰ εἶναι

ἀποχρώντωςrdquo Thoukydides I21 Jones HS Powell JE Thucydidis historiae 2 vol Oxford 1942 386 ldquoοὐ μὴν πάντα γε τὰ ἐς τὴν θεὸν ἐπύθετο ἐμοὶ δοκεῖν Πίνδαρος ὃς Ἀμαζόνας τὸ ἱερὸν

ἔφη τοῦτο ἱδρύσασθαι στρατευομένας ἐπὶ Ἀθήνας τε καὶ Θησέα αἱ δὲ ἀπὸ Θερμώδοντος

γυναῖκες ἔθυσαν μὲν καὶ τότε τῇ Ἐφεσίᾳ θεῷ ἅτε ἐπιστάμεναι [τε] ἐκ παλαιοῦ τὸ ἱερόν

80

over goden Er zit echter wel een grond van waarheid in Dit brengt ons meteen bij ons

volgende deel het lsquoinzichtrsquo van Pausanias

326 Pausaniasrsquo evolutie

Laten we nu aannemen dat Pausanias in grote lijnen geloofde in de verhalen We

kunnen de hypothese stellen dat hij een evolutie ondergaat van naiumleve man die alle

verhalen gelooft naar iemand die reflectie in zijn gedachten integreert en de goden

buiten spel zet387

Het is in boek VIII over Arkadia dat velen een lsquobekeringrsquo waarnemen Pausanias zelf

schrijft dat er een graduele ontwikkeling plaatsvindt bij het schrijven lsquoἈρχόμενος μὲν

τῆς συγγραφῆςrsquo tegenover lsquoἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθώςrsquo Pausanias VIII83

In boek VIII doet Pausanias de ontdekking dat je de mythe niet op de letter mag

nemen In VIII82-3 (het verhaal van Kronos) lezen we een belangrijke ommekeer

ldquoφάναι δὲ αὐτὴν πρὸς τὸν Κρόνον τεκεῖν ἵππον καί οἱ πῶλον ἵππου καταπιεῖν ἀντὶ

τοῦ παιδὸς δοῦναι καθὰ καὶ ὕστερον ἀντὶ τοῦ Διὸς λίθον ἔδωκεν αὐτῷ

κατειλημένον σπαργάνοις τούτοις Ἑλλήνων ἐγὼ τοῖς λόγοις ἀρχόμενος μὲν τῆς

συγγραφῆς εὐηθίας ἔνεμον πλέον ἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθὼς πρόνοιαν περὶ

αὐτῶν τοιάνδε ἐλάμβανονmiddot Ἑλλήνων τοὺς νομιζομένους σοφοὺς διrsquo αἰνιγμάτων

πάλαι καὶ οὐκ ἐκ τοῦ εὐθέος λέγειν τοὺς λόγους καὶ τὰ εἰρημένα οὖν ἐς τὸν

Κρόνον σοφίαν εἶναί τινα εἴκαζον Ἑλλήνων τῶν μὲν δὴ ἐς τὸ θεῖον ἡκόντων τοῖς

εἰρημένοις χρησόμεθαmiddotrdquo388

καὶ ἡνίκα Ἡρακλέα ἔφυγον αἱ δὲ καὶ Διόνυσον τὰ ἔτι ἀρχαιότερα ἱκέτιδες ἐνταῦθα

ἐλθοῦσαιmiddot οὐ μὴν ὑπὸ Ἀμαζόνων γε ἱδρύθη Κόρησος δὲ αὐτόχθων καὶ ἜφεσοςmdashΚαΰστρου

δὲ τοῦ ποταμοῦ τὸν Ἔφεσον παῖδα εἶναι νομίζουσινmdash οὗτοι τὸ ἱερόν εἰσιν οἱ ἱδρυσάμενοι

καὶ ἀπὸ τοῦ Ἐφέσου τὸ ὄνομά ἐστι τῇ πόλειrdquo Pausanias VII27 387 Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 388 ldquoZij (Rhea) verklaarde aan Kronos dat ze een paard had gebaard en gaf hem een veulen van een paard in plaats van zijn kind om te verslinden Op die wijze gaf ze hem ook later een steen die in windsels was gewikkeld in plaats van Zeus Toen ik begon aan mijn boek beschouwde ik de verhalen van de Grieken eerder als verzinseltjes maar bij het boek over Arkadia aangekomen veranderde ik hierover van gedacht Dit was het volgende Die mensen van de Grieken die wijs genoemd werden spraken vroeger in raadsels en vertelden de verhalen niet rechtuit Ik meen dus dat het verhaal van Kronos een soort wijsheid van de Grieken is Ik zal dus in religieuze zaken gebruik maken van de verhalen die overgeleverd zijnrdquo

81

Hier wordt Pausanias er zich van bewust dat de Griekse mythen wijsheden bevatten

die in raadsels vervat zitten389 Hij ontdekt de Griekse wijsheid σοφία die een diepere

betekenis heeft390

Deze plotse lsquobekeringrsquo moeten we echter nuanceren We zien eerder al allegorische

interpretaties

ldquoἈθηναίοις δὲ ἐν τῇ ἀγορᾷ καὶ ἄλλα ἐστὶν οὐκ ἐς ἅπαντας ἐπίσημα καὶ Ἐλέου

βωμός ᾧ μάλιστα θεῶν ἐς ἀνθρώπινον βίον καὶ μεταβολὰς πραγμάτων ὄντι

ὠφελίμῳ μόνοι τιμὰς Ἑλλήνων νέμουσιν Ἀθηναῖοι τούτοις δὲ οὐ τὰ ἐς

φιλανθρωπίαν μόνον καθέστηκεν ἀλλὰ καὶ θεοὺς εὐσεβοῦσιν ἄλλων πλέον καὶ

γὰρ Αἰδοῦς σφισι βωμός ἐστι καὶ Φήμης καὶ Ὁρμῆςmiddot δῆλά τε ἐναργῶς ὅσοις πλέον

τι ἑτέρων εὐσεβείας μέτεστιν ἴσον σφίσι παρὸν τύχης χρηστῆςrdquo I 171391

ldquo ἐν τούτῳ τοῦ Ἀσκληπιοῦ τῷ ἱερῷ ἐς ἀντιλογίαν ἀφίκετο ἀνήρ μοι Σιδόνιος

ὃς ἐγνωκέναι τὰ ἐς τὸ θεῖον ἔφασκε Φοίνικας [καὶ] τά τε ἄλλα Ἑλλήνων βέλτιον

καὶ δὴ καὶ Ἀσκληπιῷ πατέρα μὲν σφᾶς Ἀπόλλωνα ἐπιφημίζειν θνητὴν δὲ

γυναῖκα οὐδεμίαν μητέραmiddot Ἀσκληπιὸν μὲν γὰρ ἀέρα γένει τε ἀνθρώπων εἶναι καὶ

πᾶσιν ὁμοίως ζῴοις ἐπιτήδειον πρὸς ὑγίειαν Ἀπόλλωνα δὲ ἥλιον καὶ αὐτὸν

ὀρθότατα Ἀσκληπιῷ πατέρα ἐπονομάζεσθαι ὅτι ἐς τὸ ἁρμόζον ταῖς ὥραις

ποιούμενος ὁ ἥλιος τὸν δρόμον μεταδίδωσι καὶ τῷ ἀέρι ὑγιείας ἐγὼ δὲ

ἀποδέχεσθαι μὲν τὰ εἰρημένα οὐδὲν δέ τι Φοινίκων μᾶλλον ἢ καὶ Ἑλλήνων ἔφην

τὸν λόγον ἐπεὶ καὶ ἐν Τιτάνῃ τῆς Σικυωνίων τὸ αὐτὸ ἄγαλμα Ὑγείαν τε

ὀνομάζεσθαι καὶ dagger παιδὶ ἦν δῆλα ὡς τὸν ἡλιακὸν δρόμον ἐπὶ γῆς ὑγίειαν ποιοῦντα

ἀνθρώποιςrdquo VII237392

389 Hutton 2005 p 303 390 Hartog 1996sup2 p 142 391 ldquoOp de markt van de Atheners staat er naast andere dingen ook een altaar van Barmhartigheid dat minder gekend is In een menselijk leven en in de lotswisselingen is zij het meest nuttig der goden Toch eren onder de Grieken alleen de Atheners haar Zij zijn immers niet alleen gekend voor hun liefdadigheid maar ook eren ze de goden meer dan de anderen Ze hebben namelijk een altaar voor Schroom Faam en Initiatief Het spreekt voor zich dat wie godsvruchtiger is dan de anderen een even gunstig lot krijgtrdquo 392 ldquoIn dat heiligdom van Asklepios kwam een man van Sidon naar me met een punt van discussie Hij verklaarde dat de Fenicieumlrs de dingen over de goden beter kenden dan de andere Grieken Ze zeggen dat Asklepiosrsquo vader Apollon was maar dat hij geen sterfelijke vrouw als moeder had Asklepios is immers lucht en zorgt voor het geslacht der mensen en alle dieren gelijk voor gezondheid Apollon is de zon en wordt zeer terecht de vader van Asklepios genoemd De zon immers wanneer ze zich aanpast aan de seizoenen geeft gezondheid aan de lucht Ik zei dat ik zijn betoog aannam maar dat deze overtuiging niet eerder van de Fenicieumlrs dan van de Grieken was Hetzelfde beeld wordt in Titane in het land

82

In deze twee passages spreekt Pausanias over de goden als waren het abstracte

krachten Deze visie staat in sterk contrast met de traditionele Homerische voorstelling

van de goden Gedurende eeuwen werden de goden zeer menselijk voorgesteld

Omdat Pausanias hier al afstand van neemt overstijgt hij ook al voacuteoacuter boek VIII het

antropomorfe karakter van de Griekse goden

Er is echter nog een andere reden om deze plotse bekering te nuanceren Pausanias

bezocht Arkadia waarschijnlijk zorsquon 15 jaar na zijn eerste bezoek aan Griekenland Hij

is dus ook al ouder en heeft meer levenswijsheid

Het is niet toevallig dat hij vooral in Arkadia inzicht verwerft in de mythen Dit deel van

Griekenland was immers zeer verlaten en er leefden nog vele oude tradities 393

Deze theorie van lsquoplotse bekeringrsquo lijkt misschien op het eerste zicht de eerder

aangetoonde ringcompositie tegen te spreken Toch zijn de twee niet onverenigbaar

De ringcompositie situeerde zich op structureel gebied Pausanias legde de volgorde

van zijn beschrijvingen op voorhand vast Het kan zijn dat hij dan toevallig pas op het

einde Arkadia bezoekt en dat deze streek hem inzicht bracht

327 Pausanias als pelgrim

Kan Pausanias nu als een pelgrim aanzien worden Dit hangt af van de definitie die

we hanteren

Turner stelt dat de reis van een pelgrim een lsquorite of passagersquo moet zijn en minstens

even belangrijk als het monument zelf394 In dit opzicht is Pausanias geen pelgrim

Morinisrsquo definitie van pelgrimsschap luidt als volgt ldquoPilgrimage is a journey undertaken

by a person in quest of a place or a state that he or she believes to embody a sacred

idealrdquo395 Deze definite kan wel van toepassing zijn op Pausanias We kunnen dus niet

zomaar bovenstaande vraag beantwoorden Het hangt ervan af welke criteria we

hanteren

Soms herhaalt Pausanias de verhalen en inzichten van zijn voorgangers -

vooral Herodotos - maar vaak drukt hij ook een oprechte eigen pieumlteit uit Daarom

van de Sikyoners immers zowel Gezondheid als hellip genoemd Het is dus duidelijk dat de baan van de zon gezondheid brengt aan de mensenrdquo 393 Victor Beacuterard stelt dat Arkadia een heel andere religie heeft die afkomstig is van Fenicieuml Evander een Arkadische kolonist stichtte 60 jaar voor de Trojaanse oorlog Pallation de latere Palatijn Daarom zou Arkadia door Vergilius als idyllisch landschap omschreven worden Hartog 1996sup2 p 147-148 394 Geciteerd door Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 294 395 Morinis 1992 p 4

83

meent Elsner dat Pausanias een pelgrim was Bovendien zou hij voor een publiek van

pelgrims geschreven hebben Volgens Elsner biedt Pausanias ldquoa guide to the

formation of Greek religious identity as a resistance to the realities of Roman rulesrdquo396

ldquoI examine how a single Greek living under the Roman empire used myths of the

ancient Greek past and the sacred associations of pilgrimage to shield himself from

the full implications of being a subjectrdquo397

De beschrijving van de reis van Pausanias is een combinatie van het fysische

landschap en het cognitieve landschap van persoonlijke en culturele ideeeumln in de

geest van de observator398 Pausanias probeert dus datgene wat hij ziet te

combineren met de mentale voorstellingen die al in zijn geest aanwezig zijn De

volgorde van de beschrijving van de altaren in Olympia bijvoorbeeld verloopt volgens

de volgorde van offeren van de Elieumlrs

In Korinthe treft Pausanias een stad aan waarvan de bewoners helemaal niets

gemeen hebben met de bevolking en gewoontes van de oude stad Hij kan dus niet

veel meer zien van de tradities maar in zijn geheugen bevinden zich nog vele

verhalen over de oude stad Daarom beschrijft hij hier weinig topografie maar geeft hij

veel legendes en mythologische verhalen

Een ander argument voor het pelgrimsschap van Pausanias kan zijn dat de tour die hij

maakte ook min of meer overeenkwam met de route die de heilige delegaties van

Athene volgden Hij heeft ook niet veel interesse in de nieuwe oosterse goden399 of de

keizerscultus

Arafat400 en Swain401 hebben bezwaar tegen dit pelgrimsidee De grootste

tegenstander is Arafat402 Hij geeft drie grote argumenten Pausanias had ook

interesse in de burgerlijke identiteit Hij had geen speciaal religieus doel en was niet

devoot403 Tot slot was Pausanias een πεπαιδευμένος wat volgens Arafat haaks

staat op de pelgrimsgedachte

396 Elsner geciteerd in Alcock 1993sup2 p 214 397 Elsner 1992 p 3 398 Elsner Rutherford 2005 p 298 399 Isis en Serapis worden in de eerste boeken een aantal keren vernoemd daarna bijna niet meer 400 Arafat 1996 p 10 401 Swain 1996 p 334 402 Arafat 1996 p10 403 Bovendien maakte hij waarschijnlijk meer dan eacuteeacuten reis door Griekenland en spreekt hij nooit zelf over zijn devotie

84

Dit laatste argument werd al snel weerlegd404 De πεπαιδευμένοι gingen naar

heiligdommen om iets te zien Deze ndash filosofische - contemplatie was ook het

grondidee van het pelgrimsschap Pelgrim en intellectueel zijn kon dus samengaan405

ldquoOne objection to all this discussion of pilgrimage is that it may be true but is it so

vague as to be hermeneutically useless Here we run up against the problem of

imagination in the study of religion Imagination is extremely dangerous of course for

without self-restraint one can imagine anything (especially in matters of religion) But

without imagination our dry and dusty empirical data hellip are impossible to turn into a

compelling picturerdquo406

Wij zijn geneigd om Pausanias als een pelgrim te zien We hanteren deze term

evenwel niet in de huidige betekenis van het woord

ldquoOne who journeys to a place of importance to himself alone may also be a pilgrimrdquo407

schrijft Morinis Ook voor ons is pelgrimsschap ruimer408 een pelgrim is iemand die op

reis gaat uit nieuwsgierigheid naar de religie

Als Pausanias een pelgrim was moeten we hiervan natuurlijk getuigenissen kunnen

terugvinden in zijn tekst Een thema waarin we zijn religieuze participatie uitstekend

kunnen onderzoeken is het offeren We zullen inderdaad zien dat Pausanias op dit

vlak twee keer zijn eigen geloof laat spreken

404 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 42 405 De andere twee argumenten probeert Elsner onderuit te halen door aan te tonen dat Pausanias vooral geiumlnteresseerd was in de religie en wel degelijk een religieus doel had 406 Elsner Rutherford 2005 p 5-6 407 Morinis 1992 p 4 408 We delen deze mening met Rutherford 2000

85

4 OFFERS

86

41 BRONNEN

Toen we aan dit onderdeel begonnen stootten we meteen op een probleem Er zijn

slechts weinig monografieeumln over offeren die een duidelijk onderscheid maken tussen

de verschillende historische periodes Het is bijgevolg moeilijk om de evolutie van het

offeren doorheen de eeuwen te onderzoeken Bovendien is ook de periode die

Pausanias beschrijft zeer verscheiden Hij spreekt over de oorsprong van bepaalde

offers in de archaiumlsche tijd en tevens over offers die ook in zijn tijd nog plaatsvinden

We zijn ons ervan bewust dat het onmogelijk is om zorsquon - geografisch en historisch -

uitgebreide periode samen te vatten op enkele paginarsquos We willen alleen enkele grote

lijnen schetsen die gedurende al deze eeuwen doorheen de Griekse offerpraktijken

liepen Daarbij hebben we geprobeerd om zo goed mogelijk de evolutie van het

offeren in de Griekse wereld aan te tonen We hebben de algemene theorie nodig om

deze nadien te kunnen toetsen aan het offeren in de Perieumlgesis

87

42 OFFEREN ALGEMEEN

Dillon meent dat offeren het centrale element was van de Griekse religie en dit

gedurende meer dan 1000 jaar ldquoNo oracle was received or initiation took place or

festival celebrated without the sacrificial victim whose head was doused with water or

grain to make it nod indicating assent as its own destruction to propitiate the presiding

deityrdquo409

Het offeren had verschillende functies dank betuigen aan de goden of iets bekomen

de toekomst voorspellen of kwaad afweren Theofrastos noemt de drie belangrijkste

redenen om te offeren ldquoκαὶ γὰρ ἄλλως τριῶν ἕνεκα θυτέον τοῖς θεοῖςmiddot ἢ γὰρ διὰ

τιμὴν ἢ διὰ χάριν ἢ διὰ χρείαν τῶν ἀγαθῶνrdquo410

Hoe kunnen we offeren definieumlren

ldquoA sacral act by which an object is transferred from the profane sphere into the sacral

sphere or the action by which the sacral potency of beings or objects already

belonging to the sacred realm is increasedrdquo411

Het offer is een bemiddeling tussen de persoon die offert en de godheid Het maakt

contact mogelijk ldquoEn fournissant lrsquoobjet consacreacute agrave la diviniteacute le sacrifiant attend de la

ceacutereacutemonie qursquoelle lui apporte agrave lrsquoissue du rituel une transformation qursquoelle lui confegravere

une qualiteacute religieuse nouvelle412

Bij de meeste offers vloeide bloed Als we kijken naar de rol die het bloed heeft

vervuld doorheen de geschiedenis is dit niet zo verwonderlijk

ldquoLe sang est la vierdquo lezen we in de Bijbel413 Ook bij de oude Grieken was dit al zo Uit

de mythologie kennen we enkele verhalen waarin bloed een grote rol van betekenis

speelt414 In het bloed zat immers het leven Juist daarom was het offeren van bloed

zo belangrijk

409 Dillon 1997 p xv 410 ldquoEr moet immers bovendien omwille van drie redenen geofferd worden aan de goden ofwel omwille van de gekregen eer ofwel als dank ofwel voor het vragen van goede zakenrdquo Theofrastos Περὶ εὐσεβείας Fr 12 42-44 Geciteerd door Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 Ook Bremmer geeft dit citaat Bremmer in Ogden 2007 p140 411 Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 412 van Baaren Het offer Inleiding tot een complex religieus verschijnsel Utrecht 1976 p 9 Geciteerd door Vernant in Reverdin Grange 1981 p 2 413 Yerkes 1955 p 64 Hij verwijst naar Dt1223 414 Bijvoorbeeld het verhaal van Ouranos die gedood wordt door Kronos Uit het bloed van Ouranos worden de Titanen geboren Zie Yerkes 1955 p 64

88

421 Oorsprong

Vanaf Homeros zijn ons beschrijvingen van offers overgeleverd Maar ook voacuteoacuter deze

periode werden al offers gehouden De oorsprong van dit gebruik is echter niet precies

te achterhalen De meningen hierover lopen dan ook uiteen We zullen enkele

hypothesen naast elkaar leggen

Tout rite religieux historique commence par un geste mateacuteriel simple et habituel On

en arrive agrave donner une interpreacutetation symbolique agrave ce geste qui au cours des temps

devient lui-mecircme symbolique et cesse drsquoecirctre simple et physique 415

Wanneer de primitieve mens een dier had gedood moest hij dit meteen opeten omdat

er nog geen bewaarmiddelen bestonden 416 In groep aten allen samen het hele dier

op misschien zelfs rauw Volgens deze mensen ging het leven van wat men at over in

diegene die consumeerde Zo kon de mens dus bepaalde dierlijke kwaliteiten

bekomen door dit vlees te eten Samen eten was belangrijk voor de creatie van

eenheid binnen een sociale groep Deze maaltijd groeide waarschijnlijk uit tot een

offerceremonie die slechts bij speciale gelegenheden plaatsvond Er was immers niet

vaak vlees beschikbaar Vooral bij het begin van een nieuw jaar vonden vele

gezamenlijke maaltijden plaats soms verbonden met een god

Het is goed mogelijk dat men dacht dat de goden dezelfde behoefte hadden als de

mensen op aarde Ook zij moesten dus eten Via rook van een verbrand offer voedde

men de goden De oorspronkelijke betekenis van θύω is immers lsquorook makenrsquo

Burkert en Meuli sluiten grotendeels aan bij Yerkes Ook zij menen dat het offer zijn

oorsprong heeft in de vroegste jagersculturen417

Volgens Smith hield offeren verband met domesticatie418 ldquoAnimal sacrifice appears to

be universally the ritual killing of a domesticated animal by agrarian or pastoralist

societiesrdquo419 Smith haalt aan dat initiatie een grote rol speelde bij de primitieve

jagersculturen Het offer zou diezelfde functie vervuld hebben in pastorale of

agrarische samenlevingen Men koos bepaalde dieren uit voor het offer Hierbij hield

men rekening met het fokken Vooral onvolwassen mannelijke dieren zouden gedood

zijn De sterke wijfjes waren vereist om verder te fokken ldquoSacrifice is an elaboration of

415 Yerkes 1955 p 101 416 Voor deze paragraaf zie Yerkes 1955 p 39-46 417 Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 149-176 en Meuli 1975 418 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 191-205 419 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 197

89

the selective kill in contradistinction to the fortuitous killrdquo420 Ook Bremmer meent dat

het offeren ontstond samen met de domesticatie van dieren in het 8e of 7e millennium

vC421

Detienne en Vernant zijn van mening dat het offer vooral diende als

communicatiemiddel tussen god en mens422 Offeren was ook politiek belangrijk door

te participeren bij het offer toonde men zich burger van de stad423

Volgens Kirk zouden in de late bronstijd plengen en vegetale offers normale

activiteiten geweest zijn Pas na het einde van de bronstijd zouden brandoffers in trek

zijn gekomen424 Ook in lsquoder neue Paulyrsquo lezen we dat het offer oospronkelijk vegetaal

was Later zou dan het dierlijke offer zijn gekomen425

Theofrastos ten slotte meent dat de Griekse en Fenicische offers ontstaan zijn uit het

kannibalisme426

Ook in de mythologie is er sprake van een eerste offer427 Dit lezen we in de

Theogonie van Hesiodos Tijdens een godenbijeenkomst werden de rechten en

plichten van de mensen op aarde vastgelegd De titaan Prometheus liet bij het offer

dat daarop volgde Zeus kiezen tussen het vlees en vet enerzijds en de mooi ogende

witte beenderen anderzijds Zeus doorzag de list maar koos toch voor de beenderen

Sindsdien zijn de beste stukken vlees voor de mensen en moeten de goden zich

tevreden stellen met offerdampen Zo zou de verdeling van de offergaven ontstaan

zijn ldquoἐκ τοῦ δrsquo ἀθανάτοισιν ἐπὶ χθονὶ φῦλrsquo ἀνθρώπων καίουσrsquo ὀστέα λευκὰ

θυηέντων ἐπὶ βωμῶνrdquo Hesiodos Theogonie 556-557428

422 Evolutie

Volgens Stroumsa ondergaat het offer in de late oudheid een evolutie429 Men begint

te twijfelen aan het nut van offeren Contact met de goden bekomt men stillaan liever

420 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 200 421 Bremmer in Ogden 2007 p 143 422 DNP 8 2000 p 1231 423 Vernant samengevat door Bremmer in Ogden 2007 p 142-143 424 Kirk in Reverdin Grange 1981 425 DNP 8 2000 p 1230 426 Theofrastos De pietate Hij wordt - zonder specifieke referentie - vermeld door Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 175 427 Detienne Vernant 1979 p 15 en p 37 ev 428 ldquoDaaruit komt voort dat de mensen op de aarde voor de onsterfelijken witte beenderen verbranden op de offeraltarenrdquo 429 Stroumsa 2005 p 103-155 Deze bevindingen zijn deels gebaseerd op Girard Le sacrifice 2002 Meuli meent echter dat de grondvormen van het offer gedurende vele eeuwen dezelfde zijn gebleven Meuli 1975 p 907

90

spiritueel Verschillende filosofische stromingen zoals het neopythagorisme en het

orfisme hielden zich aan een vegetarisch dieet De aanhangers van Pythagoras

geloofden in de harmonie van de hele kosmos 430 Daarom respecteerden ze dieren

net zoals mensen en waren ze gekant tegen dierlijke offers Nilsson beweert dat ze

ook geen plantaardige offers brachten Hun verering bestond er immers in de geboden

na te leven die bij hun leer hoorden waaronder een vegetarisch dieet Zo meende ook

Ploutarchos ndash die beiumlnvloed werd door het neopythagorisme ndash dat rein leven

belangrijker was dan offers brengen Ook voor de aanhangers van het orfisme stond

vlees eten gelijk aan iemand vermoorden Zoals we zeiden had het offeren ook een

politieke functie had De weigering om aan dit offer deel te nemen betekende dus ook

een afkering van het politiek bestel431 Offers en festivals drukten immers de ideologie

van een gemeenschap uit

Volgens het neoplatonisme echter hadden sommige goden nog wel behoefte aan

offerdampen Het soort offer verschilde echter per godheid Goden die instonden voor

de gezondheid van het lichaam verdienden dierlijke offers Offers vormden voor de

neoplatonisten een verbinding tussen de gevers en bestemmelingen

423 Soorten offers

Er zijn verschillende Griekse termen om lsquoofferenrsquo aan te duiden θύω καθοσιόω

ἁγίζω καθαγίζω ἐναγίζω ἱερεύω ὁλοκαυτέω ἐπιφέρω Het zou ons te ver leiden

om op al deze verschillende betekenissen in te gaan Wanneer het van belang is in

Pausaniasrsquo tekst zullen we daar later op terugkomen432

We kunnen drie soorten offers onderscheiden Soms wordt de maaltijd helemaal door

de deelnemers opgegeten Op andere momenten schenkt men de hele maaltijd aan

de goden Bij het meest gekende offer echter eet men de helft zelf op terwijl de

andere helft verbrand wordt en aan de goden wordt geschonken

430 Zowel voor het neopythagorisme als het neoplatonisme zie Nilsson 1961 p 417 ev Detienne vertelt ons echter dat de Pythagoreeeumlrs in de klassieke oudheid nog wel offers brachten van graankoekjes honingraten en wierook Misschien veranderde dit in de late oudheid en brachten ze op dat moment helemaal geen offers meer Detienne in Detienne Vernant 1979 p 14 431 Powel 1995 p 468 432 Rudhardt geeft een uitgebreide verklaring Rudhardt 1958 p 232-239

91

De traditionele indeling is deze tussen offer aan de Olympische goden enerzijds en

aan de goden van de onderwereld anderzijds433 Eerstgenoemde kregen hun offers

overdag De ceremonie had iets weg van een vrolijke gezamenlijke maaltijd Het

offeren werd begeleid door muziek en dans De helft van het offerdier werd verbrand

voor de goden de andere helft werd opgegeten door de aanwezigen De offerdieren

werden ἱερεῖα genoemd Het altaar434 of βωμός bevond zich hoog boven de grond

om dichter bij de goden te staan Het voltrekken van deze ceremonie werd aangeduid

met θύω of ἱερεύω De Olympische goden waren de mensen goedgezind en

verdienden respect Wanneer hun cultus verwaarloosd werd konden deze goden wel

eens in woede ontsteken Dan moest men de verschuldigde offers brengen Wanneer

de goden echter ontstemd waren over het doorbreken van een taboe volgden

purificatieriten

De offers aan de chtonische goden verliepen anders en omwille van andere

redenen Tijdens deze offers die rsquos nachts plaatsvonden aten de deelnemers zelf

niets Men verbrandde het offerdier en begroef het daarna in een kuil in de grond of

gooide het in zee of water435 Op die manier zou het dier het snelst de goden bereiken

Het altaar waarop het dier gedood werd heette ἐσχάρα Dit stond dicht bij de grond

en was waarschijnlijk rond van vorm436 De dieren heetten σφάγια De ceremonie

werd benoemd met ἐναγίζω σφαγιάζω of ὁλοκαυτέω

Deze goden zouden de mensen slecht gezind zijn De offers dienden dus om hen te

bedaren en om zich te behoeden voor onheil Een begane fout moest eerst hersteld

worden Daarna pas werd een zoenoffer gebracht Dit noemde men ἱλάσκομαι Deze

zoenoffers werden zo snel mogelijk afgehandeld in absolute stilte

We willen toch nog even een opmerking maken over deze splitsing in twee

categorieeumln In 1944 stelde AD Nock deze absolute tweedeling tussen Olympische

433 We baseren ons op Yerkes 1955 77-80 Op andere plaatsen heeft men het over lsquochtonische godenrsquo Dit zijn zowel goden van de vruchtbaarheid die verband houden met de aarde als de goden van de onderwereld Bij uitbreiding horen hier ook de helden en mensen bij die in de onderwereld leven DNP 434 We vertalen hier gewoon lsquoaltaarrsquo Het lsquoaltaarrsquo heeft bij de Grieken eerder de betekenis van lsquoofferplaatsrsquo Dit altaar is rechthoekig en staat op een basis Voor de beschrijving van het grote altaar in Olympia zie Pausanias V138 ev Dit altaar is opgetrokken uit as van de offerdieren voor Zeus Nadien vanaf V144 beschrijft Pausanias ook nog andere kleinere altaren 435 Dit noemt men ἀφίημι of καθίημι Georgoudi 1999 p 66 436 van Straten 1995 p 165

92

en chtonische goden in vraag437 Nadien hebben vele auteurs onder wie Pirenne-

Delforge hem gevolgd 438

Bij Homeros wordt θύω gebruikt als algemene term zowel voor offers van dieren als

van plantaardige producten439 Ook de bestemmelingen kunnen zowel goden zijn als

helden De term ἐναγίζω is uitsluitend technisch en wordt gebruikt om de offers voor

de chtonische goden aan te duiden

Vanaf Herodotos wordt er een onderscheid gemaakt tussen offers aan de goden -

θύω - en aan sterfelijke helden - ἐναγίζω ldquoκαὶ δοκέουσι δέ μοι οὗτοι ὀρθότατα

Ἑλλήνων ποιέειν οἳ διξὰ Ἡράκλεια ἱδρυσάμενοι ἔκτηνται καὶ τῷ μὲν ὡς

ἀθανάτῳ Ὀλυμπίῳ δὲ ἐπωνυμίην θύουσι τῷ δὲ ἑτέρῳ ὡς ἥρωι ἐναγίζουσιrdquo440

Ook een recent gevonden wettekst uit Selinous bevestigt de stelling dat men na

Homeros de indeling maakte tussen offers aan goden en helden441

Wanneer we te maken hebben met een offer waarbij niets gegeten wordt waarin de

aanwezigen dus niet participeren spreken we van ἐναγίζω442

In de klassieke en hellenistische periode komen we deze benaming voor offers aan

gestorven mensen en helden niet veel tegen443 Vanaf de 2e eeuw wordt de term meer

gebruikt om offers aan helden aan te duiden Het is ook in deze periode dat termen

zoals ἐσχάρα en βόθρος de kop opsteken444 Dit moeten we echter nuanceren Het is

immers vooral bij Pausanias dat de term ἐναγίζω opduikt Daarnaast vinden we ook

nog voorbeelden bij Ploutarchos Filostratos en Heliodoros Ekroth verklaart dit feit

door te kijken naar de antiquarische interesse van de auteurs uit de 2e eeuw De

nieuwe heldenculten zouden immers benoemd zijn met θύω Om aansluiting te vinden

bij de oude culten gebruikten deze schrijvers liever ἐναγίζω

437 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 263 438 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p109-134 Ook DNP deelt deze mening DNP 8 2000 p 1243 439 Casabona 1966 p 72 440 ldquoEn naar mijn stellige overtuiging is het gelijk geheel aan de kant van die Grieken die over een dubbele tempel ter ere van Herakels beschikken een voor hem als een van de goden op de Olympos aan wie zij offers brengen en een voor hem als de heros wiens dood zij met plechtigheden herdenkenrdquoHerodotos II44 (vertaling HL van Dolen Herodotos Verslag van mijn onderzoek Nijmegen 1995 p 153) Geciteerd door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 37 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122 441 Jameson MH Jordan DR Kotansky RD A lex sacra from Selinous GRBM 11 (1993) Besproken door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 38 ev 442 Ekroth 2002 p 103 443 Voor deze alinea zie Ekroth 2002 p 121-122 444 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 264

93

4231 Helden

We hebben het over de lsquoheldenrsquo gehad aan wie offers worden gebracht Maar wie zijn

deze helden eigenlijk Volgens Stratiki is een held een mens die na zijn dood held is

geworden445 Hun leven situeert zich in een ver verleden en ze bekleedden een

belangrijke plaats in de geschiedenis of legendes De cultus voor zulke helden

onderscheidde zich van de riten aan overledenen die slechts gedurende een beperkte

tijd plaatsvonden Alle graven bevonden zich in de klassieke oudheid buiten de stad

Helden kregen echter overal een tombe zelfs midden in de stad De cultus vond

plaats op deze begraafplaats in hun heiligdom of bij hun standbeeld Stratiki

onderscheidt vijf type helden helden die oorspronkelijk koningen waren stichters-

helden soldaten die held zijn geworden winnaars van de Olympische Spelen en de

unieke held Herakles

Vaak werden helden in bepaalde regiorsquos als god vereerd Ze stonden tussen de goden

en mensen in Stichters van een stad werden later vaak als held vereerd en hadden

een centraal gelegen heiligdom Een dergelijke cultus had een politieke functie net

zoals de held-soldaten als functie het beschermen van de stad hadden

De helden waren dus bemiddelaars tussen goden en mensen en bekleedden zowel

een religieuze als politieke functie

424 De ceremonie

Via Homeros zijn ons beschrijvingen van offers aan de Olympische goden

overgeleverd446 Door deze beschrijvingen aan te vullen met informatie uit andere ndash

onvolledige ndash bronnen kunnen we ons een goed beeld vormen van de

offerceremonie447

Dit offeren omvatte een heel ritueel We vinden altijd hetzelfde rituele schema terug448

Men begon met de voorbereiding Deze bestond uit verschillende onderdelen een

reiniging449 een ceremonie met graan een gebed en soms werd het haar van het dier

445 Voor deze paragraaf zie Stratiki 2002 p 70-93 446 Burkert 1983 p1-12 Hij verwijst naar Il140 Il22170 Od166 Wij zelf vonden ook nog de volgende passages Il13164 ev en Od35 ev Ook Bremmer geeft een voorbeeld Od 3430-463 Bremmer in Ogden 2007 p 133 447 Dit zijn archeologische bronnen beenderen wapens vaasschilderingen votiefgaven alsook literaire en epigrafische bronnen Bij de literaire bronnen denken we oa aan Hesiodos Theofrastos Porfirius en natuurlijk Pausanias 448 Yerkes 1955 p 129 ev 449 Dit omvatte baden en propere kleren aantrekken Vaak werden witte kleren aangetrokken die symbool stonden voor zuiverheid Bremmer vermeldt dat de offerenden geen schoenen droegen Ook werd een krans opgezet Deze krans symboliseerde de toewijding aan de

94

in het vuur gegooid Ten slotte volgde een processie of πομπή met zang en dans op

een bepaald ritme450 In deze optocht werden de offerdieren meegedragen die ook

gedecoreerd waren vaak met στέμματα Dit zijn kransen oorspronkelijk gemaakt van

wol rond een olijftak gewonden Later werden ze vervangen door bloemenkransen451

Zowel de aanwezigen als het offerdier - vooral de runderen - zouden deze kransen

gedragen hebben452 De processie diende waarschijnlijk als voorbereiding op het

echte offer of om de tijd op te vullen die nodig was om alles klaar te maken

Wanneer men bij het altaar aangekomen was volgde het tweede deel de eigenlijke

θυσία Er weerklonk muziek Dan ging men in een halve cirkel staan de handen

werden gewassen en men gooide water op het dier Uit de mand of κανοῦν die vaak

gedragen werd door een maagd nam men de οὐλαί - de recentste

landbouwproducten - en wierp deze op het altaar en het offerdier Onderaan in de

mand lag de μάχαιρα of het offermes453 Dan sneed de ἱερεύς de keel van het dier

over die naar de hemel was gericht Het bloed van het dier mocht niet op de grond

komen Het moest het altaar raken Wanneer het niet mogelijk was om het dier boven

het altaar te slachten werd het bloed opgevangen in een σφαγεῖον of schaal en

daarna over het altaar uitgegoten Het dier werd in twee gesneden en de beenderen

werden eruit gehaald454 De dijbeenderen en het vet van het dier werden verbrand en

men deed plengoffers Plengen gebeurden meestal met wijn455 Daarnaast kwam ook

een combinatie van bloed en wijn olie of honing voor Dit mengsel noemde men

θύλημα456 Er werd wijn over het dier gegoten wanneer dit op het altaar lag Ook nadat

het vlees verdeeld werd sprenkelde men enkele druppels wijn op elk deel

gemeenschap Ook winnende atleten kregen immers een dergelijke krans opgezet Daarna deed men juwelen aan en vaak moest men ook aan seksuele onthouding doen Het belangrijkste was dus dat men lsquoreinrsquo was Zo mochten ook een moordenaar of de ouders van een pas overleden persoon niet bij de ceremonie aanwezig zijn Rudhardt 1958 p 258 en Bremmer in Ogden 2007 p 135 450 Bremmer benadrukt dat deze optocht pas vanaf de klassieke periode belangrijk werd Bremmer in Ogden 2007 p 135 451 van Straten 1995 p 24 452 Het versieren van de offerdieren noemde men καταστέφω of στεφανόω van Straten 1995 p 161 453 Dit werd onder in de mand verstopt zodat het dier niets zou merken en plots gedood zou kunnen worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19 454 Durand in Detienne Vernant 1979 p 152 455 Yerkes 1955 p 139 456 Bonnechere 1998 p 381

95

De vrouwen begonnen te schreeuwen - ὀλολύζω - en de fluitspeler speelde een

lied457 Een ziener bestudeerde de σπλάγχνα of ingewanden die op lange spiesen -

ὀβολόι - werden gestoken458

Het laatste onderdeel kunnen we lsquofeestrsquo noemen Bij Homeros werd dit deel ingeleid

door een formulaire zin μίστυλλόν τrsquo ἄρα τἆλλα καὶ ἀμφrsquo ὀβελοῖσιν ἔπειρανrdquo459

Daarna werd de ingewanden geroosterd en het vlees in een ketel gekookt en

opgegeten door de aanwezigen460 De vleesmaaltijd ging gepaard met het eten van

koekjes en drinken van wijn461 Het verdelen van dit vlees nam waarschijnlijk de

meeste tijd in beslag462 Bij Homeros werd er nog strikt verdeeld volgens status

Nadien kreeg iedereen in theorie een gelijke portie die soms zelf gewogen werd463

Toch werden nog vaak vooraanstaanden bevoordeeld464

Er werden nog eens plengoffers gebracht en er werd gebeden465 De beenderen

werden op het altaar in brand gestoken De huid en de schedel van het dier werden

soms verkocht ten voordele van het heiligdom Deze ceremonie sloot af met zang en

dans

De vrijwilligheid van het offerdier was een zeer belangrijk element ldquoIn Greek literature

it is almost a clicheacute that the victims should go voluntarily to the sacrificerdquo466 Dit zal ook

nog bij Pausanias terugkomen Verschillende lsquotrucjesrsquo moesten ervoor zorgen dat het

dier toestemming zou geven om gedood te worden Soms liet men het dier drinken uit

een schaal die op de grond stond Omdat het dier zijn hoofd naar beneden boog -

ὑποκύπτω - zou het instemmen ndash κατανεύω ndash met zijn dood Soms werd het dier

besprenkeld met water en graan Het rillen en schudden betekende dat het dier

457 Volgens Bremmer schreeuwen de vrouwen al eerder op het moment dat het dier wordt gedood Op dat ogenblik zwijgt de muziek Bremmer in Ogden 2007 p 136 458 Deze ingewanden bestonden uit hart lever long nieren milt en geslachtsdelen Vooral de lever was belangrijk om de toekomst te voorspellen Op vaasschilderingen is het meestal deze hieroskopie die uitgebeeld wordt Durand in Detienne Vernant 1979 p 147 In de klassieke periode werd een deel van deze ingewanden aan de goden gegeven Bremmer in Ogden 2007 p 137 459 van Straten 1995 p 144 En ze sneden de rest in stukken en staken het op spiesenrdquo 460 In de klassieke periode bestond hier een speciale funtie voor die van μάγειρος of slager Bremmer in Ogden 2007 p 138 461 Powel 1995 p 465 462 Er waren twee manieren om het vlees te verdelen Men kon bepaalde delen aan de priester geven als γέρας Een andere mogelijkheid bestond erin alles gelijk te verdelen Deze twee systemen konden natuurlijk ook gecombineerd worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 23 463 Powel 1995 p 467 464 Bremmer in Ogden 2007 p 138 465 Bremmer in Ogden 2007 p 138 466 van Straten 1995 p 100

96

toestemming gaf om het te doden467 Bij andere offers bond men de poten van het dier

samen en trok men het op de grond Ook die lsquokniebuigingrsquo betekende een instemming

We weten ook dat de dieren werden vastgebonden en aan het altaar vastgemaakt De

ringen die we nu nog op de antieke altaren aantreffen zijn daarvan het bewijs 468

Volgens sommige auteurs was niet het doden van het dier het essentieumlle element

maar het eten van de σπλάγχνα Het doden van het dier was gewoon noodzakelijk

om de rest van het ritueel te voltrekken Op zich had dit feit echter geen religieuze

betekenis Anderen menen wel dat het doden van het dier het hoogtepunt van de

ceremonie uitmaakte469

In de archaiumlsche tijd gebeurden deze offers sporadisch en spontaan Vanaf de

klassieke periode echter hield men zich aan een kalender die speciaal voor deze

offerpraktijken was opgesteld470 In Athene bestond tot in de late oudheid zelfs een

aparte functie van archont die alle offers in goede baan moest leiden471 De

hoeveelheid gebrachte offers verschilde per heiligdom De meeste hadden jaarlijks

een groot offerfeest andere elk maand472 Vanaf het Hellenisme kwam men in nauw

contact met andere culturen zoals de Egyptische die een zeer gestructureerd

systeem van godenverering bezat Onder deze invloed ging men meer offeren In

enkele grote heiligdommen werden er vanaf dat moment elke dag offers gebracht

Oorspronkelijk had elke persoon die aan het offer deelnam ook een specifieke

functie473 In de klassieke periode was dit al niet meer mogelijk De offers waren

verhuisd naar heiligdommen en vonden plaats op vastgestelde tijdstippen De

functionarissen van deze tempel voerden het offer uit474 Toch bleef de participatie van

de deelnemers een belangrijk punt Iedereen nam deel door het eten van het vlees

Deze porties waren waarschijnlijk niet groot juist genoeg om ervan te kunnen

proeven

467 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 18 468 van Straten 1995 p 101 469 Vernant en Durand zijn aanhangers van het eerste idee Burkert van het tweede Bonnechere 1998 p 383 en Durand in Detienne Vernant 1979 p 140 470 Volgens Bremmer gingen steden in de 5e en 4e eeuw meer offeren omdat ze steeds rijker werden Bremmer in Ogden 2007 p 132 471 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 10 472 Nilsson 1961 p 381 473 Yerkes 1955 p 130 474 Yerkes geeft een lijst van deze functionarissen Yerkes 1955 p 141-142

97

425 De offerdieren

Bij de Grieken was er geen diersoort die niet geschikt was om geofferd te worden475

Het moest wel een gedomesticeerd dier zijn476 Elke god had zijn voorkeur477 Meestal

vroegen de goden mannelijke dieren en godinnen dieren van het vrouwelijke

geslacht478 Hier zijn echter uitzonderingen op Ook de kleur van het dier kon van

belang zijn chtonische goden bijvoorbeeld prefereerden zwarte offerdieren

Heiligdommen beschikten over lijsten van dieren die wel of net niet geofferd mochten

worden Deze regels en de gangbare praktijken blijken echter vaak in tegenspraak te

zijn geweest ldquoGreek sacrificial regulations are in general less concerned with normal

practice and what can be considered common knowledge than with modifications of or

deviations from normal practicerdquo479

Vaak deed een orakel uitspraak over de aard van het offerdier Door het offer te

voltrekken vervulde men niet alleen het orakel Ook gaf men een deel van zijn eigen

rijkdom weg De dieren die geofferd werden waren immers vaak duur en dienden in

perfecte staat te zijn480 Dikwijls was het een pasgeboren dier481

Een rund werd het minst geofferd omdat dit zo duur was482 Toch gaf men hieraan

vaak - bijvoorbeeld op de Panathenaieumln - de voorkeur483 De meest voorkomende

offerdieren waren schapen en geiten484 Varkens die heel wat goedkoper waren

werden toch niet zo vaak geofferd485 Om te overleven hebben varkens immers water

en schaduw nodig welke combinatie in Griekenland niet veel voorkomt Varkens

werden wel vaak geofferd aan Hestia Demeter en Dionysos Het offeren van biggetjes

was vooral populair voor inleidende of reinigingsoffers Ares en Hekate kregen offers

van honden aangeboden Vogels en kippen werden geofferd aan Afrodite en

Asklepios Vissen ten slotte waren voorbehouden aan Priapos Hekate en Afrodite486

475 Powel 1995 p 463 476 DNP 8 2000 p 1241 We treffen hierop een uitzondering aan tijdens het festival voor Artemis Lafria werden ook wilde dieren geofferd We zullen deze passage bij Pausanias later bespreken 477 Ook in de keizerscultus werd geofferd Nilsson 1961 p 377 478 Bremmer in Ogden 2007 p 134 479 Lupu 2003 p 325 480 Bremmer geeft hierop een uitzondering In Sparta konden wel dieren geofferd worden met een gebrek Bremmer in Ogden 2007 p 134 481 Rudhardt 1958 p 291 482 Voor de kostprijs van offerdieren zie van Straten 1995 p 175-177 483 Bremmer in Ogden 2007 p 133 484 Deze kennis hebben we te danken aan de archeologie Er werden immers veel botten opgegraven 485 Bremmer in Ogden 2007 p 133-134 486 DNP preciseert niet waar deze informatie over de aard van de offerdieren gehaald wordt We kunnen ons dan ook afvragen in hoeverre deze opsomming representatief is Over welke

98

Deze twee categorieeumln ndash vogels en vissen ndash lijken echter toch niet zo vaak als

offergaven dienst hebben gedaan487

Het waren niet alleen de offerdieren zelf die geld kostten488 Vaak werd de priester

vergoed Men moest ook een vastgelegd bedrag betalen voor het hout om vuur te

maken In orakel- of helingsheiligdommen diende een consultatie betaald te worden

426 Mensenoffers

We hebben het hier alleen nog maar gehad over dierlijke offers Natuurlijk bestonden

er nog andere vormen

Mensenoffers werden aangeduid met werkwoorden met de wortel σφαγ- In de

Griekse mythologie wordt regelmatig een mensenoffer vermeld Dit is immers het

perfecte offer men offert het meest waardevolle Vaak was dit een jong knap meisje

uit een vooraanstaande familie De ceremonie verliep zoals die van de andere offers

We kennen echter verschillende voorbeelden van offers waarbij het meisje in extremis

vervangen wordt door een dier Denk maar aan het verhaal van Ifigeneia

In werkelijkheid zullen er niet zo veel mensenoffers zijn gebracht Deze praktijken

werden ook vaak in een ver verleden of bij vreemde volkeren gesitueerd Dit soort

offer werd altijd aan lsquohet anderersquo toegeschreven489 Het mensenoffer aan de goden

was een laatste redmiddel dat bijvoorbeeld gebruikt kon worden bij nationale crisis490

Dit soort offers werd ook soms gebracht aan de doden Een voorbeeld hiervan zien we

in de Ilias491 Achilles offert enkele Trojanen aan de overleden Patroklos

Een mensenoffer is een ἄδαιτος θυσία492 De aanwezigen aten niet van het geslachte

vlees Dit zou immers kannibalisme worden

tijd en plaats heeft men het hier We besloten echter om de opsomming hier toch te maken om enkele voorbeelden te geven 487 Powel 1995 p 463 488 Lupu 2003 p 332 en 339 489 DNP 7 1999 p 1255 490 Henrichs in Reverdin Grange 1981 p 233 491 Ilias XXIII175 Zie Rudhardt 1958 p 280 492 Georgoudi 1999 80

99

427 Plantaardige offers

Πέμματα τίς λιπόωντα τίς Ἄρεiuml τῷ πτολιπόρθῳ

βότρυς τίς δὲ ῥόδων θῆκεν ἐμοὶ κάλυκας

Νύμφαις ταῦτα φέροι τις ἀναιμάκτους δὲ θυηλὰς

οὐ δέχομαι βωμοῖς ὁ θρασύμητις Ἄρης493

Dit is een epigram uit de 1e eeuw geschreven door Leonidas van Alexandria Het

gedicht maakt duidelijk dat zowel dierlijke als plantaardige offers nog voorkwamen in

de 1e eeuw Het offer diende ook bij de god te passen Voor een heldhaftige

oorlogsgod als Ares moest bloed vloeien terwijl de lieflijke Nymfen eerder nood

hadden aan plantaardige offers

Bij lsquoplantaardigersquo offers ging het meestal om producten zoals olie honing kaas

en offerkoeken πόπανα πελανοί of πέμματα494 Op basis van het offer van een

bepaald district kunnen we de volgende samenstelling van zorsquon offer geven alle

soorten graan ndash gerst en tarwe - koekjes gedroogde vruchten olie wijn honing

sesamzaad papavers look en kaas495 In bovenstaand epigram worden ook druiven

en bloemen vernoemd Voor dit soort offers hanteerde men de termen θύω en

καθαγίζω496

Over het algemeen kunnen we in de Romeinse tijd een stijgende interesse vaststellen

voor bloedeloze offers We zagen al dat dit te maken had met de invloed van

filosofische stromingen zoals het neopythagorisme

493 Prof Demoen reikte ons dit epigram aan 6324 Leonidas van Alexandria In Duumlbner 1871 p 216-217 ldquoWie offerde voor mij Ares de Stedenverwoester glanzende cakejes en druiven Wie heeft voor mij een boeket rozen neergelegd Iemand mag dit naar de Nymfen dragen Ik de onverschrokken Ares ontvang geen bloedeloze offergaven op mijn altarenrdquo 494 Bremmer in Ogden 2007 p 138 495 Michon Un deacutecret du degraveme de Cholargos relatif aux Thesmophories Meacutemoires de lrsquoAcad eacutemie des inscriptions et des belles-lettres 13 1923 1-24 Aangehaald door Detienne in Detienne Vernant 1979 p 191 De informatie komt uit de beschrijving van een offer in het district Cholargos in 334 vC 496 Rudhardt 1958 p 249

100

428 ἀναθήματα

ldquoOfferings of consumable goods such as animals and cereals were frequently

accompanied by votive offerings of a durable material (wood clay metal stone)rdquo497

Een speciale vorm van offers zijn de votiefoffers of ἀναθήματα498 Deze geschenken

aan de goden kwamen voort uit het principe lsquodo ut desrsquo of lsquodabo ut desrsquo499 Om een

god te bedanken voor een behaalde overwinning de genezing van een ziekte of het

krijgen van een kind schonk men een bepaald voorwerp De schenkingen waren heel

verscheiden Het kon gaan van het offeren van een kledingsstuk of gebruiksvoorwerp

tot het bouwen van een tempel Soms werd een replica geofferd van het offerdier dat

geslacht was500 Op die manier bleef het bewijs van het offeren nog langere tijd

zichtbaar Het meest werden houten πίνακα of schrijftafeltjes geofferd Deze waren

immers niet duur

Voor helden bestonden speciale wijgeschenken meestal een relieumlf dat de held

afbeeldde als gewapende ridder of bij een banket501

Deze offers werden dan in de tempel gelegd of opgehangen De schenkingen konden

zowel door een particulier als door de stad worden gedaan Deze offers droegen een

inscriptie met de naam van de schenker Dit verhoogde natuurlijk zijn prestige

Daarenboven stelde de mens zich niet nederig op Ook al dankte hij de goden

bijvoorbeeld voor de behaalde overwinning toch had hij hier ook zelf deel aan502

Het opvallendste aan een dergelijk votiefoffer is dat dit een vrijwillige schenking is van

mensen die gelukkig zijn Deze schenkingen worden ook wel eens χαριστήρια of

dankoffers genoemd

497 van Straten 1995 p 53 498 Yerkes 1955 p 87-89 499 We zijn er ons van bewust dat dit een Romeins principe is dat wordt toegepast op een Grieks gebruik Toch lijkt deze uitdrukking ons hier op zijn plaats 500 van Straten 1995 p 53 501 van Straten 1995 p 93-94 502 Rudhardt 1958 p 214 ev

101

43 OFFEREN BIJ PAUSANIAS

We vinden in de Perieumlgesis veel beschrijvingen van offers terug Dit onderdeel van de

Griekse religie interesseerde Pausanias dus erg Dat is niet zo verwonderlijk Offers

waren immers cruciaal om de goden gunstig te stemmen Pausanias beschrijft zowel

offers die in een ver verleden gebracht werden als nog gangbare rituelen Volgens

Ekroth zijn 10 op de 25 vermeldingen van offers rituelen die nog plaatsvinden in

Pausaniasrsquo tijd503

Aangezien we niet meteen monografieeumln vonden over dit onderwerp hebben we zelf

onderzoek verricht504 Later vonden we een artikel van Pirenne-Delforge dat het

offeren bij Pausanias behandelde505 Ook enkele andere auteurs diepten een bepaald

ritueel uit dat in de Perieumlgesis beschreven staat506 We zullen daarom de structuur van

ons eigen onderzoek behouden maar dit steeds aanvullen met bevindingen uit de

andere artikels

Hoe hebben we dit onderzoek aangepakt We zijn op zoek gegaan naar alle

passages in de Perieumlgesis waarin Pausanias spreekt over offeren Omdat we deze

fragmenten niet allemaal konden behandelen hebben we ons toegespitst op een

lexicaal onderzoek en getracht te ontdekken of Pausanias bepaalde offertermen in

speciale contexten gebruikt Dit deden we voor θύω en ἐναγίζω

Uit de fragmenten kwamen twee passages naar voor waarin Pausanias vertelt dat hij

zelf een offer brengt In de overige gevallen gaat het steeds om offers van anderen

De inhoud van deze passages kunnen we indelen in de volgende categorieeumln de

aanleiding voor een offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

mensenoffers De fragmenten die we zullen geven hebben we geselecteerd op basis

van hun relevantie voor een beter begrip van offeren bij Pausanias Daarnaast

probren we aan de hand van deze passages de algemene theorie rond offeren te

toetsen aan het gebruik bij Pausanias

503 Ekroth 2002 p 122 504 Enkele auteurs halen wel voorbeelden uit de Perieumlgesis aan Rudhardt 1958 van Straten 1995 Piccaluga in Reverdin Grange 1981 Yerkes 1955 Detienne Vernant 1979 Lupu 2003 505 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 109-134 506

Stratiki bestudeert de cultus voor de helden in de Perieumlgesis Stratiki 2002 Bonnechegravere toont aan dat het merkwaardige ritueel in Orthia in feite geen overblijfsel is van een antiek mensenoffer (Pausanias III169-10) Bonnechere 1993 p 11-22 Bruit behandelt het plantaardige offer van Pausanias in Figalieuml (Pausanias VIII421-7) Bruit Pausanias agrave Phigalie Sacrifice non sanglants et discours ideacuteologique Meacutetis (1986) 71-96 Ekroth bestudeert de offers voor helden in de Perieumlgesis Ekroth Pausanias et les sacrificial rituals of Greek hero-cults p 145-158 in Haumlgg R (ed) Ancient Greek hero cult Stockholm 1999 Deze laatste twee artikel konden we spijtig genoeg niet bemachtigen

102

Voordat we fragmenten citeren willen we eerst even aangeven dat de offers die

Pausanias uitgebreid beschrijft niet noodzakelijk representatief zijn voor het Griekse

offergebruik507 Hij vermeldt deze rituelen omdat ze interessant en merkwaardig zijn

Dit moeten we altijd in het achterhoofd houden

Nu zullen we eerst die passages uit de tekst onderzoeken waarin Pausanias over zijn

eigen offers vertelt

431 Pausanias offert zelf

Pausanias brengt zelf twee keer een offer We zullen even naar deze passages kijken

Het eerste offer wordt vermeld in boek II dat Korinthe en zijn omgeving behandelt Na

een beschrijving van Epidauros maakt Pausanias een kleine digressie over Aigina

het eiland tegenover Epidauros Eerst heeft hij het over de legendarische koning

Aiakos en zijn verwezelijkingen Hierna beschrijft hij een heiligdom voor Zeus In dit

heiligdom bevinden zich de standbeelden van Auxesia en Damia

ldquoτοῦτο δὲ τὸ ἱερὸν λέγουσιν Αἰακὸν ποιῆσαι τῷ Διίmiddot τὰ δὲ ἐς τὴν Αὐξησίαν καὶ

Δαμίαν ὡς οὐχ ὗεν ὁ θεὸς Ἐπιδαυρίοις ὡς τὰ ξόανα ταῦτα ἐκ μαντείας

ἐποιήσαντο ἐλαίας παρrsquo Ἀθηναίων λαβόντες ὡς Ἐπιδαύριοι μὲν οὐκ

ἀπέφερον ἔτι Ἀθηναίοις ἃ ἐτάξαντο οἷα Αἰγινητῶν ἐχόντων τὰ ἀγάλματα

Ἀθηναίων δὲ ἀπώλοντο οἱ διαβάντες διὰ ταῦτα ἐς Αἴγιναν ταῦτα εἰπόντος

Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ γνώμην ἦν εὖ

προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 ldquoMen zegt dat dit heiligdom (dat van Zeus) gemaakt was door Aiakos voor Zeus Het verhaal over Auxesia en Damia hoe de god geen regen bracht voor de Epidaurieumlrs hoe ze overeenkomstig de orakelspreuk deze houten beelden maakten met olijfhout van de Atheners hoe de Epidaurieumlrs de Atheners niet meer betaalden wat was vastgelegd omdat de Aigineten de beelden zouden hebben hoe de Atheners die om die reden overstaken naar Aigina omkwamen deze dingen zal ik niet schrijven omdat Herodotos elk van die dingen al nauwkeurig vertelde en ze dus al goed verteld zijn Enkel dit zal ik vertellen namelijk dat ik de beelden zag en aan hen offerde zoals het de gewoonte is in Eleusis te offerenrdquo

Pausanias maakt hier gebruik van een praeteritio De reden voor zijn stilzwijgen is het

feit dat het verhaal al goed door Herodotos verteld is 508 Waarom haalt hij het hier dan

507 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 508 Herodotos vertelt ons over een ruzie tussen Athene en Aigina ldquoἘπιδαυρίοισι ἡ γῆ καρπὸν

οὐδένα ἀνεδίδουmiddot περὶ ταύτης ὦν τῆς συμφορῆς οἱ Ἐπιδαύριοι ἐχρέωντο ἐν Δελφοῖσιmiddot ἡ δὲ

Πυθίη σφέας ἐκέλευε Δαμίης τε καὶ Αὐξησίης ἀγάλματα ἱδρύσασθαι καί σφι

ἱδρυσαμένοισι ἄμεινον συνοίσεσθαιrdquo Deze beelden moesten gemaakt worden van hout van de olijfboom Dus vroeger de Epidaurieumlrs aan de inwoners van Athene of ze daar een olijfboom mochten omhakken ldquoΟἱ δὲ ἐπὶ τοῖσδε δώσειν ἔφασαν ἐπrsquo ᾧ ἀπάξουσι ἔτεος ἑκάστου τῇ

103

nog eens aan Misschien wil hij gewoon tonen dat hij over voldoende kennis beschikt

en dus het verhaal wel degelijk kent Anderzijds is het ook goed mogelijk dat

Pausanias het verhaal van Auxesia en Damia wil vertellen om te kunnen schrijven dat

hij aan hen offerde Op die manier wil hij zijn eigen pieumlteit benadrukken

Hij offert lsquoκαθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrsquo Wat kunnen we hieronder

verstaan We kunnen niet met zekerheid vertellen wat Pausanias hier exact offert

Wel weten we dat hij plantaardige offers bracht509 De offers aan Auxesia en Damia

waren offers voor chtonische goden Zij waren immers oude goden van de

vruchtbaarheid510

Het tweede offer brengt hij in Arkadia We hebben eerst wat voorgeschiedenis nodig

In Arkadia op de berg Elaios op 55 km van Figalia bevindt zich een grot die gewijd

is aan lsquode zwarte Demeterrsquo De bewoners vertellen het verhaal van Poseidon en

Demeter die samen een dochter hadden lsquoDespoinarsquo Nadat hun kind door Hades werd

geroofd zou Demeter zwarte rouwkleren hebben aangetrokken en een tijd in deze

grot hebben vertoefd Daarom wordt deze Demeter lsquozwartrsquo genoemd De inwoners

stelden voor haar in deze grot een beeld op De bewoners vertelden Pausanias

ldquo(φασὶν οἱ Φιγαλεῖς) πεποιῆσθαι δὲ οὕτω σφίσι τὸ ἄγαλμαmiddot καθέζεσθαι μὲν

ἐπὶ πέτρᾳ γυναικὶ δὲ ἐοικέναι τἄλλα πλὴν κεφαλήνmiddot κεφαλὴν δὲ καὶ κόμην

εἶχεν ἵππου καὶ δρακόντων τε καὶ ἄλλων θηρίων εἰκόνες προσεπεφύκεσαν τῇ

κεφαλῇmiddot χιτῶνα δὲ ἐνεδέδυτο καὶ ltἐςgt ἄκρους τοὺς πόδαςmiddot δελφὶς δὲ ἐπὶ τῆς

χειρὸς ἦν αὐτῇ περιστερὰ δὲ ἡ ὄρνις ἐπὶ τῇ ἑτέρᾳ ἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον

ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ τὰ ἐς μνήνην

δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424 ldquoHaar beeld (van Demeter) werd op de volgende wijze gemaakt Ze was gezeten op een rots geheel als vrouw behalve haar hoofd Ze had het hoofd en het haar van een paard Uit haar hoofd groeiden beeltenissen van slangen en andere wilde beesten Ze was gehuld in een kleed dat tot aan haar voeten reikte Op haar ene hand zat een dolfijn op haar andere een duif Waarom men dit houten beeld zo

Ἀθηναίῃ τε τῇ Πολιάδι ἱρὰ καὶ τῷ Ἐρεχθέϊ Zo gebeurde het en de misoogsten waren voorbij Even later kwamen de Aigineten in opstand tegen de Epidaurieumlrs die hen overheersten Ze verwoestten het land en namen zelfs de standbeelden van Auxesia en Damia mee ldquoΚλεφθέντων δὲ τῶνδε τῶν ἀγαλμάτων οἱ Ἐπιδαύριοι τοῖσι Ἀθηναίοισι τὰ συνέθεντο

οὐκέτι ἐπετέλεονmiddot πέμψαντες δὲ οἱ Ἀθηναῖοι ἐμήνιον τοῖσι Ἐπιδαυρίοισιmiddot οἱ δὲ ἀπέφαινον

λόγῳ ὡς οὐκ ἀδικέοιενmiddot ὅσον μὲν γὰρ χρόνον εἶχον τὰ ἀγάλματα ἐν τῇ χώρῃ ἐπιτελέειν τὰ

συνέθεντο ἐπεὶ δὲ ἐστερῆσθαι αὐτῶν οὐ δίκαιοι εἶναι ἀποφέρειν ἔτι ἀλλὰ τοὺς ἔχοντας

αὐτὰ Αἰγινήτας πρήσσεσθαι ἐκέλευον Daarop eisten de Atheners dat de Aigineten de standbeelden zouden teruggeven maar zij gingen daar niet op in Herodotos V82-84 509 Kirk in Reverdin Grange 1981 p 77 Hier kan men lezen dat de offers in Eleusis voornamelijk plantaardig waren Zie ook Detienne in Detienne Vernant 1979 p 198 ev Pirenne-Delforge suggereert dat Pausanias hier taarten zou offeren In Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 510 Levi 1971sup3 p 201

104

maakte is duidelijk voor elke man met gezond verstand en die een goed geheugen heeftrdquo

Dit beeld gaat verloren en wordt niet vervangen Uit woede maakt Demeter het land

onvruchtbaar Daarom raadpleegden de Figalieumlrs het orakel van Delfi waar ze als

opdracht krijgen een nieuw beeld te laten maken voor de godin Dit nam Onatas van

Aigina op zich Dat beeld dat er ongeveer hetzelfde uitzag als het oorspronkelijke

houten beeld wilde Pausanias zien

ldquo ταύτης μάλιστα ἐγὼ τῆς Δήμητρος ἕνεκα ἐς Φιγαλίαν ἀφικόμην καὶ ἔθυσα

τῇ θεῷ καθὰ καὶ οἱ ἐπιχώριοι νομίζουσιν οὐδένmiddot τὰ δὲ ἀπὸ τῶν δένδρων τῶν

ἡμέρων τά τε ἄλλα καὶ ἀμπέλου καρπὸν καὶ μελισσῶν τε κηρία καὶ ἐρίων τὰ

μὴ ἐς ἐργασίαν πω ἥκοντα ἀλλὰ ἔτι ἀνάπλεα τοῦ οἰσύπου ἃ τιθέασιν ἐπὶ τὸν

βωμὸν ltτὸνgt ᾠκοδομημένον πρὸ τοῦ σπηλαίου θέντες δὲ καταχέουσιν αὐτῶν

ἔλαιον ταῦτα ἰδιώταις τε ἀνδράσι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος Φιγαλέων τῷ κοινῷ

καθέστηκεν ἐς τὴν θυσίαν hellip τὸ δὲ ἄγαλμα τὸ ὑπὸ τοῦ Ὀνάτα ποιηθὲν οὔτε

ἦν κατrsquo ἐμὲ οὔτε εἰ ἐγένετο ἀρχὴν Φιγαλεῦσιν ἠπίσταντο οἱ πολλοίmiddot τῶν δὲ

ἐντυχόντων ἡμῖν ἔλεγεν ὁ πρεσβύτατος γενεαῖς πρότερον τρισὶν ἢ κατrsquo αὐτὸν

ἐμπεσεῖν ἐς τὸ ἄγαλμα ἐκ τοῦ ὀρόφου πέτρας ὑπὸ τούτων δὲ καταγῆναι καὶ

ἐς ἅπαν ἔφασκεν αὐτὸ ἀφανισθῆναιmiddot καὶ ἔν γε τῷ ὀρόφῳ δῆλα καὶ ἡμῖν ἔτι ἦν

καθὰ ἀπερρώγεσαν αἱ πέτραιrdquo Pausanias VIII 42 11-13 ldquoHet was vooral voor deze Demeter dat ik naar Figalia was gekomen Ik bracht zoals de inwoners ook daar plegen te doen geen brandoffer voor de godin Het is de gewoonte druiven en andere vruchten van bomen te offeren evenals honingkoeken en onbewerkte wol die nog vol is met schapenvet Dat plaatsen ze op het altaar dat voacuteoacuter de grot is opgericht Nadat ze het erop hebben gelegd gieten ze er olijfolie over Dit offer doen de gewone mensen en ook de gemeenschap van Figalia elk jaar hellip Het beeld dat door Onatas gemaakt werd bestond al niet meer in mijn tijd De meeste Figalieumlrs wisten niet of het er vroeger was geweest De oudste persoon echter die ik tegenkwam vertelde me dat drie generaties voacuteoacuter zijn tijd stenen van het dak op het beeld waren gevallen Hij zei dat het beeld hierdoor gebroken was en helemaal vernield In het dak was het inderdaad ook voor mij nog duidelijk te zien waar de stenen eruit waren gevallenrdquo

Pausanias offert hier dus aan de zwarte Demeter in Figalia Deze passage is in vele

opzichten interessant Vooreerst is het niet toevallig dat Pausanias net deze godin

uitkiest om zijn offer aan te brengen Demeter staat bij hem hoog in aanzien evenals

haar geheimzinnige Dochter511

Pausanias beschrijft het oude beeld van Demeter dat helemaal verloren is gegaan

Hij voegt eraan toe dat het duidelijk is voor elke verstandige persoon die de tradities

kent waarom dit beeld er zo uitzag Over welke tradities heeft Pausanias het hier512

Zoals gezegd is Arkadia de meest afgelegen streek van Griekenland waar nog vele

oude tradities bewaard bleven Dit zien we ook in deze passage De inwoners

511 Zie supra ivm de Mysterieumln in Eleusis 512 We baseren ons op Levi 19714 p 476

105

vertellen hier nog het verhaal van Demeter en Poseidon die samen een kind

hadden513 Wat de gedaante van dit kind betreft wijken ze wel af van de oude

tradities Dit kind zou geen paard zijn maar een meisje Despoina Hiermee wordt dan

het verhaal van Demeters verblijf op aarde geassimileerd Ze zou in een grot in

Arkadia hebben verbleven Dit wijkt weer af van de traditionele versie als zou Demeter

op aarde hebben vertoefd bij koning Keleos in Eleusis

Het beeld had het hoofd en haar van een paard Dit heeft te maken met Poseidon De

oudste tradities associeerden deze man van Demeter met paarden514 Ook Demeter

zelf wordt wel eens met paarden geassocieerd Zo zien we haar op de fries van het

Parthenon afgebeeld op een paardenvel gezeten De slangen die uit haar hoofd

komen houden verband met het feit dat ze oorspronkelijk een chtonische godheid

was De dolfijn wordt dan weer geassocieerd met Poseidon terwijl de duif aan

Demeter zelf gerelateerd wordt Al deze verwijzingen komen uit oude tradities die aan

lsquoverstandige mannenrsquo dus nog bekend waren

Vervolgens toont Pausanias aan welke macht Demeter bezit Toen haar

oorspronkelijke beeld verloren ging en haar cultus verwaarloosd werd berokkende ze

de mensen op aarde veel leed Zoals we vaak zien in de Griekse verhalen biedt een

orakeluitspraak de oplossing Deze gelastte de inwoners Demeter in ere te herstellen

Men vereerde Demeter terug boven alle goden en liet een nieuw beeld bouwen515

Het is merkwaardig dat Pausanias speciaal naar Figalia gaat om dit beeld van

Onatas te zien Het was immers al verloren gegaan Wist Pausanias dit op voorhand

niet of was hij wel op de hoogte In dat laatste geval kunnen we aannemen dat deze

plaats voor Pausanias heilig of speciaal bleef zelfs nadat het beeld was verdwenen

Het offer zelf wordt door Pausanias maar heel kort beschreven Pausanias offert

volgens de plaatselijke traditie geen dierlijk offer dus Er wordt ook niet met wijn

geplengd Dit offer past bij een oude vruchtbaarheidsgodin zoals Demeter Volgens de

traditie werden er vroeger immers steeds offers zonder wijn ndash νηφάλια ndash gebracht

513 In de latere versie die bekender is geworden heeft Demeter met Zeus een dochter Persefone 514 Pausanias schrijft dit zelf ὠνομάσθαι δὲ Ἵππιον τὸν θεὸν πείθοιτο μὲν ἄν τις καὶ ἐπrsquo

αἰτίαις ἄλλαιςmiddot ἐγὼ δὲ εὑρετὴν ἱππικῆς ὄντα ἀπὸ τούτου σχεῖν καὶ τὸ ὄνομα εἰκάζω

Ὅμηρος μέν γε ἐν ἵππων ἄθλοις Μενελάῳ κατὰ τοῦ θεοῦ τούτου πρόκλησιν

περιέθηκεν ὅρκουmiddot ἵππων ἁψάμενος γαιήοχον ἐννοσίγαιον ὄμνυθι μηδὲν ἑκὼν τὸ ἐμὸν

δόλῳ ἅρμα πεδῆσαι Πάμφως δέ ὃς Ἀθηναίοις τοὺς ἀρχαιοτάτους ltτῶνgt ὕμνων ἐποίησεν

εἶναί φησι τὸν Ποσειδῶνα ἵππων τε δωτῆρα νεῶν τrsquo ἰθυκρηδέμνων οὕτω διὰ τὴν ἱππικὴν

καὶ οὐκ ἀπὸ ἑτέρας προφάσεως τὸ ὄνομα ἔσχηκενrdquo Pausanias VII219 515 Hierna volgt een uitweiding over de werken van Onatas Dit is een goed voorbeeld van het feit dat Pausanias de topografische volgorde soms doorbreekt om parallellen aan te halen

106

We zien dat zowel particulieren als de gemeenschap kunnen offeren Dit offer van de

stad Figalia gebeurt eacuteeacutenmaal per jaar

In de tien boeken zien we Pausanias maar twee keer offeren Is het toeval dat dit op

deze plaatsen gebeurde of voelde hij hier een opvallende pieumlteit Daar kunnen we

alleen maar over speculeren Demeter stond zoals gezegd bij Pausanias in hoog

aanzien Ook het eerste offer bracht hij aan oude goden van de vruchtbaarheid Hij

lijkt dus vooral aangetrokken tot deze chtonische goden Bovendien offert hij tweemaal

plantaardig Dit zou kunnen impliceren dat hij minder interesse had in dierlijke offers

We zullen ook zien dat hij mensenoffers ndash nog een stapje verder ndash afkeurt

We vonden een bevestiging voor deze stelling516 In boek VIII heeft Pausanias het

over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat Lykaon een tijdgenoot was van

Kekrops maar dat Kekrops lsquoverstandiger was dan Lykaon inzake religiersquo Kekrops was

immers de eerste die Zeus tot oppergod benoemde Bovendien stelde hij plantaardige

offers in

ldquoδοκῶ δὲ ἔγωγε Κέκροπι ἡλικίαν τῷ βασιλεύσαντι Ἀθηναίων καὶ Λυκάονι

εἶναι τὴν αὐτήν σοφίᾳ δὲ οὐχ ὁμοίᾳ σφᾶς ἐς τὸ θεῖον χρήσασθαι ὁ μὲν γὰρ

Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων μὲν ἠξίωσεν

οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ πελάνους

καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII22-3 ldquoIk meen dat Kekrops de koning van de Atheners even oud was als Lykaon maar dat ze inzake religie niet even wijs waren Hij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

Natuurlijk moeten we rekening houden met het feit dat Pausanias eerst schrijft dat

Kekrops de eerste was die Zeus de oppergod noemde Dit zou al een reden kunnen

zijn om hem verstandiger te achten We moeten echter nog een tweede en

belangrijker feit in rekening brengen Na dit fragment haalt Pausanias aan dat Lykaon

een mensenoffer hield Tegen mensenoffers is Pausanias zeker gekant Het kan dus

zijn dat hij het plantaardige offer van Kekpros stelt tegenover het mensenoffer van

Lykaon In dat geval krijgt het eerste offer Pausaniasrsquo voorkeur Over dierlijke offers

wordt hier niet gesproken Maar net omdat de vergelijking gemaakt wordt met een

plantaardig offer - en niet met een dierlijk offer - zouden we toch kunnen concluderen

dat Pausanias net plantaardige offers lsquoverstandigerrsquo vindt

516 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 129

107

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω

We bespraken reeds het verschil tussen θύω en ἐναγίζω in de loop van de

geschiedenis Ook Pausanias hanteert deze twee termen In enkele interessante

passages komt het verschil in betekenis tussen deze twee werkwoorden goed tot

uiting

De volgende passage behandelt Sikyon517 Pausanias bevindt zich in het centrum

binnen de zone met alle tempels Hier staat ook een tempel voor Herakles Naar

aanleiding van dit heiligdom beschrijft Pausanias de plaatselijke offergewoontes op

het festival

ldquoΦαῖστον ἐν Σικυωνίᾳ λέγουσιν ἐλθόντα καταλαβεῖν Ἡρακλεῖ σφᾶς ὡς ἥρωι

ἐναγίζονταςmiddot οὔκουν ἠξίου δρᾶν οὐδὲν ὁ Φαῖστος τῶν αὐτῶν ἀλλrsquo ὡς θεῷ

θύειν καὶ νῦν ἔτι ἄρνα οἱ Σικυώνιοι σφάξαντες καὶ τοὺς μηροὺς ἐπὶ τοῦ

βωμοῦ καύσαντες τὰ μὲν ἐσθίουσιν ὡς ἀπὸ ἱερείου τὰ δὲ ὡς ἥρωι τῶν κρεῶν

ἐναγίζουσιrdquo Pausanias II101 ldquoMen zegt dat Faistos naar Sikyon kwam en de mensen zag offeren aan Herakles als held Faistos weigerde iets dergelijks te doen Hij offerde aan hem als aan een god Ook nu nog slachten de Sikyonieumlrs een lam en verbranden de schenkels op het altaar terwijl ze het ene deel van het vlees opeten als van een offerdier aan een god en het andere deel offeren als aan een heldrdquo

Kunnen we het verschil beter duidelijk maken Niet alleen het woordgebruik verschilt

maar ook het offer zelf Bij een offer aan Herakles als god eet men een deel van het

vlees zelf op bij een offer voor de held Herakles wordt alles verbrand en volledig

vernietigd Het is echter wel opmerkelijk dat eenzelfde offerdier blijkbaar voor beide

rituelen gebruikt kan worden518

Ook de volgende passage illustreert heel goed het verschil tussen offers aan mensen

en goden519

Kleomedes had tijdens de Spelen in Olympia zijn tegenstander vermoord in een

bokswedstrijd Hij werd beschuldigd vals te hebben gespeeld en werd zonder prijs

naar huis gestuurd Uit woede deed hij daar een school instorten - door de centrale

steunpilaar om te stoten - zodat 60 kinderen onder het puin bedolven werden

Kleomedes zocht in het heiligdom van Athena bescherming tegen de woedende

517 Zie ook Pirennnne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 120 518 Zie Ekroth 2002 p 101 519 Ook Ekroth citeert deze passage Volgens haar is de belangrijkste reden om lsquoheldrsquo genoemd te worden extreem zijn geweest in het leven of in de dood Ekroth in Ogden 2007 p 104-105

108

menigte Hij kroop in een kist en toen de inwoners deze openden bleek ze leeg te

zijn Daarom raadpleegden de inwoners een orakel Ze kregen het volgende

antwoord

ldquo ὕστατος ἡρώων Κλεομήδης Ἀστυπαλαιεύς ὃν θυσίαις τιμᾶltθrsquo ἅgtτε μηκέτι

θνητὸν ἐόνταrdquo Pausanias VI98 ldquoDe laatste held is Kleomedes van Astypalaieus Eer hem met offers omdat hij niet meer sterfelijk isrdquo

Aangezien Kleomedes niet langer als held wordt beschouwd maar nu ook als god is

op hem het werkwoord θύω van toepassing

Pausanias vertelt hier wie bepaalde offers instelde in Messene We zien offeren aan

de rivier als aan een god en aan Eurytos als aan een held

ldquoΣυβότας δὲ ὁ Δωτάδα τῷ τε ποταμῷ κατεστήσατο τῷ Παμίσῳ κατὰ ἔτος

ἕκαστον θύειν τὸν βασιλεύοντα καὶ Εὐρύτῳ τῷ Μελανέως ἐναγίζειν ἐν

Οἰχαλίᾳ πρὸ τῆς τελετῆς τῶν Μεγάλων θεῶν ἀγομένης ἔτι ἐν Ἀνδανίᾳrdquo Pausanias IV310 ldquoSybotas de zoon van Dotadas stelde het jaarlijkse offer in van de koning aan de rivier Pamisos evenals de offers aan Eurytos de zoon van Melaneos in Oichalia voacuteoacuter de Mysterieumln van de Grote Godinnen die nog altijd in Andania gehouden wordenrdquo

De volgende passus speelt zich af in Amyklai in Lakonia In het centrum staan

bronzen drievoeten en een troon die Pausanias uitgebreid beschrijft De troon bestaat

uit verschillende delen Tussen de zitplaatsen zijn standbeelden opgesteld Het

voetstuk van zorsquon beeld is gemaakt in de vorm van een altaar Men vertelt dat daarin

Hyakinthos is opgebaard520 Daarom heeft op de Hyakinthia het volgende ritueel

plaats

ldquoκαὶ Ὑακινθίοις πρὸ τῆς τοῦ Ἀπόλλωνος θυσίας ἐς τοῦτον Ὑακίνθῳ τὸν

βωμὸν διὰ θύρας χαλκῆς ἐναγίζουσινmiddotrdquo Pausanias III193 ldquoTijdens de Hyakinthia offert men voacuteoacuter het offer aan Apollo op dit altaar aan Hyakinthos door een bronzen deurrdquo

Ook hier verschilt het vocabularium dat gehanteerd wordt bij de mens Hyakinthos

tegenover dat van de god Apollon 520 In de eerder vermelde opdeling van Stratiki is Hyakinthos een stichter-held Hij heeft zijn heiligdom in de stad Het is een lokale god die later als held wordt vereerd Stratiki 2002 p 76

109

Langs de weg van Megalopolis naar Messene staat een heiligdom voor de lsquoManiairsquo521

Dit is volgens Pausanias een bijnaam voor de Eumeniden Hier maakten deze

godinnen Orestes immers zo gek na het doden van zijn moeder dat hij zijn eigen

vinger afbeet Deze passage geeft ons inzicht in de manier waarop de Grieken hun

goden indeelden De zwarte Eumeniden symboliseren voor Orestes de chtonische

goden Zij brengen onheil en moeten met offers bedaard worden De witte Eumeniden

daarentegen zijn voor hem goede godinnen Hen dankt hij voor het goede dat hem

overkomt

ldquo πεποίηται δὲ Εὐμενίσι καὶ αὐτόθι ἱερόν ταύτας τὰς θεάς ἡνίκα τὸν Ὀρέστην

ἔκφρονα ἔμελλον ποιήσειν φασὶν αὐτῷ φανῆναι μελαίναςmiddot ὡς δὲ ἀπέφαγε

τὸν δάκτυλον τὰς δὲ αὖθις δοκεῖν οἱ λευκὰς εἶναι καὶ αὐτὸν σωφρονῆσαί τε

ἐπὶ τῇ θέᾳ καὶ οὕτω ταῖς μὲν ἐνήγισεν ἀποτρέπων τὸ μήνιμα αὐτῶν ταῖς δὲ

ἔθυσε ταῖς λευκαῖςrdquo Pausanias VIII343 ldquoHier werd een heiligdom voor de Eumeniden opgericht Men zegt dat deze godinnen toen ze op het punt stonden om Orestes buiten zinnen te brengen aan hem zwart schenen Toen hij zijn vinger had afgebeten echter schenen ze hem opnieuw wit te zijn en door het zien kwam hij terug bij zinnen Daarom offerde hij aan de enen om hun wraak af te weren en aan de anderen offerde hij als aan goden ldquo

In strikte zin is θύω dus van toepassing op de goden en ἐναγίζω op helden We zullen

echter zien dat Pausanias vaak afwijkt van deze indeling De term θύω krijgt bij hem

een algemeen karakter en kan voor verschillende doeleinden gebruikt worden

Ἐναγίζω daarentegen is enkel van toepassing op offers voor mensen en ndash

uitzonderlijk ndash chtonische godheden die helemaal vernietigd worden Het gebruik van

de term hangt dus zowel af van het statuut van de bestemmeling als van de soort

actie die ondernomen wordt Wanneer er van het offer wordt gegeten wordt er nooit

van ἐναγίζω gesproken 522

Wanneer Pausanias offers aan helden bespreekt gebruikt hij even vaak de term θύω

als ἐναγίζω523 Volgens Ekroth hanteert hij steeds de term ἐναγίζω wanneer hij

expliciet het graf of het begraafritueel vernoemd In de andere gevallen wanneer hij

het heeft over een heiligdom of altaar spreekt hij over θύω

Pirenne-Delforge meent dat dit fragment over de Eumeniden een uitzondering is op

de algemene theorie In deze passage worden het apotropeiumlsche offer en het

521 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 125 522 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132-133 523 Ekroth 2002 p 125

110

zoenoffer tegenover elkaar geplaatst Ze meent echter dat eacuteeacuten enkel voorbeeld de

algemene theorie niet onderuit kan halen

4321 ἐναγίζω

We treffen bij Pausanias 29 keer de term ἐναγίζω aan524 Het gebruik van de term is

min of meer gelijkmatig verdeeld over de 10 boeken Opvallend is dat deze term

slechts eacuteeacutenmaal wordt gebruikt om offers voor chtonische goden aan te duiden Alle

andere passages hebben betrekking op offers aan helden of gewone mensen die

vereerd worden Vooral deze laatste categorie verdient aandacht In bepaalde

passages lezen we dat personen vereerd worden op aanraden van een orakel Deze

mensen werden echter gedurende hun leven niet als held beschouwd Vaak hadden

ze zelfs schandelijke daden zoals moord op hun geweten De goden lijken hen echter

na hun dood vergiffenis te hebben geschonken

We geven enkele voorbeelden die samen een representatief beeld vormen van het

gebruik van ἐναγίζω bij Pausanias

Pausanias vertelt de geschiedenis van het eiland Theras Het werd genoemd naar zijn

stichter Daarom offeren de inwoners nog steeds aan hem

ldquoκαὶ Θήρας μὲν τῇ τε νήσῳ μετέβαλεν ἀφrsquo ἑαυτοῦ τὸ ὄνομα καί οἱ καὶ νῦν ἔτι

οἱ Θηραῖοι κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν ὡς οἰκιστῇmiddotrdquo Pausanias III18 ldquoTheras veranderde de naam van het eiland in de zijne Aan hem brengen ook nu nog de inwoners van Theras elk jaar offers als aan de stichterrdquo

In Pisa ligt de graftombe van de vrijers van Hippodameia gedood door Oinomaos

Pelops richtte voor hen een monument op en stelde offers in

ldquo τούτοις μέν δὴ ἐνταῦθά ἐστι τὸ μνῆμα καὶ τὸν Πέλοπα ἡνίκα τῶν Πισαίων

ἔσχε τὴν ἀρχήν φασὶν ἐναγίζειν αὐτοῖς ἀνὰ πᾶν ἔτοςrdquo Pausanias VI2111

524

ἐναγίζειν IV310 IV323 VI2111 VII1714 VIII237 IX515 IX183 IX184 ἐναγίζει V44 ἐναγίζουσιν II117 III18 III193 VII1910 VII241 VIII1410 VIII1412 VIII412 IX385 X246 ἐναγίζουσι I44 II101 II203 VII178 VII209 IX296 ἐναγιζόντων IX183 ἐναγίζοντας II101 ἐνήγιζε IX136 ἐνήγισεν VIII343 Ook Pirenne-Delforge maakt deze optelsom Ze voegt er evenwel eacuteeacuten passage aan toen waarin ἐναγισμός voorkomt V42 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 121

111

ldquoVoor deze personen bevindt zich hier een gedenkteken Men zegt dat Pelops wanneer hij heerser was geworden over de mensen van Pisa elk jaar aan hen offerde

Dicht bij Kondylea staat een tempel voor Artemis525 Ooit waren kinderen daar aan het

spelen Ze bonden een touw rond de nek van het beeld van de godin en zeiden dat ze

gewurgd was De inwoners bekogelden de kinderen vervolgens met stenen en

doodden hen Hierop werden de vrouwen ziek en brachten dode kinderen ter wereld

Het orakel raadde hen vervolgens aan de gestenigde kinderen te begraven en elk jaar

aan hen te offeren als aan helden Volgens Ekroth waren de offers aan de kinderen

nodig omdat ze geen behoorlijke begrafenis hadden gekregen526

ldquoἐς ὃ ἡ Πυθία θάψαι τε τὰ παιδία ἀνεῖπε καὶ ἐναγίζειν αὐτοῖς κατὰ ἔτοςmiddot

ἀποθανεῖν γὰρ αὐτὰ οὐ σὺν δίκῃrdquo Pausanias VIII237 ldquo (Dit gebeurde) tot op het moment dat de Pythia oplegde de kinderen te begraven en elk jaar aan hen te offerenrdquo

In Delfi bevindt zich het graf van Neoptolemos Achillesrsquo zoon Aan hem worden elk

jaarlijks offers gebracht

ldquoἐξελθόντι δὲ τοῦ ναοῦ καὶ τραπέντι ἐς ἀριστερὰ περίβολός ἐστι καὶ

Νεοπτολέμου τοῦ Ἀχιλλέως ἐν αὐτῷ τάφοςmiddot καί οἱ κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν οἱ

Δελφοίrdquo Pausanias X246 ldquoWanneer je de tempel verlaat en naar links draait staat daar een omheining met het graf van Neoptomelos Achilleusrsquo zoon De Delfieumlrs offeren elk jaar aan hemrdquo

4322 θύω

We treffen meer dan honderd keer de term θυσία of een vorm van θύω aan527

Net zoals andere auteurs gebruikt dus ook Pausanias de term θύω heel ruim zowel

voor offers aan goden als aan helden Deze term wordt zowel gebruikt voor dierlijke

en plantaardige offers als voor offers die helemaal verbrand worden528

Volgens Pirenne-Delforge vermeldt Pausanias vier types θυσία-offers Hij beschrijft

het kunstwerk dat een offer of offerdier uitbeeldt Op andere plaatsen maakt het offer

525 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 124 526 Ekroth 2002 p 96 527 Pirenne-Delforge maakte de complete optelsom 165 keer een vorm van θύω en 79 keer θυσία Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 113 528 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132

112

gewoon deel uit van een verhaal dat hij vertelt Soms vertelt hij een aitiologisch

verhaal Hij beschrijft ten slotte ook bepaalde offers die in zijn tijd nog in gebruik zijn

Wij deelden de offers echter in twee categorieeumln in We geven eerst enkele

voorbeelden van het gebruik van deze term voor de goden Daarna zullen we zien dat

θύω ook in ruimere zin gebruikt wordt

Offers aan de goden

De Lakedaimonieumlrs willen een expeditie ondernemen tegen de Perzen Voor zijn

vertrek wil hun leider Agesilaos eerst aan Artemis offeren om een succesvolle tocht te

vragen

ldquoἀφίκετο ἐς Αὐλίδα τῇ Ἀρτέμιδι θύσων ὅτι καὶ Ἀγαμέμνων

ἐνταῦθα ἱλασάμενος τὴν θεὸν τὸν ἐς Τροίαν στόλον ἤγαγενrdquo Pausanias III93 ldquoHij kwam aan in Aulis om te offeren aan Artemis omdat ook Agamemnon nadat hij daar de godin gesmeekt had de vloot naar Troje had geleidrdquo

In Hermione bevindt zich een heiligdom voor Eileithyia Aan haar offeren de inwoners

elke dag

ldquoἄλλως μὲν δὴ κατὰ ἡμέραν ἑκάστην καὶ θυσίαις καὶ θυμιάμασι μεγάλως τὴν

θεὸν ἱλάσκονταιmiddotrdquo Pausanias II3511 ldquoBovendien stemmen ze elke dag met offers en geuren de godin zeer gunstigrdquo

Op de berg Lykaon in Arkadia staat een altaar voor Zeus Lykaos De offerceremonie

lijkt geheim te zijn en Pausanias gaat er dus niet in detail op in

ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν ἐν ἀπορρήτῳmiddotrdquo Pausanias VIII387 ldquo Op dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaiosrdquo

In deze voorbeelden wordt de term θύω in zijn enge betekenis gebruikt dit is het

offeren aan de goden De betekenis van θύω is echter meestal ruimer zoals in de

volgende voorbeelden

113

Offers aan mensen of voorwerpen

In Korinthe staat de graftombe van de kinderen van Medea Nadat deze kinderen op

aanstoken van Medea dodelijke geschenken hadden gebracht aan Glauke hun

stiefmoeder werden ze door de inwoners van Korinthe gestenigd Omdat de kinderen

onschuldig vermoord waren stierven ook alle babyrsquos in Korinthe totdat de inwoners

aan Medearsquos kinderen offerden529

ldquoἅτε δὲ τοῦ θανάτου βιαίου καὶ οὐ σὺν τῷ δικαίῳ γενομένου τὰ τέκνα

Κορινθίων τὰ νήπια ὑπrsquo αὐτῶν ἐφθείρετο πρὶν ἢ χρήσαντος τοῦ θεοῦ θυσίαι

τε αὐτοῖς ἐπέτειοι κατέστησαν καὶ Δεῖμα ἐπεστάθη rdquo Pausanias II 37 ldquoOmdat hun dood (van Mermeros en Feres de kinderen van Medea) gewelddadig was en niet gerechtvaardigd werden de babyrsquos van de Korinthieumlrs gedood door hen totdat men door een orakelspraak van de god jaarlijkse offers voor hen instelde en (een standbeeld van) Verschrikking werd opgerichtrdquo

Op de weg van Sparta naar Arkadia staat een heiligdom voor Achilles Hier brengen

de jongeren die aan een sportwedstijd gaan deelnemen offers

ldquoἀνοίγειν δὲ αὐτὸ οὐ νομίζουσινmiddot ὁπόσοι δrsquo ἂν τῶν ἐφήβων ἀγωνιεῖσθαι

μέλλωσιν ἐν τῷ Πλατανιστᾷ καθέστηκεν αὐτοῖς τῷ Ἀχιλλεῖ πρὸ τῆς μάχης

θύεινrdquo Pausanias III208 ldquoHet is niet de gewoonte dat dit (heiligdom) open is Alle jongeren echter die van plan zijn deel te nemen aan de wedstrijd in Platanistas kunnen aan Achilleus offeren voor de wedstrijdrdquo

In Chaironeia bevindt zich de scepter die door Homeros in de Ilias uitgebreid wordt

beschreven530 De scepter is voor de inwoners zeer belangrijk owv zijn geschiedenis

en omdat er bepaalde eigenschappen aan worden toegeschreven Zo zouden de

Fokieumlrs in het verleden met deze scepter goud hebben ontdekt De scepter bevindt

zich niet in een tempel maar wordt door de priesters thuis bewaard

ldquoναὸς δὲ οὐκ ἔστιν αὐτῷ δημοσίᾳ πεποιημένος ἀλλὰ κατὰ ἔτος ἕκαστον ὁ

ἱερώμενος ἐν οἰκήματι ἔχει τὸ σκῆπτρονmiddot καί οἱ θυσίαι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν

θύονται καὶ τράπεζα παράκειται παντοδαπῶν κρεῶν καὶ πεμμάτων

πλήρηςrdquo Pausanias IX4012 ldquoEr is geen openbare tempel voor gemaakt maar een priester houdt elke keer een jaar lang de scepter in huis En elke dag worden er offers aan gebracht en ernaast staat een tafel vol met allerlei soorten vlees en gebakrdquo

529 Stratiki classeert deze kinderen onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87 530 Ilias 2101 ev

114

Het is toch wel zeer merkwaardig dat niet alleen voor mensen een terminologie wordt

gebruikt die oorspronkelijk alleen op de goden van toepassing was maar ook voor

materieumlle voorwerpen zoals deze scepter

433 Een selectie van passages

Tot nu toe hebben we ons alleen toegespitst op het lexicale verschil tussen de

offertermen Nu zullen we op zoek gaan naar de passages in de Perieumlgesis die meer

informatie geven over deze offers We delen de voorbeelden in vijf categorieeumln in de

aanleiding voor een (eerste) offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

ten slotte mensenoffers De passages zullen de algemene theorie rond offeren

illustreren of merkwaardige rituelen behandelen

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer531

Dichtbij Hermione staat een ommuurd heiligdom voor Afrodite Net buiten de muur

staat een tempel voor Poseidon Deze werd boos op de inwoners en maakte het land

onvruchtbaar De reden voor de wrok van Poseidon vermeldt Pausanias niet

Waarschijnlijk was Poseidons cultus verwaarloosd en was hij hiedoor vertoornd Na

het brengen van offers was hij de mensen meteen weer goed gezind

We zeiden eerder al dat de Olympische goden goedaardig zijn maar soms in woede

kunnen uitbarsten Deze passage illustreert dit

ldquoἔστι δὲ ἔξω τείχους καὶ Ποσειδῶνος ἱερὸν Φυταλμίουmiddot μηνίσαντα γάρ σφισι

τὸν Ποσειδῶνα ποιεῖν φασιν ἄκαρπον τὴν χώραν ἅλμης ἐς τὰ σπέρματα καὶ

τῶν φυτῶν τὰς ῥίζας καθικνουμένης ἐς ὃ θυσίαις τε εἴξας καὶ εὐχαῖς οὐκέτι

ἅλμην ἀνῆκεν ἐς τὴν γῆνrdquo Pausanias II328 ldquoBuiten de muur is een heiligdom voor Poseidon de Vaderlandse Men zegt immers dat Poseidon toen hij boos was op hen het land onvruchtbaar maakte Zout water bereikte het graan en de wortels van de planten tot op het moment dat hij gehoor gaf aan de gebeden en het zeewater niet meer toeliet op de aarderdquo

In Troiumlzen staat een heiligdom voor Hippolytos532 Aan hem worden offers gebracht

Een reden voor het instellen van deze offers geeft Pausanias niet maar hij vindt het

merkwaardig genoeg om de naam te citeren van wie als eerste offerde Diomedes Dit

531 Naast de voorbeelden die wij hier geven haalt Pirenne-Delforge nog andere passages aan II154 IV39-10 V17 V131-2 IX351 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 532 Hippolytos klasseert Stratiki onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87

115

geldt ook voor het volgende voorbeeld dat zich afspeelt in Boiotieuml op de berg

Helikon533

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddotrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze dingen maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytosrdquo

ldquoθῦσαι δὲ ἐν Ἑλικῶνι Μούσαις πρώτους καὶ ἐπονομάσαι τὸ ὄρος ἱερὸν εἶναι

Μουσῶν Ἐφιάλτην καὶ Ὦτον λέγουσινmiddotrdquo Pausanias IX291 ldquoMen zegt dat Efialtes en Otos de eersten waren die op de Helikon aan de Muzen offerden en de berg gewijd noemden aan de Muzenrdquo

Vaak wordt ook geofferd om de goden te bedanken in dit geval voor een behaalde

overwinning Het verhaal gaat als volgt De Thessalieumlr Epopeus wordt koning van

Sikyon Tijdens zijn regering vallen vijandige troepen van Thebe het land binnen

Epopeus won de veldslag en als dank bouwt hij een tempel voor Athena

ldquoἘπωπεὺς δὲ τὸ μὲν παραυτίκα ἐπινίκια ἔθυε καὶ Ἀθηνᾶς ᾠκοδόμει ναόνrdquo Pausanias II63 ldquoEpopeus offerde dadelijk voor zijn overwinning en bouwde een tempel voor Athenardquo

4332 De ceremonie

De volgende passage speelt zich af in Athene534 Pausanias beschrijft enkele

standbeelden die volgens hem staaltjes zijn van echt vakmanschap Eeacuten van deze

beelden stelt Zeus voor Pausanias voegt er aan toe welke offergewoontes bij dat

beeld horen Dit offer is interessant om van twee redenen Vooreerst gaat het om een

combinatie van een dierlijk en een plantaardig offer Men strooit graan op het altaar en

laat de offerdieren los zodat ze van het graan eten Aangezien het dier eerst het graan

moet opeten worden zowel dier als graan geofferd535 Bovendien maken we hier

kennis met een speciale priester die zelfs een eigen naam had de lsquorunderslachterrsquo

533 Dit voorbeeld vinden we ook terug in Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 en Stratiki 2002 p 91 534 Ook Pirenne-Delforge haalt deze passage aan in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 535 Volgens Burkert houdt dit offer verband met een oude schuldgedachte De dieren moeten gedood worden omdat ze zich te goed doen aan het plantaardige offer Bremmer in Ogden 2007 p 142

116

Nadien brengen de aanwezigen de bijl voor het gerecht omdat dit voorwerp het dier

had gedood Niet de priester maar de bijl was schuldig De functies bij deze

ceremonie lagen dus op voorhand vast Dit oude ritueel vond plaats op het Atheense

festival Dipolieia536

ldquoκαὶ Διός ἐστιν ἄγαλμα τό τε Λ ε ω χ ά ρ ο υ ς καὶ ὁ ὀνομαζόμενος Πολιεύς ᾧ

τὰ καθεστηκότα ἐς τὴν θυσίαν γράφων τὴν ἐπrsquo αὐτοῖς λεγομένην αἰτίαν οὐ

γράφω τοῦ Διὸς τοῦ Πολιέως κριθὰς καταθέντες ἐπὶ τὸν βωμὸν μεμιγμένας

πυροῖς οὐδεμίαν ἔχουσι φυλακήνmiddot ὁ βοῦς δέ ὃν ἐς τὴν θυσίαν ἑτοιμάσαντες

φυλάσσουσιν ἅπτεται τῶν σπερμάτων φοιτῶν ἐπὶ τὸν βωμόν καλοῦσι δέ τινα

τῶν ἱερέων βουφόνον ltὃς κτείνας τὸν βοῦνgt καὶ ταύτῃ τὸν πέλεκυν ῥίψαςmdash

οὕτω γάρ ἐστίν οἱ νόμοςmdash οἴχεται φεύγωνmiddot οἱ δὲ ἅτε τὸν ἄνδρα ὃς ἔδρασε τὸ

ἔργον οὐκ εἰδότες ἐς δίκην ὑπάγουσι τὸν πέλεκυνrdquo Pausanias I244 ldquoEr is ook een standbeeld van Zeus gemaakt door Leochares en de zogenoemde (Zeus) Polieus Ik zal de voorgeschreven methode beschrijven waarop aan hem geofferd wordt zonder de vertelde oorzaak hiervoor neer te pennen Men plaatst op het altaar van Zeus Polieus gerst gemengd met tarwe zonder bewaking Het rund dat ze klaargemaakt hebben voor het offer en bewaken gaat naar het altaar en eet het graan op Men noemt eacuteeacuten van de priesters lthij die het rund doodtgt de lsquorunderslachterrsquo Hij slacht het rund en de bijl hier weggooiend ndash zo is immers de gewoonte ndash vlucht hij weg De anderen brengen de bijl voor het gerecht alsof ze de man die de daad voltrok niet kennenrdquo

Het volgende fragment gaat weer over het offer dat Pausanias zelf brengt aan de

zwarte Demeter in Figalia Hij beschrijft de gewoontes van de lokale bevolking Ook

hier krijgen we te maken met speciale functionarissen bij het offeren

ldquoἱέρεια δέ σφισίν ἐστιν ἡ δρῶσα σὺν δὲ αὐτῇ καὶ τῶν ἱεροθυτῶν καλουμένων

ὁ νεώτατοςmiddot οἱ δέ εἰσι τῶν ἀστῶν τρεῖς ἀριθμόνrdquo Pausanias VIII4212 ldquoZij hebben een priesteres die de riten volbrengt en bij haar is de jongste van de zogenoemde lsquoOfferaarsrsquo Dit zijn drie burgersrdquo

In Olympia beschrijft Pausanias het altaar voor Zeus537 Het werd gemaakt van de as

van de dijbeenderen van de offerdieren Dit altaar is enorm groot De basis van het

altaar of lsquoprothysisrsquo heeft een omtrek van bijna 40 meter Het gedeelte dat op deze

basis staat heeft een omtrek van om en bij de 10 meter Het altaar heeft een totale

hoogte van bijna 7 meter In de vertaling staat dus niet voor niets lsquoklimmenrsquo Men offert

op het laagste deel van het altaar maar verbrandt daarna de dijbeenderen

536 van Straten 1995 p 51 Pausanias heeft het nog eens over dit offer in I2810 Hier benadrukt hij de bijl die voor het gerecht wordt gebracht 537 Deze passage wordt ook vermeld door Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 116

117

bovenaan538 De toegang tot het altaar is beperkt Alleen de vrouwen van Olympia zelf

mogen de basis betreden Op het hogere gedeelte zijn zelfs alleen mannen

toegelaten

Dagelijks wordt daar door de Elieumlrs aan Zeus geofferd Jaarlijks vindt er een speciale

ceremonie plaats Eind maart begin april wordt een nieuw deeg gemaakt om op het

altaar te plaatsen Dit is de taak van de μάντεις Het zijn dus speciaal aangestelde

functionarissen die over het offer waken Dit deeg wordt gemaakt door as te mengen

met water uit de Alfeios een heilige rivier gewijd aan Zeus539 Het belang van de

aanwezigheid van water wordt ook hier weer duidelijk

ldquoτοῦ βωμοῦ δὲ τοῦ ἐν Ὀλυμπίᾳ κρηπῖδος μὲν τῆς πρώτης προθύσεως

καλουμένης πόδες πέντε καὶ εἴκοσι καὶ ἑκατόν ἐστι περίοδος τοῦ δὲ ἐπὶ τῇ

προθύσει περίμετρος ἐπακτοῦ πόδες δύο καὶ τριάκονταmiddot τὸ δὲ ὕψος τοῦ βωμοῦ

τὸ σύμπαν ἐς δύο καὶ εἴκοσιν ἀνήκει πόδας αὐτὰ μὲν δὴ τὰ ἱερεῖα ἐν μέρει τῷ

κάτω τῇ προθύσει καθέστηκεν αὐτοῖς θύειν τοὺς μηροὺς δὲ ἀναφέροντες

ltἐςgt τοῦ βωμοῦ τὸ ὑψηλέστατον καθαγίζουσιν ἐνταῦθα ἀναβασμοὶ δὲ ἐς

μὲν τὴν πρόθυσιν ἀνάγουσιν ἐξ ἑκατέρας τῆς πλευρᾶς λίθου πεποιημένοιmiddot τὸ

δὲ ἀπὸ τῆς προθύσεως ἐς τὸ ἄνω τοῦ βωμοῦ τέφρας παρέχεται ltκαὶgt

ἀναβασμούς ἄχρι μὲν δὴ τῆς προθύσεως ἔστιν ἀναβῆναι καὶ παρθένοις καὶ

ὡσαύτως γυναιξίν ἐπειδὰν τῆς Ὀλυμπίας μὴ ἐξείργωνταιmiddot ἀπὸ τούτου δὲ ἐς

τὸ ἀνωτάτω τοῦ βωμοῦ μόνοις ἔστιν ἀνδράσιν ἀνελθεῖν hellip κατrsquo ἔτος δὲ

ἕκαστον φυλάξαντες οἱ μάντεις τὴν ἐνάτην ἐπὶ δέκα τοῦ Ἐλαφίου μηνὸς

κομίζουσιν ἐκ τοῦ πρυτανείου τὴν τέφραν φυράσαντες δὲ τῷ ὕδατι τοῦ

Ἀλφειοῦ κονιῶσιν οὕτω τὸν βωμόν ὑπὸ δὲ ἄλλου τὴν τέφραν ὕδατος

ποιηθῆναι πηλὸν οὐ μή ποτε ἐγγένηταιmiddotrdquo Pausanias V139-11 ldquoHet eerste onderdeel van het altaar in Olympia prothysis genoemd heeft een omtrek van 125 voet De omtrek van het deel op de prothysis bedraagt 32 voet De totale hoogte van het altaar reikt tot 22 voet Het is de gewoonte de offerdieren zelf te offeren op het laagste deel de prothysis De schenkels echter brengt men naar het hoogste deel van het altaar en verbrandt men daar als offer De treden leiden naar de prothysis en zijn aan beide zijden gemaakt van steen maar die van de prothysis naar het hogere gedeelte van het altaar bestaan uit hete as alsook de treden Tot aan de prothysis mogen ook meisjes en op dezelfde manier vrouwen naar boven gaan wanneer ze niet buitengesloten zijn van Olympia Alleen mannen mogen echter van dit deel naar het hoogste deel van het altaar klimmen hellip Elk jaar waken de zieners over de 19e dag van de maand Elafios en brengen dan de as uit het raadhuis Ze mengen het met water van de Alfeios en strooien dit op het altaar Nooit mag de as met ander water tot een deeg worden gemaaktrdquo

In Plataia vertelt Pausanias ons een mooie legende540 Toen Hera eens boos was op

Zeus en zich in Euboia had teruggetrokken wilde Zeus het goedmaken en ging te

538 Voor het verbranden van de offergaven wordt een speciale term gebruikt καθαγίζω Op deze terminologie zullen we later terugkomen 539 Ook Meuli vermeldt dit gebruik in Meuli 1975 p 945 540 Zie ook Knoepfler en Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 343-374 en p 118

118

rade bij Kithairon de verstandigste van alle mensen Deze raadde de god aan om een

houten beeld van een vrouw te maken en te zeggen dat hij met dit meisje Plataia

genaamd zou trouwen Toen Hera dit te weten kwam haastte ze zich naar Zeus Bij

aankomst merkte ze dat Plataia in werkelijkheid slechts een houten beeld was en dus

werd hun ruzie bijgelegd Omdat men houten beelden lsquodaidalarsquo noemde viert men

vanaf dat moment in Plataia het festival lsquoDaidalarsquo Elk jaar sturen alle steden in de

buurt houten beelden naar Plataia om Zeusrsquo schijnhuwelijk te vieren De beelden

worden naar de top van de berg Kithairon gebracht waar een houten altaar wordt

gebouwd Aangezien het altaar mee opbrandt moet het elke keer opnieuw

opgetrokken worden De afgevaardigden van de buursteden offeren een koe aan Hera

en een stier aan Zeus

Voordat de dieren geofferd worden worden plengoffers gebracht Hierbij worden ze

besprenkeld met wijn en geurwater of wierook Dit was het gangbare gebruik Wat

daarop volgde kwam echter minder voor De offerdieren worden - samen met de

houten beelden - helemaal opgebrand voor de goden Dit noemt men ὁλοκαυτέω541

Dit waren de offers van de steden Particulieren konden nog andere offers brengen

We zien een verschil tussen de offergaven van rijke en arme mensen

ldquoεὐτρέπισται δέ σφισιν ἐπὶ τῇ κορυφῇ τοῦ ὄρους βωμός ποιοῦσι δὲ τρόπῳ

τοιῷδε τὸν βωμόνmiddot ξύλα τετράγωνα ἁρμόζοντες πρὸς ἄλληλα συντιθέασι

κατὰ ταὐτὰ καὶ εἰ λίθων ἐποιοῦντο οἰκοδομίαν ἐξάραντες δὲ ἐς ὕψος

φρύγανα ἐπιφέρουσιν αἱ μὲν δὴ πόλεις καὶ τὰ τέλη θήλειαν θύσαντες τῇ

Ἥρᾳ βοῦν ἕκαστοι καὶ ταῦρον τῷ Διὶ τὰ ἱερεῖα οἴνου καὶ θυμιαμάτων πλήρη

καὶ τὰ δαίδαλα ὁμοῦ καθαγίζουσιν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ ἰδιῶται δὲ ὁπόσα ltδὴgt

θύουσιν οἱ πλούσιοιmiddot τοῖς δὲ οὐχ ὁμοίως δυναμltένοgtις τὰ λεπτότερα τῶν

προβάτων θύειν καθέστηκε καθαγίζειν δὲ τὰ ἱερεῖα ὁμοίως πάντα σὺν δέ

σφισι καὶ αὐτὸν τὸν βωμὸν ἐπιλαβὸν τὸ πῦρ ἐξανήλωσεmiddotrdquo Pausanias IX38 ldquoOp de top van de berg is een altaar voor hen gereedgemaakt Men maakt dit altaar op de volgende wijze Men voegt vierkante stukken hout samen Men plaatst ze naast elkaar alsof ze een huis van steen bouwen Men stapelt het dorre hout in de hoogte en wijdt het met gebeden De steden en hun magistraten offeren elk een koe aan Hera en een stier aan Zeus Ze branden de offerdieren die overdekt zijn met wijn en wierook samen met de daidala op het altaar De rijke burgers offeren wat ze willen De minder welgestelden zijn gewoon om kleiner vee te offeren Alle offerdieren worden samen verbrand Het vuur grijpt ook het altaar zelf aan en verteert het samen met de dierenrdquo

In Aigion staan beelden van Poseidon Herakles Zeus en Athena Deze worden

lsquogoden van Argosrsquo genoemd Ze zouden immers in Argos gemaakt zijn De inwoners

van Aigion echter vertellen een ander verhaal Volgens hen werden de beelden als

borg in Aigion geplaatst De Argiven zouden hen bovendien hebben opgelegd om elke 541 Pausanias hanteert deze term evenwel nooit

119

dag aan deze goden te offeren Omdat de bewoners van Aigion dit niet wilden

bekostigen bedachten ze een list Ze slachtten wel elke dag offerdieren maar aten

deze zelf helemaal op Toen de Argiven de beelden terug wilden vroegen de

inwoners van Aigion een compensatie voor de kosten van het offeren Aangezien de

Argiven dit niet konden vergoeden lieten ze de beelden ter plaatse

Pausanias vertelt ons op een indirecte manier dat offeren duur was Bovendien komen

we te weten dat het niet de gewoonte was om de dieren helemaal zelf op te eten Hij

spreekt immers over een lsquoσόφισμαrsquo of list

ldquoαὐτοὶ δὲ σόφισμα εὑρόντες θύειν μὲν πλεῖστα ὅσα κατευωχουμένοις δὲ τὰ

ἱερεῖα ἐν κοινῷ ἀνάλωμα οὐδὲν ἐς αὐτὰ γίνεσθαιmiddotrdquo Pausanias VII2311 ldquoZe bedachten de list zoveel mogelijk te offeren maar dit kostte hen niets omdat ze zelf in groep de offerdieren opsmuldenrdquo

Elk jaar vierden de vrouwen in Aigila - Lakonia - een festival voor Demeter542 De

Messenieumlrs in oorlog met Sparta wilden van de gelegenheid gebruik maken om de

vrouwen om te brengen maar die waren hen voor Ze doodden vele Messenieumlrs met

de messen en spiesen die ze voor het offer gebruikten De Messeense leider

Aristomenes werd gevangen genomen maar kon ontsnappen met de hulp van een

priesteres die op hem verliefd was

ldquoἀμύνεσθαι τῶν γυναικῶν οὐκ ἄνευ τῆς θεοῦ προαχθεισῶν λαμβάνουσιν οἱ

πολλοὶ τῶν Μεσσηνίων τραύματα μαχαίραις τε αἷς τὰ ἱερεῖα αἱ γυναῖκες

ἔθυον καὶ ὀβελοῖς οἷς τὰ κρέα ἔπειρον ὀπτῶσαιrdquo Pausanias IV171 ldquoDe vrouwen werden door de godin aangezet om zich te verdedigen De meeste Messenieumlrs werden verwond met de messen waarmee de vrouwen de dieren offerden en met de spiesen waarop ze het vlees staken om het te bradenrdquo

In het Arkadische Kynaitha bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Pausanias

beschrijft een merkwaardig offerritueel De mannen van Kynaitha smeren zich in met

glanzend vet om een offerdier aangeduid door Dionysos zelf te halen De reden

hiervoor geeft Pausanias echter niet Belangrijk is ook dat Dionysos zelf zijn offerdier

uitkiest Het offer verloopt dus helemaal naar zijn wens

ldquoτὰ δὲ μάλιστα ἥκοντα ἐς μνήμην Διονύσου ἐστὶν ἐνταῦθα ἱερόν καὶ ἑορτὴν

ὥρᾳ ἄγουσι χειμῶνος ἐν ᾗ λίπα ἀληλιμμένοι ἄνδρες ἐξ ἀγέλης βοῶν ταῦρον

ὃν ἄν σφισιν ἐπὶ νοῦν αὐτὸς ὁ θεὸς ποιήσῃ ἀράμενοι κομίζουσι πρὸς τὸ ἱερόν

θυσία μὲν τοιαύτη σφίσι καθέστηκεmiddotrdquo Pausanias VIII192

542 Deze passage vonden we bij Detienne in Detienne Vernant 1979 p 185

120

ldquoHet meest opvallende hier is een heiligdom voor Dionysos Ze houden in de winter een feest Bij deze gelegenheid nemen de mannen met glanzend vet ingesmeerd een stier uit de kudde runderen De god zelf wijst hen deze aan Ze wijden hem en brengen hem naar het heiligdom Zo zijn ze gewoon te offerenrdquo

Eeacuten van de steden van Lokris is Myonia Deze stad bevindt zich op een berg Hier

staat een altaar voor de Genadige goden543 De offers aan deze goden worden rsquos

nachts gebracht

ldquoνυκτεριναὶ δὲ αἱ θυσίαι θεοῖς τοῖς Μειλιχίοις εἰσὶ καὶ ἀναλῶσαι τὰ κρέα

αὐτόθι πρὶν ἢ ἥλιον ἐπισχεῖν νομίζουσιrdquo Pausanias X388 ldquoMen offert rsquos nachts aan de Genadige goden Ter plekke eet men het vlees op voordat de zon opkomtrdquo

De Messenieumlrs voerden vele jaren oorlog tegen de Lakedaimonieumlrs die Messene

wilden bezetten Toen Korinthe hulptroepen stuurde naar de Lakedaimonieumlrs zag

Aristomenes de Messeense leider zijn kans schoon en voerde rsquos nachts een

verrassingsaanval Hij vermoordde honderden Korinthieumlrs Om dit te gedenken bracht

hij een speciaal dankoffer lsquohet offer voor de 100 gedode vijandenrsquo Het was immers de

gewoonte onder de Messenieumlrs om dit offer te brengen als ze vele vijanden hadden

gedood Bepaalde types van offers krijgen dus een eigen naam

ldquoἔθυσε δὲ καὶ τῷ Διὶ τῷ Ἰθωμάτᾳ τὴν θυσίαν ἣν ἑκατομφόνια ὀνομάζουσιν

αὕτη δὲ καθεστήκει μὲν ἐκ παλαιοτάτου θύειν δὲ αὐτὴν Μεσσηνίων

ἐνομίζετο ὁπόσοι πολεμίους ἄνδρας κατεργάσαιντο ἑκατόνrdquo Pausanias IV193 ldquoHij bracht ook een offer aan Zeus van Ithome Dit offer wordt lsquooffer voor de 100 gedode vijandenrsquo genoemd Dit was een zeer oude gewoonte Alle Messenieumlrs die 100 vijanden hadden gedood waren gewoon dit offer te brengenrdquo

In Athene staat een standbeeld van Frixos Nadat deze door een ram was gered

offerde hij het dier aan de goden Pausanias vertelt dat Frixos de dijbeenderen

afsneed en ze opbrandde lsquozoals het de gewoonte was dat de Grieken dedenrsquo

ldquoτοὺς μηροὺς κατὰ νόμον ἐκτεμὼν τὸν Ἑλλήνων ἐς αὐτοὺς καιομένους ὁρᾷrdquo Pausanias I242 ldquoHij (Frixos) sneed naar gewoonte van de Grieken de dijbeenderen eruit en keek ernaar terwijl ze branddenrdquo

543

Μειλίχιος is een epitheton dat gebruikt wordt voor Zeus maar ook voor andere goden Het betekent lsquode genadigersquo of de lsquoverzoenendersquo

121

Op de Altis in Olympia is ook een speciale plaats gewijd aan Pelops Zoals de

Olympieumlrs immers onder de goden het meest Zeus vereren zo is Pelops de

belangrijkste onder de helden voor hen Dit heiligdom voor Pelops werd volgens de

traditie gebouwd door Herakles een afstammeling van de held Pelops Hij offerde ook

voor het eerst aan Pelops in een kuil Pelops was een held Het is dus normaal dat

aan hem geofferd werd in een kuil een βόθρος544 Vooral in de Romeinse periode was

het populair om te offeren aan helden in een put545 Op dit moment werd het een topos

dat het geofferde bloed de aarde zou indringen om de doden in de onderwereld te

bereiken

Pausanias vertelt dat ook in zijn tijd nog elk jaar aan Pelops geofferd wordt Het

offerdier is een zwarte ram Ook deze keuze van offerdier wijst erop dat het niet gaat

over een offer aan de Olympische goden Zij hebben immers vaker witte offerdieren

Hoewel het ook niet de gewoonte is om van het vlees te eten lezen we toch θύω

Bijna al het vlees wordt aan de goden geschonken Enkel de nek is voorbehouden

voor de lsquohoutmanrsquo de persoon die instaat voor de toevoer van hout We komen dus te

weten wie zorgde voor het hout voor de offers Blijkbaar bestond hier al een speciale

functionaris voor

ldquoτοῦτο ἀπονεῖμαι τῷ Πέλοπι Ἡρακλῆς ὁ Ἀμφιτρύωνος λέγεταιmiddot τέταρτος γὰρ

δὴ ἀπόγονος καὶ οὗτος ἦν Πέλοπος λέγεται δὲ καὶ ὡς ἔθυσεν ἐς τὸν βόθρον

τῷ Πέλοπι θύουσι δὲ αὐτῷ καὶ νῦν ἔτι οἱ κατὰ ἔτος τὰς ἀρχὰς ἔχοντεςmiddot τὸ δὲ

ἱερεῖόν ἐστι κριὸς μέλας ἀπὸ ταύτης οὐ γίνεται τῷ μάντει μοῖρα τῆς θυσίας

τράχηλον δὲ μόνον δίδοσθαι τοῦ κριοῦ καθέστηκε τῷ ὀνομαζομένῳ ξυλεῖ

ἔστι δὲ ὁ ξυλεὺς ἐκ τῶν οἰκετῶν τοῦ Διός ἔργον δὲ αὐτῷ πρόσκειται τὰ ἐς τὰς

θυσίας ξύλα τεταγμένου λήμματος καὶ πόλεσι παρέχειν καὶ ἀνδρὶ ἰδιώτῃmiddot τὰ

δὲ λεύκης μόνης ξύλα καὶ ἄλλου δένδρου ἐστὶν οὐδενόςmiddot ὃς δrsquo ἂν ἢ αὐτῶν

Ἠλείων ἢ ξένων τοῦ θυομένου τῷ Πέλοπι ἱερείου φάγῃ τῶν κρεῶν οὐκ ἔστιν

οἱ ἐσελθεῖν παρὰ τὸν Δία τὸ δὲ αὐτὸ καὶ ἐν τῇ Περγάμῳ τῇ ὑπὲρ ποταμοῦ

Καΐκου πεπόνθασιν οἱ τῷ Τηλέφῳ θύοντεςmiddot ἔστι γὰρ δὴ οὐδὲ τούτοις ἀναβῆναι

πρὸ λουτροῦ παρὰ τὸν Ἀσκληπιόνrdquo Pausanias V132-3 ldquoMen vertelt dat Herakles de zoon van Amfitryon dit heeft toebedeeld aan Pelops Deze was immers een achterachterkleinzoon van Pelops Men vertelt ook dat hij aan Pelops offerde in een kuil Ook nu nog offeren de magistraten van dat jaar aan hem Het offerdier is een zwarte ram Geen enkel deel van dat offer gaat naar de ziener Het is de gewoonte om alleen de nek van de ram te geven aan de zogenoemde lsquoHoutmanrsquo De Houtman is eacuteeacuten van de dienaars van Zeus Zijn job bestaat erin hout voor offers van een vastgestelde waarde te geven aan steden en particulieren Alleen het hout van de witte populier is toegestaan en van geen

544 Parker geeft deze passage als voorbeeld om zijn stelling te illustreren dat soms wordt geofferd aan helden in een put waarna het vlees wordt opgegeten Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 42 We moeten echter wel bedenken dat Pausanias zelf schrijft dat mensen die van het vlees hadden gegeten niet binnen mochten in de tempel Het leek dus toch niet zo aanvaard te zijn 545 Ekroth 2002 p 72

122

andere boom Wie van de Elieumlrs zelf of van de vreemden eet van het vlees van het dier dat geofferd is aan Pelops mag niet binnen in de tempel van Zeus Ditzelfde ondergaan ook de mensen die offeren aan Telefos in Pergamon bij de rivier Kaikos Ook zij mogen niet omhoog gaan naar de tempel van Asklepios voordat ze zich gebaad hebbenrdquo

Dichtbij Oropios staat het heiligdom voor Amfiaros Dit was een mens die in deze

streek later als god werd vereerd546 Hij heeft daar een altaar waarop ook nog vele

andere goden staan afgebeeld Amfiaros had zich blijkbaar ontpopt tot orakelgod

Alleen gebeurde het raadplegen van dit lsquoorakelrsquo op een speciale manier via een

droom Het offer was hier essentieel Zonder de reiniging en het brengen van het offer

zou men immers geen raad krijgen Na het offeren van een ram legde men zich neer

om te wachten op een droom

ldquoδοκῶ δὲ Ἀμφιάραον ὀνειράτων διακρίσει μάλιστα προltσgtκεῖσθαιmiddot δῆλος δέ

ἡνίκα ἐνομίσθη θεός διrsquo ὀνειράτων μαντικὴν καταστησάμενος καὶ πρῶτον

μὲν καθήρασθαι νομίζουσιν ὅστις ἦλθεν Ἀμφιαράῳ χρησόμενοςmiddot ἔστι δὲ

καθάρσιον τῷ θεῷ θύειν θύουσι δὲ καὶ αὐτῷ καὶ πᾶσιν ὅσοις ἐστὶν ἐπὶ τῷ

ltβωμῷgt τὰ ὀνόματαmiddot προεξειργασμένων δὲ τούτων κριὸν θύσαντες καὶ τὸ

δέρμα ὑποστρωσάμενοι καθεύδουσιν ἀναμένοντες δήλωσιν ὀνείρατοςrdquo Pausanias I345 ldquoIk meen dat Amfiaraos zich het meest bezighield met het uitleggen van dromen Het is duidelijk dat wanneer hij als god beschouwd werd hij een orakel instelde via dromen Al wie naar Amfiaraos komt om zijn orakelspraak te raadplegen moet zich eerst zuiveren Het reinigen bestaat uit offeren aan de god Ze offeren aan hem en aan allen die hun naam op het altaar hebben staan Wanneer dit alles is gedaan offeren ze een ram en leggen ze zich op de huid om te slapen Men wacht tot alles duidelijk wordt in een droomrdquo

Lupu wijdde een artikel aan dit offerritueel in het heiligdom van Amfiaros547 Hij

baseerde zich hiervoor op een tekstfragment uit de 4e eeuw vC dat recent werd

ontdekt lsquoI Oropos 287rsquo Dit fragment toont aan dat de regels voor het offeren in de 4e

eeuw vC flexibeler waren dan wat Pausanias schrijft

Op een votiefrelieumlf staat het offeren van een varken en een schaap afgebeeld

Waarschijnlijk beeldt dit relieumlf een offer aan Amfiaros uit Het varken werd wellicht

geofferd om zich te zuiveren Daarna werd het schaap geofferd aan de belangrijkste

god Amfiaros We hebben dus te maken met een dubbel offer Waarschijnlijk werd er

de voorkeur gegeven aan het offeren van een ram maar kon men in de praktijk

kiezen

546 Stratiki 2002 p 78 547 Lupu 2003 p 321-340

123

Het heiligdom voor Amfiaros werd gesticht in de late 5e eeuw Een eeuw later was de

tempel al zeer populair waardoor er meer regels moesten opgesteld worden om de

bezoekers te informeren

Hoewel Lupu tot de conclusie komt dat het offeren aan Amfiaros in de 4e eeuw redelijk

flexibel gebeurde benadrukt hij toch dat dit niet impilceert dat Pausanias verkeerd

was Het is mogelijk dat er mettertijd meer nood was aan regulering en dat in

Pausaniasrsquo tijd de normen al strikter waren

4333 De offerdieren

We bevinden ons in Athena Hier staat het standbeeld van een rund Dit dier wordt

gevoerd lsquoals ging het naar een offerrsquo We kunnen dus veronderstellen dat dit bronzen

rund versierd was zoals dat de gewoonte was bij offerdieren die naar het altaar

werden geleid Zoals we reeds zagen werden ze getooid met στέμματα

ldquoπρὸ τοῦ ναοῦ τοῦδε ἔνθα καὶ τοῦ Τριπτολέμου τὸ ἄγαλμα ἔστι βοῦς χαλκοῦς

οἷα ἐς θυσίαν ἀγόμενοςrdquo Pausanias I144 ldquoVoacuteoacuter de tempel daar waar zich ook een beeld van Triptolemos bevindt staat een bronzen rund dat gevoerd wordt als ging het naar het offerrdquo

In Tithorea wordt twee keer per jaar een festival voor Isis gehouden Enkel de mensen

die door Isis zelf via een droom werden uitgenodigd mogen het heiligdom betreden

Op de laatste dag wordt er geofferd We zien een verschil in de offergaven van rijken

en armen Zo kennen we meteen de waarde van de offerdieren Runderen en herten

zijn blijkbaar meer waard dan ganzen en gevogelte Schapen varkens of geiten

worden niet geofferd Hier geeft Pausanias ons evenwel geen reden voor De

offerdieren worden gemummificeerd Dit heeft waarschijnlijk te maken met de

Egyptische afkomst van Isis

ldquoμετὰ δὲ μεσοῦσαν τὴν ἡμέραν τρέπονται πρὸς θυσίαν θύουσι δὲ καὶ βοῦς

καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας

καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot οἰσὶ δὲ ἐς τὴν θυσίαν οὐ νομίζουσιν οὐδὲ ὑσὶ

χρῆσθαι καὶ αἰξίν hellip καθελίξαι δεῖ σφᾶς τὰ ἱερεῖα λίνου τελαμῶσιν ἢ βύσσουmiddot

τρόπος δὲ τῆς σκευασίας ἐστὶν ὁ Αἰγύπτιοςrdquo Pausanias X3216 ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo

124

In Patrai de Romeinse kolonie staat een heiligdom voor Artemis Lafria548 Zowel haar

bijnaam als haar beeld komen van elders We zagen immers dat vele Griekse steden

en heiligdommen door de Romeinen geplunderd werden Toen Kalydon in Aitolia

vernield werd door Augustus werd het beeld van Lafria overgebracht naar Patrai Elk

jaar wordt hier een festival gehouden ter ere van Artemis

Pausanias vertelt dit verhaal hier omdat deze manier van offeren uitzonderlijk is Hout

wordt op het altaar gestapeld en de dag erna worden offers gebracht Dit zijn

staatsoffers maar ook veel gewone mensen komen dit offer aanschouwen De

offerdieren worden levend in het vuur geworpen Daarna worden ze allemaal samen

opgebrand De dieren die proberen te ontsnappen worden weer in het vuur gegooid

De kern van dit offer is eigen aan het Griekse offeridee de vrijwilligheid van de

offerdieren Men wilde dat de dieren uit eigen beweging naar het altaar gingen De

beste manier om deze bereidwilligheid te testen is natuurlijk door ze levend op het

altaar te leggen

Ook krijgen we weer een opsomming van de mogelijke slachtoffers voor het offer

ldquoἄγουσι δὲ καὶ Λάφρια ἑορτὴν τῇ Ἀρτέμιδι οἱ Πατρεῖς ἀνὰ πᾶν ἔτος ἐν ᾗ

τρόπος ἐπιχώριος θυσίας ἐστὶν αὐτοῖς περὶ μὲν τὸν βωμὸν ἐν κύκλῳ ξύλα

ἱστᾶσιν ἔτι χλωρὰ καὶ ἐς ἑκκαίδεκα ἕκαστον πήχειςmiddot ἐντὸς δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὰ

αὐότατά σφισι τῶν ξύλων κεῖται μηχανῶνται δὲ ὑπὸ τὸν καιρὸν τῆς ἑορτῆς

καὶ ἄνοδον ἐπὶ τὸν βωμὸν λειοτέραν ἐπιφέροντες γῆν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τοὺς

ἀναβασμούς hellip ἐσβάλλουσι γὰρ ζῶντας ἐς τὸν βωμὸν ὄρνιθάς τε τοὺς

ἐδωδίμους καὶ ἱερεῖα ὁμοίως ἅπαντα ἔτι δὲ ὗς ἀγρίους καὶ ἐλάφους τε καὶ

δορκάδας οἱ δὲ καὶ λύκων καὶ ἄρκτων σκύμνους οἱ δὲ καὶ τὰ τέλεια τῶν

θηρίωνmiddot κατατιθέασι δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν καὶ δένδρων καρπὸν τῶν ἡμέρων τὸ δὲ

ἀπὸ τούτου πῦρ ἐνιᾶσιν ἐς τὰ ξύλα ἐνταῦθά που καὶ ἄρκτον καὶ ἄλλο τι

ἐθεασάμην τῶν ζῴων τὰ μὲν ὑπὸ τὴν πρώτην ὁρμὴν τοῦ πυρὸς βιαζόμενα ἐς

τὸ ἐκτός τὰ δὲ καὶ ἐκφεύγοντα ὑπὸ ἰσχύοςmiddot ταῦτα οἱ ἐμβαλόντες ἐπανάγουσιν

αὖθις ἐς τὴν πυράν τρωθῆναι δὲ οὐδένα ὑπὸ ltτῶνgt θηρίων μνημονεύουσινrdquo Pausanias VII1811-13 ldquoDe inwoners van Patrai vieren elk jaar het festival Lafria voor Artemis waarop ze een eigen gebruik hebben voor het offer Rondom het altaar stellen ze in een cirkel hout op dat nog groen is elk 16 el lang Binnen de cirkel liggen op het altaar de droogste stukken hout Juist voor het begin van het feest maken ze een klein opstapje naar het altaar door aarde op de treden van het altaar te brengen hellip De mensen werpen immers op het altaar levende eetbare vogels en alle gelijksoortige offerdieren Er zijn ook wilden zwijnen herten en gazellen Sommigen brengen jonge wolven en beren anderen volwassen wilde dieren Ze plaatsen op het altaar ook vruchten van veredelde bomen Daarna steken ze het hout in brand Dan heb ik een beer of een ander dier gezien sommige zich naar buiten wringend bij de eerste vlammen andere ontvluchtten ook echt door hun kracht Zij die hen erin smeten leidden hen opnieuw naar het vuur Er is geen melding van iemand die gewond werd door de beestenrdquo

548 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 117 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou (ed) Kernos 2006 p 114 ev

125

Pirenne-Delforge heeft in een artikel aan de hand van dit offer aangetoond dat we

steeds voorzichtig moeten omspringen met de authenticiteit van offergebruiken549

Pausanias schrijft dat dit ritueel lsquoἐπιχώριοςrsquo is Bedoelt hij daarmee dat het een lokaal

gebruik is of speciaal Aangezien Patrai een relatief recente Romeinse kolonie is

kunnen we ons afvragen of dit een oud offergebruik is Volgens Pirenne-Delforge zijn

er drie mogelijke antwoorden Het is een oud ritueel uit Kalydon dat samen met het

beeld getransporteerd werd Het kan ook een oud ritueel voor Artemis Lafria zijn uit

Patrai dat Augustus opnieuw instelde Een laatste hypothese stelt dat een dergelijk

ritueel al in het oude Patrai aanwezig was voor Artemis Triklaria Later zou dit

offergebruik dan getransplanteerd zijn naar de cultus voor Artemis Lafria Deze laatste

hypothese lijkt de meest aannemelijke550 Waarschijnlijk hield dit speciale offerritueel

ook verband met de Romeinse voorkeur voor spectakel Misschien was dit ritueel zelfs

verbonden aan de keizerscultus

Elk jaar in de zomer wordt in Hermione een festival gehouden voor Demeter

Chtonia551 In een processie worden ongetemde runderen naar de tempel gevoerd

Wanneer ze binnen zijn aangekomen worden de deuren gesloten en takelen vier

oude vrouwen de dieren toe Vier koeien ondergaan dit lot Bovendien is er een

andere speciale gewoonte alle koeien moeten naar dezelfde kant omvallen

Pausanias vertelt deze gewoontes zonder hiervoor redenen aan te geven Dit is

omwille van verschillende redenen een speciaal offer Het is immers niet normaal dat

oude vrouwen een functie hebben bij het offeren552 Meestal mogen zij alleen

toekijken Alleen mannen is het toegelaten het offermes te hanteren Daarom

gebruiken de vrouwen hier ook geen messen maar sikkels Wanneer vrouwen toch

deelnemen zijn dat meestal jonge meisjes Bovendien gaat het over ongetemde

runderen βοῦν ὑβρίζουσαν ἔτι ὑπὸ ἀγριότητος Normaal waren de offerdieren altijd

gedomesticeerd Ook het feit dat het doden van het rund in een afgesloten ruimte

gebeurt is bijzonder Meestal is het offer immers openbaar en kan iedereen zien hoe

het dier gekeeld wordt

ldquoτέσσαρες δὲ ἔνδον ὑπολειπόμεναι γρᾶες αὗται τὴν βοῦν εἰσιν αἱ

κατεργαζόμεναιmiddot δρεπάνῳ γὰρ ἥτις ἂν τύχῃ τὴν φάρυγγα ὑπέτεμε τῆς βοός

549 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111-129 550 Voor argumenten zie Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 118-122 551 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 128 552 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 189-190 en p 205-207

126

μετὰ δὲ αἱ θύραι τε ἠνοίχθησαν καὶ προσελαύνουσιν οἷς ἐπιτέτακται βοῦν [δὲ]

δευτέραν καὶ τρίτην ἐπὶ ταύτῃ καὶ ἄλλην τετάρτην κατεργάζονταί τε δὴ

πάσας κατὰ ταὐτὰ αἱ γρᾶες καὶ τόδε ἄλλο πρόσκειται τῇ θυσίᾳ θαῦμαmiddot ἐφrsquo

ἥντινα γὰρ ἂν πέσῃ τῶν πλευρῶν ἡ πρώτη βοῦς ἀνάγκη πεσεῖν καὶ πάσας

θυσία μὲν δρᾶται τοῖς Ἑρμιονεῦσι τὸν εἰρημένον τρόπονmiddotrdquo Pausanias II357-8 ldquoVier oude vrouwen die binnen zijn achtergebleven takelen het rund toe Al wie de kans krijgt snijdt immers de keel van het rund door met een sikkel Daarna worden de deuren geopend en zij die daarvoor zijn aangesteld drijven een tweede koe verder en daarna een derde en nog een vierde De oude vrouwen takelen ze allemaal op dezelfde wijze toe Er is een ander merkwaardig feit aan het offer Naar welke kant namelijk de eerst koe valt naar die kant moeten ze allemaal vallen Het offer wordt door de Hermionieumlrs op de vertelde wijze voltrokkenrdquo

In Sparta bevindt zich een plaats die men lsquoPlatanistasrsquo noemt Op dit terrein dat door

water omgeven is houden de jongeren hun vechtwedstrijden Deze jongeren hebben

de gewoonte voor elke wedstijd met puppyrsquos te offeren in het Foibaion een heiligdom

dat buiten de stad ligt Pausanias vertelt ons dat dit offer uitzonderlijk is Hij kent

immers slechts eacuteeacuten andere plaats waar puppyrsquos geofferd worden Dit offerdier wordt

niet willekeurig gekozen Voor Ares die hier Enyalios genoemd wordt wordt een

lsquoweerbaarrsquo dier geofferd De god en het dier moeten dus een eigenschap gemeen

hebben We krijgen ook weer te maken met een nachtelijke ceremonie

ldquoκαὶ τάδε ἄλλα τοῖς ἐφήβοις δρώμενά ἐστιmiddot θύουσι πρὸ τῆς μάχης ἐν τῷ

Φοιβαίῳmiddot τὸ δὲ Φοιβαῖόν ἐστιν ἐκτὸς τῆς πόλεως Θεράπνης οὐ πολὺ

ἀφεστηκός ἐνταῦθα ἑκατέρα μοῖρα τῶν ἐφήβων σκύλακα κυνὸς τῷ

Ἐνυαλίῳ θύουσι θεῶν τῷ ἀλκιμωτάτῳ κρίνοντες ἱερεῖον κατὰ γνώμην εἶναι

τὸ ἀλκιμώτατον ζῷον τῶν ἡμέρων κυνὸς δὲ σκύλακας οὐδένας ἄλλους οἶδα

Ἑλλήνων νομίζοντας θύειν ὅτι μὴ Κολοφωνίουςmiddot θύουσι γὰρ καὶ Κολοφώνιοι

μέλαιναν τῇ Ἐνοδίῳ σκύλακα νυκτεριναὶ δὲ ἥ τε Κολοφωνίων θυσία καὶ τῶν

ἐν Λακεδαίμονι ἐφήβων καθεστήκασιν ἐπὶ δὲ τῇ θυσίᾳ κάπρους ἠθάδας οἱ

ἔφηβοι συμβάλλουσι μαχουμένουςmiddot ὁποτέρων δrsquo ἂν ὁ κάπρος τύχῃ νικῶν

[ἐστιν] ἐν τῷ Πλατανιστᾷ κρατῆσαι τούτους ὡς τὰ πλείω συμβαίνει τοσάδε

μὲν δρῶσιν ἐν τῷ Φοιβαίῳmiddotrdquo Pausanias III149-10 ldquoOok deze andere dingen worden gedaan door de jongens Ze offeren voor de wedstrijd in het Foibaion Het Foibaion ligt buiten de stad niet ver van Therapne Daar offert elk groepje jongens een puppy aan Enyalios omdat ze menen dat het meest weerbare van de huisdieren past voor de meest weerbare der goden Ik ken geen andere Grieken die gewoon zijn puppyrsquos te offeren buiten de Kolofonieumlrs Zij offeren immers een zwart teefje aan Enodios Het offer van de Kolofonieumlrs en dat van de jongeren in Sparta vindt rsquos nachts plaats Bij het offer brengen de jongens getemde zwijnen samen om te vechten Wiens zwijn toevallig wint wint gewoonlijk in de Platanistas Zulke dingen doen ze in Foibaionrdquo

127

De volgende passage is interessant om een zicht te krijgen op het geslacht van de

offerdieren553 Pausanias vertelt dat de Charadros een rivier in Achaiumla speciale

krachten heeft De dieren die uit deze rivier drinken in de lente zullen mannelijke

jongen baren De herders laten daarom de koeien bij deze rivier achter Voor de offers

zijn immers stieren het meest geschikt De andere diersoorten worden van de

Charadros weggehouden omdat men van hun soort liever wijfjes offert

ldquoταύτας δὲ αὐτοῦ καταλείπουσιν ἐπὶ τῷ ποταμῷ διότι καὶ πρὸς θυσίας οἱ

ταῦροί σφισι καὶ ἐς τὰ ἔργα ἐπιτηδειότεροι θηλειῶν βοῶν εἰσιν ἐπὶ δὲ τοῖς

ἄλλοις κτήνεσι τὸ θῆλυ ἐπὶ πλέον τετίμηταιrdquo Pausanias VII2211 ldquoDeze (de koeien) liet men daar achter bij de rivier omdat stieren voor hen bij de offers en in het werk geschikter zijn dan koeien Als het over ander vee gaat wordt het wijfje meer gewaardeerdrdquo

4334 Plantaardige offers

Pausanias heeft alle altaren voor de goden in Olympia beschreven Daarna beschrijft

hij de wijze van offeren Die rust op een lange traditie Naast informatie over

verschillende functionarissen bij het offer komen we ook iets meer te weten over het

verloop van een plantaardig offer Pausanias vertelt dat dit lsquoἀρχαῖόν τινα τρόπονrsquo

gebeurt Waaruit bestond die oude gewoonte dan Wierook honing en olijftakjes

worden op het altaar gelegd Bij dit plantaardige offer lijkt het plengen lsquoσπένδεινrsquo een

grote rol te spelen Niet aan alle goden mag met wijn geofferd worden

In deze passage komen enkele specifieke offertermen voor Λιβανωτός is wierook die

gebruikt wordt om te offeren554 Θυμιάω is het verbranden van de offergaven555 Een

priester noemt men θεηκόλος Dit is de enige plaats in de Perieumlgesis waar deze term

voorkomt Ook σπονδόφορος of de persoon die de offers draagt komt alleen hier

voor De term voor plengen tenslotte σπένδω komen we vaak tegen556

ldquo ἑκάστου δὲ ἅπαξ τοῦ μηνὸς θύουσιν ἐπὶ πάντων Ἠλεῖοι τῶν κατειλεγμένων

βωμῶν θύουσι δὲ ἀρχαῖόν τινα τρόπονmiddot λιβανωτὸν γὰρ ὁμοῦ πυροῖς

μεμαγμένοις μέλιτι θυμιῶσιν ἐπὶ τῶν βωμῶν τιθέασι δὲ καὶ κλῶνας ἐλαίας

ἐπrsquo αὐτῶν καὶ οἴνῳ χρῶνται σπονδῇ μόναις δὲ ταῖς Νύμφαις οὐ νομίζουσιν

553 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 554 We vinden deze term slechts op eacuteeacuten andere plaats terug in de Perieumlgesis in VII223 555 Pausanias gebruikt deze term nog twee keer in VII2112 en VII223 556 Σπένδειν V1510 σπένδεσθαι VIII494 σπένδουσι V1511 σπένδουσιν V1512 σπονσαῖς IV148 V1511 σπονδάς II125 σπονδῇ II114 V1510

128

οἶνον οὐδὲ ταῖς Δεσποίναις σπένδειν οὐδὲ ἐπὶ τῷ βωμῷ τῷ κοινῷ πάντων

θεῶν μέλει δὲ τὰ ἐς θυσίας θεηκόλῳ τε ὃς ἐπὶ μηνὶ ἑκάστῳ τὴν τιμὴν ἔχει

καὶ μάντεσι καὶ σπονδοφόροις ἔτι δὲ ἐξηγητῇ τε καὶ αὐλητῇ καὶ τῷ ξυλεῖmiddot

ὁπόσα δὲ ἐπὶ ταῖς σπονδαῖς λέγειν σφίσιν ἐν τῷ πρυτανείῳ καθέστηκεν ἢ καὶ

ὕμνους ὁποίους ᾄδουσιν οὔ με ἦν εἰκὸς ἐπεισαγαγέσθαι καὶ ταῦτα ἐς τὸν

λόγον θεοῖς δὲ οὐ τοῖς Ἑλληνικοῖς μόνον ἀλλὰ καὶ τῷ ἐν Λιβύῃ σπένδουσι καὶ

Ἥρᾳ τε Ἀμμωνίᾳ καὶ Παράμμωνιmiddot Ἑρμοῦ δὲ ἐπίκλησίς ἐστιν ὁ Παράμμων hellip middot

Ἠλεῖοι δὲ καὶ ἥρωσι καὶ γυναιξὶ σπένδουσιν ἡρώων ὅσοι τε ἐν τῇ χώρᾳ τῇ

Ἠλείᾳ καὶ ὅσοι παρὰ Αἰτωλοῖς τιμὰς ἔχουσινrdquo Pausanias V1510-12 ldquoElke maand offeren de Eleieumlrs op alle altaren die ik beschreven heb Ze offeren op een oude wijze Ze branden immers op het altaar wierook samen met vuur gemengd met honing Ze plaatsen er ook takjes van de olijfboom en gebruiken wijn om te plengen Alleen voor de Nymfen en de Meesteressen is het niet de gewoonte om met wijn te plengen en ook niet op het altaar dat gemeenschappelijk is voor alle goden Een priester zorgt voor het offer Hij houdt deze eer gedurende eacuteeacuten maand Ook zieners en plengdragers zorgen voor de ceremonie alsook een gids een fluitspeler en een man die voor het hout zorgt Het past me niet wat ze gewoonlijk zeggen bij het plengen in het raadhuis of welke hymnen ze zingen ook te introduceren in mijn verhaal Ze plengen niet alleen voor de Griekse goden maar ook voor de godheid in Libieuml en voor Hera Ammonia en voor Parammon Parammon is de bijnaam voor Hermes hellip De Elieumlrs plengen ook voor de helden en de vrouwen van de helden die in Elis of bij de Aitolieumlrs geeumlerd wordenrdquo

In Eleusis staan tempels voor Triptolemos Artemis en Poseidon Triptolemos zou ndash

door toedoen van Demeter ndash de landbouw hebben geiumlntroduceerd in Griekenland

Pausanias vertelt dat de vlakte Rarion als eerste werd bezaaid Plantaardige offers

houden dus vaak verband met de natuur Om de goden te danken voor het schenken

van de landbouw worden nog steeds offers gebracht met landbouwproducten

ldquoτὸ δὲ πεδίον τὸ Ῥάριον σπαρῆναι πρῶτον λέγουσι καὶ πρῶτον αὐξῆσαι

καρπούς καὶ διὰ τοῦτο οὐλαῖς ἐξ αὐτοῦ χρῆσθαί σφισι καὶ ποιεῖσθαι

πέμματα ἐς τὰς θυσίας καθέστηκενrdquo Pausanias I386 ldquoMen zegt dat de vlakte Rarion als eerste bezaaid werd en als eerste gewassen produceerde Daarom is het voor hen de gewoonte te offeren met gerst van daar en koekjes die ermee zijn gemaaktrdquo

In Megara bevindt zich het graf van Tereus Hij verkrachtte zijn schoonzus Filomena

waarop haar zus Procne hun zoon Itys vermoordde en aan Tereus te eten gaf Toen

Tereus dit te weten kwam pleegde hij zelfmoord Hij werd begraven in Megara en elk

jaar wordt aan hem geofferd op een zeer uitzonderlijke manier zonder bloed en zelfs

zonder landbouwproducten met kiezelsteentjes Detienne toonde aan dat

graankorrels bij offers soms symbolisch vervangen worden door steentjes557 Dit kan

ook hier het geval zijn

557 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19

129

ldquoκαὶ ὁ μὲν ἐτελεύτησεν ἐν τοῖς Μεγάροις αὐτοχειρίᾳ καί οἱ τάφον αὐτίκα

ἔχωσαν καὶ θύουσιν ἀνὰ πᾶν ἔτος ψηφῖσιν ἐν τῇ θυσίᾳ ἀντὶ οὐλῶν χρώμενοιrdquo Pausanias I419 ldquoHij (Tereus) pleegde zelfmoord in Megara Deze mensen wierpen voor hem een graf op en offeren elk jaar Ze gebruiken kiezelsteentjes voor het offer in plaats van gerstrdquo

Het volgende uittreksel bespraken we reeds bij de offergewoontes van Pausanias zelf

We herhalen ze hier toch even omdat de inhoud van een plantaardig offer bescheven

wordt

Pausanias heeft het hier over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat

Lykaon een tijdgenoot was van Kekrops maar dat ze inzake religie niet even wijs

waren Kekrops stelde plantaardige offers in Het offeren van koekjes was dus een

bewuste keuze van Kekrops Hij weigerde levende wezens te slachten ter ere van de

goden

ldquoὁ μὲν γὰρ Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων

μὲν ἠξίωσεν οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ

πελάνους καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII23 ldquoHij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

4335 Mensenoffers

Wanneer we de vorige passage verder lezen stuiten we op het volgende Lykaon

offert een baby aan Zeus Meteen na dit offer verandert hij in een wolf Het is duidelijk

dat Pausanias huiverachtig staat tegenover mensenoffers Dit - zeer onwaarschijnlijke

- verhaal lijkt hij immers te geloven terwijl hij zovele andere legendes in twijfel trekt558

Het lijkt voor hem onmogelijk dat de goden van de mensen verwachten dat ze hun

eigen kinderen offeren559

ldquoΛυκάων δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν τοῦ Λυκαίου Διὸς βρέφος ἤνεγκεν ἀνθρώπου καὶ

ἔθυσε τὸ βρέφος καὶ ἔσπεισεν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὸ αἷμα καὶ αὐτὸν αὐτίκα ἐπὶ τῇ

θυσίᾳ γενέσθαι λύκον φασὶν ἀντὶ ἀνθρώπουrdquo Pausanias VIII23

558

Pausanias lijkt zich wel te distantieumlren door het gebruik van φασίν Toch zijn er verschillende passages in de Perieumlgesis waarin hij uitdrukkelijk zegt dat hij een verhaal niet gelooft Hier doet hij dat niet 559

Er bestaat ook een mythe die vertelt dat Lykaon om Zeusrsquo alwetendheid te testen een mens in stukken zou hebben gehakt en aan Zeus hebben voorgeschoteld Om Lykaon te straffen doodde Zeus hem en zijn zoon Daarnaast wordt Lykaon ook steeds genoemd in verband met de weerwolfmythe DNP 7 p554-555

130

ldquoLykaon echter bracht op het altaar van Zeus Lykaios een menselijke baby Hij offerde het kindje en goot het bloed uit over het altaar Men zegt dat hij meteen na het offer van mens veranderde in een wolfrdquo

In Patrai bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Kalydon Het beeld is immers

afkomstig van Kalydon560 Koresos een priester voor Dionysos was verliefd op

Kalliroeuml Zij beantwoordde zijn liefde echter niet Daarom richtte Koresos zich tot

Dionysos Deze god bracht daarop alle inwoners buiten zinnen Om een einde te

stellen aan deze waanzin moest Koresos in opdracht van het orakel van Dodona

Kalliroeuml offeren of iemand anders die zich vrijwillig aanbood Het meisje wordt naar

het altaar geleid ἱερείου τρόπον Wat houdt dit in Waarschijnlijk werd ze op dezelfde

manier gedecoreerd als de offerdieren misschien ook vastgebonden Toen Koresos

op het punt stond om het meisje te offeren bedacht hij zich en pleegde zelfmoord

Toen Kalliroeuml zag wat de jongen voor haar had gedaan schaamde ze zich diep en

ook zij sloeg de hand aan zichzelf

ldquoτότε δὲ τὰ χρησθέντα ἐκ Δωδώνης Διονύσου μὲν ἔλεγεν εἶναι τὸ μήνιμα

ἔσεσθαι δὲ οὐ πρότερον λύσιν πρὶν ἢ θύσῃ τῷ Διονύσῳ Κόρεσος ἢ αὐτὴν

Καλλιρόην ἢ τὸν ἀποθανεῖν ἀντrsquo ἐκείνης τολμήσαντα hellip προεξεργασθέντων

δὲ ὁπόσα ἐς τὴν θυσίαν ἄλλα ἐκ Δωδώνης μεμαντευμένα ἦν ἡ μὲν ἱερείου

τρόπον ἦκτο ἐπὶ τὸν βωμόν rdquo Pausanias VII213-4 ldquoToen verklaarde het orakel van Dodona dat het de wrok van Dionysos was Deze zou niet ophouden voordat Koresos ofwel zijn eigen Kalliroeuml aan Dionysos zou geofferd hebben ofwel iemand die in haar plaats wou sterven hellip Toen alle andere dingen voor het offer in orde waren gebracht zoals het orakel in Dodona voorgeschreven had werd het meisje naar het altaar gevoerd op de wijze van een offerdierrdquo

We zullen even de voorgeschiedenis van het volgende fragment schetsen Komaitho

was een priesteres van Artemis in Patrai Deze priesteressen bleven als maagd in de

tempel tot aan hun huwelijk Melanippos vroeg haar ten huwelijk maar hun vaders

stemden niet in Daarom verenigden Komaitho en Menalippos zich in het geheim in de

tempel tot grote woede en ergernis van Artemis In een tempel mocht immers nooit de

liefde bedreven worden Om de godin te bedaren moesten grote offers worden

gebracht De grootste offers zijn mensenoffers Vaak zijn het de mooiste jongeren die

geofferd moeten worden

Pausanias hecht echter vooral belang aan het verhaal dat hierop volgt waarin hij

vertelt hoe een einde komt aan de mensenoffers Het lijkt voor hem immers het

560 Ook dit was waarschijnlijk het gevolg van de Romeinse cultus- en kunstverplaatsingen

131

belangrijkste te zijn om aan te tonen dat mensenoffers zich in een ver verleden

situeren en dat hieraan al lang geleden een eind kwam

ldquoὅπου καὶ τότε ἐν τῷ τῆς Ἀρτέμιδος ἱερῷ Κομαιθὼ καὶ Μελάνιππος [καὶ]

ἐξέπλησαν τοῦ ἔρωτος τὴν ὁρμήν καὶ οἱ μὲν ἔμελλον τῷ ἱερῷ καὶ ἐς τὸ ἔπειτα

ἴσα καὶ θαλάμῳ χρήσεσθαιmiddot τοὺς δὲ ἀνθρώπους αὐτίκα ἐξ Ἀρτέμιδος μήνιμα

ἔφθειρε τῆς τε γῆς καρπὸν οὐδένα ἀποδιδούσης καὶ νόσοι σφίσιν οὐ κατὰ τὰ

εἰωθότα καὶ ἀπrsquo αὐτῶν θάνατοι πλείονες ἢ τὰ πρότερα ἐγίνοντο

καταφυγόντων δὲ αὐτῶν ἐπὶ χρηστήριον τὸ ἐν Δελφοῖς ἤλεγχεν ἡ Πυθία

Μελάνιππον καὶ Κομαιθώmiddot καὶ ἐκείνους τε αὐτοὺς μάντευμα ἀφίκετο θῦσαι

τῇ Ἀρτέμιδι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος παρθένον καὶ παῖδα οἳ τὸ εἶδος εἶεν κάλλιστοι

τῇ θεῷ θύειν hellip παύσασθαι δὲ οὕτω λέγονται θύοντες τῇ Ἀρτέμιδι

ἀνθρώπουςldquo Pausanias VII193-5 ldquoDaar in het heiligdom van Artemis vervulden toen Komaitho en Melanippos de passie van hun liefde Ze waren ook van plan het heiligdom in het vervolg als bruidskamer te gebruiken Dadelijk verwoestte de toorn van Artemis de mensen De aarde wierp immers geen vruchten meer en abnormale ziektes braken uit met meer sterfgevallen tot gevolg dan het vorige leed Toen men zijn toevlucht nam tot het orakel in Delfi beschuldigde de Pythia Melanippos en Komaitho Het orakel beval dat zij zelf moesten geofferd worden aan Artemis en dat elk jaar het mooiste meisje en de knapste jongen geofferd moesten worden aan de godin hellip Men zegt dat de mensenoffers aan Artemis op de volgende wijze ophieldenrdquo

In de ruiumlnes van Potniai bevindt zich een tempel voor Dionysos de Geitentreffer

In het verleden was de god eens zo woedend dat hij een mensenoffer eiste Na een

aantal jaren vond Dionysos echter zelf dat de mensen genoeg hadden geboet en

verving hij het offer van een jongetje door dat van een geit Ook hier ligt de nadruk op

de stopzetting van de mensenoffers Weer was het slachtoffer een jongen lsquoin de bloei

van zijn levenrsquo Het zijn dus steeds de sterksten of meest waardevolle die als offer

worden gevraagd

ldquoἐνταῦθα καὶ Διονύσου ναός ἐστιν Αἰγοβόλου θύοντες γὰρ τῷ θεῷ

προήχθησάν ποτε ὑπὸ μέθης ἐς ὕβριν ὥστε καὶ τοῦ Διονύσου τὸν ἱερέα

ἀποκτείνουσινmiddot ἀποκτείναντας δὲ αὐτίκα ἐπέλαβε νόσος λοιμώδης καί σφισιν

ἀφίκετο ἴαμα ἐκ Δελφῶν τῷ Διονύσῳ θύειν παῖδα ὡραῖονmiddot ἔτεσι δὲ οὐ

πολλοῖς ὕστερον τὸν θεόν φασιν αἶγα ἱερεῖον ὑπαλλάξαι σφίσιν ἀντὶ τοῦ

παιδόςrdquo Pausanias IX82 ldquoHier is een tempel voor Dionysos de Geitentreffer Toen de inwoners immers aan het offeren waren aan de god werden ze een keer door de wijn zo onstuimig dat ze de priester van Dionysos doodden Nadat ze hem gedood hadden brak er meteen pest uit Om te genezen moesten ze volgens het orakel van Delfi een jonge knaap offeren Men zegt dat enkele jaren later de god voor hen het offerdier veranderde in een geit in plaats van een jongenrdquo

De Messenieumlrs helemaal in het nauw gedreven door de Lakedaimonieumlrs trokken zich

terug op de berg Ithome Ze stuurden een bode naar Delfi om het orakel te raadplegen

132

over de te volgen tactiek De Messeense leider Eufraes maakte het antwoord van het

orakel bekend aan het volk er moest een mensenoffer gebracht worden Het kwam

vaak voor dat een orakel een mensenoffer - vaak iemand uit een vooraanstaande

familie - eiste Natuurlijk zorgde dit steeds zoals ook hier voor heel wat problemen

Dit is de enige keer in de Perieumlgesis dat we de term θυηπολέω aantreffen Dit

betekent lsquoofferenrsquo

ldquoτοὺς δὲ Μεσσηνίους συναθροίσας ὁ Εὐφαὴς ἐπεδείκνυ τὸν χρησμόνmiddot κόρην

ἄχραντον νερτέροισι δαίμοσι κλήρῳ λαχοῦσαν Αἰπυτιδῶν ἀφrsquo

αἵματος θυηπολεῖτε νυκτέροισιν ἐν σφαγαῖς ἢν δὲ σφαλῆτε καὶ παρrsquo ἀλλοίου

τότε θύειν διδόντος ἐς σφαγὴν ἑκουσίωςrdquo Pausanias IV94 ldquoEufraes bracht de Messenieumlrs samen in vergadering en toonde de orakelspreuk Je moet een vlekkeloos meisje offeren aan de goden van de onderwereld Ze moet door het lot gekozen worden uit het bloed van de zonen van Aipytos en rsquos nachts geofferd worden Als dit niet lukt offer dan een meisje van een andere vader als hij haar vrijwillig geeft als offerrdquo

434 Andere offertermen

Pausanias gebruikt natuurlijk niet alleen θύω en ἐναγίζω om offeren aan te duiden

We vinden ook heel wat voorbeelden waarin hij het heeft over καθαγίζω561 Dit

werkwoord is typisch voor brandoffers Het verschil met ἐναγίζω zit hem in de

bestemmeling ἐναγίζω wordt enkel gebruikt voor sterfelijke helden562

Καθαγίζω kwam al enkele keren voor in de gekozen fragmenten We geven nu nog

enkele andere voorbeelden uit de Perieumlgesis

Dichtbij Sikyon staat een houten beeld van Koronis een godin aan wie wordt geofferd

in het heiligdom van Athena

ldquoὁπόσα δὲ τῶν θυομένων καθαγίζουσιν οὐδὲ ἀποχρᾷ σφισιν ἐκτέμνειν τοὺς

μηρούςmiddot χαμαὶ δὲ καίουσι πλὴν τοὺς ὄρνιθας τούτους δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦrdquo Pausanias II117 ldquoDat deel van het offer dat ze opbranden - en het volstaat voor hen niet de dijbeenderen er af te snijden - branden ze op de grond Dit doen ze niet met de vogels Deze branden ze op het altaarrdquo

561 Καθαγίζειν IX38 καθαγίζουσι II105 X3217 καθαγίζουσιν II117 IV319 V1310 IX38 καθαγίζουσαι VI203 καθαγίσασι X3216 562 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122

133

Alle dieren worden samen in de vlammen geworpen runderen geiten en zelfs vogels

Ook in het volgende fragment worden in Messene brandoffers en vogels met elkaar

verbonden

ldquoπεποίηται δὲ καὶ Εἰλειθυίας Μεσσηνίοις ναὸς καὶ ἄγαλμα λίθου πλησίον δὲ

Κουρήτων μέγαρον ἔνθα ζῷα τὰ πάντα ὁμοίως καθαγίζουσινmiddot ἀρξάμενοι

γὰρ ἀπὸ βοῶν τε καὶ αἰγῶν καταβαίνουσιν ἐς τοὺς ὄρνιθας ἀφιέντες ἐς τὴν

φλόγαrdquo Pausanias IV319 ldquoDe Messenieumlrs bouwden een tempel voor Eileithuia en een stenen beeld dicht bij de zaal van de Koureten Daar doen ze brandoffers van alle soorten dieren samen Ze beginnen immers met runderen en geiten maar gooien uiteindelijk ook vogels in de vlammenrdquo

Op de berg Kronios offeren de vrouwen aan Kronos

ldquoκαθαγίζουσltαgtι δὲ καὶ θυμιάματα παντοῖα αὐτῷ ἐπισπένδειν οὐ νομίζουσιν

οἶνονrdquo Pausanias VI203 ldquoZe branden allerlei geurige kruiden voor de god Het is echter niet de gewoonte om met wijn te plengenrdquo

Ook in de andere voorbeelden die we in de Perieumlgesis aantreffen gaat het bij

καθαγίζω steeds om het verbranden van offergaven

We maakten al eerder een opsomming van de passages in de Perieumlgesis waarin

σπένδω voorkomt Pausanias gebruikt echter nog andere woorden om plengen aan te

duiden in I434 ΙΙ331 en III1816 lezen we χοὰς In IX175 vinden we χευή Deze

twee termen worden gebruikt om plengoffers aan te duiden

We treffen ook eacuteeacutenmaal ἐπιφέρω aan in de betekenis van lsquoplengenrsquo Bij Amyklai

beschrijft Pausanias drievoeten en relieumlfs Op eacuteeacuten ervan staat de volgende scegravene

afgebeeld

ldquoτελευταῖα Ἄδμητός τε ζευγνύων ἐστὶν ὑπὸ τὸ ἅρμα κάπρον καὶ λέοντα καὶ οἱ

Τρῶες ἐπιφέροντες χοὰς Ἕκτοριrdquo Pausanias III1816 ldquoTen slotte is er Admetos die een ever en een leeuw voor zijn wagen spant en de Grieken die plengoffers brengen aan Hektorrdquo

134

435 ἀνατίθημι

De volgende passage toont goed het verschil aan tussen gewone offers en wij- of

votiefoffers Gewone offergaven - θυσίαι - zijn vergankelijke dingen die opgebrand

worden Wanneer men echter een wijoffer - ἀνάθημα - brengt zoals de meisjes uit

Troiumlzen hier schenkt men iets materieels en ndash tot op zekere hoogte ndash onvergankelijk

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddot Τροιζηνίοις δὲ ἱερεὺς μέν ἐστιν Ἱππολύτου τὸν

χρόνον τοῦ βίου πάντα ἱερώμενος καὶ θυσίαι καθεστήκασιν ἐπέτειοι δρῶσι δὲ

καὶ ἄλλο τοιόνδεmiddot ἑκάστη παρθένος πλόκαμον ἀποκείρεταί οἱ πρὸ γάμου

κειραμένη δὲ ἀνέθηκεν ἐς τὸν ναὸν φέρουσαrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytos De inwoners van Troiumlzen hebben een priester voor Hippolytos die deze functie zijn hele leven bekleedt Er zijn jaarlijkse offers ingesteld Ze doen ook het volgende Elk meisje snijdt voor haar huwelijk een lok haar af Na deze te hebben afgeknipt wijdt ze die in de tempelrdquo

Beschrijvingen van votiefoffers zijn talrijk aanwezig bij Pausanias Dit ligt voor de

hand Ook in de 2e eeuw waren vele van deze offers nog bewaard Het was dus voor

Pausanias makkelijker om dit soort offers te aanschouwen

We vinden in de Perieumlgesis maar liefst 1863 keer een woord verwant aan ἀνατίθημι

We geven uit elke boek een voorbeeld en proberen daarmee een idee te geven van

de verscheidenheid van de wijgeschenken

In Athene somt Pausanias verschillende gebouwen op Eeacuten daarvan is een

wijgeschenk voor de overwinning waarop de Atheners volgens Pausanias het meest

trots zijn de Perzische oorlogen

ldquoἔτι δὲ ἀπωτέρω ναὸς Εὐκλείας ἀνάθημα καὶ τοῦτο ἀπὸ Μήδων οἳ τῆς χώρας

Μαραθῶνι ἔσχονrdquo Pausanias I145 ldquoNog verder bevindt zich de tempel van Eukleia (Roem) ook dit is een wijgeschenk met betrekking tot de Perzen die aan land kwamen in Marathonrdquo

Het bekendste gebouw in Argos is het heiligdom van Apollo Lykios Hierin stonden

vroeger beelden die wijgeschenken waren geweest

ldquoτὸ μὲν οὖν ἄγαλμα τὸ ἐφrsquo ἡμῶν Ἀ τ τ ά λ ο υ ποίημα ἦν Ἀθηναίου τὸ δὲ ἐξ

ἀρχῆς Δαναοῦ καὶ ὁ ναὸς καὶ τὸ ξόανον ἀνάθημα ἦνmiddotrdquo Pausanias II193

ldquoHet beeld uit onze tijd was dus een creatie van de Athener Attalos maar de tempel van vroeger en het houten beeld waren wijgeschenken van Danaosrdquo

135

In Sparta bevindt zich een plaats waar de jongeren looptrainingen houden de

lsquorenbaanrsquo Op deze plaats bevinden zich ook twee sportscholen waarvan er eacuteeacuten een

wijgeschenk was

ldquoπεποίηται δὲ καὶ γυμνάσια ἐν τῷ Δρόμῳ τὸ ἕτερον Εὐρυκλέους ἀνάθημα

ἀνδρὸς Σπαρτιάτουmiddotrdquo Pausanias III146 ldquoEr werden sportscholen gebouwd in de renbaan Het ene was een wijgeschenk van de Spartaan Eurykleosrdquo

De Messenieumlrs voerden een veldslag tegen de Lakedaimonieumlrs Geen van de twee

partijen haalde de overwinning maar de Messenieumlr Aristomenes had boven iedereen

uitgeblonken Daarop werd hij tot generaal gekozen Om de Lakedaimonieumlrs schrik in

te boezemen drong hij rsquos nachts Sparta binnen en wijdde daar een schild in de tempel

van Athena

ldquoἅτε δὲ οὕτως ἔχων ἀφικόμενος νύκτωρ ἐς τὴν Λακεδαίμονα ἀνατίθησιν

ἀσπίδα πρὸς τὸν τῆς Χαλκιοίκου ναόνmiddotrdquo Pausanias IV155 ldquoOmdat de situatie zo was ging hij rsquos nachts naar Sparta en hing een schild aan de tempel van Athena van het Bronzen Huisrdquo

Pausanias zegt dat Mummius als eerste Romein offerde in een Grieks heiligdom Hij

schonk een beeld als votiefgeschenk

ldquoΜόμμιος δὲ ἀπὸ λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν

χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 ldquoMummius offerde van de oorlogsbuit van Achaia een bronzen Zeus in Olympiardquo

Ook in Damiskos treffen we een beeld als wijgeschenk

ldquoΔαμίσκου δὲ ἐγγύτατα ἕστηκεν ἀνὴρ ὅστις δή τὸ γὰρ ὄνομα οὐ λέγουσιν ἐπrsquo

αὐτῷ Πτολεμαίου δὲ ἀνάθημά ἐστι τοῦ Λάγουmiddotrdquo Pausanias VI31 ldquoZeer dicht bij Damiskos staat (het standbeeld van) een of andere man Men zegt immers zijn naam niet Het was een wijgeschenk van Lagos de zoon van Ptolemaiosrdquo

Pausanias vertelt dat de Achaiumlers geen deel hadden aan bepaalde militaire expedities

in het verleden Ze waren bijvoorbeeld niet aanwezig in Plataia anders zou hun naam

wel op de wijgeschenken van deze oorlog hebben gestaan

ldquoδῆλα γὰρ δὴ ὅτι ἐπὶ τῷ ἀναθήματι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ τῶν Ἑλλήνων μετῆν ἂν

καὶ Ἀχαιοῖς γεγράφθαιrdquo Pausanias VII64 ldquoHet spreekt immers voor zich dat de Achaiumlers de offergaven van de Grieken in Olympia zouden hebben gesigneerdrdquo

136

De Mantineeeumlrs hadden in het verleden de Lakedaimonieumlrs verslagen in een veldslag

Omdat ze meenden dat Poseidon hen hulp had gegeven richtten ze voor hem een

overwinningsteken op

ldquoφανῆναι δὲ καὶ τὸν Ποσειδῶνα ἀμύνοντά σφισιν ἔφασαν οἱ Μαντινεῖς καὶ

τοῦδε ἕνεκα τρόπαιον ἐποιήσαντο ἀνάθημα τῷ Ποσειδῶνιrdquo Pausanias VIII108 ldquoDe Mantineeumlrs verklaarden dat ook Poseidon hen leek te verdedigen Daarom plaatsten ze een overwinningsteken als wijgeschenk voor Poseidonrdquo

In Thebe werd elk jaar een mooie sterke jongen uit een vooraanstaande familie tot

priester van Apollo gekozen Deze jongen droeg een laurierkrans Sommigen van

deze jongens schonken aan de god een drievoet als wijgeschenk

ldquoεἰ μὲν οὖν πᾶσιν ὁμοίως καθέστηκεν ἀναθεῖναι δαφνηφορήσαντας χαλκοῦν

τῷ θεῷ τρίποδα οὐκ ἔχω δηλῶσαι δοκῶ δὲ οὐ πᾶσιν εἶναι νόμονmiddot οὐ γὰρ δὴ

πολλοὺς ἑώρων αὐτόθι ἀνακειμένουςmiddot οἱ δrsquo οὖν εὐδαιμονέστεροι τῶν παίδων

ἀνατιθέασινrdquo Pausanias IX104 ldquoOf het nu evenzeer de gewoonte is van iedereen die de lauwerkrans draagt om een bronzen drievoet aan de god te offeren kan ik niet zeker zeggen Ik denk dat het niet de regel is voor allen Ik zag immers niet veel wijgeschenken daar Maar de rijksten onder de jongens offeren zerdquo

Wanneer je het heiligdom van Apollo in Delfi binnengaat kan je een bronzen stier

zien een wijgeschenk van de Korkyreeumlrs

ldquoἐσελθόντι δὲ ἐς τὸ τέμενος χαλκοῦς ταῦρος τέχνη μὲν Θ ε ο π ρ ό π ο υ ἐστὶν

Αἰγινήτου Κορκυραίων δὲ ἀνάθημαrdquo Pausanias X93

ldquoWanneer je in het heiligdom binnenkomt staat daar een bronzen stier gemaakt door Theopropos van Aigina als wijgeschenk van de Korkyreeumlrsrdquo

We zien dus dat de wijgeschenken zeer verscheiden zijn Er zijn kleine schenkingen

zoals een schild (in II en IV) trofee (in VIII) of driepoot (in IX) We zien ook

standbeelden van goden of mensen (in II V en VI) en dieren (in X) Ten slotte worden

zelfs hele tempels (in I en II) en een sportschool (in III) opgericht als dank aan een

god

137

44 CONCLUSIE

We hebben geprobeerd om Pausanias religieuze beleving te vatten door zijn visie op

offeren te onderzoeken De verhalen die betrekking hebben op religieuze activiteiten

incorporeren immers vaak ook offers Zo komen we te weten wat een Griek uit de 2e

eeuw vertelde over de religie van zijn voorvaderen Bovendien toont Pausanias zijn

eigen religieuze interesse in de twee passages waarin hij zelf een offer brengt

We kunnen hieruit echter geen sluitende conclusies trekken Pausanias vermeldde

deze offergebruiken immers omdat hij ze interessant en speciaal vond Ze zijn

misschien dus niet zo representatief

We hebben aan de hand van voorbeelden uit de Perieumlgesis kunnen concluderen dat

Pausaniasrsquo visie op offeren in grote lijnen aansluit bij die van zijn tijd

Net zoals zijn tijdgenoten lijkt ook Pausanias een voorkeur te hebben voor bloedeloze

offers Zelf zien we hem alleen plantaardige offers brengen Mensenoffers keurt hij

zeker af en situeert hij in een ver verleden

De offers die Pausanias beschrijft hebben vaak betrekking op oude rituelen Hij

hanteert hierbij een vocabularium dat in grote lijnen overeenkomt met dat van de

klassieke periode Hij volgt zijn voorbeeld Herodotos in de indeling tussen offers aan

goden - θύω - en helden - ἐναγίζω

Op andere plaatsen zien we Pausanias vertellen over offers die ook in zijn tijd nog

plaatsvinden We kunnen dus uit de Perieumlgesis concluderen dat er in de 2e eeuw nog

heel wat offerrituelen levendig waren

138

5 BIJLAGE

139

Vertaling citaten

Boek 1

Pausanias I15

ldquoHet huidige beeld is het werk van Alkamenes naar men zegtrdquo (p48)

Pausanias I43

ldquoDe oorzaak scheen mij te zijnhelliprdquo (p49)

Pausanias I55

ldquo(Dit zijn de eponiemen van de ouden voor de Atheners) Ze hebben ook districten die

recenter zijn afkomstig van de volgende personen Attalos de Mysieumlr Ptolemaios de

Egyptenaar en in mijn tijd al keizer Hadrianus die zeer veel eer aan de goden gaf en

in grote mate vreugde verschafte aan zijn onderdanen door elk van deze dingenrdquo

(p8+71)

Pausanias I67

ldquoVan de koningen die Antigonos neersloegen meen ik dat Kassander de meest

misdadige was hellip ldquo (p49)

Pausanias I98

ldquoIk geloof het nietrdquo (p50)

Pausanias I196

ldquoDit bouwde de Athener Herodesrdquo (p9)

Pausanias I207

ldquoMaar ik meen echter niet dat dit de oorzaak was van zijn rampspoed maar de wraak

van de Beschermgod omdat hij Aristion die naar het heiligdom van Athena gevlucht

was om zich af te zonderen had gedoodrdquo (p70)

Pausanias I237

ldquoIk herinner me dat ik ook andere dingen zag op de Akropolis in Athenerdquo (p51)

140

Pausanias I248

ldquoIkzelf weet dat sprinkhanen al drie keer van de berg Sipylos verjaagd werden en niet

op dezelfde wijzerdquo (p9)

Pausanias I253

ldquoDe nederlaag in Chaironeia was immers voor alle Grieken het begin van het kwaad

en het maakte vooral hen tot slaven die over het hoofd hadden gezien in welke

toestand ze zich met de Makedonieumlrs bevondenrdquo (p33)

Pausanias I291

ldquoDicht bij de Areiopaag kan je een schip zien dat gebouwd werd voor de processie van

de Panathenaieumlnrdquo (p74)

Pausanias I292

ldquoNaar ik meen en de gedichten van Pamfos geven mij gelijk zijn dit bijnamen van

Artemis Hoewel ik nog een ander verhaal ken dat hierover gezegd wordt zal ik

daaraan voorbijgaanrdquo (p73)

Pausanias I2911

ldquoOok zij die rond Korinthe gevallen zijn liggen hier De goden toonden goed hier en

ook in Leuktra dat diegenen die de Grieken dapper noemen niets betekenen zonder

Tycherdquo (p69)

Pausanias I315

ldquoIk ontdekte dat de gidsen hierover niets zeker wisten Zelf vond ik het volgenderdquo

(p52)

Pausanias I355

ldquoIk zal alles vertellen wat mij de moeite waard schijnt om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias I358

ldquoToen ik hen tegensprak en duidelijk maakte dat Geryon in Gadeira ligt waar geen

gedenkteken is maar een boom die verschillende vormen heeft op dat moment

vertelden de gidsen van de Lydieumlrs het echte verhaalldquo (p52)

141

Pausanias I387

ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren

te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen

wat ze niet mogen zienldquo (p72)

Pausanias I393

ldquoDeze dingen zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden

voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene

uitgekozen dat verdient te worden opgeschrevenrdquo (p47)

Boek 2

Pausanias II51

ldquoToen Asopos het gegeven had vertelde deze het en voor deze openbaring werd hij in

de onderwereld gestraft - voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias II115

ldquoMen zegt dat hij de broer was van Helios en dat de streek naar hem Titane werd

genoemd Ik meen echter dat Titan bekwaam was in het opvolgen van de seizoenen

van het jaar en wanneer de zon het zaad en de vruchten van de bomen zou doen

groeien Hierdoor beschouwt men hem als broer van Heliosrdquo (p77)

Pausanias II142

ldquoIk kan niet akkoord gaan met de Fliasieumlrs dat een Eleusieumlr in het gevecht werd

overwonnen en heimelijk als banneling werd weggevoerd terwijl de oorlog met een

verdrag werd opgelost voordat ze was uitgevochten en dat Eumolpos daar in Eleusis

bleefrdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoMen vertelt dat er een koekoek op de scepter zit omdat Zeus toen hij verliefd was op

Hera als meisje zich in deze vogel veranderde Zij ving hem als haar speeltje Dit

verhaal en de andere gelijkaardige die over de goden worden verteld schrijf ik op

zonder ze te geloven Toch schrijf ik ze oprdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoDat nu over de granaatappel ndash het verhaal is immers uiterst geheim ndash moet ik

verzwijgenrdquo (p73)

142

Pausanias II202

ldquoVoor hen werd Bryas van Argos aangesteld als leider Hij gedroeg zich slecht

tegenover de mannen van het volk op andere vlakken en maakte een meisje dat

naar het bruidsvertrek werd geleid ten schande door haar af te pakken van haar

begeleidersrdquo (p70)

Pausanias II215

ldquoHierin zeggen ze dat het hoofd van de Gorgon Medusa ligt Ik laat het fabeltje

achterwege en vertel de andere dingen over haar Ze was de dochter van Forkos Na

de dood van haar vader heerste ze over de mensen die rond het meer Tritonis

woonden Ze ging op jacht en voerde de Lybieumlrs aan in de strijd En toen wanneer ze

belegerd werd door een leger van Perseusrsquo macht - Perseus werd namelijk gevolgd

door elitetroepen uit de Peloponnesos ndash werd ze rsquos nachts vermoord Omdat Perseus

haar schoonheid zelfs in de dood bewonderde hakte hij haar hoofd af om het aan de

Grieken te gaan tonen rdquo (p77)

Pausanias II304

ldquoOmdat Herodotos elk van deze dingen al nauwkeurig beschreven heeft ga ik mijn

mening niet opschrijven wanneer de dingen al goed verteld zijn Alleen dit zal ik

vertellen dat ik de beelden zag en aan hen offerde op dezelfde wijze als men gewoon

is te offeren in Eleusisrdquo (p73)

Boek 3

Pausanias III114

ldquoOp de markt staan tempels van Caesar de eerste die een monarchie begeerde onder

de Romeinen en de eerste die het verworven rijk bezat Hij maakte er ook eacuteeacuten voor

zijn zoon Augustus die de heerschappij verstevigde en die beter en waardiger en veel

machtiger dan zijn vader werd Zijn naam was Augustus Dit betekent in het Grieks

lsquosebastosrsquo (verheven)rdquo (p17)

Pausanias III141

ldquoTegenover het theater ligt de graftombe van Pausanias de aanvoerder in Plataia De

andere graftombe is van Leonidas Elk jaar houden ze toespraken voor hen en stellen

ze wedstrijden in waaraan alleen Spartanen mogen deelnemenrdquo (p74)

143

Pausanias III212

ldquoIk herinner me dat de dingen die ik hier zag en de moeite waard waren om te

bekijken het heiligdom van Asklepios en de bron Pellanis warenrdquo (p32)

Pausanias III235

ldquoNoch Menofanes noch Mithriades zelf ontvluchtten de wraak van de godenrdquo (p70)

Pausanias III255

ldquoEnkele Grieken dichtten dat Herakles hierheen de hond van Hades bracht hoewel er

geen weg onder de grond doorheen de grot leidt Het ligt ook niet voor de hand te

geloven dat er een of ander ondergronds huis van de goden is waarin men de zielen

verzamelt Hekataios van Milete vond echter een mogelijke verklaring Hij zei dat een

vreselijke slang leefde op de Tainaros die de hond van Hades genoemd werd omdat

de persoon die gebeten werd dadelijk zou sterven door het gif Hij zei dat deze slang

door Herakles bij Eurysteus werd gebrachtrdquo (p47+69)

Boek 4

Pausanias IV311

ldquoAugustus gaf Thouria aan de Lakedaimonieumlrs in Sparta Toen Augustus immers

keizer was van de Romeinen voerde Antonius ook een Romein oorlog tegen hem

Hem volgden de Messenieumlrs en andere Grieken omdat de Lakedaimonieumlrs aan de

kant van Augustus stondenrdquo (p17)

Pausanias IV335

ldquoDe riten van de Grote Godinnen mag ik niet onthullen - voor hen viert men immers

riten in de Karnasios - Ik ken ze de tweede plaats toe als meest heilig na de

Eleusische Mijn droom verhinderde me niet aan allen te vertellen dat de bronzen

urne de vondst van de generaal van Argos en de beenderen van Eurytos de zoon

van Melaneus hier bewaard werdenrdquo (p72)

Boek 5

Pausanias V12

ldquoDe Korintieumlrs van nu zijn immers de jongste van de Peloponnesieumlrs en tussen het

moment waarop ze het land kregen van de keizer en mijn tijd ligt 217 jaarrdquo (p9)

144

Pausanias V18

ldquoEleios kreeg het rijk van de Epeieumlrs Hij was de zoon van Eurykyda dochter van

Endymion en van Poseidon ndash voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias V83

ldquoHomeros vertelde over de wedstrijden die voor Patroklos waren ingesteld hoe

Menelaos gebruik maakte van twee paarden Aitha van Agamemnon en het ander zijn

eigen paardrdquo (p74)

Pausanias V101

ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar

het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de

goddelijke zorgrdquo (p35)

Pausanias V137

ldquoVan het feit van Pelops en Tantalos in mijn streek woonden zijn ook nu nog tekens

overgebleven Er is een meer van Tantalos naar hem genoemd en een opmerkelijk

graf Op de Sipylos op de top van de berg is een troon van Pelops achter het

heiligdom van de Moeder Plastenerdquo (p9+44)

Pausanias V211

ldquoVanaf hier gaat mijn verhaal verder over de interpretatie van standbeelden en

wijgeschenkenrdquo (p27)

Pausanias V218

ldquoHoe ze heetten dat wisten ik of de gidsen van de Elieumlrs nietrdquo (p52)

Pausanias V2115

ldquoEr zijn ook twee andere beelden van de kunst uit mijn tijdrdquo (p9)

Pausanias V235

ldquoIk kan niets zeggen over hun ouderdom hun vaderland of door wie ze werden

onderwezenrdquo (p48)

145

Pausanias V244

ldquoWe kennen geen Romein noch een gewone burger noch een senator die voacuteoacuter

Mummius een wijgeschenk bracht in een Grieks heiligdom Mummius offerde van de

oorlogsbuit van Achaiumla een bronzen Zeus in Olympiardquo (p48)

Boek 6

Pausanias VI38

ldquoOibotas won de loopwedstrijd tijdens de zesde Olympiade Hoe kon Oibotas bijgevolg

in Plataia met de Grieken de overwinning behalen De nederlaag in Plataia voor

Mardonios en de Meden gebeurde immers tijdens de 75e Olympiade Ik ben nu

genoodzaakt te zeggen wat door de Grieken verteld wordt Het is echter niet nodig om

alles te gelovenrdquo (p49)

Boek 7

Pausanias VII27

ldquoPindaros vernam echter naar mijn mening niet alles over de godin Hij zegt dat de

Amazonen dit heiligdom bouwden toen ze oorlog voerden tegen Athene en Theseus

De vrouwen van de Thermodon offerden inderdaad op dat moment aan de Efesische

godin omdat ze het heiligdom al lang kenden en ook toen ze Herakles ontvluchtten

Sommigen nog eerder toen ze Dionysos ontvluchtten nadat ze daar als smekelingen

gekomen waren Het werd echter niet door de Amazonen gebouwd maar door de

autochtonen Koreos en Efesos - men denkt dat Efesos een zoon was van de rivier

Kauumlster - Deze mannen bouwden het heiligdom en van Efesos kreeg de stad haar

naamrdquo (p78)

Pausanias VII101

ldquoDe meest goddeloze van alle ondernemingen het vaderland en medeburgers

verraden omwille van persoonlijk voordeel zou voor de Achaiumlers het begin worden

van het kwaad Het verliet immers nooit Griekenland vanaf het prille beginrdquo (p34+45)

Pausanias VII156

ldquoToen overviel de wraak van de Griekse goden de Arkadieumlrs die de Grieken in de

steek lieten toen die in Chaironeia tegen Filippos en de Makedonieumlrs vochten Op dat

moment werden de Arkadieumlrs op diezelfde plaats gedood door de Romeinenrdquo (p70)

146

Pausanias VII179

ldquoOver wie Attis was kon ik geen geheim ontdekken Door Hermesiax die elegieeumln

schreef is echter gedicht dat hij de zoon was van de Frygieumlr Kalaos en dat hij

onvruchtbaar door zijn moeder ter wereld werd gebrachtrdquo (p73)

Pausanias VII199

ldquoEnkelen schreven dat de dingen die ik zeg niet Eurypolos de Thessalieumlr

overkwamen maar Eurypolos de zoon van Dexamenos die koning was in Olenos Ze

wilden dat hij samen met Herakles tegen Troje ten strijde trok om de kist van Herakles

te krijgen De rest van deze dingen hebben ze ook op de volgende wijze verteldrdquo

(p50)

Pausanias VII206

ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite

waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als

enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is

het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene

Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en in de gehele bouw De Athener

Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over

Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners voor mij al eerder

afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo (p9)

Pausanias VΙΙ218-9

ldquoMen kan ervan overtuigd zijn dat er verschillende redenen zijn waarom hij lsquogod van

het paardrsquo genoemd wordt Ik meen echter dat hij de naam kreeg omdat hij de

uitvinder was van de rijkunst Homeros laat Menelaos in de paardenrace voorstellen

om bij deze god de volgende eed te zweren lsquoRaak de paarden aan en zweer bij de

Beweger der aarde de Aardschudder dat je niet met opzet door een list mijn wagen

hebt tegengehoudenrsquo Ook Pamfos die voor de Atheners de oudste hymnen

componeerde zegt dat Poseidon lsquode gever van paarden en schepen met zeilenrsquo isrdquo

(p103)

Pausanias VII2114

ldquoDe vrouwen in Patrai zijn met dubbel zoveel als de mannen Afrodite zorgt hoewel

ook voor andere vrouwen vooral voor hen De meesten van hen halen hun

levensonderhoud uit het vlas dat in Elis groeit Ze weven hier namelijk hoofddoeken

van en andere klerenrdquo (p42)

147

Pausanias VII224

ldquoZeer dicht bij het beeld staan vierhoekige stenen 30 in aantal Deze vereren de

mensen van Farai Ze hebben voor elk de naam van een god uitgekozen Tijdens een

nog oudere periode kregen alle onbewerkte stenen in plaats van de beelden van de

goden eerbewijzen van alle Griekenrdquo (p71)

Pausanias VII257

ldquoIn Keryneia is een heiligdom voor de Eumeniden Men zegt dat Orestes dit gebouwd

heeft Men zegt dat al wie daar wil binnengaan om te kijken en schuldig is aan

bloedschuld of een andere misdaad of goddeloos is dadelijk door schrikbeelden

buiten zinnen wordt gebracht En daarom mag niet iedereen binnengaan en niet allen

tegelijkrdquo (p70)

Boek 8

Pausanias VIII21

ldquoLykaon de zoon van Pelasgos vond het volgende uit wat veel ingenieuzer was dan

zijn vaders plannen Hij bouwde de stad Lykosoura op de berg Lykaios en noemde

Zeus Lykaios en stelde de Spelen van Lykaia inrdquo (p74)

Pausanias VIII24

ldquoDit verhaal overtuigt mij Het wordt al lang door de Arkadieumlrs verteld en bovendien is

het geloofwaardigrdquo (p77)

Pausanias VIII511

ldquoAristokrates de zoon van Aichmis gedroeg zich misschien ook in andere zaken

slecht tegenover de Arkadieumlrsrdquo (p70)

Pausanias VIII174

ldquoIk zag hazen en herten De witte hazen worden gekweekt in Lybieuml en ik zag witte

herten in Rome Ik aanschouwde dit met verbazing Het kwam echter niet in me op te

vragen van welke streek of welk eiland ze werden ingevoerdrdquo (p48)

Pausanias VIII286

ldquoDit beeld heb ik zelf gezienrdquo (p51)

148

Pausanias VIII331

ldquoOok al was Megalopolis gebouwd met alle ijver door de Arkadieumlrs en met de grootste

hoop van de Grieken toch werd al haar pracht en oude voorspoed afgenomen Het

merendeel ervan ligt nu in ruiumlnes Dit is niet verwonderlijk omdat ik weet dat de goden

altijd iets nieuws willen creeumlren en dat alle dingen evenzeer de sterke en de zwakke

de dingen in opbouw en in ondergang door het lot worden veranderd Zij voert hen

voort met een ijzeren noodzaak die eigen is aan haarrdquo (p41)

Pausanias VIII376

ldquoHet verhaal over de Koureten ndash zij worden immers afgebeeld door de beelden ndash en

dat van de Korybanten uit de basis gehouwen - Dit is een ander volk dan de

Koureten ndash die verhalen ken ik maar ik zal eraan voorbij gaanrdquo (p73)

Pausanias VIII379

ldquoDe meesten geven haar de bijnaam Despoina zoals ze ook de dochter van Zeus

Kore noemen Eigenlijk is haar naam Persefone zoals Homeros en voor hem Pamfos

zeiden in hun gedichten Ik ben bang om de naam van Despoina op te schrijven voor

de niet-ingewijdenrdquo (p73)

Pausanias VIII387

ldquoOp dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaios Het was niet gemakkelijk

voor mij om het fijne van dat offer te weten te komen Laat het zijn zoals het is en

zoals het vanaf het begin wasrdquo (p73)

Pausanias VIII4110

ldquoEr is een waterbron op de berg Kotilios Wat iemand vroeger schreef dat van deze

bron de rivier Lymax ontspringt dat schreef hij zonder het zelf te hebben gezien of

zonder te luisteren naar iemand die het wel zag Beide dingen heb ik gedaanrdquo (p49)

Pausanias VIII424

ldquoWaarom men dit houten beeld zo maakte is duidelijk voor elke man met gezond

verstand en die een goed geheugen heeftrdquo (p72)

Pausanias VIII52

ldquoEn hierna al had Griekenland geen lichting goede mannen meerrdquo (p34)

149

Pausanias VIII535

ldquoOver Radamanthys zelf schrijft Homeros in het gesprek van Proteus met Menelaos

dat Menelaos naar de Elysese velden zou gaan maar dat Radamanthys daar al

eerder was aangekomen Kinaithon zegt in zijn gedichten ook dat Radamanthys de

zoon is van Hefaistos die een zoon is van Talos de zoon van Kres De verhalen van

de Grieken verschillen meestal en vooral over afkomstenrdquo (p76)

Boek 9

Pausanias IX23-4

ldquoMen noemt dit het bed van Aktaion Men zegt dat Aktaion op die rots sliep als hij moe

was van het jagen en dat hij in die bron keek toen Artemis zich daar baadde

Stesichoros van Himera schreef dat de godin een hertenhuid rond Aktaion legde om

de dood door zijn honden voor hem klaar te maken opdat hij Semele niet als vrouw

zou nemen Ik ben er echter van overtuigd dat zonder goddelijke interventie

hondsdolheid de honden van Aktaion beving Razend zouden ze zonder onderscheid

te maken elkeen die ze zouden tegenkomen aan flarden scheurenrdquo (p76)

Pausanias IX26

ldquoOok nu nog houdt men om de vier jaar Spelen in Eleutheria waarin de grootste

prijzen aan de loopwedstrijd worden uitgereiktrdquo (p74)

Pausanias IX65

ldquoIk heb ook in de beschrijving van Attika gezegd dat de nederlaag in Chaironeia een

ramp was voor alle Griekenrdquo (p33)

Pausanias IX194

ldquoDaar naast bevinden zich de ruiumlnes van de steden Harma en Mykalessosrdquo (p13)

Pausanias IX198

ldquoEr wonen niet veel mensen in Aulis Dit zijn pottenbakkers De mensen van Tanagra

bezitten dit land en dat rond Mykalessos en Harmardquo (p42)

Pausanias IX237

ldquoWanneer je de berg Ptooumls oversteekt ligt aan zee de Boiotische stad Larymna Men

zegt dat haar naam van Larymna Kynosrsquo dochter komt Haar oudere voorouders zal

ik vernoemen in mijn verhaal over Lokrisrdquo (p37)

150

Pausanias IX272

ldquoDe meeste mensen menen dat Eros de jongste onder de goden is en de zoon van

Afrodite Olen de Lykieumlr echter die de oudste hymnen componeerde voor de Grieken

zegt in een hymne voor Eileithuia dat de moeder van Eros Eileithuia is hellip Ik weet dat

Hesiodos of de persoon die de Theogonie van Hesiodos componeerde schreef dat

Chaos eerst ontstond na hem Ge en Tartaros en Erosrdquo (p50)

Pausanias IX292

ldquoDit gedicht van Hegesinos heb ik niet gelezen Het was immers al eerder verloren

dan dat ik geboren wasrdquo (p49)

Pausanias IX325

ldquoTijdens de veldtocht van de Perzen kozen de inwoners van Haliartos partij voor de

Grieken en een deel van het leger van Xerxes viel aan en brandde hun land en tegelijk

hun stad afrdquo (p48)

Pausanias IX346

ldquoAan de overkant van de berg Lafystios ligt Orchomenos ook deze een bekende en

wonderbaarlijke stad in Griekenland Vroeger was ze zeer voorspoedig maar ook

deze stad zou het einde zien naderen bijna zo erg als Mykene en Delosrdquo (p41)

Pausanias IX353

ldquoHiernaast houdt men Mysterieumln die voor de massa geheim zijnrdquo (p73)

Pausanias IX381

ldquoVoor de mensen van Orchomenos werd er ook een heiligdom voor Dionysos

gemaakt Het oudste is echter dat van de Gratieumln Men vereert het meest de stenen

Men zegt dat deze voor Eteokles uit de hemel vielen De beelden werden sierlijk

gemaakt en gewijd in mijn tijd Ook deze zijn van steenrdquo (p71)

Pausanias IX389

ldquoMen zegt dat de bewoners Aspledon verlieten omdat ze gebrek hadden aan waterrdquo

(p13)

151

Boek 10

Pausanias X47

ldquoDe mensen van daar zijn niet met veel maar in grootte en kracht zijn ze tot op de dag

van vandaag de besten onder de Fokieumlrsrdquo (p42)

Pausanias X129

ldquoLater dan Demo groeide er bij de Hebreeumlrs boven Palaistina een vrouw op die

orakels gaf Haar naam was Sabbe Men zegt dat haar vader Berosos was en haar

moeder Erymanthe Sommigen noemen haar de Babylonische anderen de

Egyptische Sibyllerdquo (p71)

Pausanias X173

ldquoJaren na de Lybieumlrs kwamen vanuit Griekenland Aristaios en zijn makkers naar het

eiland Men zegt dat Aristaios een zoon was van Apollon en Kyrene Omdat hij het lot

van Aktaion erg betreurde en daarom boos was op Boiotieuml en heel Griekenland zegt

men dat hij naar Sardinieuml emigreerderdquo (p45)

Pausanias X1713

ldquoWe hebben het verhaal van Sardinieuml in het boek over Fokis gebracht omdat de

Grieken over dit eiland heel weinig wetenrdquo (p46)

Pausanias X322

ldquoDit leek me van alle grotten die ik zag de grot te zijn die het het meeste verdiende

om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias X3215

ldquoOp die dag doen ze dergelijke dingen rondom het heiligdom Op de volgende dag

maken de handelaars tenten van riet en ander hout dat ze daar vinden Op de laatste

van de drie dagen houden ze een feest Ze verkopen slaven allerlei vee en ook kledij

zilver en goudrdquo (p74)

Pausanias X3216

ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de

armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen

varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in

windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo (p53)

152

Pausanias X333

ldquoLilaia is in de winter een dagtocht verwijderd van Delfi als je afdaalt langs de

Parnassos We berekenden dat de afstand van de weg 180 stadieumln isrdquo (p31)

Andere auteurs

Aelianus VH 12 61

ldquoPausanias zei dat ook de Megalopoliten dit dedenrdquo (p10)

Herodotos 229563

ldquoMaar dat is dan ook alles wat ik over dit punt te weten kon komen Ik ben letterlijk

achter elke inlichting heengegaan die ik te pakken kon krijgen Tot aan Olifantenstad

heb ik alles met eigen ogen kunnen bekijken daarna weet ik het alleen van horen

zeggenrdquo (p 28)

Herodotos V82-83564

ldquo hellip Lang geleden was de oogst in Epidauros mislukt De zwaar getroffen inwoners

raadpleegden daarom het orakel van Delfi en kregen de raad beelden voor Damia en

Auxesia op te richten Dan zou het ze wel beter vergaan hellip De toestemming werd

verleend op voorwaarde dat zij jaarlijks offergaven voor Athena de Stadsgodin en

Erechtheus zouden komen brengen hellip Na de diefstal van de beelden kwamen de

Epidaurieumlrs hun afspraken met Athene niet meer na De Atheners deden hun beklag

maar de Epidaurieumlrs maakten met klem van argumenten duidelijk dat ze niet in

gebreke waren gebleven zolang die beelden nog in hun bezit waren hadden zij zich

aan hun belofte gehouden maar nu ze bestolen waren achtten zij zich daaraan niet

meer gebonden De Atheners moesten de Aigineten er maar voor laten

opdraaienrdquo(p101)

Thoukidydes I21565

ldquoToch zal men als men de genoemde argumenten die ik naar voren gebracht heb ten

naaste bij aanvaardt het niet ver mis hebben en geen geloof schenken aan de

overdreven voorstellingen van de dichters zoals zij deze dingen hebben bezongen

563 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 145 564 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 369 565 Vertaling MA Schwartz Thycidides De Peloponnesische Oorlog Amsterdam 1986 p 11

153

noch aan de verhalen van geschiedschrijvers die liever het oor willen strelen dan de

waarheid vermelden onbewijsbare dingen die geen geloof verdienen en in de loop

van de tijd tot het rijk van de sagen zijn overgegaan Men moge overtuigd zijn dat de

feiten berusten op de duidelijkste gegevens toereikend voor zover het verre verleden

dat mogelijk maaktrdquo (p 77)

154

6 BIBLIOGRAFIE

155

Primaire bronnen

Casevitz M (ed) Pausanias description de la Gregravece I IV V VI VII VIII Les belles

Lettres Paris 1992 2005 1999 2002 20001998

Frazer JG Pausaniasrsquo Description of Greece London 1898

Hitzig H (ed) Pausaniae Graeciae Descriptio Leipzig 1907

Jones WHS (ed) Pausanias Description of Greece I II III IV Loeb Classical

Library Cambridge (Mass)London 1958 1955 1954 1955

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol 1 Singapore 1971sup3

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol2 Middlesex (UK) 19714

Spiro F (ed) Pausaniae Graeciae descriptio 3 vol Teubner Leipzig 1903

Naslagwerken

Bartelink GJM Klassieke letterkunde UtrechtAntwerpen 19644

Cook SA Adcock FE Charlesworth MP (edd) The Cambridge Ancient History

vol XI The Imperial Peace AD 70-192 Cambridge 1936sup3

Duumlbner F (ed) Epigrammatum Anthologia Palatina vol1 Paris 1871

Metzler JB (ed) Der neue Pauly Enzyclopaumldie der Antike StuttgartWeimar566

Regenbogen O RE Supp8 (1956) sv Pausanias 1008-1097

Secundaire bronnen

Akujaumlrvi J Researcher Traveller Narrator Lund 2005

Alcock SE Roman Imperialism in the Greek Landscape JRA 2 (1989) 5-34

Alcock SE Graecia capta The Landscapes of Roman Greece Cambridge 1993sup2

566 Zie voetnoten voor specifieke lemmata

156

Alcock SE (ed) Placing the Gods Sanctuaries and Sacred Spaces in Ancient

Greece Oxford 1994sup2

Alcock SE (ed) The Early Roman Empire in the East Exeter 1997

Alcock SE Archaeologies of the Greek Past Landscape Monuments and

Memories Cambridge 2002

Alcock SE Cherry JF Elsner J (edd) Pausanias Travel and Memory in Roman

Greece Oxford 2001

Arafat KW Pausaniasrsquo Greece Cambridge 1996

Bingen J (ed) Pausanias historien in Entretiens sur lrsquoantiquiteacute classique Genegraveve

1996

Bonnechere P Orthia et la flagellation des eacutephegravebes spartiates Un souvenir

chimeacuterique de sacrifice humain Kernos 6 (1993) 11-22

Bonnechere P Le sacrifice grec entre texte et image Kernos 11 (1998) 377-388

Borg BE (ed) Paideia The World of the Second Sophistic Berlin 2004

Browning R History Language and Literacy in the Byzantine World London 1989

Burkert W Homo necans The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and

Myth Berkeley (LA)London 1983

Calame C Logiques du temps leacutegendaire et lrsquoespace cultuel selon Pausanias une

repreacutesentation discursive du lsquopantheacuteonrsquo de Treacutezegravene in Pirenne-Delforge V

(ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos

Suppl 8 Luik 1998 149-163

Casabona J Recherches sur le vocabulaire des sacrifices en Grec Aix-en-Provence

1966

Casson L Travel in the Ancient World London 1974sup2

Crawford MH Rome and the Greek World in The Economic History Review XXX

London 1977 42-52

Detienne M Vernant J-P (edd) La cuisine du sacrifice en pays grec Paris 1979

157

Dihle A Greek and Latin Literature of the Roman Empire from Augustus to Justinian

Muumlnchen 1989

Diller A The Authors Named Pausanias TaPhA 86 (1955) 268-279

Diller A The Manuscripts of Pausanias TaPhA 88 (1957) 169-188

Dillon M Pilgrims and Pilgrimage in Ancient Greece LondonNew York 1997

Dodds ER The Greeks and the Irrational Berkeley (LA) 19514

Durand JC Lissarague F Mourir agrave lrsquoautel ARG 1 (1999) 83-106

Ekroth G Offerings of blood in Greek hero-cults in Pirenne-Delforge V Suaacuterez de

la Torre E (edd) Heacuteros et heacuteroiumlnnes dans les mythes et les cultes grecs

Kernos Suppl 10 Luik 2000 263-280

Ekroth G (ed) The sacrificial rituals of Greek hero-cults in the Archaic to the early

Hellenistic periods Kernos Suppl 12 (2002) 72-103

Ellinger E La fin des maux drsquoun Pausanias agrave lrsquoautre Paris 2005

Elsner J Pausanias A Greek Pilgrim in the Roman World PampP 135 (1992) 3-29

Elsner J Image and Ritual Reflections on the Graeco-Roman Appreciation of Art

CQ 46 (1996) 515-531

Elsner J Rubieacutes J-P (edd) Voyages and Visions towards a Cultural History of

Travel London 1999

Elsner J Rutherford I (edd) Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian

Antiquity Oxford 2005

Farnell LR Greek Hero Cults and Ideas of Immortality Oxford 1921

Ferrary J-L Philhelleacutenisme et impeacuterialisme aspects ideacuteologiques de la conquecircte

romaine du monde helleacutenistique Rome 1988

Forte B Rome and the Romans as the Greeks saw them Rome 1972

Frazer JG Sur les traces de Pausanias Paris 1965

Georgoudi S A propos du sacrifice humain en Gregravece ancienne remarques critiques

ARG 1 (1999) 60-82

Habicht C Pausaniasrsquo Guide to Ancient Greece Berkeley (LA)London 1985

158

Haumlgg R Alroth B (edd) Greek sacrificial ritual Olympian and Chtonian Stockholm

2005

Hamerton-Kelly LH (ed) Violent Origins California 1987

Hansen MH (ed) Sources for the Ancient Greek City-State Copenhagen 1995

Hartog F Memories of Odysseus Frontier Tales from Ancient Greece Chicago

1996sup2

Heer J La personnaliteacute de Pausanias Paris 1979

Hutton W Describing Greece Cambridge 2005

Jacquemin A Pausanias et les empereurs romains Ktegravema 21 (1996) 29-42

Jost M Versions locales et versions lsquopanhelleacuteniquesrsquo des mythes arcadiens chez

Pausanias in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines

agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 227-240

Knoepfler D Pieacuterart M (edd) Editer traduire commenter Pausanias en lrsquoan 2000

Genegraveve 2001

Lacroix L Pausanias et les origines mythique de Delphes eacuteponymes geacuteneacutealogies

et speacuteculations eacutetymologiques Kernos 4 (1991) 265-276

Lacroix L Traditions locales et leacutegendes eacutetiologiques dans la Peacuteriegravegegravese de

Pausanias in Journal des Savants Paris 1994 75-99

Lafond Y Pausanias et le pantheacuteon de Patras lrsquoidentiteacute religieuse drsquoune citeacute grecque

devenue colonie romaine in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites

des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 195-208

Lee AD Pagans and Christians in late Antiquity LondonNew York 2000

Lesky A Geschichte der griechische Literatur Munchen 1971

Linders T Alroth B (edd) Economics of cult in the ancient world Upsala 1992

Lupu E Sacrifice at the Amphiareion and a Fragmentary Sacred Law from Oropos

Hesperia 72 (2003) 321-340

Mac Mullen R Paganism in the Roman Empire New HavenLondon 1981sup2

Martin LH Hellenistic Religions New YorkOxford 1987

159

Mary L Sot M (edd) Impies et paiumlens entre Antiquiteacute et Moyen Age Paris 2002

Meuli K Gesammelte Schriften 2 BaselStuttgart 1975

Meyer E Pausanias Beschreibung Griechenlands Zurich 1954

Morinis A (ed) Sacred journeys London 1992

Nilsson MP Greek Piety Oxford 1948

Ogden D (ed) A Companion to Greek Religion Oxford 2007

Ousterhout R (ed) The Blessings of Pilgrimage UrbanaChicago 1990

Page DL (ed) Further Greek Epigrams Cambridge 1981

Pirenne-Delforge V La notion de lsquopantheacuteonrsquo dans la Peacuterieacutegegravese de Pausanias in

Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese

de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 129-148

Pirenne-Delforge V Ritual Dynamics in Pausanias The Laphria in

Stavrianopoulou E (ed) Ritual and Communication in the Graeco-Roman

World Kernos Suppl 16 Luik 2006 111-129

Powel A (ed) The Greek world LondonNew York 1995

Price S Gods and Emperors the Greek Language of the Roman Imperial Cult JHS

104 (1984) 79-95

Price S Rituals and Power The Roman Imperial Cult in Asia Minor Cambridge

1984sup3

Pritchett WK Pausanias Periegetes I Amsterdam 1998

Pritchett WK Pausanias Periegetes II Amsterdam 1999

Reardon BP Courants litteacuteraires grecs des 2e et 3e siegravecles apregraves J-C Paris 1971

Reverdin O Grange B (edd) Le sacrifice dans lrsquoantiquiteacute in Entretiens sur

lrsquoantiquiteacute classique VandoeuvresGenegraveve 1981

Romm JS The Edges of the Earth in Ancient Thought New Jersey 1992

Rudhardt J Notions fundamentals de la penseacutee religieuse et actes constitutifs du

culte dans la Gregravece classique GenegraveveAllaman 1958

Russel DA Antonine Litearture Oxford 1990sup2

160

Rutherford I Theoria and Darśan Pilgrimage and Vision in Greece and India CQ 50

(2000) 133-146

Snodgrass AM An Archaeology of Greece The Present State and Future Scope of

a Discipline Berkeley (LA)London 1987

Stratiki K Le culte des heacuteros grec chez Pausanias BAGB 1 (2002) 70-93

Strid O Uumlber Sprache und Stil des Periegeten Pausanias Upsala 1976

Stroumsa GG (ed) La fin du sacrifice Paris 2005

Swain S Hellenism and Empire Oxford 2001

Tripolitis A Religions of the Hellenistic-Roman Age MichiganCambridge (UK) 2002

Tzifopoulos YZ Mummiusrsquo Dedications at Olympia and Pausaniasrsquo Attitudes to the

Romans GRBS 34 (1993) 93-100

Van Straten FT Hiera Kala LeidenNew YorkKeulen 1995

Veyne P Les Grecs ont-ils cru agrave leurs mythes Paris 1983

Veyne P Lrsquoempire Greacuteco-Romain Paris 2005

Whitmarsh T Greek Literature and the Roman Empire OxfordNew York 2001

Whitmarsh T Ancient Greek literature CambridgeMalden 2004

Yerkes RK Le sacrifice dans les religions grecque et romaine et dans le judaisme

primitive Paris 1955

Zizza C Le inscrizioni nella Periegesi di Pausania Pisa 2006

5

43 Offeren bij Pausanias101

431 Pausanias offert zelf 102

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω107

4321 ἐναγίζω 110

4322 θύω 111

433 Een selectie van passages114

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer 114

4332 De ceremonie 115

4333 De offerdieren 123

4334 Plantaardige offers 127

4335 Mensenoffers 129

434 Andere offertermen132

435 ἀνατίθημι 134

44 Conclusie137

5 Bijlage138

6 Bibliografie154

6

Voorwoord

In deze thesis heb ik geprobeerd om een goed beeld te scheppen van het leven en

werk van de perieumlgeet Pausanias Om de inhoud van zijn boeken ten volle te

begrijpen koos ik ervoor om dieper in te gaan op het thema dat hem het meest lijkt te

interesseren de religie Ik heb gebruikt gemaakt van eacuteeacuten aspect ervan het offeren

om Pausaniasrsquo religieuze besef te vatten

Ik zal eerst even kort de structuur van deze thesis toelichten

In het eerste hoofdstuk heb ik het leven van Pausanias behandeld Ik heb zijn

biografie opgesteld en hem gekaderd binnen de cultuur van de 2e eeuw Daarna heb

ik de Romeinse invloed in zijn leven en werk onderzocht Tot slot bekeek ik nog even

een literaire stroming uit de 2e eeuw de tweede sofistiek

In het volgende hoofdstuk ben ik zijn werk de Perieumlgesis nader gaan bekijken Ik

onderzocht de geschiedenis van het genre de structuur van de Perieumlgesis alsook de

inhoud en stijl

Omdat de Perieumlgesis voor een groot deel bestaat uit mythologische en religieuze

onderwerpen heb ik het volgende hoofdstuk gewijd aan de religie Eerst behandelde

ik religie in het algemeen Ik had hierbij vooral aandacht voor die aspecten van de

religie die ook bij Pausanias zouden terugkomen Daarna onderzocht ik de religie in

de Perieumlgesis zelf

In het laatste hoofdstuk heb ik gekeken naar het belang van offeren in de Griekse

wereld en bij Pausanias zelf Dit is immers een interessant onderwerp om de Griekse

religieuze beleving te onderzoeken Bovendien offert Pausanias tweemaal zelf Ook

deze passages zullen we onderzoeken

Tot slot wil ik nog een aantal dingen verantwoorden

Bij de transcriptie van de Griekse namen heb ik gebruik gemaakt van het

graeciserende systeem waarbij ik geprobeerd heb zo consequent mogelijk te zijn

Romeinse namen heb ik uit het Latijn getranscribeerd Aangezien er onzekerheid

bestaat over de exacte titel van Pausaniasrsquo werk heb ik ervoor geopteerd om steeds

lsquoPerieumlgesisrsquo te schrijven Dit is immers de transcriptie van de Griekse naam die het

vaakst word genoemd

Wanneer ik spreek over lsquoGriekenlandrsquo ben ik er mij van bewust dat dit een attributie

post factum is In Pausaniasrsquo tijd was het Griekse vasteland echter al wel verenigd in

7

de Romeinse provincie Achaiumla Het is bij benadering dit geografische gebied dat ik ndash

voor de gemakkelijkheid ndash Griekenland zal noemen De lsquoGriekenrsquo zijn voor mij alle

mensen die de Helleense cultuur taal en religie deelden Ook Pausanias was dus een

Griek

De Griekse citaten haalden we van de TLG Voor Pausaniasrsquo tekst gebruik ik dus de

editie van Teubner Bij de andere auteurs zullen we steeds in voetnoot de geciteerde

teksteditie vermelden

Tenzij anders vermeld komen de vertalingen van mijn hand Aangezien dit niet het

doel van mijn thesis was heb ik geen literaire vertaling van de citaten gemaakt Ik

geef de vertaling enkel om het lezen van de Griekse fragmenten - indien nodig - te

vergemakkelijken

In bijlage ordende ik de vertalingen uit de Perieumlgesis volgens boek De vertalingen van

andere auteurs staan nadien alfabetisch geordend Ik geef ook telkens een verwijzing

naar de pagina waarop het citaat voorkomt

Dan rest er mij enkel nog u veel plezier te wensen met het lezen van mijn thesis

8

1 HOOFDSTUK 1 PAUSANIAS DE PERIEumlGEET

9

11 BIOGRAFIE

De eerste vraag die we ons zullen stellen heeft betrekking op de identiteit van

Pausanias Wie was hij wanneer leefde hij en wat heeft hij geschreven

Pausanias was een Griek afkomstig van Klein-Azieuml Hij leefde in de 2e eeuw nC In

deze periode was Griekenland al een hele tijd geiumlntegreerd in het Romeinse Rijk

Onze auteur schreef zijn enorme werk de Perieumlgesis in het Grieks1

Deze boeken ndash het zijn er tien in aantal ndash vormen een soort reisgids van Griekenland

Een reiziger uit de 2e eeuw ndash maar ook nog in grote mate een hedendaagse toerist ndash

kon via het lezen van de Perieumlgesis zeer interessante informatie te weten komen over

de plaats waar hij zich bevond en de lokale tradities Pausanias vormt zo een goede

bron door zijn uitgebreide beschrijvingen van geografische streken gebouwen religie

tradities en legendes Vaak vormt hij zelfs de enige bron

De Perieumlgesis is dus voor archeologen en oudheidkundigen van onschatbare waarde

Indien we niet over Pausaniasrsquo boeken zouden beschikken zou onze kennis over vele

monumenten en streken van het oude Griekenland wellicht niet zo uitgebreid zijn

Over het algemeen ndash en dit geldt zeker voor de periode voacuteoacuter de 20e eeuw ndash beperkte

de aandacht voor de Perieumlgesis zich enkel tot dit utilitaire karakter van het werk

De interesse voor Pausaniasrsquo werk werd gewekt in de 19e eeuw In deze

periode kwam het toerisme in Griekenland stilaan op De romantiek zorgde bovendien

voor een bewondering van het exotische Griekenland en zijn vergane cultuur2

Gedurende de hele 20e eeuw hebben we bewonderaars en afbrekers van Pausaniasrsquo

werk gekend3 Op het einde van de 19e eeuw schilderde Wilamowitz Pausanias af als

een charlatan die nooit zelf gereisd zou hebben Hij zou gewoon het werk van zijn

voorgangers - vooral Polemon - hebben verzameld en gekopieerd Deze mening vond

oa navolging bij Kalkmann Robert en Pasquali Hiertegen verzetten zich Schubart

Brunn Hirtzig Gurlitt en misschien wel als belangrijkste Frazer Vanaf Frazer kreeg

Pausanias meestal het label lsquoreliable guidersquo4 opgeplakt

Pas de laatste decennia kwam er aandacht voor Pausanias als schrijver De

Perieumlgesis werd eindelijk als literair werk benaderd Ook de rol van Pausanias zelf

1 We willen toch al even kort aanstippen dat Pausaniasrsquo naam nergens vermeld staat in zijn werk Het is aan Stefanos van Byzantion dat we deze vermelding te danken hebben We zullen hier later even op terugkomen 2 Beard in Alcock Cherry Elsner 2001 p 224 3 We vinden deze namen bij vele auteurs vermeld Voor deze specifieke opsomming baseren we ons op Habicht 1985 p 165 4 Zie oa Habicht 1985

10

kreeg nieuwe invullingen Eeacuten van de recentste onderzoeksdomeinen hierbij is de rol

van Pausanias als pelgrim Alles wat te maken heeft met religie geniet immers de

voorkeur in Pausaniasrsquo beschrijvingen

Hoe kunnen we Pausanias dan het best omschrijven Pelgrim historicus etnograaf

literair schrijver correspondent voor de antieke Michelin5 Of van dit alles een beetje

We zullen proberen hierop een duidelijk en genuanceerd antwoord te geven

Pausanias was een courante naam in de Griekse wereld van de 2e eeuw Via andere

auteurs hebben we weet van oa een sofist een geograaf en een chronograaf die

allen de naam Pausanias droegen Het is echter zeer onwaarschijnlijk dat we deze

geleerden kunnen vereenzelvigen met onze Pausanias6 We zullen dus vanaf nu

wanneer we het hebben over onze perieumlgeet altijd lsquoPausaniasrsquo zeggen zonder

verdere specificaties

Pausanias beschrijft in zijn werk gedetailleerd tal van stadjes op het Griekse

vasteland Het verloop van zijn eigen leven is ons echter niet zo nauwkeurig

overgeleverd

Bijna alles wat we weten hebben we uit zijn eigen werk moeten destilleren Bovendien

laat Pausanias zich slechts in enkele passages opmerken We komen bijna niets te

weten over de periode waarin hij zijn reizen maakte hoe vaak hij dit deed met wie en

in welke omstandigheden Wij hebben hier te maken met een lsquoself-effacing

personalityrsquo om de woorden van Hutton te gebruiken7 De auteur verstopt zich als het

ware achter zijn tekst Habicht spreekt in dit verband van het lsquolow profilersquo van

Pausanias8

We kunnen wel bij benadering Pausaniasrsquo geboorte- en sterftejaar bepalen evenals

de periode waarin hij de Perieumlgesis schreef

Hij spreekt over het jaar 125 als κατrsquo ἐμέ of ἐφrsquo ἡμῶν9 Hieruit concluderen oa Heer

en Diller dat dit het geboortejaar van onze schrijver moet zijn10

5 Men maakt in dit verband graag de vergelijking met de lsquoBlue Guidersquo of de lsquoBaedekerrsquo 6 We zullen hier niet in detail op ingaan Voor verdere analyse zie oa Heer 1979 Hutton 2005 Frazer 1898 Diller 1955 7 Hutton 2005 p 11 8 Habicht 1985 p 141 9 ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ

Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον

ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένου

11

In I19611 vermeldt Pausanias het stadion van Herodes Attikos dat voltooid werd in

143 Hij schreef zijn boek dus zeker na deze datum Een terminus ante quem voor het

eerste boek van de Perieumlgesis vormt het Odeion van diezelfde Herodes Attikos in

Athene Herodes liet dit theater bouwen voor zijn vrouw bij haar dood Het stamt dus

van na 160 Wanneer Pausanias zijn eerste boek schrijft bestaat dit Odeion nog niet

In VII206 maakt de Perieumlgeet er echter wel melding van12 Dit kan dus betekenen dat

het eerste boek apart werd gepubliceerd13 Boek 7 werd zeker na 160 geschreven

In V1214 schrijft Pausanias dat de inrichting van Korinthe als Romeinse kolonie ndash wat

plaatsgreep in 44vC ndash 217 jaar geleden gebeurde15 Dit brengt ons bij het jaar 173

Het laatste jaartal dat vermeld wordt is de campagne van Marcus Aurelius tegen de

Sarmaten in 175-176

We kunnen dus stellen dat Pausanias wellicht rond 125 geboren werd en stierf na

17616 De Perieumlgesis begon hij vermoedelijk pas op latere leeftijd te schrijven na heel

wat voorbereidende reizen Heer veronderstelde dat hij zijn werk tussen 160 en 180

schreef onder de regering van Marcus Aurelius17

Uit de Perieumlgesis kunnen we concluderen dat Pausanias afkomstig was uit Klein-Azieuml

Hij verwijst op geregelde tijdstippen naar deze streek18 De stad die het vaakst

Pausanias I55 ἔστι δὲ καὶ ἄλλα δύο τέχνης τῆς ἐφrsquo ἡμῶν [τὰ] ἀγάλματαmiddot Pausanias V2115 10 Heer 1979 p 12 en Diller 1955 p 268 11 ldquoτοῦτο ἀνὴρ Ἀθηναῖος Ἡρώδης ᾠκοδόμησεrdquo Pausanias I196 12 ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot ἐποιήθη

δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν

μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ

τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ

Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι

συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς

Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206 13 Zie infra bij de structuur van de Perieumlgesis 14 Κορίνθιοι μὲν γὰρ οἱ νῦν νεώτατοι Πελοποννησίων εἰσί καί σφισιν ἀφrsquo οὗ τὴν γῆν

παρὰ βασιλέως ἔχουσιν εἴκοσιν ἔτη καὶ διακόσια τριῶν δέοντα ἦν ἐς ἐμέ Pausanias V12 15

Nadat Mummius in 146 vC de Achaiumlsche Bond versloeg en Korinthe vernielde bleef deze stad lange tijd onbewoond Pas in 44 vC kwam er een heropbloei De inwoners waren echter voornamelijk Romeinse kolonisten Zie oa Tzifopoulos 1993 Arafat 1996 en Habicht 1985 16 Frazer stelt 130-176 voor in Frazer 1965 p 6-7 Habicht opteert voor 115 als geboortedatum in Habicht 1985 p12 17 Heer 1979 p 12 18 Bv ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς τόδε

λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος Πέλοπος δὲ

ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς τὸ ἱερόνmiddotrdquo Pausanias V137 ldquoτρὶς δὲ αὐτὸς ἤδη πάρνοπας ἐκ Σιπύλου τοῦ ὄρους οὐ κατὰ ταὐτὰ οἶδα

φθαρένταςrdquo Pausanias I248 Zie Habicht 1985 p13-15

12

beschouwd wordt als zijn geboorte- en woonplaats is Magnesia ad Sipylum (het

huidige Manisa in Turkije)

Pausanias lijkt een bescheiden man te zijn geweest Hij laat zich zelden opmerken in

zijn werk Zijn stijl is sober direct zakelijk en eerlijk Origineel en creatief zijn lijkt niet

zijn voornaamste zorg Wel wil hij op een getrouwe manier de geschiedenis van

Griekenland vertellen

Pausanias was waarschijnlijk van gegoede afkomst aangezien hij de mogelijkheden

had om veel te reizen Frazer leidt uit Pausaniasrsquo werk af ndash zowel door expliciete als

impliciete verwijzingen ndash dat hij in Syrieuml was Jeruzalem Antiochieuml Egypte Rhodos

Byzantion Thessalieuml Macedonieuml en Italieuml19 Uiteraard moeten we hier heel het

Griekse gebied aan toevoegen dat Pausanias in zijn Perieumlgesis beschreef

Hij genoot waarschijnlijk een goede opvoeding De citaten die in grote getalen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn getuigen dat hij een veel belezen man was20 Alles wijst er

ook op dat hij over een uitstekend geheugen beschikte Hij kan dan ook terecht als

een πεπαιδευμένος bestempeld worden Aangezien de gegoede families uit de

provincies meestal het Romeinse burgerrecht verwierven is het goed mogelijk dat ook

Pausanias een Romeinse burger was21

Het lezen van Pausanias lijkt in zijn tijd niet erg populair te zijn geweest Hij werd

slechts eacuteeacutenmaal geciteerd door een tijdgenoot de Romein Claudius Aelianus in zijn

Varia Historia22 Dit kan echter over een interpolatie gaan23

De tekstoverlevering hebben we vooral te danken aan Stefanos van Byzantion Deze

geleerde uit de 6e eeuw wilde de namen van Griekse poleis herontdekken en hun

afkomst achterhalen Hierbij maakte hij dankbaar gebruik van Pausanias Hij citeerde

de perieumlgeet maar liefst 80 keer in zijn Ethnica Zoals reeds aangehaald is het deze

geleerde die ons Pausaniasrsquo naam onthult Ook de titel van het werk stamt van

Stefanos van Byzantion Het enige dat we momenteel dus kunnen doen is hem op

zijn woord geloven24

19 Frazer 1965 p 14-17 20 Hij noemt maar liefst 125 verschillende auteurs en geeft 700 referenties naar schrijvers enof literaire werken Zie Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 249 21 Zie oa Alcock in Bingen 1996 en Habicht 1985 p15 Voor een ontkrachting hiervan zie Forte 1972 p 418-427 22 Aelianus VH 12 61 ldquoΠαυσανίας δέ φησιν ὅτι καὶ Μεγαλοπολῖταιrdquo Dit schreef hij naar aanleiding van offers die gebracht werden aan Boreas 23 Zie Metzler 2000 p 445-449 24 Habicht 1985 p 9

13

Volgens Habicht is het mogelijk dat er ten tijde van Stefanos slechts eacuteeacuten exemplaar

van de Perieumlgesis bestond25 Dit zou nog het originele manuscript van Pausanias zijn

Heer meent dat er een aantal exemplaren van de Perieumlgesis in omloop waren Deze

zouden zich in de grote bibliotheken van Rome of de metropolen in het Oosten

bevonden hebben26

Het oudste manuscript dat we nu nog bezitten Marcianus gr 413 (V) stamt uit het

midden van de 15e eeuw27 Dit manuscript gaat ndash samen met vier andere bewaarde

manuscripten ndash terug op de codex van de Italiaan Niccolograve Niccoli (1364-1437)28

We zijn nu even ingegaan op de biografie van Pausanias De volgende vraag die we

ons kunnen stellen is hoe deze auteur beiumlnvloed werd door zijn omgeving In welke

periode leefde hij Wat voor invloed had dit op zijn werk

25 Habicht 1985 p 1 26 Heer 1979 p 42-43 27 Er is van Pausanias tot op heden geen enkel papyrusfragment bekend Ook de indirecte traditie is van weinig belang aangezien hij zelden geciteerd werd 28 Deze codex ging verloren in de 16e eeuw De andere afgeleide manuscripten zijn Laurentianus 56 11 (F) Parisinus gr 1410 (P) Matritensis 4564 (M) en Leidensis BPG 16 K (L) We baseren ons hier op de teksteditie van Budeacute die de notaties van de editie van Rocha-Pereira overneemt

14

12 PAUSANIAS IN ZIJN TIJD

121 Het Romeinse Rijk in de 2e eeuw nC

ldquoThe period in the history of the world during which the condition of the human race

was most happy and prosperousrdquo29

Pausanias leefde tijdens een periode waarin er vrede heerste in het Romeinse Rijk30

de 2e eeuw nadien idealiserend lsquothe golden age of antiquityrsquo genoemd31 Frazer

omschrijft deze 2e eeuw als een periode van heropbloei32 Er werden immers vele

tempels theaters baden en aquaducten gebouwd

Het Romeinse Rijk strekte zich ondertussen uit van Brittannieuml tot aan de Eufraat en

van de Rijnmonding tot in Ethiopieuml33 De Pax Romana zorgde voor rust aan de

grenzen Deze vrede droeg ook bij tot een bloei in cultuur en literatuur In Klein-Azieuml

resulteerde dit in een literaire beweging de lsquoTweede Sofistiekrsquo waarop we later dieper

zullen ingaan Deze stabiliteit stond ook toe dat er massaal gereisd werd Het ontstaan

van Pausaniasrsquo reisboek in deze tijd is dan ook niet verwonderlijk

1211 Socio-economische omstandigheden in de Romeinse provincies Achaiumla en Asia34

Gedurende de eerste helft van de 2e eeuw vC werd Griekenland geleidelijk aan

afhankelijk van Rome Een doorslaggevende datum is 146 vC Op dit moment verliest

Griekenland de Achaiumlsche oorlog en wordt het een deel van Macedonieuml Pas in 27

vC vormt Achaiumla een autonome provincie35 Voacuteoacuter deze datum werden de Griekse

steden zeer slecht behandeld De Griekse bonden werden afgeschaft het land

uitgebuit - oa door het innen van belastingen om de oorlogen te bekostigen - en vele

kunstwerken werden geroofd Vanaf het begin van de eerste eeuw begon het beter te

29 Gibbon geciteerd in Browning 1989 p 9 30

Op het einde van Pausaniasrsquo leven komen de Romeinen echter in oorlog met de Parthen (162-166) Ze zullen deze oorlog winnen Toch luidde dit een periode in van tegenslagen zoals de pest en oorlogen 31

Habicht 1985 p118 32 Frazer 1898 p xiii 33 Habicht 1985 p117 34 Voor de algemene inleiding baseren we ons grotendeels op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 555-562 35 Dit zal zo blijven tot aan de regering van Diocletianus We zien evenwel twee onderbrekingen van 15-44 hoort Achaiumla bij Moesia en van 67-704 wordt het door Nero lsquovrijrsquo verklaard Zie Cook Adcock Charlesworth (eds) 1936sup3 p 556-557

15

gaan voor de Grieken De Romeinen beseften het culturele belang van Griekenland

en hielpen actief mee aan de hellenisatie De Griekse bonden werden weer

toegestaan en een nieuwe overkoepelende bond de Achaiumlsche werd opgericht Deze

bond vertegenwoordigde in theorie alle Griekse steden en stond in voor de organisatie

van de keizerscultus36

Vanaf de creatie van de provincie Achaiumla ontstond er een grote diversiteit in de

behandeling van de steden Deze Romeinse tactiek van lsquoDivide et imperarsquo vormde

wellicht een belangrijke reden waarom er nooit een gezamenlijke Griekse opstand

tegen Rome is uitgebroken Er waren ongeveer 40 lsquovrijersquo steden waaronder Athene en

Sparta die in theorie onafhankelijk waren van Rome Plaatselijke leiders bestuurden

de stad en de lokale wetgeving bleef in de mate van het mogelijke behouden De

Romeinen behielden echter een grote controle Veel van deze vrije steden waren ook

vrijgesteld van belastingen

Reizigers die in de 2e eeuw door Griekenland trokken konden nog veel van lsquos lands

oude glorie bewonderen Ze werden echter ook geconfronteerd met vele verlaten

streken Dit is de reden waarom we in de Perieumlgesis zo veel ruiumlnes beschreven zien37

Dit proces van ontvolking was al langer aan de gang Alcock ontdekte dat de terugval

begon op het einde van de 3e eeuw vC Gedurende de eeuwen die hierop volgden

zette de ontvolking zich door zodat we in de tijd van Pausanias nog meer verlaten

streken aantreffen38

Economische redenen deden het Griekse platteland leeglopen De economie op het

platteland steunde in de klassieke periode op het bewerken van kleine stukjes grond

vaak verspreid over een groot gebied De Romeinen veranderden de grenzen en

herschreven het geografische landschap in Griekenland Hierdoor kwamen vele

boeren in de problemen Anderen verloren hun grond aan grootgrondbezitters Ook

taksen en belastingen opgelegd door de Romeinen deden vele boeren de das om

Om de belastingen te kunnen betalen waren ze immers genoodzaakt om meacuteeacuter te

produceren Omdat dit hen niet lukte moesten ze emigreren naar de stad39 Enkel

daar kon men tegemoetkomen aan de steeds groeiende behoefte aan een sociaal

vangnet dit via een patronaat van de elite

36 In de praktijk was echter nooit elke stad vertegenwoordigd 37 We geven enkele voorbeelden van beschrijvingen van ruiumlnes bij Pausanias ldquo ἑξῆς δὲ

πόλεων ἐρείπιά ἐστιν Ἅρματος καὶ Μυκαλησσοῦmiddotrdquo Pausanias IX194 ldquo Ἀσπληδόνα δὲ

ἐκλιπεῖν τοὺς οἰκήτοράς φασιν ὕδατος σπανίζοντοςmiddotrdquo Pausanias IX389 Pausanias vernoemt 50 vervallen steden of dorpen die ooit bewoond werden Ze worden meestal ἐρείπια genoemd De meest desolate streek is Arkadieuml Alcock 1993sup2 p 146 38 Alcock 1994sup2 39 Alcock 1989 p 5-34

16

De belastingen wogen waarschijnlijk erg door bij vele Griekse steden Het is ook

mogelijk dat enkel de verliezers van de Achaiumlsche oorlog belastingen moesten

betalen40 Het Griekse belastingsgeld gaf de Romeinen de mogelijkheid om goederen

uit de provincies te kopen waardoor de economie in stand gehouden zou moeten

worden41 In de praktijk leidde dit echter tot een economisch verval in Griekenland

Economisch was Griekenland dus voornamelijk afhankelijk van Rome42 Zijn belang

lag in zijn geschiedenis en cultuur

Vele kleine poleis raakten in verval Om te overleven konden de kleine nederzettingen

een beroep doen op andere steden in de buurt (synoikisme) of bonden vormen Het

behoud van hun eigenheid moesten ze dan elders zoeken op religieus vlak

bijvoorbeeld Rizakis stipt aan dat sommige dorpen hoewel ze politiek afhankelijk

waren er een levendige religie op nahielden43

Maar hoe zat het nu met de steden44 In de Klassieke periode vormden de

ἄστυ en het achterland eacuteeacuten geheel45 Tijdens de Romeinse overheersing werd dit

systeem door de plattelandsvlucht echter grondig in de war gestuurd

Er werden ook Romeinse kolonies46 opgericht zoals Korinthe Nikopolis en Patrai

Deze steden groeiden uit tot de machtigste van de provincie We zullen een idee

geven van de grootte van deze centra Korinthe kende een oppervlakte van 600 ha

Andere steden telden slechts een 100tal ha47 Rondom deze metropolen werden door

de elite baden en villarsquos neergepoot Zo hoopten de rijken zich van het plebs te

onderscheiden

Van de kolonies maakte men zelfregerende steden De Romeinen schakelden lokale

leiders in om op een indirecte manier de touwtjes in handen te houden Woolf stelt dat

de Romeinen nieuwe eacuten oude steden in Griekenland gebruikten als lsquotools of

imperialismrsquo48

Tot nu toe hebben we enkel de situatie op het Griekse vasteland besproken Dit is

immers het geografische gebied dat Pausanias beschrijft Onze perieumlgeet is echter

40 Belastingen werden ook pas ingesteld na deze oorlog in 146 vC Alcock 1989 p 5-34 41 Zie Crawford 1977 p 42-52 42 Hutton 2005 p 1 43 Rizakis in Alcock 1997 44 Alcock 1993sup2 45 Voor een uitgebreide analyse van de indeling in Griekse steden en dorpen en hun relatie tot Rome zie Rizakis in Alcock 1997 46 Kolonies werden opgericht vanaf de regering van Caesar om strategische redenen en als huisvesting voor Romeinse soldaten en werklui Rizakis in Alcock 1997 47 Woolf in Alcock 1997 p 1-13 48 Woolf in Alcock 1997 p 13

17

afkomstig van Klein-Azieuml In hoeverre kunnen we spreken van een verschil in cultuur

tussen deze regio en het Helleense vasteland49

Klein-Azieuml werd in 27 vC verenigd in de Romeinse provincie Asia

Net als in Griekenland had niet elke stad dezelfde status Enkele vrije steden genoten

voorrechten hoewel ze niet altijd vrijgesteld waren van belastingen De drie grootste

steden waren Efese Pergamon en Smyrna Het bestuur was in handen van lokale

rijken Rome was echter zeer actief bij de politiek betrokken

Vanaf de 1e eeuw heerste er vrede in deze streek Dit gaf Asia de mogelijkheid om

zich ten volle te ontplooien Klein-Azieuml bezat van nature grote economische

mogelijkheden Het had een goed klimaat en bood door haar ligging aan zee

uitstekende transportmogelijkheden De uitgestrektheid van het Romeinse Rijk was

zeer bevorderlijk om een bloeiende exporthandel op te zetten50 Men voerde wijn olie

hout leer en vee uit Bovendien beschikte men zelf over ruwe grondstoffen die men

op eigen bodem verwerkte in de textielindustrie

Zo groeide Asia uit tot eacuteeacuten van de rijkste regiorsquos van het Romeinse Rijk

Ook cultureel kwam deze bloei tot uiting Er werden vele gymnasia badhuizen en

tempels opgericht Tevens ontstonden er in de grote steden medische scholen en

zelfs musea

De Pax Romana liet dus toe dat er massaal gereisd werd rond de Middellandse Zee

Het was eacuteeacuten gebied zonder buitenlandse grenzen met eenzelfde munt en wie Grieks

enof Latijn sprak kon over het hele Romeinse Rijk met anderen communiceren51

Romeinen trokken naar Griekenland als studenten naar Athene of als toerist naar

steden die ook vandaag de dag nog dagelijks bezocht worden Ook de Grieken zelf

verlieten de grenzen van hun provincie Reizen behoorde tot de opvoeding van elke

gegoede burger Leden van de Griekse elite waren πεπαιδευμένοι lieden die een

degelijke opvoeding hadden genoten en wereldburgers waren 52 Ze keken verder dan

de grenzen van hun stad of streek Deze personen bekleedden vaak ook een

belangrijke functie in hun provincies Ze waren loyaal tegenover Rome en in ruil

daarvoor werden ze ingezet om belastingen te innen of de publieke orde te

handhaven Er gaapte een enorme kloof tussen deze beperkte rijke elite en de arme

massa in de straat

49 We baseren ons hiervoor op Cook Adcock Charlesworth 1936sup3 p 580-590 50 Door de natuurlijke rijkdom van de streek moest men bijna niets invoeren 51 Habicht 1985 p118 52 Zie oa Alcock 2002

18

Ook op religieus gebied zien we dat de veranderingen die al langer aan de gang

waren zich doorzetten Het geloof in de traditionele goden van het pantheon

brokkelde af Samen met de plattelandsvlucht verdwenen ook vele rurale culten

Goden uit het oosten het christendom en de keizerscultus deden hun intrede

Daarnaast kenden mysterieculten een enorme bloei Bij Pausanias vinden we hiervan

vele voorbeelden

Op dit religieuze aspect zullen we later dieper ingaan

1212 De Romeinse invloed in Griekenland

Hoe ver reikte de Romeinse invloed in het oostelijke Middellandse Zeebekken

De Romeinen hadden geen militaire garnizoenen in Griekenland53 Korinthe speelde

een belangrijke rol in de administratie De federale Griekse bonden ndash die hun ontstaan

kenden in de Hellenistische periode om de diplomatie en buitenlandse politiek te

bevorderen54 - bleven bestaan maar kregen een ondergeschikte rol Hadrianus stelde

in 1312 een nieuwe bond in het Panhellenion55 Dit deed hij volgens Veyne om

tegemoet te komen aan het gevoel van de Grieken anders en superieur te zijn56 Zo

werden alle Grieken verenigd in eacuteeacuten bond57

Swain benadrukt dat het Romeinse Rijk tweetalig was lsquoutraque lingua doctusrsquo58 In het

westen sprak men Latijn in het oosten Grieks De belangrijkste taal was echter het

Grieks Als we niet naar de politiek kijken maar naar ldquola capaciteacute de concevoir et de

disseacuteminer des ideacutees de fond ldquo zien we een Egeiumlsche civilisatie die homogeen Grieks

was59 Voor de Grieken was lsquocivilisationrsquo bijgevolg belangrijker dan lsquole pouvoirrsquo

Παιδεία speelt hierin een belangrijke rol cultuur in alle betekenissen van het woord60

Dit kunnen we ook lezen bij Dagron lsquoSrsquoil y a eu ralliement il nrsquoy a pas eu inteacutegration

le pouvoir est resteacute romain et la culture grecque lsquo61

Bij de splitsing van het rijk in 395 hadden we volgens Veyne te maken met een

oosten dat Grieks was gebleven lsquovous Romains nous Grecsrsquo De Grieken waren

zich de hele tijd superieur blijven voelen tegenover hun overheersers De Griekse 53 Alcock 1993sup2 p 3-4 54 Alcock 1993sup2 p 3-4 55 Deze bond reikte verder dan de grenzen van de provincie Achaiumla Er zetelden zowel steden van het Griekse vasteland als van Klein-Azieuml de eilanden en zelfs enkele van Noord-Afrika Athene fungeerde als centrum 56 Veyne 2005 p 257 57 In de praktijk was echter nooit eacutelke stad vertegenwoordigd 58 Swain 2001 p9 59 Reardon 1971 p 4 60 Reardon 1971 p 4 61 Dagron G Lrsquoempire romain drsquoOrient au 4iegraveme siegravecle et les traditions politiques de lrsquohelleacutenisme p 74 82 et n 284 et 202 in Veyne 2005

19

civilisatie was immers de enige goede en ware lsquoWijrsquo zijn de Grieken daarbuiten zijn er

enkel lsquoanderenrsquo62

We kunnen dus stellen dat de Romeinen als nuttig maar lsquovreemdrsquo ervaren werden

door de Grieken63

Omgekeerd was Griekenland voor de Romeinen heacutet toonbeeld van lsquootiumrsquo een plaats

waar men kon ontsnappen aan de zorgen van de wereld Vele Romeinse studenten

zakten af naar Athene Ook toeristen bezochten Griekenland om zijn oude glorie te

bewonderen Griekenland werd echter stilaan een imaginair landschap een plaats die

groots was door zijn verleden door zijn herinneringen

Alcock legt dit mooi uit64 Volgens haar heeft Horatiusrsquo uitspraak Graecia capta nog

een diepere betekenis65 Griekenland is gegrepen door haar eigen herinneringen

Zowel Grieken als Romeinen hebben respect voor het Griekse verleden Dit creeumlert de

mogelijkheid tot communicatie en onderhandeling Korinthe vormt een mooi voorbeeld

van het feit dat verleden en heden verenigd kunnen worden In de herinnering is het

een bloeiende antieke Griekse stad In de realiteit van de 2e eeuw treffen we op

diezelfde plaats echter een Romeinse kolonie aan

ldquoOld Greece was a country learning how to be a museum cultivated Romans admired

Greece romantically for what she has beenrdquo66

Deze dubbele natuur van Griekenland wordt door Pausanias in zijn Perieumlgesis op een

mooie manier geschetst

122 Pausanias en Rome

Pausanias leefde als Griek in het Romeinse Rijk Daarenboven beschrijft hij in zijn

Perieumlgesis de glorie van het oude Griekenland het Griekenland van voacuteoacuter de

62 Misschien waren de Romeinen hierin niet helemaal vrij van schuld Geen enkele Griek schopte het immers tot Romeins keizer (buiten enkele latere usurpators) 63 Bij Pausanias vinden we ook enkele voorbeelden van het feit dat hij zich geen Romeinse burger voelde Hij spreekt over de keizers alsof het vreemden zijn We geven twee voorbeelden ldquoναοὶ δέ εἰσιν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς Καίσαρος ὃς μοναρχίας πρῶτος ἐν Ῥωμαίοις

ἐπεθύμησεν καὶ ἀρχὴν τὴν καθεστηκυῖαν πρῶτος ἐκτήσατο ὁ δὲ Αὐγούστῳ πεποίηται

παιδὶ ἐκείνου τήν τε βασιλείαν βεβαιωσαμένῳ μᾶλλον καὶ ἀξιώματος καὶ δυνάμεως ἐς

πλέον ἢ ltὁgt πατήρ οἱ προελθόντιmiddot τὸ δὲ ὄνομα ἦν τούτῳ Αὔγουστος ὃ κατὰ γλῶσσαν

δύναται τὴν Ἑλλήνων σεβαστόςrdquo Pausanias III114 ldquoΛακεδαιμονίοις δὲ ἔχειν τοῖς ἐν

Σπάρτῃ τὴν Θουρίαν ἔδωκεν Αὔγουστος Αὐγούστῳ γὰρ βασιλεύοντι Ῥωμαίων

ἐπολέμησεν Ἀντώνιος γένει καὶ οὗτος Ῥωμαῖοςmiddot καί οἱ τῶν ἐν τῇ Ἑλλάδι ἄλλοι τε καὶ οἱ

Μεσσήνιοι προσέθεντο ὅτι ἐφρόνουν Λακεδαιμόνιοι τὰ Αὐγούστου ldquo Pausanias IV311 64 Alcock 2002 p 176 65

Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio Horatius Epistulae 21156 66 Bowersock 1965a p 90-1 geciteerd in Alcock 1993sup2 p2

20

Romeinse overheersing Men kan dus verwachten dat zijn houding tegenover Rome

ambigu is Verschillende geleerden hebben in Pausaniasrsquo werk diverse houdingen

ontdekt Het zal bijgevolg niet zo gemakkelijk zijn om de waarheid te ontsluieren

Een cruciale passage voor het begrip van Pausaniasrsquo gevoel tegenover Rome vormt

VIII271 ldquoἡ δὲ Μεγάλη πόλις νεωτάτη πόλεών ἐστιν οὐ τῶν Ἀρκαδικῶν μόνον

ἀλλὰ καὶ τῶν ἐν Ἕλλησι πλὴν ὅσων κατὰ συμφορὰν lt ἐπί gt ἀρχῆς τῆς

Ῥωμαίων μεταβεβήκασιν οἰκήτορεςmiddotrdquo Pausanias VIII27167

Hier speelt de tekstoverlevering ons parten 68 Lezen we ldquoκατὰ συμφορὰν ἀρχῆς τῆς

Ρωμαίωνrdquo dan begrijpen we dat de Romeinen verantwoordelijk waren voor het verval

Een andere lezing geeft echter ldquoκατὰ συμφορὰν ἐπί ἀρχῆς τῆς Ρωμαίωνrdquo69 Dit wijst

op een verval tijdens de Romeinse overheersing en die kan dus aan andere oorzaken

te wijten zijn

Een andere passage die voor discussie zorgt is I207 ldquoΣύλλᾳ δὲ ἔστι μὲν καὶ τὰ ἐς

τοὺς πολλοὺς Ἀθηναίων ἀγριώτερα ἢ ὡς ἄνδρα εἰκὸς ἦν ἐργάσασθαι Ῥωμαῖονmiddotrdquo

Pausanias I20770

Hier hebben we geen problemen met de tekstoverlevering maar wel met de vertaling

Bowie interpreteert de zin als volgt lsquoSulla was erger dan men van de Romeinen zou

verwachtenrsquo Habicht meent echter dat Sulla lsquozeacutelfs erger was dan de Romeinenrsquo71

Frazer lanceert aan het einde van de 19e eeuw de opinie dat Pausanias de Romeinen

vijandig gezind was Ook Swain deelt deze mening72

67 ldquoMegalopolis is de jongste stad niet alleen van de Arkadische steden maar van alle steden in Griekenland behalve van die steden wiens inwoners zijn verwijderd wegens de rampspoed van de Romeinse overheersing tijdens de Romeinse overheersingrdquo 68 Budeacute en Teubner lezen ltἐπὶgt Loeb laat ἐπὶ weg Akujaumlrvi voegt nog een belangrijke opmerking toe Συμφορά wordt in de LSJ ook vertaald als lsquocollecting contributionrsquo Wanneer we die vertaling gebruiken krijgt de hele passus natuurlijk weer een andere inhoud Akujaumlrvi 2005 p287 69

Een conjectuur van Clavier in de 19e eeuw 70 ldquoVoor Sulla waren die dingen mbt de meesten Atheners wreder dan passend was dat een Romein zou doenrdquo 71 Bowie in Bingen 1996 In de vertalingen van Budeacute en Loeb wordt Bowies interpretatie gevolgd Respectievelijk Sylla exerccedila agrave lrsquoeacutegard de la majoriteacute des Atheacuteniens une cruauteacute plus terrible que celle que lrsquoon eucirct ducirc attendre drsquoun Romain en Sullarsquos treatment of the Athenian people was so savage as to be unworthy of a Roman 72 Swain 2001 p 338-340 Op het einde nuanceert Swain deze uitspraak dat Pausanias de Romeinen negatief gezind zou zijn Hij wijst erop dat Grieken en Romeinen verwant zijn Ze hebben min of meer dezelfde goden Hierdoor kan Pausanias de Romeinen niet geheel vijandig zijn

21

Heel de Perieumlgesis draait rond het centrale begrip vrijheid lsquoἐλευθερίαrsquo Volgens

Swain laat Pausanias deze vrijheid van Griekenland ophouden bij het begin van de

Romeinse overheersing Pausanias beschrijft geen feiten uit de geschiedenis van na

146 (verwoesting van de Achaiumlsche Bond) en heeft zelden oog voor de kunst van zijn

eigen tijd Swain stelt dat Pausanias de Romeinen als veroveraars ziet en niet als

bevrijders Volgens hem zou de Romeinse heerschappij een permanent verlies van de

Griekse onafhankelijkheid impliceren Swain meent echter dat Pausanias niet over de

hele lijn negatief is tegenover Rome Voor de Antonijnen heeft hij veel lof met

Hadrianus op kop73 Deze keizer was een ware filhelleen wat hem in Spanje de

bijnaam lsquoGraeculusrsquo opleverde74 Tijdens zijn regering was er vrede in het rijk en

werden er lagere belastingen ingevoerd Hij beoogde geen expansie maar een

consolidatie van de grenzen Hij bracht ook vele bezoeken aan de provincies

waardoor deze een goede relatie met Rome behielden75

Volgens Hutton was de houding van de Grieken tegenover Rome dubbelzinnig Ze

prezen Rome tegenover de Romeinen maar waren kritisch wanneer ze met andere

Grieken praatten76 Hutton stelt dat de Romeinse keizers misschien ook het ideaal van

παρρησία hanteerden waardoor men de Grieken toeliet zich kritisch op te stellen

Pausanias zou dan ook de voor- eacuten nadelen van de Romeinse overheersing hebben

ingezien

Deze conclusie vormt een opstap naar de theorie van Heer77 Zij meent dat Pausanias

loyaal is tov de keizers van zijn tijd en dat hij Rome niet de schuld geeft van het

verval van Griekenland Dit was immers al langer aan de gang Hij is wel kritisch voor

enkele Romeinen die de Grieken vernederden zoals Sulla deed Ook wanneer ze

kunstroof plegen ndash oa Nero Gaius en Augustus - verwijt hij hen dit Over het

algemeen heeft hij echter respect voor Rome

Heer zei dus dat dit verval al langer aan de gang was Reden De Peloponnesische

oorlog Heer concludeert uit de Perieumlgesis dat volgens Pausanias de tegenstanders

van Athene in deze oorlog Griekenland ruiumlneerden

73 Deze keizers uit de 2e eeuw probeerden de Grieken met hun lot te verzoenen Men toonde respect voor de Grieken en hun culturele erfenis Habicht 1985 p 123 74 Hutton 2005 p 36 75 Zie Forte 1972 p 418-427 76 Hutton 2005 p 41 77 Heer 1979 p 66-68

22

Bowie meent - samen met Habicht en Palm - dat Pausanias de Romeinse

overheersing betreurt maar er zich bewust van is dat er onder de Macedonieumlrs ook

geen vrijheid was78

Om het met Fortes woorden te zeggen kunnen we stellen dat Pausanias Rome

bewonderde maar met Griekse terughoudendheid Er waren weliswaar mooie dingen

in Rome maar in Griekenland waren die vaak beter79

Bij Alcock vinden we een uitdieping van deze ambivalente houding van Pausanias80

Volgens haar maakt Pausanias gebruik van een stille vorm van verzet door gebruik te

maken van de controle van lsquothe social memoryrsquo Door trots over het glorieuze verleden

te vertellen doet hij afbreuk aan de huidige heersers

Voor Pausanias is het criterium om een goede keizer te zijn goed zijn tov de

Grieken81 Drie keizers waren voor hem belangrijk Augustus Nero en Hadrianus

Eerstgenoemde creeumlerde een nieuw geografisch landschap in Griekenland Hij

herverdeelde de grond over de verschillende poleis Pausanias maakt echter weinig

melding van zijn monumenten

In Nero ontdekt Pausanias een nobele geest omdat deze lsquovrijheidrsquo verleende aan heel

Griekenland82 Hoewel deze keizer over het algemeen zeer negatief wordt

voorgesteld beoordeelt Pausanias hem enkel op zijn houding tegenover Griekenland

Nero was de Grieken goed gezind dus was hij een goed keizer

Zoals reeds vermeld looft Pausanias alle Antonijnen De belangrijkste is echter

Hadrianus Deze filhelleense keizer wordt het meest geciteerd in de Perieumlgesis Hij

deed inspanningen om het verleden te restaureren niet om een nieuwe wereld te

creeumlren Het is dan ook niet verwonderlijk dat het net deze keizer is die Pausaniasrsquo

voorkeur genoot83

Een laatste opmerking bij dit onderdeel heeft betrekking op lsquohet vrije Griekenlandrsquo

Vanaf wanneer bestond lsquoGriekenlandrsquo op politiek vlak eigenlijk Tijdens de hoogdagen

van de klassieke periode kunnen we hiervan nog niet spreken Griekenland geraakte

pas voor het eerst min of meer verenigd in de Romeinse tijd84 Met de creatie van de

78 Bowie in Bingen 1996 79 Forte 1972 p 418-427 80 Alcock in Bingen 1996 p 242 ev 81 Voor deze alinea zie Jacquemin 1996 p 29-42 82

In 6667 kondigde Nero op de Isthmische Spelen de vrijheid af voor Achaiumla Onder Vespasianus werden de onderling ruzieumlnde Grieken ndash die lsquovergeten warenrsquo wat het was om vrij te zijn - alweer in een Romeinse provincie verenigd Arafat 1996 p139 83 We moeten wel even opmerken dat Hadrianusrsquo belangrijkste realisatie de creatie van het Panhellenion nergens bij Pausanias vermeld wordt 84 Zie ook Lafond in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 390

23

provincie lsquoAchaiumlarsquo verenigt men verschillende πόλεις die weliswaar in grote mate

maar zeker niet helemaal eeuwenlang dezelfde cultuur hebben gehad Deze poleis

waren in het verleden lsquovrijrsquo Ze waren aan niemand onderworpen Maar was dat wel

zo Hoe zit het dan met de oorlogen tussen de verschillende poleis en allerhande

invasies Hoe vaak heeft heel lsquoGriekenlandrsquo zich verenigd tegen een

gemeenschappelijke vijand

ldquoIn a strict geopolitical sense Hellas (hellip) had ceased to exist during the time of

Augustus when the province of Achaea was formed Yet in another sense of course

there was always had been and always would be Hellas even though the precise

significance of the word was ever debated Identity was not compromised or diluted by

Roman conquest it was rather shifted into the realm of the imaginary where it had

always partially residedrdquo85

Het is dus net de Romeinse overheersing die zorsquon mythe van een vrij Griekenland in

het verleden mogelijk maakt Dit is het paradoxale karakter van de Griekse vrijheid en

de Romeinse overheersing Of zoals Alcock het zegt ldquoThe triumph of Rome led to the

creation of Greecerdquo86

123 Literatuur in de 2e eeuw en de tweede sofistiek

ldquoIt was the heyday of superficial intellectual activity Intellectuals and artists had never

been esteemed so highly by society and never did they perform so poorly New and

original ideas were not appreciated nor the penetrating search for truth nor a poetry

of passion or pity The age applauded form not content it praised the technical

brilliance of oral expression not the ideas expressed it valued entertaining literature

not demanding literature It was a complacent age pleased with itself an age of

rhetoric of unimportant topics delivered to an audience who wanted extemporaneous

speeches of impeccable Attic and who graded the speeches by the number of

mistakesrdquo87

In de 2e eeuw is het Romeinse Rijk op het toppunt van zijn expansie Vooral de

provincies kennen een grote bloei Het is dan ook hier dat we de belangrijkste

schrijvers van de 2e eeuw situeren met name in Klein-Azieuml In dit gebied is er immers

een grote culturele activiteit Weinig auteurs echter uit deze periode hebben zich bij de

85 Whitmarsh 2001 p 21 86 Alcock 1993sup2 p 129 87 Habicht 1985 p 126

24

literaire canon kunnen voegen88 De redenaars werden pronkredenaars die

epideiktische redevoeringen hielden op festivals en begrafenissen Onderwerpen voor

declamatorische stukken zocht men in het verleden lsquoThis age looked to the past was

more interested in times long gone than in its ownrsquo89 Het heden miste sterke emoties

en conflicten en dus ging men die zoeken in oude verhalen Niet de historische

correctheid maar het tentoonspreiden van hun kunnen was het voornaamste doel

Men slaat dus geen nieuwe wegen in maar bewaart wat oud is90

Vooral lsquonuttigersquo kennis werd in boeken vastgelegd Het was de periode van de retoriek

paradoxografie en religie Oudheidkundigen compilatoren en romanschrijvers staken

de kop op Er werd ook veel aan geschiedschrijving en wetenschap gedaan Er was

geen of weinig interesse voor het dagelijkse leven Een uitzondering hierop vormde de

religie We zullen zien dat deze steeds meer persoonlijk werd beleefd

Hutton vermeldt dat zowel Romeinse als Griekse auteurs het verval van Griekenland

beschrijven91 Dit kadert in de geest van lsquoMemento morirsquo92 In zekere zin is dit ook wat

Pausanias doet Ook bij hem vormen de beschrijvingen van ruiumlnes en verlaten streken

een contrast met de antieke monumenten die hij op zijn weg tegenkomt

ldquoAcross the multiplicity of forms and modes of Roman Greek education one feature

remained common the attempt to root all forms of status and identity in the prestigious

pastrdquo93

Deze nieuwe invalshoeken hangen samen met het ontstaan van een nieuwe literaire

beweging de tweede sofistiek

Het is niet onze bedoeling om de taalkundige aspecten van de tweede sofistiek te

analyseren Dit zou ons te ver leiden Het volstaat hier om te zeggen dat men

teruggreep naar het verleden dat men al snel begon te idealiseren Zowel linguiumlstisch

formalisme en purisme (atticisme) als een algemeen classicisme deden hun intrede94

We geven echter enkele inhoudelijke kenmerken om Pausanias binnen het geheel te

kunnen plaatsen Elsner zegt het volgende De tweede sofistiek was

88

Loukianos en Apuleius vormen hierop een uitzondering Misschien is het niet verwonderlijk dat net deze twee auteurs niet van lsquoGriekenlandrsquo afkomstig waren (respectievelijk van Samosata aan de Eufraat en Noord-Afrika) 89

Habicht 1985 p 126 90 Heer 1979 p 9 91 Bv Servius Sulpicius Rufus aan Cicero Ad familiares 454 in Hutton 2005 p 46 92 Hutton 2005 p 46 93 Whitmarsh 2001 p 6 94 We zullen later even op deze linguiumlstische aspecten terugkomen bij lsquostijlrsquo

25

ldquoA cultural phenomenon in which the unity of the empire was re-asserted in Greek-

speaking cultural terms through the revival of Greek rhetoric and philosophy the

promulgation of eastern mythology and paideia the affirmation of eastern religions

and iconographiesrdquo95

De tweede sofistiek was een literaire beweging die bloeide van ongeveer 50 tot 25096

Terwijl in de voorbije eeuwen Rome nog een belangrijke functie had voor het vinden

van een patronus ed kwam het centrum van de literatuur nu te liggen in Athene en de

Griekse steden van Klein-Azieuml

De sofisten waren deacute vertegenwoordigers van de heersende cultuur en smaak in het

intellectuele leven Ze bleken niet erg origineel Vaak waren ze bovendien arrogant en

ijdel maar ze genoten een hoge populariteit en hadden veel invloed Onder deze

sofisten bevonden zich oa Aelius Aristeides Herodes Attikos en Antonius Polemon

Waarom lsquotweedersquo sofistiek De naam is ontleend aan een link die Filostratos legde

met de sofisten uit de 5e eeuw vC De sofisten uit de 2e eeuw gebruikten immers ook

de Attische taal alsook de Attische kalender maten enz

De tweede sofistiek hield een renaissance in van de Griekse literatuur waarbij de

nadruk kwam te liggen op de Helleense cultuur en taal als embleem van de civilisatie

De schrijvers kwamen uit de Griekse elite

Alcock spreekt in dit verband van lsquonostalgiarsquo ldquoNostalgia they say is an exercise in

grammar wherein you find the present tense and the past perfectrdquo97

Dit alles was belangrijk voor het hervinden van een eigen identiteit In de klassieke

periode lag de identiteit van een Griekse burger in zijn polis Na de doortocht van

Alexander de Grote werden de grenzen echter veel vager en ging de elite meer

reizen Wanneer Griekenland werd ingelijfd in het Romeinse Rijk moesten de Grieken

op zoek naar een nieuwe identiteit Die vond men in het Grieks-zijn Volgens Browning

wordt de vroegere onderverdeling burgers ndash ξένοι nu vervangen door de dichotomie

Grieken ndash βάρβαροι98

Swain heeft het over de verandering van een lokaal naar een nationaal patriottisme

tijdens het Hellenisme99 Dit nationale patriottisme was het sterkst aanwezig bij de

belezen elite Zij gebruikte de geschiedenis om de nationale trots aan te wakkeren

Volgens Alcock legt de elite zorsquon nadruk op het verleden om een gemeenschappelijke

95 Elsner in Alcock 1997 p 179 96 Swain 2001 p 2 97 Whitmer 1993 p 267 in Alcock 2002 p 36 98 Browning 1989 p 3-6 99 Swain 2001 p 68

26

lsquomemoryrsquo te creeumlren Deze lsquomemoryrsquo moet dienen als communicatiemiddel tussen

verschillende sociale klassen en verschillende steden100

Swain meent dat dit nationale patriottisme niet zelden bevorderd werd door Rome dat

er een voordeel in zag om de Grieken gedweeeumlr te maken en de organisatie te

vergemakkelijken We kunnen stellen dat er een lsquoharmony of interestrsquo ontstond tussen

de lokale elite en de imperiale leiders Beide partijen haalden voordeel uit deze

samenwerking101

Een belangrijke hulp bij het creeumlren van een nationale trots vormde de

geschiedschrijving Deze kende bijgevolg een enorme bloei vooral in de vorm van

lokale historiografieeumln en stichtingslegendes Niet zelden beroemde een stad zich op

een legendarische afkomst om haar Helleense wortels te benadrukken102 Zo konden

ze dan toegang verkrijgen tot het Panhellenion

Niet alleen de Romeinse maar ook de Griekse elite reisde massaal Tijdens de

tweede sofistiek werd reizen als educatief toerisme populair103 Vaak gold de keizer

als model ook hij reisde regelmatig naar alle uithoeken van zijn rijk om een beter idee

te krijgen van de lokale culturen en problemen

We zullen nu Pausanias binnen deze beweging plaatsen Hij is in grote mate een kind

van zijn tijd Als lid van de elite maakt hij talrijke reizen en wijdde zijn Perieumlgesis aan

de beschrijving van een reisverhaal Als onderwerp kiest hij niet toevallig het Griekse

vasteland uit Ook dit vormt een strategie om een nationale Griekse identiteit aan te

wakkeren Daarenboven hecht Pausanias veel belang aan de geschiedenis verhalen

legendes en genealogieeumln Ook deze interesse deelt hij met de schrijvers van de

tweede sofistiek Hij imiteert tevens schrijvers uit de klassieke periode waaronder

Herodotos Ook hij grijpt dus met zijn conservatieve smaak terug naar het roemvolle

klassieke verleden

Waarom wordt hij dan niet als eacuteeacuten van hen beschouwd

Pausanias grijpt niet terug naar de bekendste verhalen uit het verleden104 Hij gaat

ervan uit dat iedereen die wel kent Hij heeft veel aandacht voor de geschiedenis van

de hellenistische periode Deze geschiedenis was in de tijd van Pausanias bij de grote

massa al onbekend Aangezien onze Perieumlgeet het als zijn doel stelt zijn lezers tevens

100

Alcock 2002 p 19-23 101 Alcock 1989 p 5-34 102 Deze verhalen over mythische stichters werden vaak opgesteld en verdedigd door de sofisten 103 Elsner 1992 p 6 104 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis

27

te onderwijzen introduceert hij ook deze verhalen in zijn werk105 Pausanias is dus

minder eenzijdig in zijn keuze van onderwerpen

Wat hem interesseert zijn de verhalen die de gebouwen die hij beschrijft linken met

de geschiedenis Hij heeft dus ook aandacht voor de totaliteit waarin de kunst zich

bevindt

Een andere reden is van stilistische aard106 Sommigen menen dat Pausanias

kenmerken van het Asianisme vertoont107 Hij zou dus niet meedoen aan de

atticistische tendens van de tweede sofistiek We gaan hier later verder op in

Nog een groot verschil vinden we in de keuze van het thema Pausanias heeft eacuteeacuten

groot thema voor ogen Griekenland en zijn geschiedenis beschrijven Hieraan zal hij

een groot deel van zijn leven wijden De sofisten daarentegen schreven over om het

even welk onderwerp Wie genoeg betaalde kreeg een discours ongeacht de

persoonlijke overtuiging van de sofist

In die zin kunnen we Pausanias zien als een idealist die zijn hele leven wijdde aan een

missie Hij was niet zoals vele van zijn tijdgenoten tevreden met het tentoonspreiden

van zijn kennis en vaardigheid Hij wilde een waarheidsgetrouw reisverslag geven

Voor hem was persoonlijke observatie een absolute must108

Pausanias is dus in grote lijnen een kind van zijn tijd Er zijn echter ook duidelijke

afwijkingen Hij laat zich niet zomaar in een hokje duwen Hetzelfde geldt voor zijn

werk Hoewel velen al pogingen hebben ondernomen kan de Perieumlgesis bezwaarlijk

onder eacuteeacuten noemer gecatalogeerd worden

Dit zullen we proberen aan te tonen in het volgende deel

105 Habicht 1985 p 26 en 101 106 Zie lsquostijlrsquo 107 Voor een uitgebreide analyse zie Strid 1976 108

In het verleden heeft men dit wel eens betwist De publicaties van de laatste jaren zijn het er echter over eens dat Pausanias zijn reis zelf ook echt maakte en zo een groot deel van zijn informatie verzamelde Hij haalde zijn kennis dus niet alleen uit boeken

28

2 HOOFDSTUK 2 DE PERIEumlGESIS

29

21 EEN PERIEumlGETISCH GENRE

Pausaniasrsquo enige werk is een beschrijving van Griekenland109 We kunnen deze

boeken plaatsen binnen een literair genre de perieumlgetische literatuur Deze benaming

komt van het Griekse lsquoἡ περιήγησιςrsquo110 Het zijn dus reisverhalen die deze titel zullen

krijgen

Pausanias zelf vermeldt dit genre nooit in zijn werk Zoals reeds aangehaald wordt de

titel lsquoΠεριήγησις Ἑλλάδοςrsquo of lsquoἘλλάδος Περιήγησιςrsquo pas vermeld bij Stefanos van

Byzantion111 Pausanias zelf heeft het over lsquoἐξήγησιςrsquo112

De enige complete reisgids die ons uit de oudheid is overgeleverd is de

Perieumlgesis van Pausanias113 Voor de rest zijn enkel fragmenten bewaard Pausanias

beschrijft niet alleen de geografische streken en hun bezienswaardigheden Hij heeft

ook veel aandacht voor de mythologie We zullen later verder ingaan op de inhoud

van de Perieumlgesis

Waar ligt nu de oorsprong van dit perieumlgetische genre

Een eerste opstap vinden we wellicht in de Περίπλοι Dit waren verslagen van reizen

langs de kust Het binnenland kwam nauwelijks aan bod Deze reisbeschrijvingen uit

de archaiumlsche tijd waren heel sec en krioelden van opsommingen en afstanden

Ook in de klassieke periode werden vele reizen gemaakt als voorbereiding op het

schrijven van een boek We denken hierbij oa aan Hekataios van Milete en

Herodotos We kunnen Hekataiosrsquo Γενεαλογίαι114 en Περίοδος Γῆς115 als voorbeeld

nemen De andere auteur Herodotos is deacute lsquovader van de geschiedschrijvingrsquo We

vinden heel wat gelijkenissen tussen deze auteur en Pausanias Herodotos was zeker

109

Alleen zijn Perieumlgesis is overgeleverd Het is misschien mogelijk dat hij nog andere werken schreef maar het schrijven van deze reisgids zal toch zeker het grootste deel van zijn leven in beslag hebben genomen 110 ldquoleading round and explaining (as is done by guides and cicerones)rdquo LSJ 111

Eeacuten manuscript geeft de titel lsquo Ἱστοριογράφου ἱστορίαιrsquo een ander lsquo Ἱστορικοῦ Παυσανίου

περιηγησέως Ἑλλάδοςrsquo Akujaumlrvi 2005 p 1 De andere manuscripten noemen het werk Περιήγησις 112 ldquo1 narrative statement 2explanation interpretationrdquo LSJ ldquoτὸ δὲ ἀπὸ τούτου μοι πρόεισιν ὁ λόγος ἔς τε τῶν ἀνδριάντων καὶ ἐς τῶν ἀναθημάτων

ἐξήγησινrdquo Pausanias V211 113 Daarom is het moeilijk om een eenduidig beeld van dit genre te krijgen We moeten opletten om niet in een cirkelredenering te vervallen Ook van Herakleides Kritikos bezitten we nog een werk lsquoΠερὶ τῶν ἐν Ἑλλάδι πόλεωνrsquo Hier lezen we echter alleen maar impressies van een reis zonder historische uitweidingen 114 lsquoStambomen van aanzienlijke geslachtenrsquo 115 lsquoDe omtrek van de aardersquo een geografische studie die een belangrijke bron vormde voor Herodotos

30

een belangrijke inspiratiebron voor onze perieumlgeet116 Bowie beweert dat Herodotos de

eerste was die verschillende disciplines samen beschreef in een topografisch

uitgestrekt gebied117 Dit is ook wat Pausanias doet Pausaniasrsquo doel is Πάντα τὰ

Ἑλληνικά optekenen118 Herodotos wil alle grote eacuten kleine steden lsquoὁμοίωςrsquo

beschrijven Een belangrijk principe van Herodotos is dat van autopsie119 Ook

Pausanias beroept er zich op alles zelf gezien te hebben Wanneer dit niet zo is

vermeldt hij dat ook eerlijk Net zoals Herodotos geeft hij verschillende versies van

een verhaal en verklaart daarna welke hem het meest betrouwbaar lijkt Hij verwijst

ook op geregelde tijdstippen naar Herodotos zowel impliciet als expliciet120

Aangezien in de tijd van Pausanias regelmatig werd gerefereerd naar het literaire

verleden van de 5e eeuw vC is het niet zo verwonderlijk dat onze perieumlgeet net

Herodotos als voorbeeld nam

Het perieumlgetische genre heeft dus zijn wortels in de archaiumlsche περίπλοι en in

de Ionische geografische en etnografische geschiedschrijving van Hekataios en

Herodotos

Een derde mogelijke invloed is het werk van de atthidografen Deze Griekse schrijvers

noteerden de lokale geschiedenissen van Athene en Attika van de oudste perioden

tot aan hun eigen tijd Hun interesse was eerder antiquarisch dan historisch Ze

behandelden verschillende onderwerpen zoals geschiedenis mythologie religie

cultuur en literatuur De grondlegger van dit genre was Hellanikos van Lesbos uit het

begin van de 5e eew vC Hij reconstrueerde lijsten van de Atheense koningen Met de

Athener Kleidemos onstond dan de atthidografie in eigenlijke zin121

De inhoud van Pausaniasrsquo werk komt op het eerste gezicht dus grotendeels overeen

met het werk van deze atthidografen Pausanias behandelt echter een geografisch

gebied dat veel uitgebreider is

De echte perieumlgetische traditie begint pas in het hellenisme in de 3e eeuw vC

Enkele namen uit deze periode zijn Diodoros lsquode perieumlgeetrsquo (4e of 3e eeuw vC)122

Heliodoros van Athene (3e of 2e eeuw vC)123 en Polemon van Ilion (2e eeuw vC)124

116 Voor een uitgebreide analyse van de overeenkomsten zie Hutton 2005 p 190-213 117 Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 25 118 Zie infra bij de inhoud van de Perieumlgesis 119 ldquo Ἄλλου δὲ οὐδενὸς οὐδὲν ἐδυνάμην πυθέσθαι ἀλλὰ τοσόνδε μὲν ἄλλο ἐπὶ μακρότατον

ἐπυθόμην μέχρι μὲν Ἐλεφαντίνης πόλιος αὐτόπτης ἐλθών τὸ δrsquo ἀπὸ τούτου ἀκοῇ ἤδη

ἱστορέωνrdquo Herodotos 2 29 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 120 In het hoofdstuk over inhoud zullen we ook een onderdeel wijden aan de historiciteit van Pausanias 121 DNP deel 2 1997 232-233 122 Hij schreef over steden en monumenten in Attika 123 Hij beschreef kunstwerken op de Akropolis in Athene

31

Van hun werk zijn zoals we zeiden enkel fragmenten overgebleven Het verschil met

Pausanias is dat deze perieumlgeten zeer wetenschappelijk schreven Hun publiek was

waarschijnlijk een selecte groep intellectuelen Hun werk is wellicht verloren gegaan

door het gebrek aan eenheid er zat geen lsquorode draadrsquo in de boeken 125 De Perieumlgesis

van Pausanias zal die zoals we zullen aantonen wel bezitten De onderwerpen die

aan bod kwamen waren heel verscheiden Er was plaats voor geschiedenis

mythologie geografie etnografie en kunstgeschiedenis126

Waarom bloeide dit genre nu net tijdens het hellenisme Zoals we al hebben vermeld

werd Griekenland met de komst van Alexander de Grote opgenomen in een veel

groter rijk Verre reizen werden mogelijk De elite maakte hier gebruik van en trok als

lsquotoeristrsquo naar andere gebieden Cohen definieert deze periode als lsquolrsquoacircge de la

curiositeacutersquo127 Hierdoor ontstond de behoefte aan reisgidsen128 Een andere drijfveer

zou de peripatetische school van Aristoteles en Theofrastos geweest zijn129 Deze

school legde de nadruk op observatie Pas na een goed terreinonderzoek kon men

aan theoretische reflectie doen Dit zette auteurs aan om te reizen en zo zelf het

materiaal voor hun boeken te verzamelen

Het perieumlgetische genre had in de 2e eeuw dus al een hele ontwikkeling achter

de rug De grootste bloeiperiode had het tot dan toe gekend in het hellenisme

Waarom stamt het belangrijkste en enige overgeleverde werk in dit genre dan uit de 2e

eeuw

We hebben reeds eerder gezien dat de 2e eeuw een periode is die op zoek gaat naar

haar wortels in het verleden Elke polis probeert zich een eerbiedwaardige en grootse

afkomst toe te kennen Het zijn de sofisten die deze legendarische wortels zullen

herontdekken - of uitvinden - en verdedigen Hoewel Pausanias geen sofist was wou

ook hij toch kijken naar de Griekse wortels in het verleden Hij bekleedt echter een

bijzondere positie binnen de literatuur van de 2e eeuw Ook binnen het perieumlgetisch

genre neemt hij een aparte plaats in

Wat maakt de Perieumlgesis zo bijzonder

In de keuze van zijn onderwerp is Pausanias uniek Hij was de eerste die heel

Griekenland beschreef en wellicht ook de laatste die dat zo uitgebreid deed Voacuteoacuter hem

werden vooral monografieeumln geschreven 124 Ook zijn boek ging over de Akropolis in Athene 125 Heer 1979 p 10 126 Metzler 2000 p 445-449 127 Cohen in Alock Cherry Elsner 2001 p 97 128 Het gaf ook aanleiding tot het ontstaan van de geografie Deze wetenschap werd oa bedreven door Eratosthenes Ook in de Hellenistische poeumlzie nemen exotische landschappen en tradities een prominente plaats in zoals bij Apollonios van Rhodosrsquo Argonautica en in de Aitia van Kallimachos 129 Chamoux in Bingen 1996 p46-47

32

Deze beschrijving van Griekenland wilde hij zo getrouw mogelijk doen Hij reisde dus

zelf heel Griekenland door op zoek naar materiaal voor zijn boeken Geen enkele

andere tekst is waarschijnlijk meer gebaseerd op eigen reizen dan de Perieumlgesis van

Pausanias130 Niet alleen de inhoud van zijn werk is bijzonder ook de structuur

Pausanias ordende zijn werk topografisch terwijl anderen volgens thema

catalogeerden

Vroeger beschouwde men de Perieumlgesis louter als een reisgids131 Tegenwoordig is

men er echter van overtuigd dat er meer in de Perieumlgesis zit Het is niet enkel de

utilitaire reisgids die het op het eerste zicht lijkt te zijn Wanneer we verder kijken

ontdekken we veel meer

We kunnen dus concluderen dat de Perieumlgesis van Pausanias inderdaad niet zo

eenvoudig te benoemen is Het vormt als het ware een apart literair genre

ldquoWithout Pausanias the ruins of Greece would for the most part be a labyrinth without

a clue a riddle without an answer His book furnishes the clue to the labyrinth the

answer to many riddles It will be read and studied so long as ancient Greece shall

continue to engage the attention and awaken the interests of mankindrdquo132

130 Hutton 2005 p 6 Als uitzondering geeft hij de Anabasis van Xenofon aan 131 Bijvoorbeeld Frazer 1898 132 Frazer 1898 p xcvi

33

22 STRUCTUUR

De Perieumlgesis bestaat uit tien boeken Dit omvangrijke werk heeft een zeer

gevarieerde inhoud Het staat bol van mythologische historische religieuze en

kunsthistorische digressies Om dit bonte allegaartje op een harmonische wijze te

verenigen opteerde Pausanias voor een topografische ordening133 Op enkele

plaatsen wordt deze methode echter doorbroken Soms worden gelijkaardige

gebouwen opgesomd134

De tien boeken van de Perieumlgesis behandelen elk een andere regio van

Griekenland135

Boek I = Attika en Megaris (44 hoofstukken)

Boek II = Korinthe en omgeving (38 hoofdstukken)

Boek III = Lakonieuml (26 hoofdstukken)

Boek IV = Messenieuml (36 hoofdstukken)

Boek V = Elis (27 hoofdstukken)

Boek VI = Elis (26 hoofdstukken)

Boek VII = Achaiumla136 (27 hoofdstukken)

Boek VIII = Arkadieuml (54 hoofdstukken)

Boek IX = Boiotieuml (41 hoofdstukken)

Boek X = Fokis Lokris (38 hoofdstukken)

Deze opdeling stamt wellicht van Pausanias zelf De veronderstelling dat deze

indeling ook de volgorde van zijn reizen weerspiegelt beantwoordt wellicht niet aan de

werkelijkheid Het is meer waarschijnlijk dat Pausanias zijn reizen in etappes

maakte137 Anderzijds lijkt hij met sommige streken zo vertrouwd dat hij ze

waarschijnlijk meermaals bezocht

Wanneer we de Perieumlgesis lezen kunnen we niet naast de structuur kijken

waarmee het werk is ingedeeld We krijgen niet te maken met abrupte overgangen

tussen twee boeken De route die in een boek wordt gevolgd eindigt steevast bij de

133 De topografische ordening van Pausanias helpt ons als lezer om het landschap te visualiseren We reizen als het ware mee met Pausanias en zien samen met hem alle monumenten 134 We vinden hier oa voorbeelden van in V144-1512 (de beschrijving van altaren) en I189 (andere bouwwerken van Hadrianus) Akujaumlrvi 2005 p8 135 Elis vormt hierop een uitzondering Aan deze streek zijn 2 boeken gewijd 136 Dit is de regio Achaiumla niet te verwarren met de Romeinse provincie 137 Hij bezocht Griekenland ook in verschillende seizoenen In X333 zien we dat het op dat moment winter is ldquoΛίλαια δὲ ἡμέρας μὲν ὁδὸν καὶ ὥρᾳ χειμῶνος ἀπέχει Δελφῶν κατιοῦσι

διὰ τοῦ Παρνασσοῦ στάδια δὲ ἐτεκμαιρόμεθα ὀγδοήκοντα εἶναι τῆς ὁδοῦ καὶ ἑκατόνrdquo Pausanias X333 Pritchett 1999 p 163

34

grens met de volgende regio In het boek dat daarop volgt herneemt Pausanias zijn

reis op de plek waar hij gestopt was

Elsner wijst op de vele kruisreferenties die in het werk aanwezig zijn138 Twee derde

hiervan verwijst naar wat eerder gezegd is en eacuteeacuten derde anticipeert

Elk boek begint met een stukje geschiedenis en topografie139 De lengte

hiervan kan echter sterk varieumlren140 In boek II en IX wordt een korte historische

inleiding gegeven terwijl V VII en X er een lange krijgen III IV en VII tenslotte

hebben een lang mythologisch-historisch verhaal als begin

Ook binnen elk boek heerst er structuur Per boek behandelt Pausanias

meestal twee plaatsen uitvoerig Hiernaast vermeldt hij nog tal van kleinere poleis

Ook het platteland komt bij hem aan bod maar deze beschrijvingen geven toch eerder

de indruk dat ze een doortocht vormen tussen twee steden en niet een doel op zich

zijn141

221 Het radiale plan

Pausanias kiest zijn route langsheen deze steden niet lukraak uit Hij maakt meestal

gebruik van een zelf ontworpen structuur142 Frazer noemt dit het lsquoradiale planrsquo143

Wanneer Pausanias een nieuwe streek binnentrekt gaat hij eerst naar de grootste

polis in dit gebied Eenmaal op een centraal punt (vaak de ἀγορά) aangekomen geeft

hij hiervan een beschrijving Van hieruit neemt Pausanias een weg die leidt naar een

stadspoort Onderweg krijgen we alles te zien wat lsquode moeite waard is om gezien te

wordenrsquo144 Eenmaal aan de stadsmuur gekomen keert hij terug naar het centrale

punt Dan neemt hij een andere weg naar een volgende stadspoort Wanneer hij zo de

138 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 4 Akujaumlrvi telde er 155 waarvan 103 terugblikken en 52 vooruitwijzen Akujaumlrvi 2005 p35-44 139 Een uitzondering hierop vormen boek I en VI Dit kan echter verklaard worden door het feit dat Pausanias in boek I nog op zoek was naar een juiste methode Boek VI behandelt hetzelfde geografisch gebied als boek V Het behoeft dus geen inleiding 140 Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 6-7 141 Snodgrass 1987 p 67-68 142 Er zijn ook heel wat uitzonderingen hierop bv bij de beschrijving van Athene en Argos 143 Frazer 1898 p xxiii-xxiv 144 Hierbij geeft Pausanias zelden precieze topografische aanwijzingen Pogingen om sites te reconstrueren enkel adhv Pausanias hebben al aangetoond dat dit haast onmogelijk is De Perieumlgesis vormt een enorme hulp bij het benoemen van gebouwen Voor een specifieke locatie blijven we echter in grote mate afhankelijk van wat wordt opgegraven We geven enkele voorbeelden van plaatsen die lsquode moeite waard zijn om gezien te wordenrsquo ldquoὁπόσα δὲ ἄξια ἐφαίνετο εἶναί μοι θέας διηγήσομαιrdquo Pausanias I355 ldquoθέας δὲ

ἄξια αὐτόθι ἰδὼν Ἀσκληπιοῦ τε οἶδα ἱερὸν καὶ τὴν πηγὴν Πελλανίδαrdquo Pausanias III212 ldquoσπηλαίων δὲ ὧν εἶδον θέας ἄξιον μάλιστα ἐφαίνετο εἶναί μοιrdquo Pausanias X322 Akujaumlrvi 2005 p 50

35

hele stad is doorgegaan vertrekt hij vanaf de stadsmuur naar de volgende polis Hier

begint het proces opnieuw145

Deze werkwijze biedt heel wat voordelen We krijgen een beeld van de stad door ons

op eacuteeacuten centraal punt te orieumlnteren Wanneer we vanuit dit punt consequent lijnen

trekken naar de stadspoorten zullen we uiteindelijk heel de stad doorkruist hebben Er

wordt niet snel iets over het hoofd gezien Er is echter ook een belangrijk nadeel

verbonden aan deze methode Doordat we overgeleverd zijn aan Pausaniasrsquo indeling

kunnen we ons soms moeilijk een beeld vormen van het geheel Twee poleis die vlak

naast elkaar liggen worden soms toch niet na elkaar beschreven omdat de route van

Pausanias nu eenmaal anders loopt146 We zijn dan al snel geneigd om naast het

verband dat tussen deze twee steden bestaat te kijken

222 De rode draad ἐλευθερία147

ldquoThe way Pausanias structured his subject matter reveals an attempt to transcend the

historical realities of conflict and division among the Greeks in search of a myth-history

which might evoke the image of a free unified Greecerdquo148

Om van eenheid te kunnen spreken in dit gigantische werk hebben we een

inhoudelijke rode draad nodig die doorheen de boeken loopt Bij Pausanias vinden we

deze onder de term lsquoἐλευθερίαrsquo Centraal hierbij staat de participatie van de Griekse

poleis in panhelleense ondernemingen Pausanias lijkt een boontje te hebben voor

Athene omdat deze stad naar zijn zeggen Griekenland nooit in de steek liet Steden

die tegen Athene oorlog voerden noemt hij de lsquomoordenaars van Griekenlandrsquo Het

begin van het kwaad voor de Grieken situeert hij daarom in Chaironea149 Het belang

van en de appreciatie voor elke streek weegt hij af tegenover dit principe van lsquohelper

van Griekenlandrsquo Pausanias heeft veel respect voor de lsquoweldoenersrsquo van Griekenland

Dit zijn de leiders die niet alleen hun eigen streek vooruithielpen maar ook

145 Er bestaat discussie over de vraag of Pausanias ook zelf zo reisde Frazer vindt dit zeer onwaarschijnlijk aangezien Pausanias dan elke weg twee keer zou moeten afleggen (heen en terug) Volgens Frazer is dit de makkelijkste manier om voor de lezer relaties tussen plaatsen aan te tonen Frazer 1898 p xxiv 146 Snodgrass noemt dit de lsquolineariteitrsquo van Pausanias Snodgrass 1987 p 67-92 147 We zijn er ons van bewust dat deze paragraaf al veel aanleunt bij het volgende hoofdstuk lsquoinhoudrsquo Omdat deze rode draad echter zo noodzakelijk is om structuur in het werk te krijgen menen we dat het hier op zijn plaats staat 148 Elsner 1992 p 5 149 ldquoτὸ γὰρ ἀτύχημα τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ ἅπασι τοῖς Ἕλλησιν ἦρξε κακοῦ καὶ οὐχ ἥκιστα

δούλους ἐποίησε τοὺς ὑπεριδόντας καὶ ὅσοι μετὰ Μακεδόνων ἐτάχθησανrdquo Pausanias I253 ldquoεἴρηται δέ μοι καὶ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐν Χαιρωνείᾳ σφάλμα συμφορὰν

γενέσθαι τοῖς πᾶσιν Ἕλλησιrdquo Pausanias IX65

36

Griekenland als geheel150 Verraad beschouwt Pausanias als het ergste kwaad

Pausanias beschrijft twee soorten oorlogen De oorlogen tussen Grieken en anderen

brengen volgens hem eenheid in Griekenland De oorlogen tussen de Grieken

onderling echter gaan deze eenmaking tegen151 We dienen de Perieumlgesis te lezen

met het centrale concept ἐλευθερία altijd in ons achterhoofd Slechts enkele keren

werd deze vrijheid bedreigd door vreemde overheersers de Perzen de Kelten de

Macedonieumlrs en nu de Romeinen

ldquoIn the Periegesis Greek history is presented as a constant struggle for power which

finally was interrupted by the loss of independencerdquo152

Ook Elsner haalt het belang van de vrijheid aan153 Pausaniasrsquo mythe van

Griekenland beschrijft hoe ldquoall Greece won independence and freedom154rdquo doorheen

de geschiedenis

Een centraal boek voor het begrip van ἐλευθερία vormt IV Boek IV behandelt

de beschrijving van Messene Dit volk werd gedurende lange tijd uit haar thuisland

verdreven Pausanias besteedt in dit boek 80 aan het vertellen van de geschiedenis

Dit komt omdat er niet zo veel monumenten te bezichtigen zijn in Messene Dit is

echter niet de enige reden De Messenieumlrs kunnen ook symbool staan voor de

Grieken uit de 2e eeuw Eens hadden ze een land en waren ze vrije burgers Daarna

hebben ze jarenlang geleden maar uiteindelijk lukte het hen om hun vaderland terug

te veroveren en vrij te zijn Zo ook moeten de Grieken uit de 2e eeuw niet wanhopen

en blijven uitkijken naar de dag waarop ze weer vrij zullen zijn Dit is uiteraard een

interpretatie van de tekst en kan dus niet als absolute waarheid aanzien worden155

150 Een lijst van deze weldoeners krijgen we in Pausanias VIII52 ldquoκαὶ ἤδη τὸ μετὰ τοῦτο ἐς

ἀνδρῶν ἀγαθῶν φορὰν ἔληξεν ἡ Ἑλλάςhelliprdquo Hier steken niet de traditionele grote namen zoals Perikles en Thrasyboulos de kop op Het zijn andere misschien minder bekende leiders die Pausanias looft Omgekeerd krijgen we ook een opsomming van Griekse verraders ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις

κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου παντὸς τὴν Ἑλλάδα

ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 151 Akujaumlrvi 2005 p 12 152 Reardon 1971 p 221 n79 Geciteerd in Akujaumlrvi 2005 p 186 153 Elsner 1992 p 4-5 154 Elsner 1992 p 18 155 Het is Alcock die deze mogelijkheid poneert in Alcock Cherry Elsner 2001 p142-143

37

223 Ringcompositie

We kunnen ons nu de vraag stellen waarom Pausanias de boeken in deze volgorde

schreef Is deze indeling het resultaat van doelloos rondreizen of had hij een bepaald

project voor ogen We zullen dit even nader bekijken156

Boek I en X behandelen de belangrijkste toeristische trekpleisters in Griekenland

respectievelijk Attika en Delfi We kunnen dus stellen dat Pausanias bij het schrijven

van de Perieumlgesis gebruik maakte van een ringcompositie157 In het midden staan

twee boeken (V en VI) die Olympia behandelen Dit lsquocentrum van Griekenlandrsquo waar

alle Grieken samenkwamen voor de Spelen158 staat ook in de Perieumlgesis centraal

Bovendien zijn aan deze regio twee boeken gewijd159 Er zijn nog andere aanwijzingen

voor deze ringcompositie In boek I wordt verwezen naar de Gallische inval In boek X

wordt deze effectief beschreven Zowel het begin als het einde van de Perieumlgesis is

zeer abrupt Bovendien komt in beide boeken een lange beschrijving van een

schilderij van Polygnotos voor

Natuurlijk is dit slechts eacuteeacuten mogelijke verklaring voor de gevolgde route We kunnen

ook stellen dat Attika de eerste plaats krijgt aangeboden omdat dit de belangrijkste

regio was Daarna volgde de Peloponnesos Op dit schiereiland volgt Pausanias de

structuur die al lang voor hem in de περίπλοι werd gevolgd Hij gaat helemaal langs

de kust van oost naar west en trekt daarna het binnenland in

224 Begin en einde

Het begin en het einde van het werk zijn zeer abrupt Boek I begint in medias res Ook

boek X geeft niet de indruk van een afgerond geheel Deze delen vormen daarom stof

tot discussie

156 We baseren ons hiervoor op Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p4-5 157 Zie Hutton 2005 p 79 158 Het belang van Olympia kunnen we lezen in Pausanias ldquoΠολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις

ἂν ἐν Ἕλλησι͵ τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι θαύματος ἄξια μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ

ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101 159 Misschien had Pausanias over deze regio te veel materiaal ter beschikking en was hij gedwongen om de regio op te splitsen Dit lijkt onwaarschijnlijk omdat de 2 boeken samen slechts 53 hoofdstukken tellen terwijl boek VIII alleen er al 54 bevat Een andere mogelijkheid is dat hij doelbewust een extra boek creeumlerde Dit zou de speciale centrale plaats van Olympia moeten benadrukken

38

Er is geen spoor van een inleiding op de Perieumlgesis Bij de meeste andere

werken uit de oudheid krijgen we te maken met een dergelijk προοίμιον160 Hierin

wordt de auteur vermeld en vertelt hij wat hij wil bereiken met het schrijven van het

boek Veelal wordt het werk ook opgedragen aan een belangrijke persoon of patronus

Bij Pausanias is dat niet het geval

Het is natuurlijk mogelijk dat een dergelijke inleiding verloren is gegaan161 Laten we er

echter vanuit gaan dat Pausanias er helemaal geen schreef Een eerste hypothese is

dat Pausanias helemaal geen literaire ambities had162 Hij wilde enkel zoveel mogelijk

informatie bewaren voor het nageslacht Hij had geen προοίμιον nodig omdat hij geen

behoefte had om zijn identiteit te onthullen Ook moest hij geen verantwoording

afleggen We zijn echter niet geneigd om deze eenvoudige hypothese voor waarheid

te aanvaarden Zou een man die 10 boeken vol schrijft helemaal geen literaire

ambities hebben Dit lijkt zeer onwaarschijnlijk We zullen dus naar een andere reden

zoeken

Pausanias begint zijn verhaal in medias res hij komt met de boot in Attika aan via

kaap Sounion Dit was effectief het eerste beeld van Griekenland dat vele reizigers in

zich opnamen Pausanias wilde tonen hoe Griekenland was of tenminste hoe het op

een reiziger van zijn tijd overkwam Bestaat hiervoor een betere manier dan met de

deur in huis te vallen Dit is een uiterst effectief proceacutedeacute waar vele schrijvers voor en

na hem gebruik van hebben gemaakt Zoals al aangehaald blijkt uit Pausaniasrsquo stijl

dat hij een sober en discreet schrijver was Hij lijkt nergens de behoefte te voelen om

op de voorgrond te treden Wellicht was hij er zich ook van bewust dat hij niet de

taalvirtuositeit bezat van de grote klassieke auteurs Misschien had hij hier ook

helemaal geen behoefte aan Bovendien schreef hij zijn werk waarschijnlijk niet in

opdracht Hij hoefde geen hooggeplaatste personen te paaien met vermeldingen en

maakte geen gebruik van zijn werk om invloed te verkrijgen163 Het is dus niet

verwonderlijk dat een dergelijk man een inleiding op zijn werk overbodig vond164

160 Pausanias was echter geen unicum hierin Ook zijn tijdgenoot Heliodoros voorzag geen inleiding bij zijn Aithiopica (σύνταγμα τῶν περὶ Θεαγένην καὶ Χαρίκλειαν Αἰθιοπικῶν) Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 161 Vooral de eerste paginarsquos van een papyrusrol gingen verloren 162 Zie Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 163 Habicht 1985 p18 164 We zijn ons ervan bewust dat dit allemaal veronderstellingen zijn Met zekerheid kunnen we niets over Pausaniasrsquo persoonlijkheid zeggen We menen echter dat dit een ndash en daarom niet de enige en juiste ndash waardige hypothese vormt

39

Er is echter nog een andere mogelijkheid Aangezien ook het einde van zijn werk niet

helemaal is afgebakend kan het zijn dat Pausanias vroegtijdig stierf Hierdoor kon hij

zijn werk niet afronden eacuten geen προοίμιον meer schrijven165

Pausanias belooft in IX 23 7 te schrijven over de voorouders van Larymna166

Deze belofte komt hij echter nooit na Bestond er dus een boek XI dat verloren is

gegaan Stefanos van Byzantion verwijst in elk geval een keer naar dit boek XI Het is

ook mogelijk dat Pausanias wel de intentie had om een extra boek te schrijven maar

dat een vroegtijdig overlijden of een andere reden stokken in de wielen stak

Het kan natuurlijk ook zijn dat Stefanos zich vergiste en dat er nooit een boek XI heeft

bestaan Pausanias kan zijn tien boeken als een afgerond en volledig geheel hebben

beschouwd167 De aanhangers van de ringcompositietheorie zullen deze mening zijn

toegedaan We vonden echter nog een ander argument om de Perieumlgesis inderdaad

na boek X te Platen eindigen Pausanias sloot waarschijnlijk niet toevallig af met de

beschrijving van een heiligdom dat een ruiumlne is geworden Zo benadrukt hij nog eens

uitdrukkelijk de vergane glorie en het efimere

225 Boek I

Tot slot willen we het hier nog even hebben over de aparte plaats die boek I inneemt

Zoals we reeds in het eerste hoofdstuk vertelden zijn er aanwijzingen dat boek I apart

werd gepubliceerd Het Odeion dat Herodes Attikos rond 160 liet bouwen vormt een

terminus ante quem

ldquoἔχεται δὲ τῆς ἀγορᾶς τὸ Ὠιδεῖον καὶ Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκειται θέας ἄξιοςmiddot

ἐποιήθη δὲ ἀπὸλαφύρων ἡνίκα ἐπὶ τὸν στρατὸν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν

Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν μόνοι κεκόσμηται δὲ καὶ ἐς ἄλλα τὸ Ὠιδεῖον ἀξιολογώτατα τῶν

ἐν Ἕλλησι πλήν γε δὴ τοῦ Ἀθήνῃσιmiddot τοῦτο γὰρ μεγέθει τε καὶ ἐς τὴν πᾶσαν

ὑπερῆρκε κατασκευήν ἀνὴρ δὲ Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην

ἀποθανούσης γυναικός ἐμοὶ δὲ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τὸ ἐς τοῦτο παρείθη τὸ

165 Pritchett 1999 p 167 166 ldquoὑπερβαλόντων δὲ τὸ ὄρος τὸ Πτῶον ἔστιν ἐπὶ θαλάσσης Βοιωτῶν πόλις Λάρυμνα͵

γενέσθαι δὲ αὐτῇ τὸ ὄνομά φασιν ἀπὸ Λαρύμνης τῆς Κύνου τοὺς δὲ ἀνωτέρω προγόνους

δηλώσει μοι τὰ ἔχοντα ἐς Λοκροὺς τοῦ λόγουrdquo Pausanias IX237 167 De verwijzing in boek IX zou dan een foutje zijn

40

Ὠιδεῖον ὅτι πρότερον ἔτι ἐξείργαστό μοι τὰ ἐς Ἀθηναίους ἢ ὑπῆρκτο Ἡρώδης

τοῦ οἰκοδομήματοςrdquo Pausanias VII206168

Aangezien Pausanias na deze datum geen wijzigingen meer kon doorvoeren in boek

I moet dit boek al op dat moment gepubliceerd zijn In zijn latere boeken kon hij wel

nog veranderingen aanbrengen

Een andere aanwijzing vinden we in VIII 5 1

Τάδε γὰρ ἐφαίνετο εἰκότα εἶναί μοι μᾶλλον ἢ ὁ πρότερος λόγος͵ ἐν ᾧ βασιλεύειν

τε Ἀχαιῶν τηνικαῦτα Ὀρέστην ἔγραψα καὶ Ὕλλον [καὶ] Ὀρέστου βασιλεύοντος

ἀποπειρᾶσαι καθόδου τῆς ἐς Πελοπόννησονrdquo Pausanias VIII 5 1169

Hij wil zijn opinie van boek I verbeteren Indien dit boek nog niet gepubliceerd zou zijn

had hij dit vernieuwd inzicht meteen in boek I kunnen verwerken

Er zijn echter ook methodologische verschillen In boek I krijgen we nog te maken met

een auteur die geen vast plan lijkt te hebben170 Het is voor hem nog een beetje

zoeken Vanaf boek II krijgen we dan een duidelijke structuur die naar een eenduidig

thema toewerkt de lsquovrijheidrsquo van Griekenland

168 ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en de gehele bouw De Athener Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners door mij al eerder afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo 169 ldquoDit leek me immers meer waarschijnlijk te zijn dan het vorige verhaal waarin ik schreef dat Orestes op dat ogenblik over de Achaiumlers heerste en dat Hyllos tijdens de regering van Orestes zijn terugkeer naar de Peloponnesos beproefderdquo De verwijzing is naar I412 170 We denken hierbij oa aan het feit dat boek I geen historisch-topografische inleiding heeft zoals de andere boeken

41

23 INHOUD INTENTIES EN WAARDE

We hebben net onderzocht hoe de Perieumlgesis structureel is opgebouwd Nu zullen we

het hebben over de inhoud van Pausaniasrsquo reisgids Onze hedendaagse perceptie van

lsquoreisliteratuurrsquo zorgt er wel eens voor dat we met een vooringenomen ingesteldheid

aan het lezen van Pausanias beginnen Men zal al snel teleurgesteld worden bij een

dergelijke lectuur Pausanias schreef geen lsquoreisgidsrsquo in de huidige betekenis van het

woord We moeten van hem geen praktische informatie over slaapmogelijkheden of

eetgelegenheden verwachten Maar ook in de beschrijving van monumenten doet zich

iets merkwaardig voor Pausanias maakt geen volledige gedetailleerde

beschrijvingen zodat we ons een visuele voorstelling kunnen maken Hij licht er alleen

die details uit die voor zijn verhaal van belang zijn171 Het landschap en de natuur

krijgen bij Pausanias weinig aandacht De stad geniet de voorkeur boven het

platteland Ze is immers rijker aan cultureel materiaal en biedt de auteur de

gelegenheid om gebouwen te beschrijven en legendes te vertellen

231 Λόγοι en θεωρήματα

Dit brengt ons bij het belangrijke onderscheid tussen λόγοι172 en θεωρήματα

Eerstgenoemde zijn verhalen Pausanias maakt uitweidingen over historische

gebeurtenissen mythologische verhalen en etnografische geschiedenissen

Θεωρήματα zijn bezienswaardigheden die Pausanias de moeite waard vindt om te

bekijken173 We kunnen dus stellen dat er vertellende en beschrijvende delen in de

Perieumlgesis aanwezig zijn174 Deze twee concepten zijn bij Pausanias allebei even

belangrijκ Een gebrek aan θεωρήματα wordt gecompenseerd door een overvloed

aan λόγοι en omgekeerd175 Ze worden op harmonische wijze verbonden De

171 Soms resulteert dit in een uitgebreide ἔκφρασις Bv V134 - 15 12 (de altaars in Olympia) VIII 27 3-4 (de 44 stichters van Megalopolis) X251-3112 (de twee muren van Polygnotos in Delfi) 172 Heer toont aan dat er een variatie is in het thema van de verhalen per boek Boek III= historisch boek IV= mythologisch-historisch boek VI= over personen boek VII= over de liefde boek VII en VIII= over natuurlijke rampen en boek X= over profeten Heer 1979 p 28-29 173 De architectuur is hierbij het belangrijkste De schilderkunst krijgt minder aandacht 174 Lafond heeft het over een beschrijvende en een vertellende as In Bingen 1996 p 178-179 175 Bv Boek IV over Messene er zijn weinig monumenten te bezichtigen Daarom vertelt Pausanias uitgebreid de geschiedenis van het volk Dit levert een verhouding op van 20 θεωρήματα en 80 λόγοι

42

verhalen verklaren immers wat men ziet en de gebouwen verduidelijken ook de

verhalen In I 39 3 beschrijft hij hoe hij te werk gaat 176

ldquoTοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ

θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος μοι τὰ ἐς

συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo177

Dit schrijft hij pas na een begin ex abrupto en de beschrijving van Attika In boek III

herhaalt hij zijn methode nog eens

ldquo ὃ δὲ ἐν τῇ συγγραφῇ μοι τῇ Ἀτθίδι ἐπανόρθωμα ἐγένετο͵ μὴ τὰ πάντα με ἐφεξῆς͵

τὰ δὲ μάλιστα ἄξια μνήμης ἐπιλεξάμενον ἀπ΄ αὐτῶν εἰρηκέναι͵ δηλώσω δὴ πρὸ

τοῦ λόγου τοῦ ἐς Σπαρτιάτας ἐμοὶ γὰρ ἐξ ἀρχῆς ἠθέλησεν ὁ λόγος ἀπὸ πολλῶν

καὶ οὐκ ἀξίων ἀφηγήσεως͵ ὧν [ἃ] ἕκαστοι παρὰ σφίσι λέγουσιν͵ ἀποκρῖναι τὰ

ἀξιολογώτατα ὡς οὖν εὖ βεβουλευμένος οὐκ ἔστιν ὅπου παραβήσομαιrdquo

Pausanias III 11 1178

232 Πάντα τὰ Ἑλληνικά

De inhoud van zijn werk wordt door Pausanias zelf vernoemd πάντα τὰ Ἑλληνικά

beschrijven Hij schrijft ldquoδεῖ δέ με ἀφικέσθαι τοῦ λόγου πρόσω πάντα ὁμοίως

ἐπεξιόντα τὰ Ἑλληνικάrdquo Pausanias I264179

Maar wat houdt dit nu juist in Er is in het verleden al veel gediscussieerd over de

correcte vertaling van deze uitdrukking180 Nu is men het er min of meer over eens dat

men het niet kan interpreteren als lsquoheel Griekenlandrsquo in geografische zin maar als lsquoalle

dingen van Griekenlandrsquo sociaal religieus en etnisch181 Natuurlijk is Pausanias er

zich van bewust dat het niet mogelijk is om aacutelles te beschrijven Hij geeft vaak een

verantwoording voor zijn selectie Wat hierbij opvalt is dat hij het oudere verkiest

176 Dit is de enige passage waarin het woord lsquoθεώρημαrsquo voorkomt Volgens Akujaumlrvi betekent het hier niet echt lsquobeschrijvingrsquo maar lsquomentions of an objectrsquo Akujaumlrvi 2005 p6 177 ldquoDit zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene uitgekozen wat verdient te worden opgeschrevenrdquo 178 ldquoDit was een goed punt in mijn betoog over Attika waar ik had gezegd niet alles na elkaar te noemen maar dat ik datgene wat het meest waard was herinnerd te worden koos uit die dingen Ik zal het herhalen voacuteoacuter mijn betoog over Sparta Van in het begin immers wilde ik van de vele verhalen die niet de moeite waard zijn waarvan ieder in zijn streek spreekt er de belangrijkste uithalen Nu ik deze regel goed gesteld heb zal ik er nergens van afwijkenrdquo 179 ldquoIk moet verder gaan in mijn verhaal omdat ik alle dingen van Griekenland gelijk ga besprekenrdquo 180 lsquothe whole of Greecersquo of lsquoall the Greek mattersrsquo Zie Arafat 1996 p 9 181 Elsner zegt dat Pausanias het volgende behandelde ldquoall that was interesting to the Greek-speaker about Greece at the height of the Roman Empirerdquo Elsner 1992 p5

43

boven het jongere en het religieuze boven het profane Het is vooral het Griekse

verleden dat hem interesseert dat van voacuteoacuter de Romeinse overheersing We zagen al

dat in dit verleden elke actie die verband houdt met de Griekse vrijheid en

onafhankelijkheid centraal staat

Pausanias wou dus lsquoalle dingen van Griekenlandrsquo beschrijven Hoe werd dit gebied

dan afgebakend in de 2e eeuw De grenzen van lsquoGriekenlandrsquo waren in het verleden

nooit eenduidig geformuleerd In de 2e eeuw echter zien we wel een duidelijke

afbakening van Achaiumla als Romeinse provincie Het is deze afbakening die ook

Pausanias grotendeels volgt182 Hij trekt de grens van de Thermopylai naar

Naupaktos Heel het gebied ten zuiden van deze lijn wordt beschreven Dit lsquoGriekse

kernlandrsquo sluit wel heel wat gebieden uit die vandaag tot Griekenland behoren Op het

Griekse vasteland zelf werden een aantal gebieden niet behandeld Aitolia Akarnanieuml

Epeiros Thessalia en een deel van Lokris Ook de Griekse eilanden worden niet

beschreven evenmin als de Griekse steden op de kust van Klein-Azieuml en in Italieuml183

Elsner meent dat het Griekenland dat Pausanias beschrijft wellicht nooit echt heeft

bestaan Het is een lsquoimaginair landschaprsquo 184 Pausanias zou het Griekse verleden op

een Romeins heden projecteren185 en bewust een aantal Romeinse bouwwerken

uitsluiten186 Anderzijds heeft hij veel aandacht voor ruiumlnes uit het lsquovrijersquo Griekse

verleden Het is deze lsquonostalgiersquo naar een groot Griekenland die vele keuzes en

selecties motiveert187

Over het algemeen heeft Pausanias inderdaad geen interesse voor het dagelijkse

leven van de mensen die in zijn periode nog in Griekenland leefden Griekenland heeft

in Pausaniasrsquo beschrijving vaak iets weg van een ideaal landschap uit een 182 Voor deze passus hebben we ons geiumlnspireerd op Habicht 1985 p 5 183 Een uitzondering hierop vormt het eiland Sardinieuml Deze beschrijving strookt echter niet met de werkelijkheid zodat we aannemen dat Pausanias hier nooit zelf geweest is 184 Elsner meent hierom dat Pausanias de eerste lsquoromantischersquo tekst voortbracht Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 p 19 185

Frazer heeft hier echter een andere mening over Frazer 1898 186 We denken hierbij aan de talloze imperiale gebouwen in Korinthe die bewust lijken vermeden te worden Zie Torelli in Alcock Cherry Elsner 2001 p 54 187 εἰ δὲ ἡ Μεγάλη πόλις προθυμίᾳ τε τῇ πάσῃ συνοικισθεῖσα ὑπὸ Ἀρκάδων καὶ ἐπὶ

μεγίσταις τῶν Ἑλλήνων ἐλπίσιν ἐς αὐτὴν κόσμον τὸν ἅπαντα καὶ εὐδαιμονίαν τὴν

ἀρχαίαν ἀφῄρηται καὶ τὰ πολλά ἐστιν αὐτῆς ἐρείπια ἐφrsquo ἡμῶν θαῦμα οὐδὲν ἐποιησάμην

εἰδὼς τὸ δαιμόνιον νεώτερα ἀεί τινα ἐθέλον ἐργάζεσθαι καὶ ὁμοίως τὰ πάντα τά τε ἐχυρὰ

καὶ τὰ ἀσθενῆ καὶ τὰ γινόμενά τε καὶ ὁπόσα ἀπόλλυνται μεταβάλλουσαν τὴν τύχην καὶ

ὅπως ἂν αὐτῇ παριστῆται μετὰ ἰσχυρᾶς ἀνάγκης ἄγουσαν Pausanias VIII331 Hij benadrukt hier het efimere van alle dingen op aarde Dit geldt ook voor het volgende citaat ldquo τοῦ δὲ ὄρους τοῦ Λαφυστίου πέραν ἐστὶν Ὀρχομενός εἴ τις Ἕλλησιν ἄλλη πόλις

ἐπιφανὴς καὶ αὕτη ἐς δόξαν εὐδαιμονίας δέ ποτε ἐπὶ μέγιστον προαχθεῖσαν ἔμελλεν ἄρα

ὑποδέξεσθαι τέλος καὶ ταύτην οὐ πολύ τι ἀποδέον ἢ Μυκήνας τε καὶ Δῆλονrdquo Pausanias IX346

44

sprookjesfilm188 waarin geen mensen van vlees en bloed het plaatje komen verstoren

Enkel de realisaties van mensen uit een ver verleden worden bewonderd Op enkele

plaatsen schemert echter het dagelijkse leven toch door en lijkt Pausanias er zich van

bewust te worden dat er ook in zijn tijd nog mensen op het Griekse vasteland

wonen189

Onze auteur had niet de behoefte om reeds bekende sites te beschrijven Nadat

bijvoorbeeld aan de Akropolis al ettelijke monografieeumln waren gewijd stelde

Pausanias zich tevreden met een summiere schets Het zijn net de vergeten of

onbekende verhalen en geschiedenissen die hij via zijn boeken terug tot leven wil

wekken Daarom ook wilde hij niet de perioden opnieuw behandelen die al uitvoerig

door Herodotos en Thoukydides beschreven waren Pausanias opteerde ervoor om

twee minder gekende perioden uit de Griekse geschiedenis uitgebreider te

beschrijven de oudste legendarische geschiedenis190 en die van de hellenistische

periode vanaf de dood van Alexander de Grote in 323 vC tot aan de verwoesting van

Korinthe door Mummius (146 vC)

Pausanias haalt dus vele feiten uit het verre verleden aan Hij behandelt ook de

Perzische oorlogen De periode die daarna komt krijgt minder aandacht We lezen

bijna niets over de Peloponnesische oorlog De 4e eeuw vC krijgt weer meer

aandacht Zeker ook de 3e en het begin van de 2e eeuw vC worden goed belicht De

laatste weldoener voor Griekenland die vernoemd wordt is Filopoemen uit de 3e-2e

eeuw vC De ontbinding van de Achaiumlsche bond in 146 vC vormt het laatste politieke

feit uit de Perieumlgesis

Hij kiest voor deze twee periodes omdat over de tijd van μυθολογούμενα en de

hellenistische geschiedenis van de Diadochen weinig werken tot de canon waren

doorgedrongen Deze geschiedenis behoorde minder tot de algemene kennis van

Pausaniasrsquo tijdgenoten

188 Meacutet ruiumlnes weliswaar 189 We geven enkele voorbeelden rdquoαἱ δὲ γυναῖκές εἰσιν ἐν ταῖς Πάτραις ἀριθμὸν μὲν καὶ ἐς

δὶς τῶν ἀνδρῶνmiddot Ἀφροδίτης δέ εἴπερ ἄλλαις γυναιξί μέτεστι καὶ ταύταις βίος δὲ αὐτῶν

ταῖς πολλαῖς ἐστιν ἀπὸ τῆς βύσσου τῆς ἐν τῇ Ἤλιδι φυομένηςmiddot κεκρυφάλους τε γὰρ ἀπrsquo

αὐτῆς καὶ ἐσθῆτα ὑφαίνουσι τὴν ἄλληνrdquo Pausanias VII2114 ldquoἄνθρωποι δὲ ἐν τῇ Αὐλίδι

οἰκοῦσιν οὐ πολλοί γῆς δέ εἰσιν οὗτοι κεραμεῖςmiddot νέμονται δὲ Ταναγραῖοι ταύτην τε τὴν

χώραν καὶ ὅση περὶ Μυκαλησσόν ἐστι καὶ Ἅρμαrdquo Pausanias IX198 ldquoοἱ δὲ ἐνταῦθα

ἄνθρωποι πλῆθος μέν εἰσιν οὐ πολλοί μεγέθει δὲ καὶ ἀλκῇ καὶ ἐς ἐμὲ ἔτι δοκιμώτατοι

Φωκέωνrdquo Pausanias X47 In Frazer 1898 p xxv 190 Hier vullen mythologische verhalen de geschiedkundige delen aan Mythen laten Pausanias immers toe om tot de oudste tijden terug te kimmen de periode voacuteoacuter de historische tijd

45

233 Pausaniasrsquo intenties

Waarom nu nam Pausanias het op zich om zo veel tijd te besteden aan het schrijven

van een reisboek over Griekenland Hierop vinden we wellicht geen eenduidig

antwoord

ldquo(the Periegesis)hellipwhich has been regarded as a pedantic and antiquarian tourist

guide can be interpreted to show how Greeks coped with the burden of a distinguished

past weighing on their cultural identity with the contemporary politics of Greecersquos

status as a Roman province and with the profound sense of the sacred with which so

much of antique culture was imbuedrdquo191

Pausanias was inderdaad trots op het Griekse verleden ldquo Ἕλληνες δὲ ἄρα εἰσὶ δεινοὶ

τὰ ὑπερόρια ἐν θαύματι τίθεσθαι μείζονι ἢ τὰ οἰκεῖα ὁπότε γε ἀνδράσιν

ἐπιφανέσιν ἐς συγγραφὴν πυραμίδας μὲν τὰς παρὰ Αἰγυπτίοις ἐπῆλθεν

ἐξηγήσασθαι πρὸς ltτὸgt ἀκριβέστατον θησαυρὸν δὲ τὸν Μινύου καὶ τὰ τείχη τὰ ἐν

Τίρυνθι οὐδὲ ἐπὶ βραχὺ ἤγαγον μνήμης οὐδὲν ὄντα ἐλάττονος θαύματοςrdquo

Pausanias IX365192 Daarom wil Pausanias alleen het Griekse beschrijven

Griekenland zelf bezit immers al genoeg prachtige dingen

We vonden het volgende citaat over auteurs uit de 2e eeuw

ldquoAs was the spirit of his time his interest was completely attracted by the distant past

of Greece the age of the heroes was closer to him than the recent pastrdquo193 Er werd

een vluchtweg gezocht voor de Romeinse realiteit en men vond die in een groots

verleden waarin elke Griekse polis lsquovrijrsquo was194

Garzetti schrijft over de Perieumlgesis ldquo(This book was) probably the result of the

stimulus given by the travelling Emperorrsquos memorable visits to the tourist and

antiquarian exploitation of the Greek monumentsrdquo195

Pausanias droeg dus in grote mate bij aan deze zoektocht naar een

gemeenschappelijk verleden Hij verzamelde tal van Griekse mythes en verhalen en

tekende die op Van belang is hierbij zijn methode Door al reizend ndash in het heden ndash

191 Elsner Past and Present Geciteerd door Alcock in Bingen 1996 p 242 192 ldquoDe Grieken zijn in staat om het buitenlandse meer te bewonderen dan het Griekse De piramiden van bij de Egyptenaren zijn immers door bekende auteurs tot in het kleinste detail beschreven maar het schathuisje van Minyas en de muren van Tiryns kregen zelfs niet de kleinste vermelding hoewel ze niet minder wonderbaarlijk zijnrdquo 193 Wilamowitz Der Glaube der Hellenen vol 2 Berlin 1932 p 501 Geciteerd in Habicht 1985 p135 194 Swain 2001 195 Garzetti A From Tiberius to the Antonines A History of the Roman Empire AD 14-192 London 1974 p 393 Geciteerd in Habicht 1985 p 162

46

verhalen en monumenten uit het verleden op te tekenen verbindt hij als het ware het

heden met het verleden

ldquoWhile there is a certain antagonism between his historical and his periegetical plans

both were united in his aim to connect the past with the presentrdquo196 Het is een

techniek die het verleden tastbaarder maakt Het concept lsquomemoryrsquo speelt hierbij een

belangrijke rol197 Dit is een soort sociaal geheugen - met herinneringen uit een

gemeenschappelijk verleden van een bepaalde groep mensen - dat een beeld schept

van het verleden en een ontwerp van de toekomst198 Pausanias werkt een project uit

tegen lsquothe lost of memoryrsquo Deze panhelleense lsquomemoryrsquo vormt een tegengif tegen het

verval en de vergetelheid199

Cherry meent dat Pausanias schrijft over een ontgoocheling200 In zijn beschrijving van

ruiumlnes sijpelt het besef door dat het oude Griekenland vergane glorie is Griekenland

is al grotendeels mythe geworden Het is naar deze mythe dat Pausanias ndash en vele

tijdgenoten met hem - nostalgisch terugkijkt

ldquoPausaniasrsquo Greece ndash an idealising version of the lost pre-Roman Greece an

amalgam of history myths and art which serves to create a canon ndash exists as a

permanent metonymic link to a religious and mythical reality of archaic times peoples

by long-dead heroes to which access is still available through ritual and through

artrdquo201

234 Voelde Pausanias zich een Griek

Voelt Pausanias zich eigenlijk verwant met het geografische gebied dat hij beschrijft

Voelt hij zich met andere woorden een Griek202 Wanneer Pausanias in de eerste

persoon meervoud spreekt bedoelt hij daarmee zichzelf Soms heeft hij het over lsquowij

de Lydieumlrsrsquo203 Wanneer hij het over de Grieken heeft lezen we οἱ Ἕλληνες in de

196 Ebeling HL CW 1913 p 139 Geciteerd in Habicht 1985 p 164 197 Zie oa Porter in Alcock Cherry Elsner 2001 en Alcock 2002 p 69 198 Alcock 2002 p 1 199 Arafat is het hier niet mee eens Volgens hem beschreef Pausanias wat hij zag en geen lsquomemory of the pastrsquo Arafat 1985 p 214 200 Cherry in Alcock Cherry Elsner 2001 p 252 201 Elsner in Alcock 1997 p 193 202 We baseren ons hier op Borg 2004 p 15-17 203 Bijvoorbeeld ldquoΠέλοπος δὲ καὶ Ταντάλου τῆς παρrsquo ἡμῖν ἐνοικήσεως σημεῖα ἔτι καὶ ἐς

τόδε λείπεται Ταντάλου μὲν λίμνη τε ἀπrsquo αὐτοῦ καλουμένη καὶ οὐκ ἀφανὴς τάφος

Πέλοπος δὲ ἐν Σιπύλῳ μὲν θρόνος ἐν κορυφῇ τοῦ ὄρους ἐστὶν ὑπὲρ τῆς Πλαστήνης μητρὸς

τὸ ἱερόν middotrdquo Pausanias V137

47

derde persoon204 Dit lijkt aan te tonen dat Pausanias zich geen Griek voelde Toch

sprak hij dezelfde taal en deelde hij een gemeenschappelijke cultuur met de Grieken

van het vasteland Pausanias stond dus binnen en buiten de Griekse wereld In zijn

onderzoek speelt hij met deze twee culturele en temporele dimensies Hij kijkt naar het

Griekse verleden Dit doet hij in een Romeinse leefomgeving

We vonden echter in de Perieumlgesis de volgende passage ldquoΟἴνωτρος δὲ ὁ τῶν

παίδων νεώτατος Λυκάονι ἀρσένων Νύκτιμον τὸν ἀδελφὸν χρήματα καὶ ἄνδρας

αἰτήσας ἐπεραιώθη ναυσὶν ἐς Ἰταλίαν καὶ ἡ Οἰνωτρία χώρα τὸ ὄνομα ἔσχεν ἀπὸ

Οἰνώτρου βασιλεύοντος οὗτος ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς ἀποικίαν στόλος

πρῶτος ἐστάληmiddot ἀναριθμουμένῳ δὲ ἐς τὸ ἀκριβέστατον οὐδὲ ἐκ τῶν βαρβάρων

οὐδένες πρότερον ἢ Οἴνωτρος ἀφίκοντο ἐς τὴν ἀλλοδαπήνrdquo Pausanias VIII35205

Aangezien Pausanias zegt dat geen enkele lsquobuitenlanderrsquo eerder emigreerde kan dit

impliceren dat hij zichzelf lsquobinnenlanderrsquo voelde en dus Griek

235 De functie van de Perieumlgesis

Is de Perieumlgesis nu werkelijk een reisgids die werd gehanteerd zoals wij dat nu doen

Arafat meent dat de Perieumlgesis thuis kon gelezen worden omwille van zijn vele

mythologische uitweidingen206 en dat het werk ook als doel had te entertainen

Anderzijds konden de boeken ook effectief meegenomen worden op reis Er zijn

immers vele details beschreven en topografische aanwijzingen gegeven Toen

Pausanias zelf zijn reis maakte moet hij ook veel schrijfmateriaal meegenomen

hebben In principe zou het dus haalbaar zijn om de boeken mee op reis te nemen207

Dit lijkt echter zeer onwaarschijnlijk De tien boeken meeslepen op een zware reis

doorheen Griekenland is een hele klus

204 Bijvoorbeeld ldquoτολμημάτων δὲ τὸ ἀνοσιώτατον τὴν πατρίδα καὶ ἄνδρας προδιδόναι πολίτας ἐπὶ οἰκείοις κέρδεσιν ἔμελλε καὶ Ἀχαιοῖς κακῶν ἄρξειν οὔποτε ἐκ τοῦ χρόνου

παντὸς τὴν Ἑλλάδα ἐκλιπόνrdquo Pausanias VII101 ldquoἔτεσι δὲ ὕστερον μετὰ τοὺς Λίβυας

ἀφίκοντο ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς τὴν νῆσον οἱ μετrsquo Ἀρισταίου παῖδα δὲ λέγουσιν Ἀρισταῖον

Ἀπόλλωνός τε εἶναι καὶ Κυρήνηςmiddot ἐπὶ δὲ τοῦ Ἀκταίωνος περισσῶς ἀλγήσαντα τῇ συμφορᾷ

καὶ Βοιωτίᾳ τε καὶ πάσῃ τῇ Ἑλλάδι κατὰ ταὐτὰ ἀχθόμενον οὕτως ἐς τὴν Σαρδὼ

μετοικῆσαί φασιν αὐτόνrdquo Pausanias X173 205 ldquoOinotros echter de jongste zoon van Lykaion vroeg zijn broer Nyktimos geld en mannen en stak met een schip over naar Italieuml Het land Oinotria kreeg zijn naam naar de koning Oinotros Dit was de eerste expeditie uit Griekenland om een kolonie te stichten Als men zeer nauwkeurig rekent zal men ontdekken dat geen enkele buitenlander eerder dan Oinotros emigreerderdquo 206 Pausanias schreef veel stichtingslegenden en onomastische mythologie 207 Arafat 1996 p 33

48

Het is dus goed mogelijk dat de Perieumlgesis enkel thuis werd gelezen als

voorbereiding op de reis208 Misschien werd hij wel gewoon gelezen zonder dat men

daarna op reis ging

Habicht meent dat het doel van de Perieumlgesis tweevoudig was209 ldquoPausanias wanted

to kill two birds with one stone he wanted to provide a reliable guide for travellers and

to produce a literary piece that would entertain as it informedrdquo210

We zullen nooit te weten komen wat Pausanias van zijn lezers verwachtte Wilde hij

als literator aanzien worden Wou hij enkel een adequaat en nuttig reisverslag van

Griekenland geven Zag hij zijn reis als een zoektocht naar zingeving en wilde hij ook

zijn lezers betrekken in dit pelgrimschap Of wilde hij gewoon zoveel mogelijk

informatie voor het nageslacht bewaren211

Al deze hypothesen hebben in de loop van de geschiedenis aanhangers gekend

236 Het publiek

Wie was het publiek dat de Perieumlgesis las Ook hierop kunnen we geen sluitend

antwoord geven Sommigen denken aan een select publiek van toeristen212 Dit

zouden dan de rijke πεπαιδευμένοι zijn Anderen menen dat het publiek ruimer

was213 Alle Grieken zouden toegang tot het werk gehad hebben evenals de

Romeinen

We kunnen veronderstellen dat Pausanias meer uitleg geeft over de Grieken en hun

tradities omdat het publiek bestaat uit niet-Grieken In boek X echter maakt hij een

digressie over Sardinieuml omdat de Grieken volgens hem te weinig over dat eiland

weten214

Het publiek zou dus zowel Grieken als Romeinen kunnen bevatten

De boeken zullen echter vooral de Grieken buiten Achaiumla hebben aangesproken215 Zij

bezagen het Griekse kernland immers vanuit hetzelfde perspectief als onze auteur

208 Aangezien het geheugen van de mensen toen veel meer ontwikkeld was dan nu bij ons zou dit kunnen 209 Hij moet er even later wel aan toevoegen dat Pausanias jammer genoeg geen publiek vond dat deze combinatie van intenties kon smaken 210 Habicht 1985 p 21 211 Wat hem in ieder geval uitstekend gelukt is 212 Zie Jones in Loeb I 1978 p xii-xiii 213 Swain 2001 p 332 214 ldquoτὸν μὲν δὴ περὶ τῆς Σαρδοῦς λόγον ἐπεισηγαγόμεθα ἐς τὴν Φωκίδα συγγραφήν ὅτι

οὐχ ἥκιστα καὶ ἐς ταύτην οἱ Ἕλληνες τὴν νῆσον ἀνηκόως εἶχονmiddot ldquo Pausanias X1713 215 Deze mening deelt ook Heer in Habicht 1985 p24-25

49

237 Pausanias als historicus

Kan Pausanias ook als een historicus beschouwd worden Om op die vraag te

kunnen antwoorden moeten we ons eerst afvragen wat een historicus precies is Is dit

eender wie geschiedenis schrijft Of is het iemand die bij het schrijven van

geschiedenis een grote waarde hecht aan zijn historische bronnen

Over het algemeen werden in de oudheid bijna geen bronnen vermeld216 Men

kopieerde veel van elkaar Men geloofde de bronnen in grote lijnen niet alle details

Geschiedschrijving ontstond immers via het ooggetuigenverslag Ook hier

lsquocontroleerdersquo men zijn bronnen niet Men geloofde wat verteld werd Herodotos geeft

verschillende versies van een verhaal Thoukydides zal er het lsquojuistersquo uitkiezen

Pausanias combineert deze twee methoden Ook is hij kritisch wanneer

onwaarschijnlijke elementen de kop opsteken217

Bingen wijdde een heel boek aan Pausanias gezien als historicus218 Daarin wordt

Pausanias als geschiedkundige voorgesteld en onderzocht ldquoPausanias entendait

eacutecrire une oeuvre drsquohistoire sur une base topographiquerdquo219

Volgens de onderzoekers die meewerkten aan dit boek is het eigenlijke onderwerp

van de Perieumlgesis historisch van aard220 De topografie en beschrijving van gebouwen

dient in deze visie enkel als leidraad om historische gebeurtenissen te vertellen221

Habicht meent dat Pausanias lsquode gidsrsquo betrouwbaar is maar geen historicus Hij

schrijft geen geschiedenis om de geschiedenis Zijn doel gaat verder ldquoHe is not and

does not intend to be a historian and should not be judged by the standards applied

to historiansrdquo222 Ook Heer meent dat Pausanias niet de ambities had van een

geschiedschrijver Vaak prefereert hij immers een versie van de lokale traditie boven

de geschiedenis223

216 Voor deze alinea zie Veyne 1983 p 17-19 217 Bijvoorbeeld ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν

κύνα οὔτε ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν

ὑπόγαιον εἶναί τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος

λόγον εὗρεν εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα

ὅτι ἔδει τὸν δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν

ὑπὸ Ἡρακλέους ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 218 Bingen 1996 219 Chamoux geciteerd in Bingen 1996 p 46 220 Chamoux in Bingen 1996 p47-48 ldquoτοσαῦτα κατὰ γνώμην τὴν ἐμὴν Ἀθηναίοις

γνωριμώτατα ἦν ἔν τε λόγοις καὶ θεωρήμασιν͵ ἀπέκρινε δὲ ἀπὸ τῶν πολλῶν ἐξ ἀρχῆς ὁ

λόγος μοι τὰ ἐς συγγραφὴν ἀνήκονταrdquo Pausanias I393 221

Dit staat tegenover de meer gangbare stelling dat λόγοι en θεωρήματα allebei even belangrijk zijn 222 Habicht 1985 p 95 223 Heer 1979 p 86-87

50

We kunnen inderdaad niet ontkennen dat Pausanias op historisch valk enkele

serieuze kemels schoot224 Hij schrijft bijvoorbeeld dat Haliartos in 480 v C door de

Perzen in brand werd gestoken terwijl dit eigenlijk veel later gebeurde door de

Romeinen in 171 vC in een oorlog tegen Perseus225 In V 24 4 lezen we dat

Mummius de eerste Romein was die in een Grieks heiligdom offerde Dit gebeurde

echter al verschillende keren voacuteoacuter hem226

Opgravingen hebben echter aangetoond dat Pausanias het in het grootste deel van de

beschrijvingen bij het rechte eind heeft

Pausaniasrsquo bronnen

Pausanias baseert zich voor zijn λόγοι op bronnen Pausanias op zijn historische

waarde beoordelen impliceert dus Pausaniasrsquo bronnen beoordelen We zullen het

daarom daar nu even over hebben227 Hij preciseert vaak niet waar hij zijn informatie

vandaan haalt228 De traditie speelt wellicht een grote rol zowel geschreven als orale

bronnen We lezen bijvoorbeeld zowel ἀκούω als ἐπιλέγομαι229 De geschreven

bronnen kunnen een combinatie zijn van werk van poeumlten historiografen en lokale

exegeten230 Een andere bron waarop we later zullen terugkomen zijn de lokale

gidsen

Pausanias vertelt het ons zelf als hij geen verder onderzoek heeft gedaan231 Ook

wanneer zijn opzoekingen niets hebben opgeleverd vermeldt hij dat232 Akujaumlrvi telde

260 passages waarin Pausanias commentaar geeft op zijn bronnen233

224 We halen de voorbeelden bij Habicht 1985 p 99-100 225 ldquoκατὰ δὲ τὴν ἐπιστρατείαν τοῦ Μήδου φρονήσασιν Ἁλιαρτίοις τὰ Ἑλλήνων μοῖρα τῆς

Ξέρξου στρατιᾶς γῆν τέ σφισιν ὁμοῦ καὶ τὴν πόλιν ἐπεξῆλθε καίουσαrdquo Pausanias IX325 226Akujaumlrvi nuanceert deze uitspraak Ze wijst er op dat Pausanias zelf schrijft dat hiacutej geen andere Romein kent die ooit geofferd heeft aan Griekse goden Dit wil echter niet zeggen dat er geen anderen waren ldquo Ῥωμαίων δὲ οὔτε ἄνδρα ἰδιώτην οὔτε ὁπόσοι τῆς βουλῆς οὐδένα

Μομμίου πρότερον ἀνάθημα ἴσμεν ἐς ἱερὸν ἀναθέντα Ἑλληνικόν Μόμμιος δὲ ἀπὸ

λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 Akujaumlrvi 2005 p 109 227 Zie Chamoux in Bingen 1996 228 We lezen vaak lsquoλέγουσι φασί λέγεταιrsquo Bijvoorbeeld ldquoτὸ δὲ ἄγαλμα τὸ νῦν δή καθὰ

λέγουσιν Ἀ λ κ α μ έ ν ο υ ς ἐστὶν ἔργονmiddotrdquo Pausanias I15 229 Akujaumlrvi 2005 p 92-97 230 Een belangrijke inspiratiebron is Homeros Hij wordt veel genoemd en Pausanias gebruikt zijn autoriteit om zijn eigen ideeeumln door te drukken 231 ldquoλαγῲ δὲ καὶ ἔλαφοι τὸ μὲν Λιβυκὸν θρέμμα οἱ λαγῴ εἰσιν ltοἱgt λευκοί ἐλάφους δὲ ἐν

Ῥώμῃ λευκὰς εἶδόν τε καὶ ἰδὼν θαῦμα ἐποιησάμην ὁπόθεν δὲ ἢ τῶν ἠπείρων οὖσαι ἢ

νησιώτιδες ἐκομίσθησαν οὐκ ἐπῆλθεν ἐρέσθαι μοιrdquo Pausanias VIII174 232 ldquoἡλικίαν δὲ αὐτῶν ἢ πατρίδα ἢ παρrsquo ᾧ τινι ἐδιδάχθησαν οὐκ ἔχω δηλῶσαιrdquo Pausanias V235

51

Wanneer hij niet zeker is van zijn informatie gebruikt hij werkwoorden als δοκέω

κρίνω εἰκάζω en πείθομαι234

Pausanias heeft lange tijd de kritiek gekregen dat hij zijn voorgangers letterlijk

gekopieerd zou hebben235 Hieraan zouden ook de fouten te wijten zijn Als

voornaamste bron werd dan vaak Polemon naar voren geschoven Vandaag de dag is

men het er min of meer over eens dat deze Romein waarschijnlijk wel een bron

vormde maar zeker niet de enige Hij zou ook niet gewoon gekopieerd zijn

Er heerst bij Pausanias immers constant een drang tot verificatie van zijn bronnen via

lsquoautopsiersquo In VIII4110 bijvoorbeeld verwijt hij een andere schrijver dat hij niet zelf zag

wat hij schrijft236 Pausanias poogt objectief te zijn zonder hierbij te vervallen in de rol

van simpele compilator

Mogen we Pausanias geloven

Er is al veel gediscussieerd over de waarde van Pausanias als betrouwbaar schrijver

Zelf wil Pausanias ons laten geloven dat alles wat hij schrijft waar is Hij schrijft geen

fictie Hiervoor maakt hij gebruik van een uiterst effectief proceacutedeacute wanneer hij iets niet

zag vermeldt hij dit ook237 Dit bevordert natuurlijk zijn geloofwaardigheid ldquoIf we take

233

Voorbeelden van kritiek op zijn bronnen ldquoἡ δὲ τοῦ σταδίου νίκη τῷ Οἰβώτᾳ γέγονεν

ὀλυμπιάδι ἕκτῃ πῶς ἂν οὖν τήν γε ἐν Πλαταιαῖς μάχην μεμαχημένος ὁ Οἰβώτας εἴη μετὰ

Ἑλλήνων πέμπτῃ γὰρ ἐπὶ τῇ ἑβδομηκοστῇ ὀλυμπιάδι τὸ πταῖσμα ἐγένετο ltτὸgt ἐν

Πλαταιαῖς Μαρδονίῳ καὶ Μήδοις ἐμοὶ μὲν οὖν λέγειν μὲν τὰ ὑπὸ Ἑλλήνων λεγόμενα

ἀνάγκη πείθεσθαι δὲ πᾶσιν οὐκέτι ἀνάγκηrdquo Pausanias VI38 ldquoκόκκυγα δὲ ἐπὶ τῷ

σκήπτρῳ καθῆσθαί φασι λέγοντες τὸν Δία ὅτε ἤρα παρθένου τῆς Ἥρας ἐς τοῦτον τὸν

ὄρνιθα ἀλλαγῆναι τὴν δὲ ἅτε παίγνιον θηρᾶσαι τοῦτον τὸν λόγον καὶ ὅσα ἐοικότα

εἴρηται περὶ θεῶν οὐκ ἀποδεχόμενος γράφω γράφω δὲ οὐδὲν ἧσσονrdquo Pausanias II174 ldquoτοῦτο μὲν δὴ Φλιασίοις οὐκ ἔστιν ὅπως ὁμολογήσω κρατηθέντα μάχῃ τινὰ Ἐλευσινίων

φυγάδα ἀπελαθέντα οἴχεσθαι τοῦ πολέμου τε ἐπὶ συνθήκαις καταλυθέντος πρὶν ἢ

διαπολεμηθῆναι καὶ ἐν Ἐλευσῖνι αὐτοῦ καταμείναντος Εὐμόλπουrdquo Pausanias II142 Akujaumlrvi 2005 p 104 234 αἴτιον δὲ ἐμοὶ δοκεῖνhelliprdquo Pausanias I43 ldquoτῶν δὲ βασιλέων τῶν καθελόντων

Ἀντίγονον ἀνοσιώτατον κρίνω γενέσθαι Κάσσανδρονhelliprdquo Pausanias I67 235 Heer 1979 p 39-40 Een argument van Heer is dat Pausanias als hij gekopieerd zou hebben eveneens de betere stijl had kunnen kopieumlren Deze treffen we echter niet bij hem aan 236 ldquoἔστι δὲ ὕδατος ἐν τῷ ὄρει τῷ Κωτιλίῳ πηγή καὶ ὅπου συνέγραψεν ἤδη τις ἀπὸ ταύτης

τῷ ποταμῷ τὸ ῥεῦμα τῷ Λύμακι ἄρχεσθαι συνέγραψεν οὔτε αὐτὸς θεασάμενος οὔτε

ἀνδρὸς ἀκοὴν ἰδόντοςmiddot ἃ καὶ ἀμφότερα παρῆσαν ἐμοίmiddotrdquo Pausanias VIII4110 237 ldquoταύτην τοῦ Ἡγησίνου τὴν ποίησιν οὐκ ἐπελεξάμην ἀλλὰ πρότερον ἄρα ἐκλελοιπυῖα

ἦν πρὶν ἢ ἐμὲ γενέσθαιmiddotrdquo Pausanias IX292

52

the word of Pausanias for what he tells us he did not see and did not read we must

take it also for what he tells us he did see and did readrdquo238

Uit archeologische opgravingen bleek al snel dat hij over het algemeen inderdaad zeer

betrouwbaar is239 Zijn accurate beschrijvingen wijzen erop dat hij zeker op de sites

aanwezig was Hij gebruikte zijn bronnen kritisch Anderzijds kunnen we Pausanias

niet als historicus in de huidige betekenis van het woord beschouwen Hij ging wel

kritisch om met zijn bronnen maar niet zoals een historicus dat vandaag de dag zou

doen Vaak geeft Pausanias verschillende versies van een bepaald verhaal240 Hij

kiest er dan dikwijls de meest betrouwbare versie uit zonder voor deze keuze over

historisch juiste informatie te beschikken

In boek II vinden we een interessante passage ldquoΟὐ μὴν οὐδὲ αὐτῶν λέληθεν

Ἀργείων τοὺς ἐξηγητὰς ὅτι μὴ πάντα ἐπrsquo ἀληθείᾳ λέγεταί σφισι λέγουσι δὲ ὅμωςmiddot

οὐ γάρ τι ἕτοιμον μεταπεῖσαι τοὺς πολλοὺς ἐναντία ὧν δοξάζουσινrdquo Pausanias II

23 6241

Hier vertelt Pausanias dat zijn publiek de verhaaltjes wil horen en niet de waarheid

Hij geeft vaak de feiten en laat de interpretatie dan aan de lezer over Men mag het

geloven lsquoὅτῳ πιστάrsquo242

Hij kende waarschijnlijk ook vele verhalen uit het hoofd Deze schreef hij dan op zoals

hij ze zich herinnerde zonder bijkomende opzoekingen In die zin schreef Pausanias

geen nauwkeurige geschiedenis maar een opinie243 Hij liegt niet maar geeft wel vaak

een eigen versie op de feiten Dit maakt de weg vrij om Pausanias niet enkel als een

objectief en neutraal doorgeefluik van verhalen te zien In deze visie is onze perieumlgeet

238 Frazer 1898 p lxviii Geciteerd in Habicht 1985 p 142 239 Dit wezen oa opgravingen uit in Mykene Olympia Delfi en Messene Zie Pritchett 1998 p1 240 ldquoἔγραψαν δὲ ἤδη τινὲς οὐ τῷ Θεσσαλῷ συμβάντα Εὐρυπύλῳ τὰ εἰρημένα ἀλλὰ

Εὐρύπυλον Δεξαμενοῦ παῖδα τοῦ ἐν Ὠλένῳ βασιλεύσαντος ἐθέλουσιν ἅμα Ἡρακλεῖ

στρατεύσαντα ἐς Ἴλιον λαβεῖν παρὰ τοῦ Ἡρακλέους τὴν λάρνακαmiddot τὰ δὲ ἄλλα κατὰ τὰ

αὐτὰ εἰρήκασι καὶ οὗτοιrdquo Pausanias VII199 ldquo Ἔρωτα δὲ ἄνθρωποι μὲν οἱ πολλοὶ

νεώτατον θεῶν εἶναι καὶ Ἀφροδίτηςπαῖδα ἥγηνταιmiddot Λύκιος δὲ Ὠλήν ὃς καὶ τοὺς ὕμνους

τοὺς ἀρχαιοτάτους ἐποίησεν Ἕλλησιν οὗτος ὁ Ὠλὴν ἐν Εἰλειθυίας ὕμνῳ μητέρα Ἔρωτος

τὴν Εἰλείθυιάν φησιν εἶναι hellip Ἡσίοδον δὲ ἢ τὸν Ἡσιόδῳ Θεογονίαν ἐσποιήσαντα οἶδα

γράψαντα ὡς Χάος πρῶτον ἐπὶ δὲ αὐτῷ Γῆ τε καὶ Τάρταρος καὶ Ἔρως γένοιτοmiddotrdquo Pausanias IX272 241 rdquoHet ontging zelfs de gidsen van de Argiven zelf niet dat ze niet helemaal de waarheid vertellen Maar ze vertellen het toch Het is immers niet vanzelfsprekend de massa het tegengestelde te verkondigen van wat ze gelovenrdquo 242 ldquoδόντος δὲ Ἀσωποῦ μηνύει τε οὕτως καὶ ἀντὶ τοῦ μηνύματος δίκηνmdashὅτῳ πιστὰmdashἐν

Ἅιδου δίδωσινrdquo Pausanias II51 ldquoτὴν δὲ Ἐπειῶν ἔσχεν ἀρχὴν Ἠλεῖος Εὐρυκύδας τε τῆς

Ἐνδυμίωνος καὶmdashὅτῳ πιστὰmdashπατρὸς ὢν Ποσειδῶνοςmiddotrdquo Pausanias V18 Pausanias schrijft ook ldquoἐμοί ἔστι οὐ πιστάrdquo Pausanias I98 243 Swain 2001 p 338

53

vooral een man van zijn tijd die de geldende waarden weerspiegelt en deze

projecteert op een geografisch gebied dat eens groots geweest is

Pausanias is dus vaak erg nuttig gebleken voor archeologen en etnografen Men moet

echter opletten voor veralgemeningen Vaak wordt Pausanias gezien als een lsquobron

voor alle doelenrsquo We moeten hem bekijken als een actief etnograaf en niet enkel als

een passieve en nuttige bron Wanneer men hem uit zijn historische context trekt zal

men foute veralgemeningen maken Onze perieumlgeet schrijft wel over de Griekse

geschiedenis die zich over verschillende eeuwen uitstrekt hij blijft echter een auteur

die leefde op een bepaald historisch tijdstip Dit laat ongetwijfeld sporen na in zijn

werk

Zoals gezegd maakt Pausanias gebruik van verschillende bronnen om aan zijn

informatie te komen Akujaumlrvi telde in de Perieumlgesis 130 passages waar Pausanias

vermeldt waar hij zijn informatie vandaan haalt244

Grofweg kunnen we stellen dat Pausanias zijn informatie van beschrijvende delen

haalde uit wat hij zelf zag Zijn verhalen stelde hij samen met informatie die hij te

horen kreeg van anderen die hij opzocht of zelf wist 245 We zullen nu even ingaan op

zijn gidsen

238 Pausaniasrsquo gidsen

ldquo We know of other ancient writers that in antiquity as at the present day towns of any

note were infested by persons of this class who lay in wait for and pounced on the

stranger as their natural prey wrangled over his body and having secured their victim

led him about from place to place pointing out the chief sights to him and pouring into

his ear a stream of anecdotes and explanations indifferent to his anguish and deaf to

his entreaties to stop until having exhausted their learning and his patience they

pocketed their fee and took their leave An educated traveller would often have

dispensed with their explanations hellip That Pausanias should have fallen into their

clutches was unavoidable He seems to have submitted to his fate with a good grace

was led by them to see the usual sites heard the usual stories argued with them

about some and posed them with questions which they could not answer about

othersrdquo246

244 Akujaumlrvi 2005 p91 ev 245 ldquoκαὶ ἄλλα ἐν τῇ Ἀθηναίων ἀκροπόλει θεασάμενος οἶδαrdquo Pausanias I237 ldquoτοῦτο καὶ

αὐτὸς τὸ ἄγαλμα εἶδονrdquo Pausanias VIII286 246 Frazer 1898 p lxxvi geciteerd in Habicht p 145

54

Pausanias noemt deze gidsen ἐξηγητάι Deze bewoners van de streek die Pausanias

op dat moment bezocht toonden hem de weg en gaven uitleg bij de monumenten

Andere auteurs noemen hen περιηγητάι Slechts drie gidsen noemt Pausanias bij

naam247 Vaak spreekt hij over zijn gidsen als τοὺς πολλούς zonder negatieve

bijklank

Over de identiteit van deze gidsen bestaat nogal wat discussie Zoals we kunnen

afleiden uit bovenstaand citaat meent Frazer dat ze enkel profiteerden van de

toeristen die langskwamen en eigenlijk niets te vertellen hadden Anderen menen dan

weer dat deze gidsen een degelijke opleiding hadden genoten248 Ze waren niet zo

geleerd als de πεπαιδευμένοι die over de vloer kwamen maar hadden toch iets

zinnigs te zeggen

Pausanias zelf stond kritisch tegenover deze ἐξηγητάι Hij neemt hun verhaal niet

blindelings aan Hij stelt zich kritisch op en zoekt naar mogelijk alternatieve verhalen

Dit meldt hij ook aan de lezers249

Het laatste onderdeel van dit hoofdstuk zullen we wijden aan Pausaniasrsquo stijl

247 Lykeas van Argos Iofon van Knossos en Aristarchos van Elis 248 Zie oa Jones in Alcock Cherry Elsner 2001 p 36 249 We geven enkele voorbeelden van passages waarin Pausanias het over zijn gidsen heeft ldquoπυνθανόμενος δὲ σαφὲς οὐδὲν ἐς αὐτὰς ἐπισταμένους τοὺς ἐξηγητὰς εὗρον αὐτὸς δὲ

συμβάλλομαι τῇδεrdquo Pausanias I315 ldquoἐπεὶ δέ σφισιν ἐναντιούμενος ἀπέφαινον ἐν

Γαδείροις εἶναι Γηρυόνην οὗ μνῆμα μὲν οὔ δένδρον δὲ παρεχόμενον διαφόρους μορφάς

ἐνταῦθα οἱ τῶν Λυδῶν ἐξηγηταὶ τὸν ὄντα ἐδείκνυον λόγονrdquo Pausanias I358 ldquoοἵτινες δὲ

ἐκαλοῦντο ἐμέ γε ἢ τοὺς Ἠλείων λέληθεν ἐξηγητάςrdquo Pausanias V218

55

24 STIJL

ldquoPausanias cannot be blamed for trying to write well the pity is that with all his pains

he did not write better250

Meestal wordt Pausanias niet als literair schrijver aanzien Dit is begrijpelijk Zijn stijl

wordt niet gekenmerkt door grote taalvirtuositeit Toch zijn er meteen enkele

opvallende kenmerken Daarom meent Hutton dat de stijl van Pausanias een unieke

creatie is

Het meest opvallende aan Pausaniasrsquo stijl is zijn woordorde en de zinsconstructies Hij

maakt veel gebruikt van pleonasmen die doen denken aan gesproken taal Daarnaast

gebruikt hij soms moeilijke en ingewikkelde uitdrukkingen voor simpele ideeeumln

waardoor het moeilijk wordt om hem te volgen 251

Pausanias vermijdt parallellismen en symmetrie Hij heeft een voorliefde voor de

variatio252 Hij maakt veel gebruik van het chiasme en de litotes en schrijft veel in

onpersoonlijke vormen253 In het gebruik van voorzetsels is hij vaak nonchalant254

Hutton concludeert dat Pausanias het verleden wou beschrijven zonder hierbij de

heersende stilistiek uit zijn tijd te betrekken Zo creeumlert hij een soort lsquonieuw

archaiumlsmersquo Pausanias balanceert tussen Rome en Griekenland tussen oud en

nieuw255

Uiteraard werd Pausanias bij de creatie van deze stijl beiumlnvloed door zijn

voorgangers We zullen hier even dieper op ingaan

Een belangrijk element in Pausaniasrsquo stijl is de taal waarin hij schreef Deze taal was

Attisch met invloeden van het asianisme

We kunnen onder het atticisme twee stromingen verstaan het teruggrijpen naar de

attische taal van de 5e-4e eeuw vC (itt het κοινή) en het teruggrijpen naar diezelfde

taal stijl cultuur en literatuur256 Pausanias hanteerde geen van beide categorieeumln

extreem Toch maakte hij in grote mate gebruik van de Attische taal We stellen lsquoin

grote matersquo Pausanias is immers de minst attische onder zijn tijdgenoten Daarvoor

kunnen we twee verklaringen vinden ofwel genoot hij een andere opvoeding ofwel

250 Frazer 1898 p lxx 251 Jones 1978 p x-xii 252 Bijvoorbeeld θύουσι δὲ καὶ βοῦς καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν

ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot Pausanias X3216 253 Bijvoorbeeld Παραπλεύσαντι ἐστί πλέοντι ἐστί 254

Ὑπέρ kan bijvoorbeeld lsquobovenrsquo en lsquoachterrsquo betekenen Ἐπί +dat kan betekenen lsquobij bovenop in geval van als toevoeging bijrsquo Jones in Loeb I 1978 px-xii 255 Hutton 2005 p 190 256 Swain 2001 p 19-20

56

verzette hij zich met opzet tegen de heersende trend257 Bij historische excursies komt

zijn taal wel dichter in de buurt van het klassieke Attisch Dit impliceert dat hij dus wel

vertrouwd was met het pure Attisch maar dit bewust meed

Pausanias zou ook beiumlnvloed zijn door het asianisme We geven hiervan eerst

enkele kenmerken korte overmatig ritmevolle zinnen eentonig zinseinde combinatie

van overmaat en eentonigheid van ritme met veel klankfiguren en metaforen258 De

hoofdvertegenwoordiger van deze stroming was Hegesias van Magnesia (3e eeuw

vC)

Boeck meent dat Pausanias door deze man werd beiumlnvloed bij zijn stijlkeuze259 Ook

Frazer deelt deze mening Zijn invloed zou echter beperkt zijn gebleven tot de keuze

van woord- en zinsorde260 We menen dat Pausanias weliswaar enkele kenmerken

van het asianisme vertoont maar dat dit daarom geen rechtstreeks verband houdt met

een beiumlnvloeding door Hegesias Deze was gewoon de hoofdvertegenwoordiger en

daarom wordt de link gelegd

Pausanias werd natuurlijk ook beiumlnvloed door de geschiedschrijvers uit de 5e

eeuw v C Herodotos en Thoukydides We legden eerder al uit hoe de vader van de

geschiedschrijver Pausanias inhoudelijk beiumlnvloedde Ook over gelijkenissen in hun

stijl valt iets te zeggen Zo noemt Strid Pausaniasrsquo stijl een lsquoHerodotosimitatiersquo261 Er

zijn heel wat overeenkomsten tussen deze twee auteurs in het vocabularium262

We kunnen ook een invloed van Thoukydides ontdekken in bepaalde uitdrukkingen en

wendingen bv bij het gebruik van variatio en anakoloeten

Pausanias was dus geen man uit de straat die zomaar wat op papier zette Hij

kende de literatuur die circuleerde en haalde uit de stijlen die in zijn tijd gangbaar

waren wat hem interesseerde en nuttig scheen Zo creeumlerde hij een unieke stijl

257 We kunnen dit duiden met de term lsquostilistische differentiatiersquo Hutton 2005 p 190 258 Strid 1976 p 101-102 259 Zie Strid 1976 p 12 260 Bowie haalt echter aan dat hiervan ook al antecedenten kunnen gevonden worden bij Herodotos en Thoukydides Bowie in Alcock Cherry Elsner 2001 p 27 261 Strid 1976 p 11-12 Aangezien men hiervoor niet echt met sluitende argumenten op de proppen komt lijkt het ons hier echter meer over de imitatie van werkvorm en onderwerpen te gaan dan over een echte imitatie in stijl 262 Heer 1979 p 39

57

3 HOOFDSTUK 3 RELIGIE

58

31 ALGEMEEN

Religie heeft altijd al een grote rol gespeeld in het creeumlren van identiteit Bij de Grieken

was dit niet anders Daarom zullen we in dit hoofdstuk proberen een algemeen beeld

te schetsen van de Griekse religie zoals die bestond in de perioden die Pausanias

beschreef Bovendien zullen we aandacht hebben voor de religie in de 2e eeuw zelf en

zien hoe Pausanias hiermee omgaat Natuurlijk kunnen we niet alle aspecten van de

Griekse religie behandelen Daarom hebben we gekozen om er die themarsquos uit te

lichten die belangrijk zijn bij Pausanias

Gedurende eeuwen werd Griekenland niet verbonden door de politiek maar door de

gemeenschappelijke goden ldquoLe monde divin est le lieu privileacutegieacute du consensus des

Grecs le signe encore largement perceptible de leur identiteacute propre263

De godsdienst in het Griekenland van voacuteoacuter de Romeinse overheersing speelde zich af

op verschillende niveaus264 Het Olympisch pantheon bestond voor alle Grieken

Verder vereerde elke stad bepaalde goden in het bijzonder Er waren ook lokale culten

en enkele unieke assimilaties van goden Religieuze centra hingen vaak samen met

culturele centra De religie bevond zich dus in het hart van het sociale culturele en

politieke leven De religie deed dienst als een lsquocollectief geheugenrsquo van de stad265

Aangezien op alle openbare plaatsen over religie werd gepraat kon niemand de

confrontatie ermee ontlopen266

De religie van het oude Griekenland wordt wel eens met de term lsquopaganismersquo

benoemd We kunnen ons afvragen of deze term wel een juiste benaming is voor de

culten en religieuze praktijken van de Grieks- Romeinse wereld267 We zijn immers

geneigd te denken dat het bij paganisme gaat over een eenvormige religieuze entiteit

Dit is echter niet zo Bovendien was dit de naam die de christenen uit de late oudheid

gebruikten om hun religieuze tegenstanders aan te duiden268 Een andere benaming

zou polytheiumlsme kunnen zijn Sommige filosofisch georieumlnteerde Grieken waren

echter monotheiumlstisch Bovendien kenden de Grieken zelf geen term om hun

godsdienst aan te duiden269

263 Pirenne-Delforge 1998 p 135 264 Price 1984 p 79-95 265 Lafond in Pirenne-Delforge 1998 p 208 266 Mac Mullen 1981sup2 p 31 267 Lee 2000 p 10-11 268 Dit woord komt van het Latijnse lsquopaganusrsquo wat boer of dorpsbewoner betekent Het christendom drong op platteland immers minder snel door Daar woonden dus veel lsquopaganenrsquo 269 Calame in Pirenne-Delforge 1998 p 151

59

Om niet te veel in verwarring gebracht te worden spreken we verder gewoon over de

lsquoreligiersquo Natuurlijk bleef deze religie niet al die eeuwen hetzelfde Verandering is

immers een teken van vitaliteit270

In de archaiumlsche tijd groeide de religie uit de ervaring van de mens met zijn

omgeving271 De natuur werd vereerd Wanneer dan de Olympische goden hun intrede

deden in Griekenland was de deiumlficatie van de natuur al bijna helemaal verdwenen272

Deze Olympische goden hadden gedurende vele eeuwen een monopolie in

Griekenland Ook daar komt echter een eind aan De sofisten uit de 5e eeuw vC

uitten al hun scepticisme tegenover de Olympische goden273 Vanaf de tijd van

Alexander de Grote slopen oosterse religieuze invloeden binnen Ook mysterie- en

genezingsculten doken op en kenden een grote aanhang Dit hield verband met het

ontstaan van een nieuw wereldbeeld waarin de aarde vrij in het heelal stond De

traditionele plaatsen voor de goden zoals de onderwereld moesten opnieuw bekeken

worden274 Tegelijkertijd is men op zoek naar een directere relatie met de goden en

specifiek met de chtonische godheden275

In de 2e eeuw is het geloof in de Olympische goden dus al sterk afgenomen Doordat

het Romeinse Rijk zo groot was geworden nam de persoonlijke participatie in

traditionele culten af ldquoLa deacutesinteacutegration du modegravele civique sous lrsquoEmpire degraves les IIe

et IIIe siegravecles fut aussi le fait drsquoeacutelites urbaines de moins en moins inteacuteresseacutees par

lrsquoengagement direct et lrsquoidentification profonde avec les valeurs drsquoantan et les

attitudes traditionnelles276 Volgens Berger kon je in het Romeinse Rijk gewoon de

religie uitkiezen die je wou Hij noemt dit dan ook lsquola supermarcheacute des religionsrsquo277

Tegen het einde van de 2e eeuw bevinden we ons in een nieuw religieus tijdperk

waarin de interiorisering van het geloof centraal staat278 Boissier stelt dat vroeger de

zelfzekere aristocratie zich bijna superieur voelde aan de traditionele religie279 In de 2e

eeuw wordt lsquolrsquohumiliteacute intellectuellersquo de dominante stijl De innerlijke rijkdom is dus

270 Mac Mullen 1981sup2 p 94 271 Dodds 19514 p 28-63 272 Pritchett 1998 p 303 Toch zien we ook bij Pausanias nog beschrijvingen van heilige bomen en stenen 273 Tripolitis 2002 p 14 274 Nilsson 1948 p 97-101 275 Martin 1987 p 9-10 276 Stroumsa 2005 p 145 277 Berger in Stroumsa 2005 p 155 278 Veyne 2005 p 517 279 In Veyne 2005 p 521-522

60

belangrijk Volgens Veyne wordt deze nieuwe houding goed weerspiegeld door Ailius

Aristeides280

Tegelijk stond men zeer tolerant tegenover de verschillende religies281 De goden die

het meest vereerd werden waren Zeus Apollon Athena Dionysos Artemis Hera

Afrodite Asklepios Tyche Herakles en de Grote Moeder (Cybele)282

Vooral de cultus van Asklepios was zeer populair in de 2e eeuw De heiligdommen van

Asklepios waren belangrijke pelgrimsoorden Verschillende helende goden werden

met hem geassimileerd In deze tempels bad men om genezing schoonheid het

krijgen van kinderen weelde vrijheid bescherming tegen natuurrampen en vijanden

vrijstelling van belastingen enzovoort

De nieuwe goden uit het Oosten doken vooral op aan de kust en in de grote steden

Deze gebieden waren immers het best toegankelijk voor vreemde invloeden Vooral

Isis Serapis en Attis waren populair Hun succes was waarschijnlijk te danken aan het

feit dat ze meer lsquopersoonlijkersquo goden waren283

311 Mysterieculten

De meeste mysterieculten in Griekenland ontstonden in de 6e of 5e eeuw vC284

Oorspronkelijk waren dit feesten om de wisseling van de seizoenen te vieren

Geleidelijk aan boden de mysterieculten een oplossing voor alle spirituele noden 285

Tijdens de periode van de Romeinse overheersing was de drang naar σωτηρία erg

groot Deze vond men in dergelijke culten Het aantrekkelijke aan de mysterieculten

was de toegankelijkheid286 Vroeger waren de culten in de Griekse wereld lokaal Met

de opkomst van mysterieculten verandert dit Duizenden mensen van verschillende

steden werden tegelijk ingewijd

Het woord lsquomysteriersquo komt van lsquoμυστήριονrsquo wat de ceremonie of de plaats inhoudt De

lsquoμύστηςrsquo is de deelnemer en lsquoμύεινrsquo betekent lsquolaten toetreden totrsquo

280 Veyne 2005 p 522 281 Behalve tegenover de joden christenen en druiumlden Deze tolerantie verdween ook uit de Griekse wereld toen het christendom zijn eigen ideeeumln opdrong Vanaf de 3e eeuw werden er bovendien wetten ingevoerd ten nadele van het lsquopaganismersquo zodat dit geleidelijk aan uitstierf Mac Mullen 1981sup2 p 1 282 Mac Mullen 1981sup2 p 7 283 Alcock 1993sup2 284 Farnell 1921 p 373 285 Tripolitis 2002 p2 286 Dit was ook zo voor het christendom De mysterieculten waren toegankelijk voor iedereen burgers slaven en niet-Grieken We weten echter wel dat in de mysterieculten alleen lsquomoreel deugdzame mensenrsquo welkom waren Tripolitis 2002 p 21

61

In de mysteries was de ingewijde iemand die lsquohet geheime had gezienrsquo Het lsquozienrsquo was

dus zeer belangrijk in de religie Dit werd ἐποπτεία genoemd We kunnen het

misschien vertalen door lsquocontemplatiersquo Dit had te maken met een intieme

geprivilegeerde relatie tussen Moeder en Dochter287

De mysteriecultus bestond uit drie essentieumlle elementen een purificatierite die

toegang verschafte aan de cultus het gevoel van een persoonlijke relatie met de

godheid en de hoop op een beter leven na de dood288

De belangrijkste mysteriecultus was die van Eleusis op 20 km van Athene gelegen Er

waren ook heel wat Romeinen ingewijd oa Hadrianus Marcus Aurelius en

Commmodus Deze cultus was zeer zorgvuldig opgebouwd met allerlei priesters die

uit de belangrijkste families kwamen

De mysteriecultus voor Demeter bestond uit twee delen de Kleinere Mysterieumln en de

Grotere289 De Kleinere Mysterieumln vonden plaats in Agrai bij Athene in de vroege

lente De ceremonie was open voor publiek en bestond uit enkele steeds

terugkerende elementen zoals vasten een rituele reiniging en een offer

De Grotere Mysterieumln werden eind september in Eleusis gevierd Deze ceremonie

duurde 10 dagen290 Ook hier was de purificatie belangrijk alsook de offers gebeden

en het vasten

Op de eerste dag van de riten die zich waarschijnlijk in Athene afspeelden werd er

uitleg gegeven over de ceremonie291 De volgende dag ging men naar zee om het

varken (χοῖρος) te reinigen dat men later zou offeren Het typeerde deze cultus om

een goedkoop offerdier te vragen Hierdoor kon iedereen dus toetreden292

Tijdens de twee daaropvolgende dagen werd er waarschijnlijk geofferd Op dag vijf

ging men van Athene naar Eleusis Deze tocht van 22 km nam de hele dag in beslag

Onderweg werd de hymne voor Bakchos gezongen De zesde dag was een rustdag

rsquos Nachts stond dan de eigenlijke inwijding in het Telesterion op het programma Men

moest vasten en κυκεών drinken de drank van graan die Demeter zelf ook had

287 Demeter en Koregrave 288 Tripolitis 2002 p 17 289 Zie Tripolitis 2002 p 20-21 We kunnen aannemen dat men eerst in de Kleinere moest ingewijd zijn alvorens aan de Grotere Mysterieumln deel te nemen Dit is echter niet zeker Dillon 1997 p 156 290 Dit was de tijd die Demeter spendeerde aan het zoeken van haar verdwenen dochter Zie infra 291 Voor deze paragraaf zie Dillon 1997 p 62-70 292 We moeten deze uitspraak nuanceren Men vraagt een goedkoop offerdier maar hier komen andere kosten bovenop Zo moest men bijvoorbeeld aan de priesters elke dag een obool betalen

62

gedronken toen ze op aarde was Over deze inwijding zelf weten we weinig293 Drie

dingen komen naar voren de δρώμενα λεγόμενα en δεικνούμενα Dit laatste schijnt

het belangrijkste te zijn geweest Als iemand van de ingewijden de inhoud van deze

lsquogetoonde dingenrsquo zou verhullen zou een zeer grote straf volgen Daarom hebben de

Mysterieumln waarschijnlijk hun geheim zo lang bewaard Het blijft echter verwonderlijk

dat een cultus die gedurende meer dan 1000 jaar levendig was voor ons nog steeds

een lsquomysteriersquo blijft294

Over de zevende dag is niets bekend De volgende dag offerde men aan de Dood en

werd er gefeest Tijdens dag negen stond de terugkeer naar Athene op het

programma Daar werden de riten de dag erna afgesloten

De riten in Eleusis combineerden het lokale en het wereldse Op deze plek

kwamen drie belangrijke wegen samen die naar Attika Boiotieuml en de Peloponnesos

Dit is echter niet de enige reden voor de centrale rol van Eleusis in de Mysterieculten

Hiervoor moeten we kijken naar de mythologie Toen Demeter haar dochter Persefone

- die geschaakt was door Hades - zocht zwierf ze dagenlang over de aarde Tijdens

haar verblijf op de aarde werd ze goed ontvangen door Keleos heerser van Eleusis

en zijn vrouw Metaneira Ondertussen voedde Demeter hun zoon Demofon op als een

god Voordat ze terugkeerde naar de Olympos leerde ze de mensen de landbouw Ze

gelastte hen ook een tempel voor haar te bouwen en legde hen de riten uit die ze ter

ere van haar in stand moesten houden Zo ontstonden de riten van Eleusis Dit was

oorspronkelijk een lokale agrarische familiecultus In de 7e eeuw was de cultus al

nationaal geworden In die periode had de macht van Demeter over de landbouw zich

al uitgebreid naar andere sectoren Ze kon de ingewijden ook rijkdom en

onsterfelijkheid verschaffen Vanaf dit moment werd Eleusis een pelgrimsoord295

Andere mysterieculten vinden we in Andania in Messenieuml en Lykosoura in

Arkadia Naast Demeter waren ook Dionysos Isis en Cybele of Magna Mater

verbonden met de mysterieculten

312 Heiligdommen

Heiligdommen waren gedurende de hele Griekse periode dominante elementen in het

landschap Er waren regionale en panhelleense heiligdommen Ze speelden allemaal

293 De getuigenissen die we hebben stammen voornamelijk van christelijke auteurs Over deze materie zullen ze echter niet echt objectief zijn geweest zodat we hen niet blindelings kunnen vertrouwen 294 Het heiligdom in Eleusis werd in 396 nC vernietigd 295 Tripolitis 2002 p 19-20

63

een belangrijke rol in het gevoel lsquoGriekrsquo te zijn en vormden een centrale

ontmoetingsplaats voor alle Grieken Hun functie was niet alleen religieus Het waren

ook plaatsen waar communicatie en uitwisselingen plaatsvonden en aan politiek werd

gedaan Het was ook de polis dit instond voor hun financiering296 Bovendien waren

het een soort van neutrale zones Enkele panhelleense religieuze centra vinden we in

Olympia Delfi Korinthe en Nemea

Vele heiligdommen stonden op een afstand van de stad of aan de rand ervan Bij

religieuze parades werd het beeld dan over een hele afstand meegedragen

In vele heiligdommen was er ruimte om te eten297 De idee hierachter was dat de god

zou verschijnen aan de aanbidders die samen de maaltijd nuttigden Water van heilige

bronnen in de buurt van het heiligdom was belangrijk Sommige tempels waren nooit

open en andere zoals de panhelleense sloten nooit rsquos Nachts was er vaak verlichting

van geofferde lampen en toortsen die wellicht voor een magisch effect zorgden

De tempels werden vaak onderhouden door de lokale aristocratie Het ene jaar

besteedde men het geld aan de goden het andere jaar aan de verfraaiing van de

stad

In vele tempels was er een beperkte toegang bijvoorbeeld voor een bepaalde

etnische groep

Voor het betreden van een heiligdom golden per plaats specifieke regels Er waren

natuurlijk ook een aantal algemene regels zoals het verbod op het drinken van wijn

Dit was blijkbaar nodig om het wangedrag van de bezoekers aan banden te leggen

Bij het betreden van enkele tempels hoorde een streng dieet Zo mocht men in de

tempel van Asklepios in Pergamon geen geitenkaas of ndashvlees eten Naast het eten

waren seksuele onthouding en purificatie belangrijke elementen

Enkele regels uit het heiligdom in Olympia waren deftig gekleed zijn niet recent een

kind gebaard hebben niet recent seks hebben gehad met een vrouw of een hond

geen varken of look gegeten hebben of melk gedronken

Wanneer men naar een heiligdom ging had men heel wat kosten298 In sommige

heiligdommen werden belastingen geiumlnd Daarnaast werden er offers gebracht Vooral

bij helingsculten volgde hierop nog een dankoffer Bovendien moest men betalen om

te kunnen overnachten in de buurt van het heiligdom299

296 Linders en Alroth 1992 p 9 297 Voor deze paragraaf zie Mac Mullen 1981sup2 p 36 298 Dillon 1997 p 168 en 204 ev 299 Dit gebeurde meestal in stevige tenten naast het heiligdom In de heiligdommen voor Asklepios echter was er een aparte ruimte voorzien in het heiligdom om te slapen het ἄβατον

64

Contact met de goden kon men bekomen via beelden via dromen in de slaap

of via orakels Het gebruik van beelden in religie was zeer belangrijk300 Meestal waren

er specifieke rituelen verbonden aan deze beelden

Dromen boden de mogelijkheid tot contact met verre vrienden doden en de goden

Vanaf het einde van de 5e eeuw vC werden de lsquogoddelijke dromenrsquo niet meer gevoed

door het levende geloof in de traditionele goden De enige god voor wie dromen nog

een grote rol speelden was Asklepios In de late oudheid werden dromen weer

belangrijker Zo kreeg Marcus Aurelius medisch advies via een droom Ploutarchos

kwam zo te weten dat hij geen eieren meer mocht eten Dio Cassius werd via een

droom geiumlnspireerd om aan geschiedschrijving te doen Ook Pausanias werd vaak

geiumlnstrueerd via dromen301

Een belangrijk onderdeel van de Griekse religie vormden de festivals302 Deze

dienden om een godheid of een held te eren Ze duurden meestal enkele dagen soms

zelfs een hele maand Tijdens deze periode werd er veel geld gespendeerd303 Mac

Mullen meent dat dit feest de man uit de straat erg aantrok en zo tot religieus besef

bracht

In het begin hadden niet alle heiligdommen een eigen festival maar geleidelijk aan

werd dit een vereiste

313 De keizerscultus

Voor de Romeinen was het belangrijk om voor de keizer een plaats te vinden binnen

het netwerk van de traditionele godencultus Daarom werd de keizerscultus

geiumlnstalleerd Vaak werd de cultus van de keizer gekoppeld aan een reeds bestaand

heiligdom Ook in panhelleense heiligdommen werd de keizerscultus ondergebracht

Deze cultus drong vooral in de steden door Geleidelijk aan installeerde hij zich echter

ook op het platteland Het bleef echter bij een oppervlakkige uitoefening Het was

meer een seculiere cultus met een politieke functie een lsquoexpression of political

loyaltyrsquo304 Door de keizer een centrale plaats te geven in het stadsbeeld werd zijn

macht en dominantie extra onderstreept De keizerscultus situeerde zich dus ergens

300 Elsner 1996 p 515-516 301 We zullen hiervan later voorbeelden bespreken 302 De term lsquofestivalrsquo is hier misschien ongelukkig gekozen als we denken aan de huidige invulling ervan Onder lsquofestivalrsquo in deze context verstaan we een feest van een religieuze gemeenschap ter ere van hun godheden 303 Mac Mullen 1981sup2 p 28 304 Latte in Roumlmische Religionsgeschichte 1960 p 312-26 lsquoLoyalitaumltsreligionrsquo Price 1984sup3

65

tussen religie en politiek De keizer stond hoger dan gewone stervelingen maar toch

lager dan een god

De Grieken beoefenden de cultus om hun diplomatieke contacten met de keizer te

onderhouden Dit gaf deze individuen hoop op meer rijkdom en een hogere sociale

status Aan steden verschafte deze verering van de cultus de hoop op vrijheid

Samen met de cultus ontstonden ook imperiale festivals die belangrijk waren voor de

hele bevolking

De Grieken noemden de Romeinse keizer θεοῦ υἱός305 of simpelweg θεός306 Vaak

werd deze θεός voacuteoacuter de naam van de keizer geplaatst Dit gebeurde zowel in

religieuze als niet-religieuze context

314 Mythologie

We kennen de Griekse religie natuurlijk vooral uit de mythologie Ook voor de Grieken

zelf vormden deze verhalen een schat aan informatie over hun goden Maar geloofden

de Grieken wel in hun mythen307

Volgens Pirenne-Delforge was het voor de Grieken niet noodzakelijk om in alle

mythen te geloven ldquoBelief in a certain series of myths was neither obligatory as a part

of true religion nor was it supposed that by believing a man acquired religious merit

and conciliated the favour of the gods What was obligatory was the exact

performance of certain sacred acts prescribed by religious traditionrdquo308 Rituelen zijn

dus belangrijker

We zullen de vraag eens wat verder onderzoeken Zoals Veyne heeft aangetoond is

het antwoord erop niet eenduidig Het hangt er van af wat we verstaan onder lsquogeloven

inrsquo Griekse mythologie was vooral populair in de literatuur De Grieken aanvaardden

hun mythen maar niet als een echte waarheid Deze waarheid van de legendes

situeerde zich vroeger in de periode van de heroiumlsche generatie De oorspronkelijke

mythe was een herhaling van wat goden en helden gezegd hadden

Een mythe kan lsquowaarrsquo zijn - dan is ze geschiedenis - ze kan ook lsquowaarschijnlijkrsquo zijn

Deze mythes bieden veelal stof voor tragedies Een mythe kan ten slotte

lsquoonwaarschijnlijkrsquo zijn

305 Een letterlijke vertaling van lsquodivi filiusrsquo 306 Price 1984sup3 p 16 307 Dit is de titel van een boekje van Veyne lsquoLes Grecs ont-ils cru agrave leurs mythesrsquo Hierop baseren we ons voor de volgende paragraaf Veyne 1983 308 Robertson Smith Lectures on the Religion of the Semites London 1894 p 17-18 geciteerd door Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111 Robertson Smith breidt bepaalde aspecten van de Semitische religie uit naar andere lsquoantieke religiesrsquo

66

De mythe is een lsquotertium quidrsquo niet waar eacuten niet verzonnen Aparte verhalen over

helden werden vaak als fabels beschouwd terwijl het geheel van legendes positief

werd geeumlvalueerd Meestal geloofde men in de klassieke oudheid de heldenverhalen

maar niet iedereen geloofde in de goden Voedsters stopten geleidelijk aan met het

vertellen van verhalen over goden en helden aan de kinderen Tijdens het hellenisme

is de grote massa de oude mythen al vergeten Het is immers makkelijker de

verbeelding te elimineren dan ze te falsifieumlren zegt Veyne Dit laatste proberen de

geleerden wel te doen Zo wordt de mythologie ndash via de geleerde literatuur ndash een

lsquosavoir de lrsquo eacutelitersquo Ze verwijdert zich van het dagelijkse leven en wordt een aparte

discipline

De Griekse aristocratie geloofde dus nog in mythes of ze wilde erin geloven Dit had

immers een voordeel ze konden zich op een mythologische afkomst beroepen

Bovendien werd het concept παιδεία steeds belangrijker Wie een goede opvoeding

kreeg moest de mythologische verhalen kennen

In Pausaniasrsquo periode had de mythologie dus al veel van haar betekenis verloren Een

πεπαιδευμένος zoals Pausanias was er echter nog steeds door geiumlntrigeerd

Geloofden deze geleerden echter nog in deze mythen Was dit waarheid voor hen

ldquoCrsquoest nous qui fabriquons nos veacuteriteacutes et ce nrsquoest pas lsquolarsquo reacutealiteacute qui nous fait croirerdquo309

Deacute waarheid bestaat niet Volgens Veyne is de waarheid onnuttig en gewoon een

naam die wij erop plakken Geloofden de Grieken dus in hun mythen zowel de

Grieken uit het verre verleden als deze πεπαιδευμένοι Ja op huacuten manier

315 Pelgrims

We zeiden al dat Pausanias recentelijk als pelgrim aanzien wordt Om hierop in te

gaan moeten we natuurlijk eerst bespreken wat we verstaan onder een pelgrim

Morinis onderscheidt zes verschillende categorieeumln pelgrims lsquodevotionalrsquo (Deze

pelgrim zoekt een ontmoeting met het Heilige) lsquoinstrumentalrsquo (De pelgrim wil een

bepaald doel bereiken bv genezing) lsquonormativersquo (De pelgrimstocht is een essentieel

onderdeel van een ritueel) lsquoobligatoryrsquo (De tocht is verplicht) lsquowanderingrsquo (De pelgrim

heeft niet echt een doel voor ogen) en lsquoinitiatoryrsquo (De pelgrim wil zichzelf

transformeren)310 Morinis stelt ldquoPilgrims tend to be people for whom the sacred

309 Veyne 1983 p 123 310 Morinis 1992 p 10-14

67

journey is a limited break from the routines and familiar context of an ordinary settled

social liferdquo311

Een definitie van het pelgrimsschap zou als volgt kunnen luiden ldquoPilgrimage becomes

an encounter between the individual and his geography a cultural mode by which

people express their personal identification with the continent a means by which

geography is made a part of their psyche and culturerdquo312

ldquoPilgrimage is a journey to those places which speak which tell us of our history and

ourselvesrdquo313

Volgens Elsner en Rubieacutes begint het lsquopilgrimage-modelrsquo niet bij de christenen maar bij

de religieuze reizen in de Grieks-Romeinse oudheid314 Sinds de Odyssea staat het

thema van reizen centraal in de Grieks-Romeinse traditie Reizen symboliseert de weg

naar de redding We hebben niet veel bronnen over pelgrimsschap in het oude

Griekenland315 Daarom vormt Pausanias een unieke getuigenis

Reizen naar heiligdommen was echter geen uitvinding van de oude Grieken Al in het

3e millennium vC vonden er pelgrimstochten plaats in Egypte en Anatolieuml Na de

Grieken maakten ook de Romeinen vanaf de 3e eeuw vC religieus geiumlnspireerde

reizen naar Griekse heiligdommen

Dit reizen naar heiligdommen gebeurde vroeger vaak in groep met een aantal

mensen van dezelfde polis Deze groep vormde vaak een staatsdelegatie De θεωροί

waren de officieumlle vertegenwoordigers van een bepaalde stad316 Ze gingen naar

orakels festivals of de spelen Ook ging men genezing zoeken of offeren Het was

een leuke uitstap die zeker niet het lijden tot doel had De afstand die overbrugd werd

en de tijd die eraan gespendeerd werd varieerden sterk De belangrijkste trekpleisters

waren Athene Delfi en Olympia Onderweg werden echter vele tussenstoppen

gehouden317

De lange reizen die de pelgrims maakten hielden natuurlijk heel wat risicorsquos in Toch

hebben we weinig getuigenissen die spreken over een onveilige tocht De pelgrims

genoten immers een soort onschendbaarheid De θεωροί sloten bij hun staatsbezoek

verdragen af Deze maakten het mogelijk om de pelgrims zelfs in geval van oorlog

311 Morinis 1992 p 19 312 Preston geciteerd in Elsner 1992 p 9 Hij baseert zich voor deze definitie op Oost-Aziatische modellen Hoewel dit niet meteen met ons onderzoeksdomein te maken heeft geven we deze definitie toch omdat we ze toepasbaar vinden 313 Butor 1974 p9 Geciteerd door Elsner in Alcock Cherry Elsner 2001 314 Elsner Rubieacutes 1999 315 Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 7-8 316 Dillon 1997 p 1-26 317 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 41

68

een veilige overtocht te garanderen318 Net omdat reizen als pelgrim relatief veilig was

bleef het gedurende vele eeuwen populair

Volgens Dillon is pelgrimsschap ldquopaying a visit to a sacred site outside the boundaries

of onersquos own physical environmentrdquo319 Hij wijst erop dat er in de Griekse wereld

ononderbroken werd gereisd naar heilige plaatsen vanaf de 6e eeuw vC tot de 4e

eeuw nC Vooral Delfi en Epidauros waren belangrijke trekpleisters

Horden en Purcell stellen dat er wel religieuze mobiliteit was in de oudheid maar dat

er geen eigen terminologie en ideologisch bewustzijn voor bestond320

Toch kunnen we een aantal termen onderscheiden In de klassieke periode heette dit

staatspelgrimsschap θεωρία een pelgrim was een θεωρός321 Waarschijnlijk komen

deze benamingen van het proto-indo-europese dheyH2 lsquokijkenrsquo322 Zoals we reeds bij

de mysterieculten zagen is contemplatie ook hier zeer belangrijk Religieuze

contemplatie was vaak ook verbonden met een spectaculaire natuur en

landschappen Niet zelden stonden heiligdommen in een prachtige natuurlijke setting

Het is daarom moeilijk een scheidingslijn te trekken tussen lsquosightseeingrsquo van gewone

toeristen en het pelgrimsschap ldquoFrequently the essence of a pilgrimage was the

combination of ritual and sensory experiencerdquo323

Toeristen in de oudheid gingen van tempel naar tempel324 Naast de architectuur is

dus ook de religie zeker belangrijk Deze vertegenwoordigde immers het verleden als

een museum Alle kunst bevond zich in de tempels omdat die daar geofferd was

Cohen onderzocht de verschilpunten tussen toeristen en pelgrims en constateerde

een verschil in orieumlntatie325 Pelgrims reizen naar het centrum van hun wereld terwijl

toeristen weg van het centrum gaan naar de periferie Hij noemt dit convergentie en

divergentie Verder zijn er een aantal verschillen waar te nemen in de verplichtingen

reisroute en contacten met medereizigers

Tijdens de tweede sofistiek trokken de intellectuelen - gestimuleerd door de pax

romana - naar traditionele religieuze centra Het doel was vaak intellectuele verlichting

bekomen Daarnaast ging men ook genezing zoeken De combinatie van eerdere

318 Dillon 1997 p 27-34 319 Dillon 1997 p xviii 320 Elsner Rutherford (eds) 2005 p 220 321 Rutherford meent dat er geen enkel Grieks woord echt lsquopelgrimsschaprsquo betekende Θεωρία komt hier dan wel het dichtst bij in de buurt Rutherford in Elsner Rutherford 2005 p 220 322 In de volksetymologie dacht men natuurlijk dat θεωρός iets te maken had met θεός 323 Vikan geciteerd in Ousterhout 1990 p 97 324 Casson 1974sup2 p 238 325 Cohen in Morinis 1992 p 47-60

69

vormen van pelgrimsschap en een zelfbewuste en antiquarische houding tegenover

culturele tradities was eigen aan die tijd326

Dit vinden we ook terug in de literatuur vande 2e eeuw We geven enkele voorbeelden

van werken waarin religie geiumlntegreerd zit

Filostratos schreef lsquohet leven van Apollonios van Tyanarsquo (een religieus man)

Loukianos de lsquoDe dea Syriarsquo (pelgrimstocht naar het Syrische heiligdom van

Hierapolis) Een ander voorbeeld is Aelius Aristeidesrsquo lsquoἹεροὶ λόγοιrsquo (heling door

Asklepios)

De regeerperiode van de Antonijnen leek dus een gouden tijd te vormen voor het

lsquopelgrimsschaprsquo

326 Elsner Rutherford 2005 p 25-26

70

32 RELIGIE BIJ PAUSANIAS

De Griekse religie zorgde dus voor eenheid Aangezien het Pausaniasrsquo doel is om

Griekenlands eenheid in het verleden aan te tonen is het dus niet verwonderlijk dat de

religie een zo vooraanstaande plaats bekleedt Volgens Pirenne-Delforge gebruikt

Pausanias de religie lsquopour cimenter son projetrsquo327

Pausanias heeft zoals we zeiden een voorkeur voor het religieuze en het oudere328

Deze twee themata vinden we verenigd in de mythologie Mythen zijn immers

verhalen over de goden of de helden die lang geleden leefden Daarom staat de

Perieumlgesis bol van de mythologische uitwijdingen

Het is in religieuze passages dat Pausanias af en toe zelf doorheen zijn tekst komt

kijken Twee keer doorbreekt hij zelfs de scheidingslijn van passief verteller door zelf

een offer te brengen We zullen later op deze passages ingaan

321 Pausaniasrsquo geloof

Schreef Pausanias over religieuze onderwerpen omdat hij zelf geloofde Hoe was zijn

verhouding ten opzichte van de goden Hierover lopen de meningen uiteen

Volgens Heer bezit Pausanias een eigen devotie329 Hij zou een persoonlijke moraal

hanteren waarin de goden van het Olympisch pantheon - buiten Zeus en Demeter -

niet meer levend zijn Dit waren goden van de oude Grieken330 Hij vermeldt deze

goden natuurlijk nog wel in zijn verhalen Toch heeft hij er minder ontzag voor

Frazer daarentegen meent dat de religieuze opinie van Pausanias niet zo uitzonderlijk

is maar in grote lijnen overeenkomt met die van zijn tijdgenoten331 Hij gelooft nog

grotendeels in de goden maar staat toch sceptisch tegenover bepaalde mythen

Volgens Pirenne-Delforge zijn de goden voor Pausanias dat deel van het verleden dat

nog zichtbaar is ldquoPour Pausanias les dieux grecs sont des personnaliteacutes bien

circonscrites que la pieacuteteacute lui recommande de veacuteneacuterer et que son voyage identitaire lui

dit de nommer envers et contre les deacutesaffections et les ruines des preacutesent332

327 Pirenne-Delforge 1998 p 130 328 Er zijn inderdaad bijna geen seculiere gebouwen vermeld in de Perieumlgesis Wanneer Pausanias een religieus monument tegenkomt dat nog niet zo oud is legt hij vaak de link met de oudere geschiedenis ervan 329 Heer 1979 p 189-190 330 Heer1979 Een andere mening vinden we bij Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 Hier lezen we dat Pausanias nog wel gelooft in de oude Griekse goden 331 Frazer 1898 p li We zullen echter zien dat Pausanias niet meer in alle goden geloofde 332 Pirenne-Delforge 1998 p 148

71

We kunnen hoe dan ook uit de Perieumlgesis concluderen dat Pausanias een voorkeur

had voor bepaalde goden Welke goden waren dit dan

Zeus was voor Pausanias de grootste god lsquoὁ θεόςrsquo Deze term stamt van de

stoiumlcijnen voor wie alle goden verschillende delen van eacuteeacuten unieke god zijn De

panhelleense Zeus is voor Pausanias de ideale personificatie van wat Griekenland

was of had kunnen zijn

Pausanias was een ingewijde in de Eleusismysterieumln333 De godin Demeter werd door

hem dus erg vereerd Demeter was eacuteeacuten van de oudste goden op de Peloponnesos334

Er bestond al een prehelleense cultus voor haar verbonden met het paard Poseidon

was lsquoπόσις δᾶrsquo de man van de godin van het land Zij hadden een dochter die

Despoina werd genoemd Haar echte naam mocht door niet-ingewijden niet gekend

zijn en dus ook niet genoemd worden Deze twee godinnen - Demeter en Kore of

Despoina - worden wel eens Moeder en Dochter genoemd

Een nieuwe god die belangrijk was voor Pausanias is Asklepios Deze god deed zijn

intrede in de 3e eeuw vC in Pergamon Volgens Pausanias is Epidauros de

geboorteplaats van Asklepios Een godin die Asklepios vaak vergezelt is Hygieia335

Zij wordt dikwijls gerelateerd aan Athena Net zoals de cultus van Eleusis biedt ook

die van Asklepios bescherming

In de 1e eeuw steekt een nieuwe godin de kop op Tyche of Fortuna Alles wat bestaat

is onderworpen aan veranderingen van Tyche Pausanias vermeldt deze godin 16

keer in zijn Perieumlgesis336 Hij onderzoekt nauwkeurig haar ouderdom en voert haar

terug op Moira de zus van de Gratieumln

Pausanias lijkt Hades niet te vereren337 Hij hecht evenmin belang aan associaties van

andere goden met de onderwereld338 Dit geldt voor de cultus van Demeter en die van

Dionysos339 Over de culten voor Dionysos die in zijn tijd nog levendig waren zwijgt

333 Op deze mysterieumln zullen we zo dadelijk terugkomen 334 Heer 1979 p 167 335 Heer 1979 p 130-132 336 Hutton 2005 p 311-317 We geven een voorbeeld uitde Perieumlgesis ldquoκεῖνται δὲ καὶ οἱ περὶ

Κόρινθον πεσόντεςmiddot ἐδήλωσε δὲ οὐχ ἥκιστα ὁ θεὸς ἐνταῦθα καὶ αὖθις ἐν Λεύκτροις τοὺς

ὑπὸ Ἑλλήνων καλουμένους ἀνδρείους τὸ μηδὲν ἄνευ Τύχης εἶναιrdquo Pausanias I2911 337 ldquoἐποίησαν δὲ Ἑλλήνων τινὲς ὡς Ἡρακλῆς ἀναγάγοι ταύτῃ τοῦ Ἅιδου τὸν κύνα οὔτε

ὑπὸ γῆν ὁδοῦ διὰ τοῦ σπηλαίου φερούσης οὔτε ἕτοιμον ὂν πεισθῆναι θεῶν ὑπό γαιον εἶναί

τινα οἴκησιν ἐς ἣν ἀθροίζεσθαι τὰς ψυχάς ἀλλὰ Ἑκαταῖος μὲν ὁ Μιλήσιος λόγον εὗρεν

εἰκότα ὄφιν φήσας ἐπὶ Ταινάρῳ τραφῆναι δεινόν κληθῆναι δὲ Ἅιδου κύνα ὅτι ἔδει τὸν

δηχθέντα τεθνάναι παραυτίκα ὑπὸ τοῦ ἰοῦ καὶ τοῦτον ἔφη τὸν ὄφιν ὑπὸ Ἡρακλέους

ἀχθῆναι παρrsquo Εὐρυσθέαmiddotrdquo Pausanias III255 338 Pausanias vermeldt vier keer de goden van de onderwereld II312 II359 III255 IX304 Of hij gelooft in een leven na de dood is niet duidelijk Pirenne-Delforge 1998 p 138-139 339 Heer 1979 p 140-143

72

hij Alleen op Teos stipt hij aan dat het belang van Dionysos ligt in het theater en bij de

artiesten aldaar Hij is daar echter niet in geiumlnteresseerd

De wraak van de goden lsquoμήνιμαrsquo is bij Pausanias heel belangrijk340 Hij noemt dit ook

δίκη ἐκ θεῶν341 Deze goddelijke wraak zorgt ervoor dat Griekenland getroffen wordt

door rampspoed Soms heeft dit gevolgen voor een bepaalde stad soms voor het hele

land Enkele van deze rampen zijn de pest kindersterfte droogte aanvallen van

wolven overstromingen burgeroorlogen en aardbevingen Pausanias beschrijft vaak

de oorzaken van deze rampen en vooral hoe er een einde aan komt Dit kan onder

andere gebeuren door de raadpleging van een orakel het brengen van een ritueel

offer of via een cultusoprichting342

Deze wraak van de goden verbindt Pausanias niet uitdrukkelijk met het concept ὕβρις

Deze term lijkt hij vooral te hanteren om het slechte gedrag van mensen aan te geven

en minder voor het overschrijden van bepaalde grenzen343

Εὐσέβεια is een centrale term bij Pausanias de liefde voor de goden Niet lsquoεὐσεβήςrsquo

zijn impliceert het overschrijden van wetten die voor iedereen gelden of het ontkennen

van eerbied voor de goden344

Pausanias behandelt niet alleen de εὐσέβεια van de Grieken345 Natuurlijk is deze het

belangrijkste Daarnaast heeft hij echter ook aandacht voor het geloof van de

Romeinen346 Ten slotte komen ook andere volkeren aan bod347

340 ldquoτὸ μέντοι μήνιμα ltτὸgt ἐκ τοῦ θεοῦ διέφυγεν οὔτε Μηνοφάνης οὔτε αὐτὸς

Μιθριδάτηςmiddotrdquo Pausanias III235 ldquoἀλλὰ γὰρ οὐ ταῦτα δὴ αἰτίαν γενέσθαι οἱ δοκῶ τῆς

συμφορᾶς Ἱκεσίου δὲ μήνιμα ὅτι καταφυγόντα ἐς τὸ τῆς Ἀθηνᾶς ἱερὸν ἀπέκτεινεν

ἀποσπάσας Ἀριστίωναrdquo Pausanias I207 341 Habicht 1985 p154 ldquoἔνθα δὴ ἐπελάμβανε τοὺς Ἀρκάδας ἐκ θεῶν δίκη τῶν

Ἑλληνικῶν οἳ ἐν Χαιρωνείᾳ Φιλίππου καὶ Μακεδόνων ἐναντία ἀγωνιζομένους

ἐγκαταλιπόντες Ἕλληνας τότε ἐν χωρίῳ τῷ αὐτῷ ἐκτείνοντο ὑπὸ Ῥωμαίωνrdquo Pausanias VII156 342 We zullen hier later voorbeelden van zien onder het hoofdstuk lsquoofferenrsquo 343 Bijvoorbeeld ldquoἡγεμὼν δὲ ἐτέτακτο ἐπrsquo αὐτοῖς Βρύας Ἀργεῖος ὃς ἄλλα τε ἐς ἄνδρας

ὕβρισε τοῦ δήμου καὶ παρθένον κομιζομένην παρὰ τὸν νυμφίον ᾔσχυνεν ἀφελόμενος

τοὺς ἄγονταςrdquo Pausanias II202 ldquoἈριστοκράτης δὲ ὁ Αἴχμιδος τάχα μέν που καὶ ἄλλα ἐς

τοὺς Ἀρκάδας ὕβρισενmiddotrdquo Pausanias VIII511 344 Bijvoorbeeld ldquoἐν Κερυνείᾳ δὲ ἱερόν ἐστιν Εὐμενίδωνmiddot ἱδρύσασθαι δὲ αὐτὸ Ὀρέστην

λέγουσιν ὃς δrsquo ἂν ἐνταῦθα ἢ αἵματι ἢ ἄλλῳ τῳ μιάσματι ἔνοχος ἢ καὶ ἀσεβὴς ἐσέλθῃ

θέλων θεάσασθαι αὐτίκα λέγεται δείμασιν ἐκτὸς τῶν φρενῶν γίνεσθαιmiddot καὶ τοῦδε ἕνεκα

οὐ τοῖς πᾶσιν ἡ ἔσοδος οὐδὲ ἐξ ἐπιδρομῆς ἐστιrdquo Pausanias VII 25 7 345 Casevitz in Mary Sot 2002 p 56-57 346 ldquoοἵδε μέν εἰσιν Ἀθηναίοις ἐπώνυμοι τῶν ἀρχαίωνmiddot ὕστερον δὲ καὶ ἀπὸ τῶνδε φυλὰς

ἔχουσιν Ἀττάλου τοῦ Μυσοῦ καὶ Πτολεμαίου τοῦ Αἰγυπτίου καὶ κατrsquo ἐμὲ ἤδη βασιλέως

73

Enkele elementen uit de religie komen constant terug Dit geldt oa voor de beelden

Daarom stelt Pritchett dat de Perieumlgesis als ondertitel Περὶ ἀγαλμάτῶν zou kunnen

dragen348 Dit woord wordt immers 694 keer vernoemd in de Perieumlgesis Deze beelden

zijn ook heel belangrijk in zijn beschrijvingen Als hij bij een tempel aankomt

interesseert hem vooral de beschrijving van het standbeeld in het heiligdom

Ook heilige stenen zijn belangrijk Vroeger werden deze ἀργοὶ λίθοι vereerd in plaats

van de ἀγάλματα349 Xoana ndash hele oude standbeelden meestal van godinnen en in

hout ndash worden 97 keer vernoemd bij Pausanias vooral in boek II en III

322 De Eleusismysterieumln

We zeiden al dat Pausanias ingewijd was in de Eleusismysterieumln Dit lezen we op

verschillende plaatsen in de Perieumlgesis We geven hier enkele voorbeelden

ldquoσαφὲς δὲ οὐδὲν ἔχω λέγειν εἴτε πρῶτος κυάμους ἔσπειρεν οὗτος εἴτε τινὰ

ἐπεφήμισαν ἥρωα ὅτι τῶν κυάμων ἀνενεγκεῖν οὐκ ἔστι σφίσιν ἐς Δήμητρα τὴν

εὕρεσιν ὅστις δὲ ἤδη τελετὴν Ἐλευσῖνι εἶδεν ἢ τὰ καλούμενα Ὀρφικὰ ἐπελέξατο

οἶδεν ὃ λέγωrdquo Pausanias I374350

Ἀδριανοῦ τῆς τε ἐς τὸ θεῖον τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον ἐλθόντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐς

εὐδαιμονίαν τὰ μέγιστα ἑκάστοις παρασχομένουrdquo Pausanias I55 Andere Romeinen zoals Sulla noemt Pausanias goddeloos 347 ldquoἐπετράφη δὲ καὶ ὕστερον τῆς Δημοῦς παρrsquo Ἑβραίοις τοῖς ὑπὲρ τῆς Παλαιστίνης γυνὴ χρησμολόγος ὄνομα δὲ αὐτῇ Σάββηmiddot Βηρόσου δὲ εἶναι πατρὸς καὶ Ἐρυμάνθης μητρός

φασι Σάββηνmiddot οἱ δὲ αὐτὴν Βαβυλωνίαν ἕτεροι δὲ Σίβυλλαν καλοῦσιν Αἰγυπτίανrdquo Pausanias X129 348 Pritchett 1998 p 61 349 ldquoἑστήκασι δὲ ἐγγύτατα τοῦ ἀγάλματος τετράγωνοι λίθοι τριάκοντα μάλιστα ἀριθμόνmiddot

τούτους σέβουσιν οἱ Φαρεῖς ἑκάστῳ θεοῦ τινὸς ὄνομα ἐπιλέγοντες τὰ δὲ ἔτι παλαιότερα

καὶ τοῖς πᾶσιν Ἕλλησι τιμὰς θεῶν ἀντὶ ἀγαλμάτων εἶχον ἀργοὶ λίθοιrdquo Pausanias VII224 ldquoὈρχομενίοις δὲ πεποίηται καὶ Διονύσου τὸ δὲ ἀρχαιότατον Χαρίτων ἐστὶν ἱερόν

τὰς μὲν δὴ πέτρας σέβουσί τε μάλιστα καὶ τῷ Ἐτεοκλεῖ αὐτὰς πεσεῖν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ

φασινmiddot τὰ δὲ ἀγάλματα ltτὰgt σὺν κόσμῳ πεποιημένα ἀνετέθη μὲν ἐπrsquo ἐμοῦ λίθου δέ ἐστι

καὶ ταῦταrdquo Pausanias IX381 350 ldquoIk kan niet zeker zeggen of hij de eerste was die bonen plantte of dat ze een held deze naam gaven omdat het voor hen niet mogelijk is de ontdekking van bonen toe te schrijven aan Demeter Al wie de inwijding in Eleusis al zag of de zogenoemde Orfika heeft gelezen weet wat ik bedoelrdquo

74

ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί

σφισινrdquo Pausanias I387351

Deze riten vindt hij samen met de Olympische Spelen de belangrijkste Griekse

evenementen ldquoπολλὰ μὲν δὴ καὶ ἄλλα ἴδοι τις ἂν ἐν Ἕλλησι τὰ δὲ καὶ ἀκούσαι

θαύματος ἄξιαmiddot μάλιστα δὲ τοῖς Ἐλευσῖνι δρωμένοις καὶ ἀγῶνι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ

μέτεστιν ἐκ θεοῦ φροντίδοςrdquo Pausanias V101352

Naast de cultus in Eleusis vermeldt Pausanias ook de mysterieumln van Andania Figalia

Lykosoura Bathys Thebe Thelpousa Plataia Feneos en Delfi353 Op sommige van

deze plaatsen was hij ook een ingewijde Soms zijn voor hem plaatsen heilig waar

helemaal niets meer te zien is354

Hij noemt de mysterieumln τὰ ἀπόρρητα Sommige dingen mochten inderdaad niet

onthuld worden Zo zegt Pausanias dat hem in zijn slaap een droom verschijnt die

hem aanmaant om bepaalde aspecten van de riten niet neer te pennen

We vinden dergelijke lsquoreligieuze stiltesrsquo op 13 plaatsen 355 Het is echter niet altijd een

droom die hem verbiedt om bepaalde dingen te onthullen356 Soms lijkt de inhoud

gewoon tot de algemene kennis te behoren357 Hij onthoudt ons ook wel eens een

351 ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen wat ze niet mogen zienrdquo 352 ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de goddelijke zorgrdquo 353 Heer 1979 p 133 354 ldquoἀφανισθέντος δὲ τοῦ ἀρχαίου Φιγαλεῖς οὔτε ἄγαλμα ἄλλο ἀπεδίδοσαν τῇ θεῷrdquo Pausanias VIII425 Toch gaat hij speciaal naar deze plaats om de plek te bekijken waar dit beeld vroeger stond 355 Akujaumlrvi 2005 p54-59 356 ldquoτὰ δὲ ἐς τὰς θεὰς τὰς Μεγάλαςmdashδρῶσι γὰρ καὶ ταύταις ἐν Καρνασίῳ τὴν τελετήνmdash

ἀπόρρητα ἔστω μοιmiddot δεύτερα γάρ σφισι νέμω σεμνότητος μετά γε Ἐλευσίνια ὅτι δrsquo ὑδρία

τε ἡ χαλκῆ τὸ εὕρημα τοῦ Ἀργείου στρατηγοῦ καὶ Εὐρύτου τοῦ Μελανέως τὰ ὀστᾶ

ἐφυλάσσετο ἐνταῦθα δηλῶσαί με καὶ ἐς ἅπαντας οὐκ ἀπεῖργε τὸ ὄνειρονrdquo Pausanias IV335 ldquoτὰ δὲ ἐντὸς τοῦ τείχους τοῦ ἱεροῦ τό τε ὄνειρον ἀπεῖπε γράφειν καὶ τοῖς οὐ

τελεσθεῖσιν ὁπόσων θέας εἴργονται δῆλα δήπου μηδὲ πυθέσθαι μετεῖναί σφισινrdquo Pausanias I387 357 ldquoἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ

τὰ ἐς μνήνην δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424

75

verhaal uit respect voor de traditie358 Taboes zijn zeer belangrijk Bepaalde aspecten

mogen alleen ingewijden kennen Het onthullen ervan werd zwaar bestraft

Soms vertelt Pausanias een verhaal niet omdat dit al door anderen voor hem is

verteld359 Op andere momenten zegt hij expliciet dat hij het verhaal wel kent maar het

niet zal vertellen Hiervoor is dan geen aanwijsbare verklaring360 Vaak kent hij lsquohet

geheimersquo echter zelf niet361

323 Heiligdommen en festivals

Samen met de plattelandsvlucht waren in de 2e eeuw ook al vele rurale culten

verdwenen De grootste of oudste werden vaak in stand gehouden door de elite

Andere was een minder gunstig lot beschoren362 We weten ook dat enkele Romeinen

zoals Mummius Sulla en Nero Griekse culten naar Rome transplanteerden Hier is de

oorzaak waarschijnlijk te zoeken in een bewuste overheerstactiek aangezien religie

symbool staat voor de expressie van onafhankelijkheid363

Pausanias beschrijft vele bloeiende rurale culten maar enkele zijn toch al in ruiumlnes

veranderd Hij beschrijft er in totaal 30 allemaal buiten de stad gelegen Ze zijn vooral

gewijd aan Demeter Dionysos Artemis en Apollon

ldquoSanctuaries are the trails of the past in the landscape They maintain continuity

between past and present hellip Thanks to the sacred places the landscape is deeply

358 ldquoτὰ μὲν οὖν ἐς τὴν ῥοιὰνmdashἀπορρητότερος γάρ ἐστιν ὁ λόγοςmdashἀφείσθω μοιmiddotrdquo Pausanias II174 ldquoἐπίκλησις ἐς τοὺς πολλούς ἐστιν αὐτῇ Δέσποινα καθάπερ καὶ τὴν ἐκ

Διὸς Κόρην ἐπονομάζουσιν ἰδίᾳ δέ ἐστιν ὄνομα Περσεφόνη καθὰ Ὅμηρος καὶ ἔτι

πρότερον Πάμφως ἐποίησανmiddot τῆς ltδὲgt Δεσποίνης τὸ ὄνομα ἔδεισα ἐς τοὺς ἀτελέστους

γράφεινrdquo Pausanias VIII379 359 ldquoταῦτα εἰπόντος Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ

γνώμην ἦν εὖ προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 360 ldquoὡς μὲν ἐγὼ δοκῶ καὶ ὁμολογεῖ τὰ ἔπη τὰ Πάμφω τῆς Ἀρτέμιδός εἰσιν ἐπικλήσεις

αὗται λεγόμενον δὲ καὶ ἄλλον ἐς αὐτὰς λόγον εἰδὼς ὑπερβήσομαιrdquo Pausanias I292 ldquoτὰ

δὲ ἐς Κούρηταςmdashοὗτοι γὰρ ὑπὸ τῶν ἀγαλμάτων πεποίηνταιmdashκαὶ τὰ ἐς Κορύβαντας

ἐπειργασμένους ἐπὶ τοῦ βάθρουmdashγένος δὲ οἵδε ἀλλοῖον καὶ οὐ Κούρητεςmdash τὰ ἐς τούτους

παρίημι ἐπιστάμενοςrdquo Pausanias VIII376 ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν

ἐν ἀπορρήτῳmiddot πολυπραγμονῆσαι δὲ οὔ μοι τὰ ἐς τὴν θυσίαν ἡδὺ ἦν ἐχέτω δὲ ὡς ἔχει καὶ

ὡς ἔσχεν ἐξ ἀρχῆςrdquo Pausanias VIII387 361 ldquo Ἄττης δὲ ὅστις ἦν οὐδὲν οἷός τε ἦν ἀπόρρητον ἐς αὐτὸν ἐξευρεῖν ἀλλὰ Ἑρμησιάνακτι

μὲν τῷ τὰ ἐλεγεῖα γράψαντι πεποιημένα ἐστὶν ὡς υἱός τε ἦν Καλαοῦ Φρυγὸς καὶ ὡς οὐ

τεκνοποιὸς ὑπὸ τῆς μητρὸς τεχθείηrdquo Pausanias VII179 ldquoπαρὰ δὲ αὐταῖς τελετὴν ἄγουσιν

ἐς τοὺς πολλοὺς ἀπόρρητονrdquo Pausanias IX353 362 Alcock 2002 p 44-51 363 Alcock 1993sup2

76

rooted in time and historyrdquo364 Volgens Pirenne-Delforge bieden heiligdommen

Pausanias dus een ideaal uitgangspunt om het heden met het verleden te verenigen

Misschien was de omgeving van zorsquon bloeiende cultus wel helemaal niet zo verlaten

als Pausanias laat uitschijnen De bevolking zal weliswaar zijn afgenomen in aantal

maar misschien niet zo drastisch Het kan ook zijn dat een naburige stad de zorg voor

de cultus overnam Dit verhoogde immers het prestige van die stad

We zagen al dat festivals een belangrijke functie hadden in de Griekse religie Dit

komt ook naar voren in de Perieumlgesis Pausanias spreekt 53 keer over ἑορτή en 8

keer over πανήγυρις365 De festivals die Pausanias beschrijft zijn vooral gewijd aan

Artemis Dionysos Zeus Demeter en Apollon366

Wanneer hij in detail op een festival ingaat is het offer meestal het belangrijkste

element Vaak gaat zorsquon festival ook gepaard met een processie De hymnen die

gezongen worden interesseerden Pausanias niet erg

In II134 beschrijft Pausanias een festival met commercieumlle doeleinden367

Natuurlijk vermeldt hij nog festivals spelen races en lijkspelen die een andere naam

dragen zoals ἀγών en πομπή368 Ook funeraire spelen komen aan bod369

324 De keizerscultus

Volgens Pausanias was de wereld van vroeger heel anders dan die van de 2e eeuw

In Attika heeft hij het over de vergoddelijking van Amfiaros Hij zegt hierop het

volgende ldquoκαταλέξαι δὲ καὶ ἄλλους ἔχω γενομένους τότε ἀνθρώπους οἳ θεῶν

364 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 113 365 Pritchett 1999 p 223-308 366 Pritchett 1999 p 305 367 ldquoταύτῃ μὲν δὴ τῇ ἡμέρᾳ τοσαῦτα περὶ τὸ ἱερὸν δρῶσι τῇ δὲ ἐπιούσῃ σκηνὰς οἱ

καπηλεύοντες ποιοῦνται καλάμου τε καὶ ἄλλης ὕλης αὐτοσχεδίουmiddot τῇ τελευταίᾳ δὲ τῶν

τριῶν πανηγυρίζουσι πιπράσκοντες καὶ ἀνδράποδα καὶ κτήνη τὰ πάντα ἔτι δὲ ἐσθῆτας

καὶ ἄργυρον καὶ χρυσόνmiddotrdquo Pausanias X3215 368 ldquoτοῦ δὲ Ἀρείου πάγου πλησίον δείκνυται ναῦς ποιηθεῖσα ἐς τὴν τῶν Παναθηναίων

πομπήνrdquo Pausanias I291 ldquoΛυκάων δὲ ὁ Πελασγοῦ τοσάδε εὗρεν ἢ ὁ πατήρ οἱ σοφώτεραmiddot

Λυκόσουράν τε γὰρ πόλιν ᾤκισεν ἐν τῷ ὄρει τῷ Λυκαίῳ καὶ Δία ὠνόμασε Λυκαῖον καὶ

ἀγῶνα ἔθηκε Λύκαιαrdquo Pausanias VIII21 ldquoἄγουσι δὲ καὶ νῦν ἔτι ἀγῶνα διὰ ἔτους

πέμπτου τὰ Ἐλευθερία ἐν ᾧ μέγιστα γέρα πρόκειται δρόμουrdquo Pausanias IX26 369 Pritchett 1999 p 219-220 Bijvoorbeeld ldquoτοῦ θεάτρου δὲ ἀπαντικρὺ Παυσανίου τοῦ

Πλαταιᾶσιν ἡγησαμένου μνῆμά ἐστι τὸ δὲ ἕτερον Λεωνίδουmdash καὶ λόγους κατὰ ἔτος

ἕκαστον ἐπrsquo αὐτοῖς λέγουσι καὶ τιθέασιν ἀγῶνα ἐν ᾧ πλὴν Σπαρτιατῶν ἄλλῳ γε οὐκ

ἔστιν ἀγωνίζεσθαιmdashldquo Pausanias III141 ldquoὍμηρος γοῦν ἐν ἄθλοις τεθεῖσιν ἐπὶ Πατρόκλῳ

πεποίηκεν ὡς Μενέλαος Αἴθῃ τῇ Ἀγαμέμνονος τῷ δὲ ἑτέρῳ χρήσαιτο τῶν ἵππων οἰκείῳrdquo Pausanias V83

77

παρrsquo Ἕλλησι τιμὰς ἔχουσιrdquo Pausanias I344370 In Arkadia herhaalt hij dit nog eens

ldquoοἱ γὰρ δὴ τότε ἄνθρωποι ξένοι καὶ ὁμοτράπεζοι θεοῖς ἦσαν ὑπὸ δικαιοσύνης καὶ

εὐσεβείας καί σφισιν ἐναργῶς ἀπήντα παρὰ τῶν θεῶν τιμή τε οὖσιν ἀγαθοῖς καὶ

ἀδικήσασιν ὡσαύτως ἡ ὀργήrdquo Pausanias VIII24371

In Pausaniasrsquo tijd bestaat er echter een strikte grens tussen goden en mensen372 Dit

impliceert ook dat mensen niet meer in goden kunnen veranderen zoals in de

heroiumlsche tijden Daarom staat hij sceptisch tegenover de keizerscultus

ldquoἐπrsquo ἐμοῦ δὲmdashκακία γὰρ δὴ ἐπὶ πλεῖστον ηὔξετο καὶ γῆν τε ἐπενέμετο πᾶσαν καὶ

πόλεις πάσαςmdashοὔτε θεὸς ἐγίνετο οὐδεὶς ἔτι ἐξ ἀνθρώπου πλὴν ὅσον λόγῳ καὶ

κολακείᾳ πρὸς τὸ ὑπερέχον καὶ ἀδίκοις τὸ μήνιμα τὸ ἐκ τῶν θεῶν ὀψέ τε καὶ

ἀπελθοῦσιν ἐνθένδε ἀπόκειταιrdquo Pausanias VIII25373

In Korinthe beschrijft Pausanias maar heel kort tempel E die toch van groot belang

was Dit komt waarschijnlijk omdat in de 2e eeuw in deze tempel de keizerscultus

geiumlnstalleerd was374

Pausanias vermeldt deze cultus voor de Romeinse keizer niet vaak Toch moet hij in

de 2e eeuw overal al duidelijk te zien zijn geweest Waarschijnlijk zweeg hij er bewust

over Op sommige plaatsen laat hij zich noch negatief noch positief uit over de

keizerscultus

ldquoτῷ δὲ τῆς Πειθοῦς ἱερῷ τὸ ἐγγὺς τέμενος ἀνειμένον βασιλεῦσι Ῥωμαίων οἰκία

ποτὲ ἦν Κλέωνος τυράννουmiddot Κλεισθένης μὲν γὰρ ὁ Ἀριστωνύμου τοῦ Μύρωνος

ἐχόντων ἔτι τὴν κάτω πόλιν Σικυωνίων ἐτυράννησε Κλέων δὲ ἐν τῇ νῦν πόλειrdquo

Pausanias II81375

In VIII97 heeft hij het over de vergoddelijking van Antinooumls

ldquoἐνομίσθη δὲ καὶ Ἀντίνους σφίσιν εἶναι θεόςmiddot τῶν δὲ ἐν Μαντινείᾳ νεώτατός ἐστιν

ὁ τοῦ

370 ldquoIk kan ook nog andere mensen opsommen die toen geboren zijn die onder de Grieken de status van goden hebbenrdquo 371 ldquoDe mensen van toen waren immers door hun rechtvaardigheid en godsvrucht gastvrienden van de goden en ze aten samen met hen aan tafel Eer werd openlijk door de goden betuigd aan de goede mensen en op dezelfde manier boosheid aan de onrechtvaardigenrdquo 372 Heer 1979 p 197 373 ldquo In mijn tijd echter ndash De slechtheid is immers tot een maximum uitgegroeid en verspreidt zich over elk land en elke stad ndash verandert niemand van de mensen meer in een god behalve met woorden en vleierijen tegen de machtigsten De wraak van de goden heeft zich voor de onrechtvaardigen uitgesteld tot wanneer ze stervenrdquo 374 Elsner Rutherford 2005 p 306 375 ldquo Het heiligdom dicht bij de tempel voor Peithos dat gewijd is aan de Romeinse keizer was vroeger het huis van de despoot Kleonrdquo

78

Ἀντίνου ναός οὗτος ἐσπουδάσθη περισσῶς δή τι ὑπὸ βασιλέως Ἀδριανοῦmiddotrdquo376

Deze passage kan men niet anders dan ironisch lezen wanneer Pausanias vlak

ervoor nog heeft verklaard dat mensen zich nu niet meer transformeren in goden

325 Mythen

Pausanias hecht enorm veel belang aan het vertellen van mythen Deze mythen

hebben vaak als functie het verklaren van een ritueel in een heiligdom Pausanias

schenkt meer aandacht aan de beschrijving van een bepaald ritueel dan bijvoorbeeld

aan de sculpturen van het Parthenon377 Zorsquon ritueel wordt verteld van begin tot einde

De Griekse mythologie bestaat uit een enorm gamma verhalen Vaak vermeldt

Pausanias verschillende versies van eacuteeacuten mythe378 Pausanias poogt net deze

diversiteit aan te tonen379

We hebben eerder al de vraag onderzocht of de Grieken in hun mythen geloofden

Hoe zit dat nu bij Pausanias

Pausanias gelooft zeker niet blindelings alle mythen die hij te horen krijgt

Bepaalde verhalen weigert hij te geloven380 Dit geldt onder andere voor mythen die

personen laten afstammen van dieren of rivieren Ook omgekeerd meent Pausanias

dat mensen niet kunnen transformeren in dieren of planten Personen worden immers

niet gedegradeerd Wanneer de verhalen te ongeloofwaardig zijn rationaliseert

Pausanias ze of situeert ze in een ver verleden381 Volgens Jost is Pausanias als

376 ldquoOok Antinooumls wordt door hen beschouwd als een god De tempel van Antinooumls is de recentste in Mantineia Hij werd erg geeumlerbiedigd door keizer Hadrianus Ikzelf heb hem nooit gezien toen hij nog mens was maar zag hem in standbeelden en afbeeldingenrdquo 377 Elsner 1996 p 520 378 Bijvoorbeeld ldquoἐς δὲ αὐτὸν Ῥαδάμανθυν Ὁμήρου μέν ἐστιν ἐν Πρωτέως πρὸς Μενέλαον

λόγοις ὡς ἐς τὸ πεδίον ἥξοι Μενέλαος τὸ Ἠλύσιον πρότερον δὲ ἔτι Ῥαδάμανθυν ἐνταῦθα

ἥκεινmiddot Κιναίθων δὲ ἐν τοῖς ἔπεσιν ἐποίησεν ltὡςgt Ῥαδάμανθυς μὲν Ἡφαίστου Ἥφαιστος

δὲ εἴη Τάλω Τάλων δὲ εἶναι Κρητὸς παῖδα οἱ μὲν δὴ Ἑλλήνων λόγοι διάφοροι τὰ

πλέονα καὶ οὐχ ἥκιστα ἐπὶ τοῖς γένεσίν εἰσιmiddotrdquo Pausanias VIII535 379 Hartog 1996 p 144 380 ldquoκαλοῦσι δὲ τὴν μὲν Ἀκταίωνος κοίτην ἐπὶ ταύτῃ καθεύδειν φάμενοι τῇ πέτρᾳ τὸν

Ἀκταίωνα ὁπότε κάμοι θηρεύων ἐς δὲ τὴν πηγὴν ἐνιδεῖν λέγουσιν αὐτὸν λουμένης

Ἀρτέμιδος ἐν τῇ πηγῇ Στησίχορος δὲ ὁ Ἱμεραῖος ἔγραψεν ἐλάφου περιβαλεῖν δέρμα

Ἀκταίωνι τὴν θεόν παρασκευάζουσάν οἱ τὸν ἐκ τῶν κυνῶν θάνατον ἵνα δὴ μὴ γυναῖκα

Σεμέλην λάβοι ἐγὼ δὲ ἄνευ θεοῦ πείθομαι νόσον λύσσαν τοῦ Ἀκταίωνος ἐπιλαβεῖν τοὺς

κύναςmiddot μανέντες δὲ καὶ οὐ διαγινώσκοντες διαφορήσειν ἔμελλον πάντα τινὰ ὅτῳ

περιτύχοιενrdquo Pausanias IX 23-4 381 ldquoἐν δὲ αὐτῷ κεῖσθαι τὴν Μεδούσης λέγουσι τῆς Γοργόνος κεφαλήν ἀπόντος δὲ τοῦ

μύθου τάδε ἄλλα ἐς αὐτήν ἐστιν εἰρημέναmiddot Φόρκου μὲν θυγατέρα εἶναι τελευτήσαντος δέ

οἱ τοῦ πατρὸς βασιλεύειν τῶν περὶ τὴν λίμνην τὴν Τριτωνίδα οἰκούντων καὶ ἐπὶ θήραν τε

ἐξιέναι καὶ ἐς τὰς μάχας ἡγεῖσθαι τοῖς Λίβυσι καὶ δὴ καὶ τότε ἀντικαθημένην στρατῷ πρὸς

79

geleerd man geshockt door de contradicties die in verschillende lokale mythen te

vinden zijn382 Daarom gaat hij op zoek naar een coherent geheel waarin alles klopt

Men mag mythen en religie niet van elkaar scheiden Ze vormen eacuteeacuten geheel Men

moet volgens Pausanias evenzeer geloven in de mythen als in de goden Men dient

natuurlijk kritisch te zijn en rationeel383

Hij vertelt wat gebeurd is en wat men zegt altijd op een kritische manier Als auteur ndash

en filoloog ndash gelooft hij meer in bepaalde versies van een verhaal Wanneer hij

rationele kritiek geeft op een mythe heeft dit meestal betrekking op de interne

coherentie Hij gelooft dan wel de historiciteit van de mythe

Wat de genealogieeumln betreft gelooft Pausanias alleen de grote lijnen Pausanias

hecht immers alleen geloof aan de globale authenticiteit van de heroiumlsche tijden De

mythen die een nationale versie hebben verwerpt Pausanias niet

Hutton meent dat Pausanias sceptisch staat tegenover de verhalen niet tegenover de

goden In VIII24-5 zegt hij dat hij een verhaal gelooft en hij legt uit waarom384 Dit

zien we ook bij Thoukydides385

Toch sluipt er nog veel bijgeloof in de verhalen van Pausanias Hij lijkt zich met deze

verhalen te amuseren De verhalen zijn niet bedoeld om waarheid te verkondigen

maar om de lezer te laten genieten

Pausanias bekritiseert de mythen niet om de leugens te onthullen maar om de

waarheid erin te achterhalen386 Pausanias gelooft dus niet alle mythische verhalen

τὴν Περσέως δύναμινmdashἕπεσθαι γὰρ καὶ τῷ Περσεῖ λογάδας ἐκ Πελοποννήσουmdash

δολοφονηθῆναι νύκτωρ καὶ τὸν Περσέα τὸ κάλλος ἔτι καὶ ἐπὶ νεκρῷ θαυμάζοντα οὕτω

τὴν κεφαλὴν ἀποτεμόντα αὐτῆς ἄγειν τοῖς Ἕλλησιν ἐς ἐπίδειξινrdquo Pausanias II215 ldquoεἶναι

δὲ αὐτὸν ἀδελφὸν Ἡλίου καὶ ἀπὸ τούτου κληθῆναι Τιτάνην τὸ χωρίον δοκεῖν δὲ ἐμοὶ

δεινὸς ἐγένετο ὁ Τιτὰν τὰς ὥρας τοῦ ἔτους φυλάξας καὶ ὁπότε ἥλιος σπέρματα καὶ

δένδρων αὔξει καὶ πεπαίνει καρπούς καὶ ἐπὶ τῷδε ἀδελφὸς ἐνομίσθη τοῦ Ἡλίουrdquo Pausanias II115 382 Jost in Pirenne-Delforge 1998 p 240 383 Bv In VII 25 5 ndash 26 1 wordt een aardbeving eerst aan Poseidon toegeschreven Daarna volgt een exposeacute over verschillende soorten aardbevingen Het is dus geen lsquogoddelijke wraakrsquo 384 ldquoκαὶ ἐμέ γε ὁ λόγος οὗτος πείθει λέγεται δὲ ὑπὸ Ἀρκάδων ἐκ παλαιοῦ καὶ τὸ εἰκὸς

αὐτῷ πρόσεστιν ldquo Pausanias VIII24 385 ldquoἐκ δὲ τῶν εἰρημένων τεκμηρίων ὅμως τοιαῦτα ἄν τις νομίζων μάλιστα ἃ διῆλθον οὐχ

ἁμαρτάνοι καὶ οὔτε ὡς ποιηταὶ ὑμνήκασι περὶ αὐτῶν ἐπὶ τὸ μεῖζον κοσμοῦντες μᾶλλον

πιστεύων οὔτε ὡς λογογράφοι ξυνέθεσαν ἐπὶ τὸ προσαγωγότερον τῇ ἀκροάσει ἢ

ἀληθέστερον ὄντα ἀνεξέλεγκτα καὶ τὰ πολλὰ ὑπὸ χρόνου αὐτῶν ἀπίστως ἐπὶ τὸ μυθῶδες

ἐκνενικηκότα ηὑρῆσθαι δὲ ἡγησάμενος ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων σημείων ὡς παλαιὰ εἶναι

ἀποχρώντωςrdquo Thoukydides I21 Jones HS Powell JE Thucydidis historiae 2 vol Oxford 1942 386 ldquoοὐ μὴν πάντα γε τὰ ἐς τὴν θεὸν ἐπύθετο ἐμοὶ δοκεῖν Πίνδαρος ὃς Ἀμαζόνας τὸ ἱερὸν

ἔφη τοῦτο ἱδρύσασθαι στρατευομένας ἐπὶ Ἀθήνας τε καὶ Θησέα αἱ δὲ ἀπὸ Θερμώδοντος

γυναῖκες ἔθυσαν μὲν καὶ τότε τῇ Ἐφεσίᾳ θεῷ ἅτε ἐπιστάμεναι [τε] ἐκ παλαιοῦ τὸ ἱερόν

80

over goden Er zit echter wel een grond van waarheid in Dit brengt ons meteen bij ons

volgende deel het lsquoinzichtrsquo van Pausanias

326 Pausaniasrsquo evolutie

Laten we nu aannemen dat Pausanias in grote lijnen geloofde in de verhalen We

kunnen de hypothese stellen dat hij een evolutie ondergaat van naiumleve man die alle

verhalen gelooft naar iemand die reflectie in zijn gedachten integreert en de goden

buiten spel zet387

Het is in boek VIII over Arkadia dat velen een lsquobekeringrsquo waarnemen Pausanias zelf

schrijft dat er een graduele ontwikkeling plaatsvindt bij het schrijven lsquoἈρχόμενος μὲν

τῆς συγγραφῆςrsquo tegenover lsquoἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθώςrsquo Pausanias VIII83

In boek VIII doet Pausanias de ontdekking dat je de mythe niet op de letter mag

nemen In VIII82-3 (het verhaal van Kronos) lezen we een belangrijke ommekeer

ldquoφάναι δὲ αὐτὴν πρὸς τὸν Κρόνον τεκεῖν ἵππον καί οἱ πῶλον ἵππου καταπιεῖν ἀντὶ

τοῦ παιδὸς δοῦναι καθὰ καὶ ὕστερον ἀντὶ τοῦ Διὸς λίθον ἔδωκεν αὐτῷ

κατειλημένον σπαργάνοις τούτοις Ἑλλήνων ἐγὼ τοῖς λόγοις ἀρχόμενος μὲν τῆς

συγγραφῆς εὐηθίας ἔνεμον πλέον ἐς δὲ τὰ Ἀρκάδων προεληλυθὼς πρόνοιαν περὶ

αὐτῶν τοιάνδε ἐλάμβανονmiddot Ἑλλήνων τοὺς νομιζομένους σοφοὺς διrsquo αἰνιγμάτων

πάλαι καὶ οὐκ ἐκ τοῦ εὐθέος λέγειν τοὺς λόγους καὶ τὰ εἰρημένα οὖν ἐς τὸν

Κρόνον σοφίαν εἶναί τινα εἴκαζον Ἑλλήνων τῶν μὲν δὴ ἐς τὸ θεῖον ἡκόντων τοῖς

εἰρημένοις χρησόμεθαmiddotrdquo388

καὶ ἡνίκα Ἡρακλέα ἔφυγον αἱ δὲ καὶ Διόνυσον τὰ ἔτι ἀρχαιότερα ἱκέτιδες ἐνταῦθα

ἐλθοῦσαιmiddot οὐ μὴν ὑπὸ Ἀμαζόνων γε ἱδρύθη Κόρησος δὲ αὐτόχθων καὶ ἜφεσοςmdashΚαΰστρου

δὲ τοῦ ποταμοῦ τὸν Ἔφεσον παῖδα εἶναι νομίζουσινmdash οὗτοι τὸ ἱερόν εἰσιν οἱ ἱδρυσάμενοι

καὶ ἀπὸ τοῦ Ἐφέσου τὸ ὄνομά ἐστι τῇ πόλειrdquo Pausanias VII27 387 Casevitz in Mary Sot 2002 p 63 388 ldquoZij (Rhea) verklaarde aan Kronos dat ze een paard had gebaard en gaf hem een veulen van een paard in plaats van zijn kind om te verslinden Op die wijze gaf ze hem ook later een steen die in windsels was gewikkeld in plaats van Zeus Toen ik begon aan mijn boek beschouwde ik de verhalen van de Grieken eerder als verzinseltjes maar bij het boek over Arkadia aangekomen veranderde ik hierover van gedacht Dit was het volgende Die mensen van de Grieken die wijs genoemd werden spraken vroeger in raadsels en vertelden de verhalen niet rechtuit Ik meen dus dat het verhaal van Kronos een soort wijsheid van de Grieken is Ik zal dus in religieuze zaken gebruik maken van de verhalen die overgeleverd zijnrdquo

81

Hier wordt Pausanias er zich van bewust dat de Griekse mythen wijsheden bevatten

die in raadsels vervat zitten389 Hij ontdekt de Griekse wijsheid σοφία die een diepere

betekenis heeft390

Deze plotse lsquobekeringrsquo moeten we echter nuanceren We zien eerder al allegorische

interpretaties

ldquoἈθηναίοις δὲ ἐν τῇ ἀγορᾷ καὶ ἄλλα ἐστὶν οὐκ ἐς ἅπαντας ἐπίσημα καὶ Ἐλέου

βωμός ᾧ μάλιστα θεῶν ἐς ἀνθρώπινον βίον καὶ μεταβολὰς πραγμάτων ὄντι

ὠφελίμῳ μόνοι τιμὰς Ἑλλήνων νέμουσιν Ἀθηναῖοι τούτοις δὲ οὐ τὰ ἐς

φιλανθρωπίαν μόνον καθέστηκεν ἀλλὰ καὶ θεοὺς εὐσεβοῦσιν ἄλλων πλέον καὶ

γὰρ Αἰδοῦς σφισι βωμός ἐστι καὶ Φήμης καὶ Ὁρμῆςmiddot δῆλά τε ἐναργῶς ὅσοις πλέον

τι ἑτέρων εὐσεβείας μέτεστιν ἴσον σφίσι παρὸν τύχης χρηστῆςrdquo I 171391

ldquo ἐν τούτῳ τοῦ Ἀσκληπιοῦ τῷ ἱερῷ ἐς ἀντιλογίαν ἀφίκετο ἀνήρ μοι Σιδόνιος

ὃς ἐγνωκέναι τὰ ἐς τὸ θεῖον ἔφασκε Φοίνικας [καὶ] τά τε ἄλλα Ἑλλήνων βέλτιον

καὶ δὴ καὶ Ἀσκληπιῷ πατέρα μὲν σφᾶς Ἀπόλλωνα ἐπιφημίζειν θνητὴν δὲ

γυναῖκα οὐδεμίαν μητέραmiddot Ἀσκληπιὸν μὲν γὰρ ἀέρα γένει τε ἀνθρώπων εἶναι καὶ

πᾶσιν ὁμοίως ζῴοις ἐπιτήδειον πρὸς ὑγίειαν Ἀπόλλωνα δὲ ἥλιον καὶ αὐτὸν

ὀρθότατα Ἀσκληπιῷ πατέρα ἐπονομάζεσθαι ὅτι ἐς τὸ ἁρμόζον ταῖς ὥραις

ποιούμενος ὁ ἥλιος τὸν δρόμον μεταδίδωσι καὶ τῷ ἀέρι ὑγιείας ἐγὼ δὲ

ἀποδέχεσθαι μὲν τὰ εἰρημένα οὐδὲν δέ τι Φοινίκων μᾶλλον ἢ καὶ Ἑλλήνων ἔφην

τὸν λόγον ἐπεὶ καὶ ἐν Τιτάνῃ τῆς Σικυωνίων τὸ αὐτὸ ἄγαλμα Ὑγείαν τε

ὀνομάζεσθαι καὶ dagger παιδὶ ἦν δῆλα ὡς τὸν ἡλιακὸν δρόμον ἐπὶ γῆς ὑγίειαν ποιοῦντα

ἀνθρώποιςrdquo VII237392

389 Hutton 2005 p 303 390 Hartog 1996sup2 p 142 391 ldquoOp de markt van de Atheners staat er naast andere dingen ook een altaar van Barmhartigheid dat minder gekend is In een menselijk leven en in de lotswisselingen is zij het meest nuttig der goden Toch eren onder de Grieken alleen de Atheners haar Zij zijn immers niet alleen gekend voor hun liefdadigheid maar ook eren ze de goden meer dan de anderen Ze hebben namelijk een altaar voor Schroom Faam en Initiatief Het spreekt voor zich dat wie godsvruchtiger is dan de anderen een even gunstig lot krijgtrdquo 392 ldquoIn dat heiligdom van Asklepios kwam een man van Sidon naar me met een punt van discussie Hij verklaarde dat de Fenicieumlrs de dingen over de goden beter kenden dan de andere Grieken Ze zeggen dat Asklepiosrsquo vader Apollon was maar dat hij geen sterfelijke vrouw als moeder had Asklepios is immers lucht en zorgt voor het geslacht der mensen en alle dieren gelijk voor gezondheid Apollon is de zon en wordt zeer terecht de vader van Asklepios genoemd De zon immers wanneer ze zich aanpast aan de seizoenen geeft gezondheid aan de lucht Ik zei dat ik zijn betoog aannam maar dat deze overtuiging niet eerder van de Fenicieumlrs dan van de Grieken was Hetzelfde beeld wordt in Titane in het land

82

In deze twee passages spreekt Pausanias over de goden als waren het abstracte

krachten Deze visie staat in sterk contrast met de traditionele Homerische voorstelling

van de goden Gedurende eeuwen werden de goden zeer menselijk voorgesteld

Omdat Pausanias hier al afstand van neemt overstijgt hij ook al voacuteoacuter boek VIII het

antropomorfe karakter van de Griekse goden

Er is echter nog een andere reden om deze plotse bekering te nuanceren Pausanias

bezocht Arkadia waarschijnlijk zorsquon 15 jaar na zijn eerste bezoek aan Griekenland Hij

is dus ook al ouder en heeft meer levenswijsheid

Het is niet toevallig dat hij vooral in Arkadia inzicht verwerft in de mythen Dit deel van

Griekenland was immers zeer verlaten en er leefden nog vele oude tradities 393

Deze theorie van lsquoplotse bekeringrsquo lijkt misschien op het eerste zicht de eerder

aangetoonde ringcompositie tegen te spreken Toch zijn de twee niet onverenigbaar

De ringcompositie situeerde zich op structureel gebied Pausanias legde de volgorde

van zijn beschrijvingen op voorhand vast Het kan zijn dat hij dan toevallig pas op het

einde Arkadia bezoekt en dat deze streek hem inzicht bracht

327 Pausanias als pelgrim

Kan Pausanias nu als een pelgrim aanzien worden Dit hangt af van de definitie die

we hanteren

Turner stelt dat de reis van een pelgrim een lsquorite of passagersquo moet zijn en minstens

even belangrijk als het monument zelf394 In dit opzicht is Pausanias geen pelgrim

Morinisrsquo definitie van pelgrimsschap luidt als volgt ldquoPilgrimage is a journey undertaken

by a person in quest of a place or a state that he or she believes to embody a sacred

idealrdquo395 Deze definite kan wel van toepassing zijn op Pausanias We kunnen dus niet

zomaar bovenstaande vraag beantwoorden Het hangt ervan af welke criteria we

hanteren

Soms herhaalt Pausanias de verhalen en inzichten van zijn voorgangers -

vooral Herodotos - maar vaak drukt hij ook een oprechte eigen pieumlteit uit Daarom

van de Sikyoners immers zowel Gezondheid als hellip genoemd Het is dus duidelijk dat de baan van de zon gezondheid brengt aan de mensenrdquo 393 Victor Beacuterard stelt dat Arkadia een heel andere religie heeft die afkomstig is van Fenicieuml Evander een Arkadische kolonist stichtte 60 jaar voor de Trojaanse oorlog Pallation de latere Palatijn Daarom zou Arkadia door Vergilius als idyllisch landschap omschreven worden Hartog 1996sup2 p 147-148 394 Geciteerd door Hutton in Elsner Rutherford 2005 p 294 395 Morinis 1992 p 4

83

meent Elsner dat Pausanias een pelgrim was Bovendien zou hij voor een publiek van

pelgrims geschreven hebben Volgens Elsner biedt Pausanias ldquoa guide to the

formation of Greek religious identity as a resistance to the realities of Roman rulesrdquo396

ldquoI examine how a single Greek living under the Roman empire used myths of the

ancient Greek past and the sacred associations of pilgrimage to shield himself from

the full implications of being a subjectrdquo397

De beschrijving van de reis van Pausanias is een combinatie van het fysische

landschap en het cognitieve landschap van persoonlijke en culturele ideeeumln in de

geest van de observator398 Pausanias probeert dus datgene wat hij ziet te

combineren met de mentale voorstellingen die al in zijn geest aanwezig zijn De

volgorde van de beschrijving van de altaren in Olympia bijvoorbeeld verloopt volgens

de volgorde van offeren van de Elieumlrs

In Korinthe treft Pausanias een stad aan waarvan de bewoners helemaal niets

gemeen hebben met de bevolking en gewoontes van de oude stad Hij kan dus niet

veel meer zien van de tradities maar in zijn geheugen bevinden zich nog vele

verhalen over de oude stad Daarom beschrijft hij hier weinig topografie maar geeft hij

veel legendes en mythologische verhalen

Een ander argument voor het pelgrimsschap van Pausanias kan zijn dat de tour die hij

maakte ook min of meer overeenkwam met de route die de heilige delegaties van

Athene volgden Hij heeft ook niet veel interesse in de nieuwe oosterse goden399 of de

keizerscultus

Arafat400 en Swain401 hebben bezwaar tegen dit pelgrimsidee De grootste

tegenstander is Arafat402 Hij geeft drie grote argumenten Pausanias had ook

interesse in de burgerlijke identiteit Hij had geen speciaal religieus doel en was niet

devoot403 Tot slot was Pausanias een πεπαιδευμένος wat volgens Arafat haaks

staat op de pelgrimsgedachte

396 Elsner geciteerd in Alcock 1993sup2 p 214 397 Elsner 1992 p 3 398 Elsner Rutherford 2005 p 298 399 Isis en Serapis worden in de eerste boeken een aantal keren vernoemd daarna bijna niet meer 400 Arafat 1996 p 10 401 Swain 1996 p 334 402 Arafat 1996 p10 403 Bovendien maakte hij waarschijnlijk meer dan eacuteeacuten reis door Griekenland en spreekt hij nooit zelf over zijn devotie

84

Dit laatste argument werd al snel weerlegd404 De πεπαιδευμένοι gingen naar

heiligdommen om iets te zien Deze ndash filosofische - contemplatie was ook het

grondidee van het pelgrimsschap Pelgrim en intellectueel zijn kon dus samengaan405

ldquoOne objection to all this discussion of pilgrimage is that it may be true but is it so

vague as to be hermeneutically useless Here we run up against the problem of

imagination in the study of religion Imagination is extremely dangerous of course for

without self-restraint one can imagine anything (especially in matters of religion) But

without imagination our dry and dusty empirical data hellip are impossible to turn into a

compelling picturerdquo406

Wij zijn geneigd om Pausanias als een pelgrim te zien We hanteren deze term

evenwel niet in de huidige betekenis van het woord

ldquoOne who journeys to a place of importance to himself alone may also be a pilgrimrdquo407

schrijft Morinis Ook voor ons is pelgrimsschap ruimer408 een pelgrim is iemand die op

reis gaat uit nieuwsgierigheid naar de religie

Als Pausanias een pelgrim was moeten we hiervan natuurlijk getuigenissen kunnen

terugvinden in zijn tekst Een thema waarin we zijn religieuze participatie uitstekend

kunnen onderzoeken is het offeren We zullen inderdaad zien dat Pausanias op dit

vlak twee keer zijn eigen geloof laat spreken

404 Rutherford in Alcock Cherry Elsner 2001 p 42 405 De andere twee argumenten probeert Elsner onderuit te halen door aan te tonen dat Pausanias vooral geiumlnteresseerd was in de religie en wel degelijk een religieus doel had 406 Elsner Rutherford 2005 p 5-6 407 Morinis 1992 p 4 408 We delen deze mening met Rutherford 2000

85

4 OFFERS

86

41 BRONNEN

Toen we aan dit onderdeel begonnen stootten we meteen op een probleem Er zijn

slechts weinig monografieeumln over offeren die een duidelijk onderscheid maken tussen

de verschillende historische periodes Het is bijgevolg moeilijk om de evolutie van het

offeren doorheen de eeuwen te onderzoeken Bovendien is ook de periode die

Pausanias beschrijft zeer verscheiden Hij spreekt over de oorsprong van bepaalde

offers in de archaiumlsche tijd en tevens over offers die ook in zijn tijd nog plaatsvinden

We zijn ons ervan bewust dat het onmogelijk is om zorsquon - geografisch en historisch -

uitgebreide periode samen te vatten op enkele paginarsquos We willen alleen enkele grote

lijnen schetsen die gedurende al deze eeuwen doorheen de Griekse offerpraktijken

liepen Daarbij hebben we geprobeerd om zo goed mogelijk de evolutie van het

offeren in de Griekse wereld aan te tonen We hebben de algemene theorie nodig om

deze nadien te kunnen toetsen aan het offeren in de Perieumlgesis

87

42 OFFEREN ALGEMEEN

Dillon meent dat offeren het centrale element was van de Griekse religie en dit

gedurende meer dan 1000 jaar ldquoNo oracle was received or initiation took place or

festival celebrated without the sacrificial victim whose head was doused with water or

grain to make it nod indicating assent as its own destruction to propitiate the presiding

deityrdquo409

Het offeren had verschillende functies dank betuigen aan de goden of iets bekomen

de toekomst voorspellen of kwaad afweren Theofrastos noemt de drie belangrijkste

redenen om te offeren ldquoκαὶ γὰρ ἄλλως τριῶν ἕνεκα θυτέον τοῖς θεοῖςmiddot ἢ γὰρ διὰ

τιμὴν ἢ διὰ χάριν ἢ διὰ χρείαν τῶν ἀγαθῶνrdquo410

Hoe kunnen we offeren definieumlren

ldquoA sacral act by which an object is transferred from the profane sphere into the sacral

sphere or the action by which the sacral potency of beings or objects already

belonging to the sacred realm is increasedrdquo411

Het offer is een bemiddeling tussen de persoon die offert en de godheid Het maakt

contact mogelijk ldquoEn fournissant lrsquoobjet consacreacute agrave la diviniteacute le sacrifiant attend de la

ceacutereacutemonie qursquoelle lui apporte agrave lrsquoissue du rituel une transformation qursquoelle lui confegravere

une qualiteacute religieuse nouvelle412

Bij de meeste offers vloeide bloed Als we kijken naar de rol die het bloed heeft

vervuld doorheen de geschiedenis is dit niet zo verwonderlijk

ldquoLe sang est la vierdquo lezen we in de Bijbel413 Ook bij de oude Grieken was dit al zo Uit

de mythologie kennen we enkele verhalen waarin bloed een grote rol van betekenis

speelt414 In het bloed zat immers het leven Juist daarom was het offeren van bloed

zo belangrijk

409 Dillon 1997 p xv 410 ldquoEr moet immers bovendien omwille van drie redenen geofferd worden aan de goden ofwel omwille van de gekregen eer ofwel als dank ofwel voor het vragen van goede zakenrdquo Theofrastos Περὶ εὐσεβείας Fr 12 42-44 Geciteerd door Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 Ook Bremmer geeft dit citaat Bremmer in Ogden 2007 p140 411 Versnel in Reverdin Grange 1981 p 136 412 van Baaren Het offer Inleiding tot een complex religieus verschijnsel Utrecht 1976 p 9 Geciteerd door Vernant in Reverdin Grange 1981 p 2 413 Yerkes 1955 p 64 Hij verwijst naar Dt1223 414 Bijvoorbeeld het verhaal van Ouranos die gedood wordt door Kronos Uit het bloed van Ouranos worden de Titanen geboren Zie Yerkes 1955 p 64

88

421 Oorsprong

Vanaf Homeros zijn ons beschrijvingen van offers overgeleverd Maar ook voacuteoacuter deze

periode werden al offers gehouden De oorsprong van dit gebruik is echter niet precies

te achterhalen De meningen hierover lopen dan ook uiteen We zullen enkele

hypothesen naast elkaar leggen

Tout rite religieux historique commence par un geste mateacuteriel simple et habituel On

en arrive agrave donner une interpreacutetation symbolique agrave ce geste qui au cours des temps

devient lui-mecircme symbolique et cesse drsquoecirctre simple et physique 415

Wanneer de primitieve mens een dier had gedood moest hij dit meteen opeten omdat

er nog geen bewaarmiddelen bestonden 416 In groep aten allen samen het hele dier

op misschien zelfs rauw Volgens deze mensen ging het leven van wat men at over in

diegene die consumeerde Zo kon de mens dus bepaalde dierlijke kwaliteiten

bekomen door dit vlees te eten Samen eten was belangrijk voor de creatie van

eenheid binnen een sociale groep Deze maaltijd groeide waarschijnlijk uit tot een

offerceremonie die slechts bij speciale gelegenheden plaatsvond Er was immers niet

vaak vlees beschikbaar Vooral bij het begin van een nieuw jaar vonden vele

gezamenlijke maaltijden plaats soms verbonden met een god

Het is goed mogelijk dat men dacht dat de goden dezelfde behoefte hadden als de

mensen op aarde Ook zij moesten dus eten Via rook van een verbrand offer voedde

men de goden De oorspronkelijke betekenis van θύω is immers lsquorook makenrsquo

Burkert en Meuli sluiten grotendeels aan bij Yerkes Ook zij menen dat het offer zijn

oorsprong heeft in de vroegste jagersculturen417

Volgens Smith hield offeren verband met domesticatie418 ldquoAnimal sacrifice appears to

be universally the ritual killing of a domesticated animal by agrarian or pastoralist

societiesrdquo419 Smith haalt aan dat initiatie een grote rol speelde bij de primitieve

jagersculturen Het offer zou diezelfde functie vervuld hebben in pastorale of

agrarische samenlevingen Men koos bepaalde dieren uit voor het offer Hierbij hield

men rekening met het fokken Vooral onvolwassen mannelijke dieren zouden gedood

zijn De sterke wijfjes waren vereist om verder te fokken ldquoSacrifice is an elaboration of

415 Yerkes 1955 p 101 416 Voor deze paragraaf zie Yerkes 1955 p 39-46 417 Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 149-176 en Meuli 1975 418 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 191-205 419 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 197

89

the selective kill in contradistinction to the fortuitous killrdquo420 Ook Bremmer meent dat

het offeren ontstond samen met de domesticatie van dieren in het 8e of 7e millennium

vC421

Detienne en Vernant zijn van mening dat het offer vooral diende als

communicatiemiddel tussen god en mens422 Offeren was ook politiek belangrijk door

te participeren bij het offer toonde men zich burger van de stad423

Volgens Kirk zouden in de late bronstijd plengen en vegetale offers normale

activiteiten geweest zijn Pas na het einde van de bronstijd zouden brandoffers in trek

zijn gekomen424 Ook in lsquoder neue Paulyrsquo lezen we dat het offer oospronkelijk vegetaal

was Later zou dan het dierlijke offer zijn gekomen425

Theofrastos ten slotte meent dat de Griekse en Fenicische offers ontstaan zijn uit het

kannibalisme426

Ook in de mythologie is er sprake van een eerste offer427 Dit lezen we in de

Theogonie van Hesiodos Tijdens een godenbijeenkomst werden de rechten en

plichten van de mensen op aarde vastgelegd De titaan Prometheus liet bij het offer

dat daarop volgde Zeus kiezen tussen het vlees en vet enerzijds en de mooi ogende

witte beenderen anderzijds Zeus doorzag de list maar koos toch voor de beenderen

Sindsdien zijn de beste stukken vlees voor de mensen en moeten de goden zich

tevreden stellen met offerdampen Zo zou de verdeling van de offergaven ontstaan

zijn ldquoἐκ τοῦ δrsquo ἀθανάτοισιν ἐπὶ χθονὶ φῦλrsquo ἀνθρώπων καίουσrsquo ὀστέα λευκὰ

θυηέντων ἐπὶ βωμῶνrdquo Hesiodos Theogonie 556-557428

422 Evolutie

Volgens Stroumsa ondergaat het offer in de late oudheid een evolutie429 Men begint

te twijfelen aan het nut van offeren Contact met de goden bekomt men stillaan liever

420 Smith in Hamerton-Kelly 1987 p 200 421 Bremmer in Ogden 2007 p 143 422 DNP 8 2000 p 1231 423 Vernant samengevat door Bremmer in Ogden 2007 p 142-143 424 Kirk in Reverdin Grange 1981 425 DNP 8 2000 p 1230 426 Theofrastos De pietate Hij wordt - zonder specifieke referentie - vermeld door Burkert in Hamerton-Kelly 1987 p 175 427 Detienne Vernant 1979 p 15 en p 37 ev 428 ldquoDaaruit komt voort dat de mensen op de aarde voor de onsterfelijken witte beenderen verbranden op de offeraltarenrdquo 429 Stroumsa 2005 p 103-155 Deze bevindingen zijn deels gebaseerd op Girard Le sacrifice 2002 Meuli meent echter dat de grondvormen van het offer gedurende vele eeuwen dezelfde zijn gebleven Meuli 1975 p 907

90

spiritueel Verschillende filosofische stromingen zoals het neopythagorisme en het

orfisme hielden zich aan een vegetarisch dieet De aanhangers van Pythagoras

geloofden in de harmonie van de hele kosmos 430 Daarom respecteerden ze dieren

net zoals mensen en waren ze gekant tegen dierlijke offers Nilsson beweert dat ze

ook geen plantaardige offers brachten Hun verering bestond er immers in de geboden

na te leven die bij hun leer hoorden waaronder een vegetarisch dieet Zo meende ook

Ploutarchos ndash die beiumlnvloed werd door het neopythagorisme ndash dat rein leven

belangrijker was dan offers brengen Ook voor de aanhangers van het orfisme stond

vlees eten gelijk aan iemand vermoorden Zoals we zeiden had het offeren ook een

politieke functie had De weigering om aan dit offer deel te nemen betekende dus ook

een afkering van het politiek bestel431 Offers en festivals drukten immers de ideologie

van een gemeenschap uit

Volgens het neoplatonisme echter hadden sommige goden nog wel behoefte aan

offerdampen Het soort offer verschilde echter per godheid Goden die instonden voor

de gezondheid van het lichaam verdienden dierlijke offers Offers vormden voor de

neoplatonisten een verbinding tussen de gevers en bestemmelingen

423 Soorten offers

Er zijn verschillende Griekse termen om lsquoofferenrsquo aan te duiden θύω καθοσιόω

ἁγίζω καθαγίζω ἐναγίζω ἱερεύω ὁλοκαυτέω ἐπιφέρω Het zou ons te ver leiden

om op al deze verschillende betekenissen in te gaan Wanneer het van belang is in

Pausaniasrsquo tekst zullen we daar later op terugkomen432

We kunnen drie soorten offers onderscheiden Soms wordt de maaltijd helemaal door

de deelnemers opgegeten Op andere momenten schenkt men de hele maaltijd aan

de goden Bij het meest gekende offer echter eet men de helft zelf op terwijl de

andere helft verbrand wordt en aan de goden wordt geschonken

430 Zowel voor het neopythagorisme als het neoplatonisme zie Nilsson 1961 p 417 ev Detienne vertelt ons echter dat de Pythagoreeeumlrs in de klassieke oudheid nog wel offers brachten van graankoekjes honingraten en wierook Misschien veranderde dit in de late oudheid en brachten ze op dat moment helemaal geen offers meer Detienne in Detienne Vernant 1979 p 14 431 Powel 1995 p 468 432 Rudhardt geeft een uitgebreide verklaring Rudhardt 1958 p 232-239

91

De traditionele indeling is deze tussen offer aan de Olympische goden enerzijds en

aan de goden van de onderwereld anderzijds433 Eerstgenoemde kregen hun offers

overdag De ceremonie had iets weg van een vrolijke gezamenlijke maaltijd Het

offeren werd begeleid door muziek en dans De helft van het offerdier werd verbrand

voor de goden de andere helft werd opgegeten door de aanwezigen De offerdieren

werden ἱερεῖα genoemd Het altaar434 of βωμός bevond zich hoog boven de grond

om dichter bij de goden te staan Het voltrekken van deze ceremonie werd aangeduid

met θύω of ἱερεύω De Olympische goden waren de mensen goedgezind en

verdienden respect Wanneer hun cultus verwaarloosd werd konden deze goden wel

eens in woede ontsteken Dan moest men de verschuldigde offers brengen Wanneer

de goden echter ontstemd waren over het doorbreken van een taboe volgden

purificatieriten

De offers aan de chtonische goden verliepen anders en omwille van andere

redenen Tijdens deze offers die rsquos nachts plaatsvonden aten de deelnemers zelf

niets Men verbrandde het offerdier en begroef het daarna in een kuil in de grond of

gooide het in zee of water435 Op die manier zou het dier het snelst de goden bereiken

Het altaar waarop het dier gedood werd heette ἐσχάρα Dit stond dicht bij de grond

en was waarschijnlijk rond van vorm436 De dieren heetten σφάγια De ceremonie

werd benoemd met ἐναγίζω σφαγιάζω of ὁλοκαυτέω

Deze goden zouden de mensen slecht gezind zijn De offers dienden dus om hen te

bedaren en om zich te behoeden voor onheil Een begane fout moest eerst hersteld

worden Daarna pas werd een zoenoffer gebracht Dit noemde men ἱλάσκομαι Deze

zoenoffers werden zo snel mogelijk afgehandeld in absolute stilte

We willen toch nog even een opmerking maken over deze splitsing in twee

categorieeumln In 1944 stelde AD Nock deze absolute tweedeling tussen Olympische

433 We baseren ons op Yerkes 1955 77-80 Op andere plaatsen heeft men het over lsquochtonische godenrsquo Dit zijn zowel goden van de vruchtbaarheid die verband houden met de aarde als de goden van de onderwereld Bij uitbreiding horen hier ook de helden en mensen bij die in de onderwereld leven DNP 434 We vertalen hier gewoon lsquoaltaarrsquo Het lsquoaltaarrsquo heeft bij de Grieken eerder de betekenis van lsquoofferplaatsrsquo Dit altaar is rechthoekig en staat op een basis Voor de beschrijving van het grote altaar in Olympia zie Pausanias V138 ev Dit altaar is opgetrokken uit as van de offerdieren voor Zeus Nadien vanaf V144 beschrijft Pausanias ook nog andere kleinere altaren 435 Dit noemt men ἀφίημι of καθίημι Georgoudi 1999 p 66 436 van Straten 1995 p 165

92

en chtonische goden in vraag437 Nadien hebben vele auteurs onder wie Pirenne-

Delforge hem gevolgd 438

Bij Homeros wordt θύω gebruikt als algemene term zowel voor offers van dieren als

van plantaardige producten439 Ook de bestemmelingen kunnen zowel goden zijn als

helden De term ἐναγίζω is uitsluitend technisch en wordt gebruikt om de offers voor

de chtonische goden aan te duiden

Vanaf Herodotos wordt er een onderscheid gemaakt tussen offers aan de goden -

θύω - en aan sterfelijke helden - ἐναγίζω ldquoκαὶ δοκέουσι δέ μοι οὗτοι ὀρθότατα

Ἑλλήνων ποιέειν οἳ διξὰ Ἡράκλεια ἱδρυσάμενοι ἔκτηνται καὶ τῷ μὲν ὡς

ἀθανάτῳ Ὀλυμπίῳ δὲ ἐπωνυμίην θύουσι τῷ δὲ ἑτέρῳ ὡς ἥρωι ἐναγίζουσιrdquo440

Ook een recent gevonden wettekst uit Selinous bevestigt de stelling dat men na

Homeros de indeling maakte tussen offers aan goden en helden441

Wanneer we te maken hebben met een offer waarbij niets gegeten wordt waarin de

aanwezigen dus niet participeren spreken we van ἐναγίζω442

In de klassieke en hellenistische periode komen we deze benaming voor offers aan

gestorven mensen en helden niet veel tegen443 Vanaf de 2e eeuw wordt de term meer

gebruikt om offers aan helden aan te duiden Het is ook in deze periode dat termen

zoals ἐσχάρα en βόθρος de kop opsteken444 Dit moeten we echter nuanceren Het is

immers vooral bij Pausanias dat de term ἐναγίζω opduikt Daarnaast vinden we ook

nog voorbeelden bij Ploutarchos Filostratos en Heliodoros Ekroth verklaart dit feit

door te kijken naar de antiquarische interesse van de auteurs uit de 2e eeuw De

nieuwe heldenculten zouden immers benoemd zijn met θύω Om aansluiting te vinden

bij de oude culten gebruikten deze schrijvers liever ἐναγίζω

437 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 263 438 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p109-134 Ook DNP deelt deze mening DNP 8 2000 p 1243 439 Casabona 1966 p 72 440 ldquoEn naar mijn stellige overtuiging is het gelijk geheel aan de kant van die Grieken die over een dubbele tempel ter ere van Herakels beschikken een voor hem als een van de goden op de Olympos aan wie zij offers brengen en een voor hem als de heros wiens dood zij met plechtigheden herdenkenrdquoHerodotos II44 (vertaling HL van Dolen Herodotos Verslag van mijn onderzoek Nijmegen 1995 p 153) Geciteerd door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 37 Legrand PE Heacuterodote Histoires 9 vol Les Belles Lettres Paris 1932 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122 441 Jameson MH Jordan DR Kotansky RD A lex sacra from Selinous GRBM 11 (1993) Besproken door Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 38 ev 442 Ekroth 2002 p 103 443 Voor deze alinea zie Ekroth 2002 p 121-122 444 Ekroth in Pirenne-Delforge Suaacuterez de la Torre 2000 p 264

93

4231 Helden

We hebben het over de lsquoheldenrsquo gehad aan wie offers worden gebracht Maar wie zijn

deze helden eigenlijk Volgens Stratiki is een held een mens die na zijn dood held is

geworden445 Hun leven situeert zich in een ver verleden en ze bekleedden een

belangrijke plaats in de geschiedenis of legendes De cultus voor zulke helden

onderscheidde zich van de riten aan overledenen die slechts gedurende een beperkte

tijd plaatsvonden Alle graven bevonden zich in de klassieke oudheid buiten de stad

Helden kregen echter overal een tombe zelfs midden in de stad De cultus vond

plaats op deze begraafplaats in hun heiligdom of bij hun standbeeld Stratiki

onderscheidt vijf type helden helden die oorspronkelijk koningen waren stichters-

helden soldaten die held zijn geworden winnaars van de Olympische Spelen en de

unieke held Herakles

Vaak werden helden in bepaalde regiorsquos als god vereerd Ze stonden tussen de goden

en mensen in Stichters van een stad werden later vaak als held vereerd en hadden

een centraal gelegen heiligdom Een dergelijke cultus had een politieke functie net

zoals de held-soldaten als functie het beschermen van de stad hadden

De helden waren dus bemiddelaars tussen goden en mensen en bekleedden zowel

een religieuze als politieke functie

424 De ceremonie

Via Homeros zijn ons beschrijvingen van offers aan de Olympische goden

overgeleverd446 Door deze beschrijvingen aan te vullen met informatie uit andere ndash

onvolledige ndash bronnen kunnen we ons een goed beeld vormen van de

offerceremonie447

Dit offeren omvatte een heel ritueel We vinden altijd hetzelfde rituele schema terug448

Men begon met de voorbereiding Deze bestond uit verschillende onderdelen een

reiniging449 een ceremonie met graan een gebed en soms werd het haar van het dier

445 Voor deze paragraaf zie Stratiki 2002 p 70-93 446 Burkert 1983 p1-12 Hij verwijst naar Il140 Il22170 Od166 Wij zelf vonden ook nog de volgende passages Il13164 ev en Od35 ev Ook Bremmer geeft een voorbeeld Od 3430-463 Bremmer in Ogden 2007 p 133 447 Dit zijn archeologische bronnen beenderen wapens vaasschilderingen votiefgaven alsook literaire en epigrafische bronnen Bij de literaire bronnen denken we oa aan Hesiodos Theofrastos Porfirius en natuurlijk Pausanias 448 Yerkes 1955 p 129 ev 449 Dit omvatte baden en propere kleren aantrekken Vaak werden witte kleren aangetrokken die symbool stonden voor zuiverheid Bremmer vermeldt dat de offerenden geen schoenen droegen Ook werd een krans opgezet Deze krans symboliseerde de toewijding aan de

94

in het vuur gegooid Ten slotte volgde een processie of πομπή met zang en dans op

een bepaald ritme450 In deze optocht werden de offerdieren meegedragen die ook

gedecoreerd waren vaak met στέμματα Dit zijn kransen oorspronkelijk gemaakt van

wol rond een olijftak gewonden Later werden ze vervangen door bloemenkransen451

Zowel de aanwezigen als het offerdier - vooral de runderen - zouden deze kransen

gedragen hebben452 De processie diende waarschijnlijk als voorbereiding op het

echte offer of om de tijd op te vullen die nodig was om alles klaar te maken

Wanneer men bij het altaar aangekomen was volgde het tweede deel de eigenlijke

θυσία Er weerklonk muziek Dan ging men in een halve cirkel staan de handen

werden gewassen en men gooide water op het dier Uit de mand of κανοῦν die vaak

gedragen werd door een maagd nam men de οὐλαί - de recentste

landbouwproducten - en wierp deze op het altaar en het offerdier Onderaan in de

mand lag de μάχαιρα of het offermes453 Dan sneed de ἱερεύς de keel van het dier

over die naar de hemel was gericht Het bloed van het dier mocht niet op de grond

komen Het moest het altaar raken Wanneer het niet mogelijk was om het dier boven

het altaar te slachten werd het bloed opgevangen in een σφαγεῖον of schaal en

daarna over het altaar uitgegoten Het dier werd in twee gesneden en de beenderen

werden eruit gehaald454 De dijbeenderen en het vet van het dier werden verbrand en

men deed plengoffers Plengen gebeurden meestal met wijn455 Daarnaast kwam ook

een combinatie van bloed en wijn olie of honing voor Dit mengsel noemde men

θύλημα456 Er werd wijn over het dier gegoten wanneer dit op het altaar lag Ook nadat

het vlees verdeeld werd sprenkelde men enkele druppels wijn op elk deel

gemeenschap Ook winnende atleten kregen immers een dergelijke krans opgezet Daarna deed men juwelen aan en vaak moest men ook aan seksuele onthouding doen Het belangrijkste was dus dat men lsquoreinrsquo was Zo mochten ook een moordenaar of de ouders van een pas overleden persoon niet bij de ceremonie aanwezig zijn Rudhardt 1958 p 258 en Bremmer in Ogden 2007 p 135 450 Bremmer benadrukt dat deze optocht pas vanaf de klassieke periode belangrijk werd Bremmer in Ogden 2007 p 135 451 van Straten 1995 p 24 452 Het versieren van de offerdieren noemde men καταστέφω of στεφανόω van Straten 1995 p 161 453 Dit werd onder in de mand verstopt zodat het dier niets zou merken en plots gedood zou kunnen worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19 454 Durand in Detienne Vernant 1979 p 152 455 Yerkes 1955 p 139 456 Bonnechere 1998 p 381

95

De vrouwen begonnen te schreeuwen - ὀλολύζω - en de fluitspeler speelde een

lied457 Een ziener bestudeerde de σπλάγχνα of ingewanden die op lange spiesen -

ὀβολόι - werden gestoken458

Het laatste onderdeel kunnen we lsquofeestrsquo noemen Bij Homeros werd dit deel ingeleid

door een formulaire zin μίστυλλόν τrsquo ἄρα τἆλλα καὶ ἀμφrsquo ὀβελοῖσιν ἔπειρανrdquo459

Daarna werd de ingewanden geroosterd en het vlees in een ketel gekookt en

opgegeten door de aanwezigen460 De vleesmaaltijd ging gepaard met het eten van

koekjes en drinken van wijn461 Het verdelen van dit vlees nam waarschijnlijk de

meeste tijd in beslag462 Bij Homeros werd er nog strikt verdeeld volgens status

Nadien kreeg iedereen in theorie een gelijke portie die soms zelf gewogen werd463

Toch werden nog vaak vooraanstaanden bevoordeeld464

Er werden nog eens plengoffers gebracht en er werd gebeden465 De beenderen

werden op het altaar in brand gestoken De huid en de schedel van het dier werden

soms verkocht ten voordele van het heiligdom Deze ceremonie sloot af met zang en

dans

De vrijwilligheid van het offerdier was een zeer belangrijk element ldquoIn Greek literature

it is almost a clicheacute that the victims should go voluntarily to the sacrificerdquo466 Dit zal ook

nog bij Pausanias terugkomen Verschillende lsquotrucjesrsquo moesten ervoor zorgen dat het

dier toestemming zou geven om gedood te worden Soms liet men het dier drinken uit

een schaal die op de grond stond Omdat het dier zijn hoofd naar beneden boog -

ὑποκύπτω - zou het instemmen ndash κατανεύω ndash met zijn dood Soms werd het dier

besprenkeld met water en graan Het rillen en schudden betekende dat het dier

457 Volgens Bremmer schreeuwen de vrouwen al eerder op het moment dat het dier wordt gedood Op dat ogenblik zwijgt de muziek Bremmer in Ogden 2007 p 136 458 Deze ingewanden bestonden uit hart lever long nieren milt en geslachtsdelen Vooral de lever was belangrijk om de toekomst te voorspellen Op vaasschilderingen is het meestal deze hieroskopie die uitgebeeld wordt Durand in Detienne Vernant 1979 p 147 In de klassieke periode werd een deel van deze ingewanden aan de goden gegeven Bremmer in Ogden 2007 p 137 459 van Straten 1995 p 144 En ze sneden de rest in stukken en staken het op spiesenrdquo 460 In de klassieke periode bestond hier een speciale funtie voor die van μάγειρος of slager Bremmer in Ogden 2007 p 138 461 Powel 1995 p 465 462 Er waren twee manieren om het vlees te verdelen Men kon bepaalde delen aan de priester geven als γέρας Een andere mogelijkheid bestond erin alles gelijk te verdelen Deze twee systemen konden natuurlijk ook gecombineerd worden Detienne in Detienne Vernant 1979 p 23 463 Powel 1995 p 467 464 Bremmer in Ogden 2007 p 138 465 Bremmer in Ogden 2007 p 138 466 van Straten 1995 p 100

96

toestemming gaf om het te doden467 Bij andere offers bond men de poten van het dier

samen en trok men het op de grond Ook die lsquokniebuigingrsquo betekende een instemming

We weten ook dat de dieren werden vastgebonden en aan het altaar vastgemaakt De

ringen die we nu nog op de antieke altaren aantreffen zijn daarvan het bewijs 468

Volgens sommige auteurs was niet het doden van het dier het essentieumlle element

maar het eten van de σπλάγχνα Het doden van het dier was gewoon noodzakelijk

om de rest van het ritueel te voltrekken Op zich had dit feit echter geen religieuze

betekenis Anderen menen wel dat het doden van het dier het hoogtepunt van de

ceremonie uitmaakte469

In de archaiumlsche tijd gebeurden deze offers sporadisch en spontaan Vanaf de

klassieke periode echter hield men zich aan een kalender die speciaal voor deze

offerpraktijken was opgesteld470 In Athene bestond tot in de late oudheid zelfs een

aparte functie van archont die alle offers in goede baan moest leiden471 De

hoeveelheid gebrachte offers verschilde per heiligdom De meeste hadden jaarlijks

een groot offerfeest andere elk maand472 Vanaf het Hellenisme kwam men in nauw

contact met andere culturen zoals de Egyptische die een zeer gestructureerd

systeem van godenverering bezat Onder deze invloed ging men meer offeren In

enkele grote heiligdommen werden er vanaf dat moment elke dag offers gebracht

Oorspronkelijk had elke persoon die aan het offer deelnam ook een specifieke

functie473 In de klassieke periode was dit al niet meer mogelijk De offers waren

verhuisd naar heiligdommen en vonden plaats op vastgestelde tijdstippen De

functionarissen van deze tempel voerden het offer uit474 Toch bleef de participatie van

de deelnemers een belangrijk punt Iedereen nam deel door het eten van het vlees

Deze porties waren waarschijnlijk niet groot juist genoeg om ervan te kunnen

proeven

467 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 18 468 van Straten 1995 p 101 469 Vernant en Durand zijn aanhangers van het eerste idee Burkert van het tweede Bonnechere 1998 p 383 en Durand in Detienne Vernant 1979 p 140 470 Volgens Bremmer gingen steden in de 5e en 4e eeuw meer offeren omdat ze steeds rijker werden Bremmer in Ogden 2007 p 132 471 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 10 472 Nilsson 1961 p 381 473 Yerkes 1955 p 130 474 Yerkes geeft een lijst van deze functionarissen Yerkes 1955 p 141-142

97

425 De offerdieren

Bij de Grieken was er geen diersoort die niet geschikt was om geofferd te worden475

Het moest wel een gedomesticeerd dier zijn476 Elke god had zijn voorkeur477 Meestal

vroegen de goden mannelijke dieren en godinnen dieren van het vrouwelijke

geslacht478 Hier zijn echter uitzonderingen op Ook de kleur van het dier kon van

belang zijn chtonische goden bijvoorbeeld prefereerden zwarte offerdieren

Heiligdommen beschikten over lijsten van dieren die wel of net niet geofferd mochten

worden Deze regels en de gangbare praktijken blijken echter vaak in tegenspraak te

zijn geweest ldquoGreek sacrificial regulations are in general less concerned with normal

practice and what can be considered common knowledge than with modifications of or

deviations from normal practicerdquo479

Vaak deed een orakel uitspraak over de aard van het offerdier Door het offer te

voltrekken vervulde men niet alleen het orakel Ook gaf men een deel van zijn eigen

rijkdom weg De dieren die geofferd werden waren immers vaak duur en dienden in

perfecte staat te zijn480 Dikwijls was het een pasgeboren dier481

Een rund werd het minst geofferd omdat dit zo duur was482 Toch gaf men hieraan

vaak - bijvoorbeeld op de Panathenaieumln - de voorkeur483 De meest voorkomende

offerdieren waren schapen en geiten484 Varkens die heel wat goedkoper waren

werden toch niet zo vaak geofferd485 Om te overleven hebben varkens immers water

en schaduw nodig welke combinatie in Griekenland niet veel voorkomt Varkens

werden wel vaak geofferd aan Hestia Demeter en Dionysos Het offeren van biggetjes

was vooral populair voor inleidende of reinigingsoffers Ares en Hekate kregen offers

van honden aangeboden Vogels en kippen werden geofferd aan Afrodite en

Asklepios Vissen ten slotte waren voorbehouden aan Priapos Hekate en Afrodite486

475 Powel 1995 p 463 476 DNP 8 2000 p 1241 We treffen hierop een uitzondering aan tijdens het festival voor Artemis Lafria werden ook wilde dieren geofferd We zullen deze passage bij Pausanias later bespreken 477 Ook in de keizerscultus werd geofferd Nilsson 1961 p 377 478 Bremmer in Ogden 2007 p 134 479 Lupu 2003 p 325 480 Bremmer geeft hierop een uitzondering In Sparta konden wel dieren geofferd worden met een gebrek Bremmer in Ogden 2007 p 134 481 Rudhardt 1958 p 291 482 Voor de kostprijs van offerdieren zie van Straten 1995 p 175-177 483 Bremmer in Ogden 2007 p 133 484 Deze kennis hebben we te danken aan de archeologie Er werden immers veel botten opgegraven 485 Bremmer in Ogden 2007 p 133-134 486 DNP preciseert niet waar deze informatie over de aard van de offerdieren gehaald wordt We kunnen ons dan ook afvragen in hoeverre deze opsomming representatief is Over welke

98

Deze twee categorieeumln ndash vogels en vissen ndash lijken echter toch niet zo vaak als

offergaven dienst hebben gedaan487

Het waren niet alleen de offerdieren zelf die geld kostten488 Vaak werd de priester

vergoed Men moest ook een vastgelegd bedrag betalen voor het hout om vuur te

maken In orakel- of helingsheiligdommen diende een consultatie betaald te worden

426 Mensenoffers

We hebben het hier alleen nog maar gehad over dierlijke offers Natuurlijk bestonden

er nog andere vormen

Mensenoffers werden aangeduid met werkwoorden met de wortel σφαγ- In de

Griekse mythologie wordt regelmatig een mensenoffer vermeld Dit is immers het

perfecte offer men offert het meest waardevolle Vaak was dit een jong knap meisje

uit een vooraanstaande familie De ceremonie verliep zoals die van de andere offers

We kennen echter verschillende voorbeelden van offers waarbij het meisje in extremis

vervangen wordt door een dier Denk maar aan het verhaal van Ifigeneia

In werkelijkheid zullen er niet zo veel mensenoffers zijn gebracht Deze praktijken

werden ook vaak in een ver verleden of bij vreemde volkeren gesitueerd Dit soort

offer werd altijd aan lsquohet anderersquo toegeschreven489 Het mensenoffer aan de goden

was een laatste redmiddel dat bijvoorbeeld gebruikt kon worden bij nationale crisis490

Dit soort offers werd ook soms gebracht aan de doden Een voorbeeld hiervan zien we

in de Ilias491 Achilles offert enkele Trojanen aan de overleden Patroklos

Een mensenoffer is een ἄδαιτος θυσία492 De aanwezigen aten niet van het geslachte

vlees Dit zou immers kannibalisme worden

tijd en plaats heeft men het hier We besloten echter om de opsomming hier toch te maken om enkele voorbeelden te geven 487 Powel 1995 p 463 488 Lupu 2003 p 332 en 339 489 DNP 7 1999 p 1255 490 Henrichs in Reverdin Grange 1981 p 233 491 Ilias XXIII175 Zie Rudhardt 1958 p 280 492 Georgoudi 1999 80

99

427 Plantaardige offers

Πέμματα τίς λιπόωντα τίς Ἄρεiuml τῷ πτολιπόρθῳ

βότρυς τίς δὲ ῥόδων θῆκεν ἐμοὶ κάλυκας

Νύμφαις ταῦτα φέροι τις ἀναιμάκτους δὲ θυηλὰς

οὐ δέχομαι βωμοῖς ὁ θρασύμητις Ἄρης493

Dit is een epigram uit de 1e eeuw geschreven door Leonidas van Alexandria Het

gedicht maakt duidelijk dat zowel dierlijke als plantaardige offers nog voorkwamen in

de 1e eeuw Het offer diende ook bij de god te passen Voor een heldhaftige

oorlogsgod als Ares moest bloed vloeien terwijl de lieflijke Nymfen eerder nood

hadden aan plantaardige offers

Bij lsquoplantaardigersquo offers ging het meestal om producten zoals olie honing kaas

en offerkoeken πόπανα πελανοί of πέμματα494 Op basis van het offer van een

bepaald district kunnen we de volgende samenstelling van zorsquon offer geven alle

soorten graan ndash gerst en tarwe - koekjes gedroogde vruchten olie wijn honing

sesamzaad papavers look en kaas495 In bovenstaand epigram worden ook druiven

en bloemen vernoemd Voor dit soort offers hanteerde men de termen θύω en

καθαγίζω496

Over het algemeen kunnen we in de Romeinse tijd een stijgende interesse vaststellen

voor bloedeloze offers We zagen al dat dit te maken had met de invloed van

filosofische stromingen zoals het neopythagorisme

493 Prof Demoen reikte ons dit epigram aan 6324 Leonidas van Alexandria In Duumlbner 1871 p 216-217 ldquoWie offerde voor mij Ares de Stedenverwoester glanzende cakejes en druiven Wie heeft voor mij een boeket rozen neergelegd Iemand mag dit naar de Nymfen dragen Ik de onverschrokken Ares ontvang geen bloedeloze offergaven op mijn altarenrdquo 494 Bremmer in Ogden 2007 p 138 495 Michon Un deacutecret du degraveme de Cholargos relatif aux Thesmophories Meacutemoires de lrsquoAcad eacutemie des inscriptions et des belles-lettres 13 1923 1-24 Aangehaald door Detienne in Detienne Vernant 1979 p 191 De informatie komt uit de beschrijving van een offer in het district Cholargos in 334 vC 496 Rudhardt 1958 p 249

100

428 ἀναθήματα

ldquoOfferings of consumable goods such as animals and cereals were frequently

accompanied by votive offerings of a durable material (wood clay metal stone)rdquo497

Een speciale vorm van offers zijn de votiefoffers of ἀναθήματα498 Deze geschenken

aan de goden kwamen voort uit het principe lsquodo ut desrsquo of lsquodabo ut desrsquo499 Om een

god te bedanken voor een behaalde overwinning de genezing van een ziekte of het

krijgen van een kind schonk men een bepaald voorwerp De schenkingen waren heel

verscheiden Het kon gaan van het offeren van een kledingsstuk of gebruiksvoorwerp

tot het bouwen van een tempel Soms werd een replica geofferd van het offerdier dat

geslacht was500 Op die manier bleef het bewijs van het offeren nog langere tijd

zichtbaar Het meest werden houten πίνακα of schrijftafeltjes geofferd Deze waren

immers niet duur

Voor helden bestonden speciale wijgeschenken meestal een relieumlf dat de held

afbeeldde als gewapende ridder of bij een banket501

Deze offers werden dan in de tempel gelegd of opgehangen De schenkingen konden

zowel door een particulier als door de stad worden gedaan Deze offers droegen een

inscriptie met de naam van de schenker Dit verhoogde natuurlijk zijn prestige

Daarenboven stelde de mens zich niet nederig op Ook al dankte hij de goden

bijvoorbeeld voor de behaalde overwinning toch had hij hier ook zelf deel aan502

Het opvallendste aan een dergelijk votiefoffer is dat dit een vrijwillige schenking is van

mensen die gelukkig zijn Deze schenkingen worden ook wel eens χαριστήρια of

dankoffers genoemd

497 van Straten 1995 p 53 498 Yerkes 1955 p 87-89 499 We zijn er ons van bewust dat dit een Romeins principe is dat wordt toegepast op een Grieks gebruik Toch lijkt deze uitdrukking ons hier op zijn plaats 500 van Straten 1995 p 53 501 van Straten 1995 p 93-94 502 Rudhardt 1958 p 214 ev

101

43 OFFEREN BIJ PAUSANIAS

We vinden in de Perieumlgesis veel beschrijvingen van offers terug Dit onderdeel van de

Griekse religie interesseerde Pausanias dus erg Dat is niet zo verwonderlijk Offers

waren immers cruciaal om de goden gunstig te stemmen Pausanias beschrijft zowel

offers die in een ver verleden gebracht werden als nog gangbare rituelen Volgens

Ekroth zijn 10 op de 25 vermeldingen van offers rituelen die nog plaatsvinden in

Pausaniasrsquo tijd503

Aangezien we niet meteen monografieeumln vonden over dit onderwerp hebben we zelf

onderzoek verricht504 Later vonden we een artikel van Pirenne-Delforge dat het

offeren bij Pausanias behandelde505 Ook enkele andere auteurs diepten een bepaald

ritueel uit dat in de Perieumlgesis beschreven staat506 We zullen daarom de structuur van

ons eigen onderzoek behouden maar dit steeds aanvullen met bevindingen uit de

andere artikels

Hoe hebben we dit onderzoek aangepakt We zijn op zoek gegaan naar alle

passages in de Perieumlgesis waarin Pausanias spreekt over offeren Omdat we deze

fragmenten niet allemaal konden behandelen hebben we ons toegespitst op een

lexicaal onderzoek en getracht te ontdekken of Pausanias bepaalde offertermen in

speciale contexten gebruikt Dit deden we voor θύω en ἐναγίζω

Uit de fragmenten kwamen twee passages naar voor waarin Pausanias vertelt dat hij

zelf een offer brengt In de overige gevallen gaat het steeds om offers van anderen

De inhoud van deze passages kunnen we indelen in de volgende categorieeumln de

aanleiding voor een offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

mensenoffers De fragmenten die we zullen geven hebben we geselecteerd op basis

van hun relevantie voor een beter begrip van offeren bij Pausanias Daarnaast

probren we aan de hand van deze passages de algemene theorie rond offeren te

toetsen aan het gebruik bij Pausanias

503 Ekroth 2002 p 122 504 Enkele auteurs halen wel voorbeelden uit de Perieumlgesis aan Rudhardt 1958 van Straten 1995 Piccaluga in Reverdin Grange 1981 Yerkes 1955 Detienne Vernant 1979 Lupu 2003 505 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 109-134 506

Stratiki bestudeert de cultus voor de helden in de Perieumlgesis Stratiki 2002 Bonnechegravere toont aan dat het merkwaardige ritueel in Orthia in feite geen overblijfsel is van een antiek mensenoffer (Pausanias III169-10) Bonnechere 1993 p 11-22 Bruit behandelt het plantaardige offer van Pausanias in Figalieuml (Pausanias VIII421-7) Bruit Pausanias agrave Phigalie Sacrifice non sanglants et discours ideacuteologique Meacutetis (1986) 71-96 Ekroth bestudeert de offers voor helden in de Perieumlgesis Ekroth Pausanias et les sacrificial rituals of Greek hero-cults p 145-158 in Haumlgg R (ed) Ancient Greek hero cult Stockholm 1999 Deze laatste twee artikel konden we spijtig genoeg niet bemachtigen

102

Voordat we fragmenten citeren willen we eerst even aangeven dat de offers die

Pausanias uitgebreid beschrijft niet noodzakelijk representatief zijn voor het Griekse

offergebruik507 Hij vermeldt deze rituelen omdat ze interessant en merkwaardig zijn

Dit moeten we altijd in het achterhoofd houden

Nu zullen we eerst die passages uit de tekst onderzoeken waarin Pausanias over zijn

eigen offers vertelt

431 Pausanias offert zelf

Pausanias brengt zelf twee keer een offer We zullen even naar deze passages kijken

Het eerste offer wordt vermeld in boek II dat Korinthe en zijn omgeving behandelt Na

een beschrijving van Epidauros maakt Pausanias een kleine digressie over Aigina

het eiland tegenover Epidauros Eerst heeft hij het over de legendarische koning

Aiakos en zijn verwezelijkingen Hierna beschrijft hij een heiligdom voor Zeus In dit

heiligdom bevinden zich de standbeelden van Auxesia en Damia

ldquoτοῦτο δὲ τὸ ἱερὸν λέγουσιν Αἰακὸν ποιῆσαι τῷ Διίmiddot τὰ δὲ ἐς τὴν Αὐξησίαν καὶ

Δαμίαν ὡς οὐχ ὗεν ὁ θεὸς Ἐπιδαυρίοις ὡς τὰ ξόανα ταῦτα ἐκ μαντείας

ἐποιήσαντο ἐλαίας παρrsquo Ἀθηναίων λαβόντες ὡς Ἐπιδαύριοι μὲν οὐκ

ἀπέφερον ἔτι Ἀθηναίοις ἃ ἐτάξαντο οἷα Αἰγινητῶν ἐχόντων τὰ ἀγάλματα

Ἀθηναίων δὲ ἀπώλοντο οἱ διαβάντες διὰ ταῦτα ἐς Αἴγιναν ταῦτα εἰπόντος

Ἡροδότου καθrsquo ἕκαστον αὐτῶν ἐπrsquo ἀκριβὲς οὔ μοι γράφειν κατὰ γνώμην ἦν εὖ

προειρημένα πλὴν τοσοῦτό γε ὅτι εἶδόν τε τὰ ἀγάλματα καὶ ἔθυσά σφισι

κατὰ ltτὰgt αὐτὰ καθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrdquo Pausanias II304 ldquoMen zegt dat dit heiligdom (dat van Zeus) gemaakt was door Aiakos voor Zeus Het verhaal over Auxesia en Damia hoe de god geen regen bracht voor de Epidaurieumlrs hoe ze overeenkomstig de orakelspreuk deze houten beelden maakten met olijfhout van de Atheners hoe de Epidaurieumlrs de Atheners niet meer betaalden wat was vastgelegd omdat de Aigineten de beelden zouden hebben hoe de Atheners die om die reden overstaken naar Aigina omkwamen deze dingen zal ik niet schrijven omdat Herodotos elk van die dingen al nauwkeurig vertelde en ze dus al goed verteld zijn Enkel dit zal ik vertellen namelijk dat ik de beelden zag en aan hen offerde zoals het de gewoonte is in Eleusis te offerenrdquo

Pausanias maakt hier gebruik van een praeteritio De reden voor zijn stilzwijgen is het

feit dat het verhaal al goed door Herodotos verteld is 508 Waarom haalt hij het hier dan

507 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 508 Herodotos vertelt ons over een ruzie tussen Athene en Aigina ldquoἘπιδαυρίοισι ἡ γῆ καρπὸν

οὐδένα ἀνεδίδουmiddot περὶ ταύτης ὦν τῆς συμφορῆς οἱ Ἐπιδαύριοι ἐχρέωντο ἐν Δελφοῖσιmiddot ἡ δὲ

Πυθίη σφέας ἐκέλευε Δαμίης τε καὶ Αὐξησίης ἀγάλματα ἱδρύσασθαι καί σφι

ἱδρυσαμένοισι ἄμεινον συνοίσεσθαιrdquo Deze beelden moesten gemaakt worden van hout van de olijfboom Dus vroeger de Epidaurieumlrs aan de inwoners van Athene of ze daar een olijfboom mochten omhakken ldquoΟἱ δὲ ἐπὶ τοῖσδε δώσειν ἔφασαν ἐπrsquo ᾧ ἀπάξουσι ἔτεος ἑκάστου τῇ

103

nog eens aan Misschien wil hij gewoon tonen dat hij over voldoende kennis beschikt

en dus het verhaal wel degelijk kent Anderzijds is het ook goed mogelijk dat

Pausanias het verhaal van Auxesia en Damia wil vertellen om te kunnen schrijven dat

hij aan hen offerde Op die manier wil hij zijn eigen pieumlteit benadrukken

Hij offert lsquoκαθὰ δὴ καὶ Ἐλευσῖνι θύειν νομίζουσινrsquo Wat kunnen we hieronder

verstaan We kunnen niet met zekerheid vertellen wat Pausanias hier exact offert

Wel weten we dat hij plantaardige offers bracht509 De offers aan Auxesia en Damia

waren offers voor chtonische goden Zij waren immers oude goden van de

vruchtbaarheid510

Het tweede offer brengt hij in Arkadia We hebben eerst wat voorgeschiedenis nodig

In Arkadia op de berg Elaios op 55 km van Figalia bevindt zich een grot die gewijd

is aan lsquode zwarte Demeterrsquo De bewoners vertellen het verhaal van Poseidon en

Demeter die samen een dochter hadden lsquoDespoinarsquo Nadat hun kind door Hades werd

geroofd zou Demeter zwarte rouwkleren hebben aangetrokken en een tijd in deze

grot hebben vertoefd Daarom wordt deze Demeter lsquozwartrsquo genoemd De inwoners

stelden voor haar in deze grot een beeld op De bewoners vertelden Pausanias

ldquo(φασὶν οἱ Φιγαλεῖς) πεποιῆσθαι δὲ οὕτω σφίσι τὸ ἄγαλμαmiddot καθέζεσθαι μὲν

ἐπὶ πέτρᾳ γυναικὶ δὲ ἐοικέναι τἄλλα πλὴν κεφαλήνmiddot κεφαλὴν δὲ καὶ κόμην

εἶχεν ἵππου καὶ δρακόντων τε καὶ ἄλλων θηρίων εἰκόνες προσεπεφύκεσαν τῇ

κεφαλῇmiddot χιτῶνα δὲ ἐνεδέδυτο καὶ ltἐςgt ἄκρους τοὺς πόδαςmiddot δελφὶς δὲ ἐπὶ τῆς

χειρὸς ἦν αὐτῇ περιστερὰ δὲ ἡ ὄρνις ἐπὶ τῇ ἑτέρᾳ ἐφrsquo ὅτῳ μὲν δὴ τὸ ξόανον

ἐποιήσαντο οὕτως ἀνδρὶ οὐκ ἀσυνέτῳ γνώμην ἀγαθῷ δὲ καὶ τὰ ἐς μνήνην

δῆλά ἐστιmiddotrdquo Pausanias VIII424 ldquoHaar beeld (van Demeter) werd op de volgende wijze gemaakt Ze was gezeten op een rots geheel als vrouw behalve haar hoofd Ze had het hoofd en het haar van een paard Uit haar hoofd groeiden beeltenissen van slangen en andere wilde beesten Ze was gehuld in een kleed dat tot aan haar voeten reikte Op haar ene hand zat een dolfijn op haar andere een duif Waarom men dit houten beeld zo

Ἀθηναίῃ τε τῇ Πολιάδι ἱρὰ καὶ τῷ Ἐρεχθέϊ Zo gebeurde het en de misoogsten waren voorbij Even later kwamen de Aigineten in opstand tegen de Epidaurieumlrs die hen overheersten Ze verwoestten het land en namen zelfs de standbeelden van Auxesia en Damia mee ldquoΚλεφθέντων δὲ τῶνδε τῶν ἀγαλμάτων οἱ Ἐπιδαύριοι τοῖσι Ἀθηναίοισι τὰ συνέθεντο

οὐκέτι ἐπετέλεονmiddot πέμψαντες δὲ οἱ Ἀθηναῖοι ἐμήνιον τοῖσι Ἐπιδαυρίοισιmiddot οἱ δὲ ἀπέφαινον

λόγῳ ὡς οὐκ ἀδικέοιενmiddot ὅσον μὲν γὰρ χρόνον εἶχον τὰ ἀγάλματα ἐν τῇ χώρῃ ἐπιτελέειν τὰ

συνέθεντο ἐπεὶ δὲ ἐστερῆσθαι αὐτῶν οὐ δίκαιοι εἶναι ἀποφέρειν ἔτι ἀλλὰ τοὺς ἔχοντας

αὐτὰ Αἰγινήτας πρήσσεσθαι ἐκέλευον Daarop eisten de Atheners dat de Aigineten de standbeelden zouden teruggeven maar zij gingen daar niet op in Herodotos V82-84 509 Kirk in Reverdin Grange 1981 p 77 Hier kan men lezen dat de offers in Eleusis voornamelijk plantaardig waren Zie ook Detienne in Detienne Vernant 1979 p 198 ev Pirenne-Delforge suggereert dat Pausanias hier taarten zou offeren In Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 510 Levi 1971sup3 p 201

104

maakte is duidelijk voor elke man met gezond verstand en die een goed geheugen heeftrdquo

Dit beeld gaat verloren en wordt niet vervangen Uit woede maakt Demeter het land

onvruchtbaar Daarom raadpleegden de Figalieumlrs het orakel van Delfi waar ze als

opdracht krijgen een nieuw beeld te laten maken voor de godin Dit nam Onatas van

Aigina op zich Dat beeld dat er ongeveer hetzelfde uitzag als het oorspronkelijke

houten beeld wilde Pausanias zien

ldquo ταύτης μάλιστα ἐγὼ τῆς Δήμητρος ἕνεκα ἐς Φιγαλίαν ἀφικόμην καὶ ἔθυσα

τῇ θεῷ καθὰ καὶ οἱ ἐπιχώριοι νομίζουσιν οὐδένmiddot τὰ δὲ ἀπὸ τῶν δένδρων τῶν

ἡμέρων τά τε ἄλλα καὶ ἀμπέλου καρπὸν καὶ μελισσῶν τε κηρία καὶ ἐρίων τὰ

μὴ ἐς ἐργασίαν πω ἥκοντα ἀλλὰ ἔτι ἀνάπλεα τοῦ οἰσύπου ἃ τιθέασιν ἐπὶ τὸν

βωμὸν ltτὸνgt ᾠκοδομημένον πρὸ τοῦ σπηλαίου θέντες δὲ καταχέουσιν αὐτῶν

ἔλαιον ταῦτα ἰδιώταις τε ἀνδράσι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος Φιγαλέων τῷ κοινῷ

καθέστηκεν ἐς τὴν θυσίαν hellip τὸ δὲ ἄγαλμα τὸ ὑπὸ τοῦ Ὀνάτα ποιηθὲν οὔτε

ἦν κατrsquo ἐμὲ οὔτε εἰ ἐγένετο ἀρχὴν Φιγαλεῦσιν ἠπίσταντο οἱ πολλοίmiddot τῶν δὲ

ἐντυχόντων ἡμῖν ἔλεγεν ὁ πρεσβύτατος γενεαῖς πρότερον τρισὶν ἢ κατrsquo αὐτὸν

ἐμπεσεῖν ἐς τὸ ἄγαλμα ἐκ τοῦ ὀρόφου πέτρας ὑπὸ τούτων δὲ καταγῆναι καὶ

ἐς ἅπαν ἔφασκεν αὐτὸ ἀφανισθῆναιmiddot καὶ ἔν γε τῷ ὀρόφῳ δῆλα καὶ ἡμῖν ἔτι ἦν

καθὰ ἀπερρώγεσαν αἱ πέτραιrdquo Pausanias VIII 42 11-13 ldquoHet was vooral voor deze Demeter dat ik naar Figalia was gekomen Ik bracht zoals de inwoners ook daar plegen te doen geen brandoffer voor de godin Het is de gewoonte druiven en andere vruchten van bomen te offeren evenals honingkoeken en onbewerkte wol die nog vol is met schapenvet Dat plaatsen ze op het altaar dat voacuteoacuter de grot is opgericht Nadat ze het erop hebben gelegd gieten ze er olijfolie over Dit offer doen de gewone mensen en ook de gemeenschap van Figalia elk jaar hellip Het beeld dat door Onatas gemaakt werd bestond al niet meer in mijn tijd De meeste Figalieumlrs wisten niet of het er vroeger was geweest De oudste persoon echter die ik tegenkwam vertelde me dat drie generaties voacuteoacuter zijn tijd stenen van het dak op het beeld waren gevallen Hij zei dat het beeld hierdoor gebroken was en helemaal vernield In het dak was het inderdaad ook voor mij nog duidelijk te zien waar de stenen eruit waren gevallenrdquo

Pausanias offert hier dus aan de zwarte Demeter in Figalia Deze passage is in vele

opzichten interessant Vooreerst is het niet toevallig dat Pausanias net deze godin

uitkiest om zijn offer aan te brengen Demeter staat bij hem hoog in aanzien evenals

haar geheimzinnige Dochter511

Pausanias beschrijft het oude beeld van Demeter dat helemaal verloren is gegaan

Hij voegt eraan toe dat het duidelijk is voor elke verstandige persoon die de tradities

kent waarom dit beeld er zo uitzag Over welke tradities heeft Pausanias het hier512

Zoals gezegd is Arkadia de meest afgelegen streek van Griekenland waar nog vele

oude tradities bewaard bleven Dit zien we ook in deze passage De inwoners

511 Zie supra ivm de Mysterieumln in Eleusis 512 We baseren ons op Levi 19714 p 476

105

vertellen hier nog het verhaal van Demeter en Poseidon die samen een kind

hadden513 Wat de gedaante van dit kind betreft wijken ze wel af van de oude

tradities Dit kind zou geen paard zijn maar een meisje Despoina Hiermee wordt dan

het verhaal van Demeters verblijf op aarde geassimileerd Ze zou in een grot in

Arkadia hebben verbleven Dit wijkt weer af van de traditionele versie als zou Demeter

op aarde hebben vertoefd bij koning Keleos in Eleusis

Het beeld had het hoofd en haar van een paard Dit heeft te maken met Poseidon De

oudste tradities associeerden deze man van Demeter met paarden514 Ook Demeter

zelf wordt wel eens met paarden geassocieerd Zo zien we haar op de fries van het

Parthenon afgebeeld op een paardenvel gezeten De slangen die uit haar hoofd

komen houden verband met het feit dat ze oorspronkelijk een chtonische godheid

was De dolfijn wordt dan weer geassocieerd met Poseidon terwijl de duif aan

Demeter zelf gerelateerd wordt Al deze verwijzingen komen uit oude tradities die aan

lsquoverstandige mannenrsquo dus nog bekend waren

Vervolgens toont Pausanias aan welke macht Demeter bezit Toen haar

oorspronkelijke beeld verloren ging en haar cultus verwaarloosd werd berokkende ze

de mensen op aarde veel leed Zoals we vaak zien in de Griekse verhalen biedt een

orakeluitspraak de oplossing Deze gelastte de inwoners Demeter in ere te herstellen

Men vereerde Demeter terug boven alle goden en liet een nieuw beeld bouwen515

Het is merkwaardig dat Pausanias speciaal naar Figalia gaat om dit beeld van

Onatas te zien Het was immers al verloren gegaan Wist Pausanias dit op voorhand

niet of was hij wel op de hoogte In dat laatste geval kunnen we aannemen dat deze

plaats voor Pausanias heilig of speciaal bleef zelfs nadat het beeld was verdwenen

Het offer zelf wordt door Pausanias maar heel kort beschreven Pausanias offert

volgens de plaatselijke traditie geen dierlijk offer dus Er wordt ook niet met wijn

geplengd Dit offer past bij een oude vruchtbaarheidsgodin zoals Demeter Volgens de

traditie werden er vroeger immers steeds offers zonder wijn ndash νηφάλια ndash gebracht

513 In de latere versie die bekender is geworden heeft Demeter met Zeus een dochter Persefone 514 Pausanias schrijft dit zelf ὠνομάσθαι δὲ Ἵππιον τὸν θεὸν πείθοιτο μὲν ἄν τις καὶ ἐπrsquo

αἰτίαις ἄλλαιςmiddot ἐγὼ δὲ εὑρετὴν ἱππικῆς ὄντα ἀπὸ τούτου σχεῖν καὶ τὸ ὄνομα εἰκάζω

Ὅμηρος μέν γε ἐν ἵππων ἄθλοις Μενελάῳ κατὰ τοῦ θεοῦ τούτου πρόκλησιν

περιέθηκεν ὅρκουmiddot ἵππων ἁψάμενος γαιήοχον ἐννοσίγαιον ὄμνυθι μηδὲν ἑκὼν τὸ ἐμὸν

δόλῳ ἅρμα πεδῆσαι Πάμφως δέ ὃς Ἀθηναίοις τοὺς ἀρχαιοτάτους ltτῶνgt ὕμνων ἐποίησεν

εἶναί φησι τὸν Ποσειδῶνα ἵππων τε δωτῆρα νεῶν τrsquo ἰθυκρηδέμνων οὕτω διὰ τὴν ἱππικὴν

καὶ οὐκ ἀπὸ ἑτέρας προφάσεως τὸ ὄνομα ἔσχηκενrdquo Pausanias VII219 515 Hierna volgt een uitweiding over de werken van Onatas Dit is een goed voorbeeld van het feit dat Pausanias de topografische volgorde soms doorbreekt om parallellen aan te halen

106

We zien dat zowel particulieren als de gemeenschap kunnen offeren Dit offer van de

stad Figalia gebeurt eacuteeacutenmaal per jaar

In de tien boeken zien we Pausanias maar twee keer offeren Is het toeval dat dit op

deze plaatsen gebeurde of voelde hij hier een opvallende pieumlteit Daar kunnen we

alleen maar over speculeren Demeter stond zoals gezegd bij Pausanias in hoog

aanzien Ook het eerste offer bracht hij aan oude goden van de vruchtbaarheid Hij

lijkt dus vooral aangetrokken tot deze chtonische goden Bovendien offert hij tweemaal

plantaardig Dit zou kunnen impliceren dat hij minder interesse had in dierlijke offers

We zullen ook zien dat hij mensenoffers ndash nog een stapje verder ndash afkeurt

We vonden een bevestiging voor deze stelling516 In boek VIII heeft Pausanias het

over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat Lykaon een tijdgenoot was van

Kekrops maar dat Kekrops lsquoverstandiger was dan Lykaon inzake religiersquo Kekrops was

immers de eerste die Zeus tot oppergod benoemde Bovendien stelde hij plantaardige

offers in

ldquoδοκῶ δὲ ἔγωγε Κέκροπι ἡλικίαν τῷ βασιλεύσαντι Ἀθηναίων καὶ Λυκάονι

εἶναι τὴν αὐτήν σοφίᾳ δὲ οὐχ ὁμοίᾳ σφᾶς ἐς τὸ θεῖον χρήσασθαι ὁ μὲν γὰρ

Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων μὲν ἠξίωσεν

οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ πελάνους

καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII22-3 ldquoIk meen dat Kekrops de koning van de Atheners even oud was als Lykaon maar dat ze inzake religie niet even wijs waren Hij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

Natuurlijk moeten we rekening houden met het feit dat Pausanias eerst schrijft dat

Kekrops de eerste was die Zeus de oppergod noemde Dit zou al een reden kunnen

zijn om hem verstandiger te achten We moeten echter nog een tweede en

belangrijker feit in rekening brengen Na dit fragment haalt Pausanias aan dat Lykaon

een mensenoffer hield Tegen mensenoffers is Pausanias zeker gekant Het kan dus

zijn dat hij het plantaardige offer van Kekpros stelt tegenover het mensenoffer van

Lykaon In dat geval krijgt het eerste offer Pausaniasrsquo voorkeur Over dierlijke offers

wordt hier niet gesproken Maar net omdat de vergelijking gemaakt wordt met een

plantaardig offer - en niet met een dierlijk offer - zouden we toch kunnen concluderen

dat Pausanias net plantaardige offers lsquoverstandigerrsquo vindt

516 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 129

107

432 Het verschil tussen ἐναγίζω en θύω

We bespraken reeds het verschil tussen θύω en ἐναγίζω in de loop van de

geschiedenis Ook Pausanias hanteert deze twee termen In enkele interessante

passages komt het verschil in betekenis tussen deze twee werkwoorden goed tot

uiting

De volgende passage behandelt Sikyon517 Pausanias bevindt zich in het centrum

binnen de zone met alle tempels Hier staat ook een tempel voor Herakles Naar

aanleiding van dit heiligdom beschrijft Pausanias de plaatselijke offergewoontes op

het festival

ldquoΦαῖστον ἐν Σικυωνίᾳ λέγουσιν ἐλθόντα καταλαβεῖν Ἡρακλεῖ σφᾶς ὡς ἥρωι

ἐναγίζονταςmiddot οὔκουν ἠξίου δρᾶν οὐδὲν ὁ Φαῖστος τῶν αὐτῶν ἀλλrsquo ὡς θεῷ

θύειν καὶ νῦν ἔτι ἄρνα οἱ Σικυώνιοι σφάξαντες καὶ τοὺς μηροὺς ἐπὶ τοῦ

βωμοῦ καύσαντες τὰ μὲν ἐσθίουσιν ὡς ἀπὸ ἱερείου τὰ δὲ ὡς ἥρωι τῶν κρεῶν

ἐναγίζουσιrdquo Pausanias II101 ldquoMen zegt dat Faistos naar Sikyon kwam en de mensen zag offeren aan Herakles als held Faistos weigerde iets dergelijks te doen Hij offerde aan hem als aan een god Ook nu nog slachten de Sikyonieumlrs een lam en verbranden de schenkels op het altaar terwijl ze het ene deel van het vlees opeten als van een offerdier aan een god en het andere deel offeren als aan een heldrdquo

Kunnen we het verschil beter duidelijk maken Niet alleen het woordgebruik verschilt

maar ook het offer zelf Bij een offer aan Herakles als god eet men een deel van het

vlees zelf op bij een offer voor de held Herakles wordt alles verbrand en volledig

vernietigd Het is echter wel opmerkelijk dat eenzelfde offerdier blijkbaar voor beide

rituelen gebruikt kan worden518

Ook de volgende passage illustreert heel goed het verschil tussen offers aan mensen

en goden519

Kleomedes had tijdens de Spelen in Olympia zijn tegenstander vermoord in een

bokswedstrijd Hij werd beschuldigd vals te hebben gespeeld en werd zonder prijs

naar huis gestuurd Uit woede deed hij daar een school instorten - door de centrale

steunpilaar om te stoten - zodat 60 kinderen onder het puin bedolven werden

Kleomedes zocht in het heiligdom van Athena bescherming tegen de woedende

517 Zie ook Pirennnne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 120 518 Zie Ekroth 2002 p 101 519 Ook Ekroth citeert deze passage Volgens haar is de belangrijkste reden om lsquoheldrsquo genoemd te worden extreem zijn geweest in het leven of in de dood Ekroth in Ogden 2007 p 104-105

108

menigte Hij kroop in een kist en toen de inwoners deze openden bleek ze leeg te

zijn Daarom raadpleegden de inwoners een orakel Ze kregen het volgende

antwoord

ldquo ὕστατος ἡρώων Κλεομήδης Ἀστυπαλαιεύς ὃν θυσίαις τιμᾶltθrsquo ἅgtτε μηκέτι

θνητὸν ἐόνταrdquo Pausanias VI98 ldquoDe laatste held is Kleomedes van Astypalaieus Eer hem met offers omdat hij niet meer sterfelijk isrdquo

Aangezien Kleomedes niet langer als held wordt beschouwd maar nu ook als god is

op hem het werkwoord θύω van toepassing

Pausanias vertelt hier wie bepaalde offers instelde in Messene We zien offeren aan

de rivier als aan een god en aan Eurytos als aan een held

ldquoΣυβότας δὲ ὁ Δωτάδα τῷ τε ποταμῷ κατεστήσατο τῷ Παμίσῳ κατὰ ἔτος

ἕκαστον θύειν τὸν βασιλεύοντα καὶ Εὐρύτῳ τῷ Μελανέως ἐναγίζειν ἐν

Οἰχαλίᾳ πρὸ τῆς τελετῆς τῶν Μεγάλων θεῶν ἀγομένης ἔτι ἐν Ἀνδανίᾳrdquo Pausanias IV310 ldquoSybotas de zoon van Dotadas stelde het jaarlijkse offer in van de koning aan de rivier Pamisos evenals de offers aan Eurytos de zoon van Melaneos in Oichalia voacuteoacuter de Mysterieumln van de Grote Godinnen die nog altijd in Andania gehouden wordenrdquo

De volgende passus speelt zich af in Amyklai in Lakonia In het centrum staan

bronzen drievoeten en een troon die Pausanias uitgebreid beschrijft De troon bestaat

uit verschillende delen Tussen de zitplaatsen zijn standbeelden opgesteld Het

voetstuk van zorsquon beeld is gemaakt in de vorm van een altaar Men vertelt dat daarin

Hyakinthos is opgebaard520 Daarom heeft op de Hyakinthia het volgende ritueel

plaats

ldquoκαὶ Ὑακινθίοις πρὸ τῆς τοῦ Ἀπόλλωνος θυσίας ἐς τοῦτον Ὑακίνθῳ τὸν

βωμὸν διὰ θύρας χαλκῆς ἐναγίζουσινmiddotrdquo Pausanias III193 ldquoTijdens de Hyakinthia offert men voacuteoacuter het offer aan Apollo op dit altaar aan Hyakinthos door een bronzen deurrdquo

Ook hier verschilt het vocabularium dat gehanteerd wordt bij de mens Hyakinthos

tegenover dat van de god Apollon 520 In de eerder vermelde opdeling van Stratiki is Hyakinthos een stichter-held Hij heeft zijn heiligdom in de stad Het is een lokale god die later als held wordt vereerd Stratiki 2002 p 76

109

Langs de weg van Megalopolis naar Messene staat een heiligdom voor de lsquoManiairsquo521

Dit is volgens Pausanias een bijnaam voor de Eumeniden Hier maakten deze

godinnen Orestes immers zo gek na het doden van zijn moeder dat hij zijn eigen

vinger afbeet Deze passage geeft ons inzicht in de manier waarop de Grieken hun

goden indeelden De zwarte Eumeniden symboliseren voor Orestes de chtonische

goden Zij brengen onheil en moeten met offers bedaard worden De witte Eumeniden

daarentegen zijn voor hem goede godinnen Hen dankt hij voor het goede dat hem

overkomt

ldquo πεποίηται δὲ Εὐμενίσι καὶ αὐτόθι ἱερόν ταύτας τὰς θεάς ἡνίκα τὸν Ὀρέστην

ἔκφρονα ἔμελλον ποιήσειν φασὶν αὐτῷ φανῆναι μελαίναςmiddot ὡς δὲ ἀπέφαγε

τὸν δάκτυλον τὰς δὲ αὖθις δοκεῖν οἱ λευκὰς εἶναι καὶ αὐτὸν σωφρονῆσαί τε

ἐπὶ τῇ θέᾳ καὶ οὕτω ταῖς μὲν ἐνήγισεν ἀποτρέπων τὸ μήνιμα αὐτῶν ταῖς δὲ

ἔθυσε ταῖς λευκαῖςrdquo Pausanias VIII343 ldquoHier werd een heiligdom voor de Eumeniden opgericht Men zegt dat deze godinnen toen ze op het punt stonden om Orestes buiten zinnen te brengen aan hem zwart schenen Toen hij zijn vinger had afgebeten echter schenen ze hem opnieuw wit te zijn en door het zien kwam hij terug bij zinnen Daarom offerde hij aan de enen om hun wraak af te weren en aan de anderen offerde hij als aan goden ldquo

In strikte zin is θύω dus van toepassing op de goden en ἐναγίζω op helden We zullen

echter zien dat Pausanias vaak afwijkt van deze indeling De term θύω krijgt bij hem

een algemeen karakter en kan voor verschillende doeleinden gebruikt worden

Ἐναγίζω daarentegen is enkel van toepassing op offers voor mensen en ndash

uitzonderlijk ndash chtonische godheden die helemaal vernietigd worden Het gebruik van

de term hangt dus zowel af van het statuut van de bestemmeling als van de soort

actie die ondernomen wordt Wanneer er van het offer wordt gegeten wordt er nooit

van ἐναγίζω gesproken 522

Wanneer Pausanias offers aan helden bespreekt gebruikt hij even vaak de term θύω

als ἐναγίζω523 Volgens Ekroth hanteert hij steeds de term ἐναγίζω wanneer hij

expliciet het graf of het begraafritueel vernoemd In de andere gevallen wanneer hij

het heeft over een heiligdom of altaar spreekt hij over θύω

Pirenne-Delforge meent dat dit fragment over de Eumeniden een uitzondering is op

de algemene theorie In deze passage worden het apotropeiumlsche offer en het

521 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 125 522 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132-133 523 Ekroth 2002 p 125

110

zoenoffer tegenover elkaar geplaatst Ze meent echter dat eacuteeacuten enkel voorbeeld de

algemene theorie niet onderuit kan halen

4321 ἐναγίζω

We treffen bij Pausanias 29 keer de term ἐναγίζω aan524 Het gebruik van de term is

min of meer gelijkmatig verdeeld over de 10 boeken Opvallend is dat deze term

slechts eacuteeacutenmaal wordt gebruikt om offers voor chtonische goden aan te duiden Alle

andere passages hebben betrekking op offers aan helden of gewone mensen die

vereerd worden Vooral deze laatste categorie verdient aandacht In bepaalde

passages lezen we dat personen vereerd worden op aanraden van een orakel Deze

mensen werden echter gedurende hun leven niet als held beschouwd Vaak hadden

ze zelfs schandelijke daden zoals moord op hun geweten De goden lijken hen echter

na hun dood vergiffenis te hebben geschonken

We geven enkele voorbeelden die samen een representatief beeld vormen van het

gebruik van ἐναγίζω bij Pausanias

Pausanias vertelt de geschiedenis van het eiland Theras Het werd genoemd naar zijn

stichter Daarom offeren de inwoners nog steeds aan hem

ldquoκαὶ Θήρας μὲν τῇ τε νήσῳ μετέβαλεν ἀφrsquo ἑαυτοῦ τὸ ὄνομα καί οἱ καὶ νῦν ἔτι

οἱ Θηραῖοι κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν ὡς οἰκιστῇmiddotrdquo Pausanias III18 ldquoTheras veranderde de naam van het eiland in de zijne Aan hem brengen ook nu nog de inwoners van Theras elk jaar offers als aan de stichterrdquo

In Pisa ligt de graftombe van de vrijers van Hippodameia gedood door Oinomaos

Pelops richtte voor hen een monument op en stelde offers in

ldquo τούτοις μέν δὴ ἐνταῦθά ἐστι τὸ μνῆμα καὶ τὸν Πέλοπα ἡνίκα τῶν Πισαίων

ἔσχε τὴν ἀρχήν φασὶν ἐναγίζειν αὐτοῖς ἀνὰ πᾶν ἔτοςrdquo Pausanias VI2111

524

ἐναγίζειν IV310 IV323 VI2111 VII1714 VIII237 IX515 IX183 IX184 ἐναγίζει V44 ἐναγίζουσιν II117 III18 III193 VII1910 VII241 VIII1410 VIII1412 VIII412 IX385 X246 ἐναγίζουσι I44 II101 II203 VII178 VII209 IX296 ἐναγιζόντων IX183 ἐναγίζοντας II101 ἐνήγιζε IX136 ἐνήγισεν VIII343 Ook Pirenne-Delforge maakt deze optelsom Ze voegt er evenwel eacuteeacuten passage aan toen waarin ἐναγισμός voorkomt V42 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 121

111

ldquoVoor deze personen bevindt zich hier een gedenkteken Men zegt dat Pelops wanneer hij heerser was geworden over de mensen van Pisa elk jaar aan hen offerde

Dicht bij Kondylea staat een tempel voor Artemis525 Ooit waren kinderen daar aan het

spelen Ze bonden een touw rond de nek van het beeld van de godin en zeiden dat ze

gewurgd was De inwoners bekogelden de kinderen vervolgens met stenen en

doodden hen Hierop werden de vrouwen ziek en brachten dode kinderen ter wereld

Het orakel raadde hen vervolgens aan de gestenigde kinderen te begraven en elk jaar

aan hen te offeren als aan helden Volgens Ekroth waren de offers aan de kinderen

nodig omdat ze geen behoorlijke begrafenis hadden gekregen526

ldquoἐς ὃ ἡ Πυθία θάψαι τε τὰ παιδία ἀνεῖπε καὶ ἐναγίζειν αὐτοῖς κατὰ ἔτοςmiddot

ἀποθανεῖν γὰρ αὐτὰ οὐ σὺν δίκῃrdquo Pausanias VIII237 ldquo (Dit gebeurde) tot op het moment dat de Pythia oplegde de kinderen te begraven en elk jaar aan hen te offerenrdquo

In Delfi bevindt zich het graf van Neoptolemos Achillesrsquo zoon Aan hem worden elk

jaarlijks offers gebracht

ldquoἐξελθόντι δὲ τοῦ ναοῦ καὶ τραπέντι ἐς ἀριστερὰ περίβολός ἐστι καὶ

Νεοπτολέμου τοῦ Ἀχιλλέως ἐν αὐτῷ τάφοςmiddot καί οἱ κατὰ ἔτος ἐναγίζουσιν οἱ

Δελφοίrdquo Pausanias X246 ldquoWanneer je de tempel verlaat en naar links draait staat daar een omheining met het graf van Neoptomelos Achilleusrsquo zoon De Delfieumlrs offeren elk jaar aan hemrdquo

4322 θύω

We treffen meer dan honderd keer de term θυσία of een vorm van θύω aan527

Net zoals andere auteurs gebruikt dus ook Pausanias de term θύω heel ruim zowel

voor offers aan goden als aan helden Deze term wordt zowel gebruikt voor dierlijke

en plantaardige offers als voor offers die helemaal verbrand worden528

Volgens Pirenne-Delforge vermeldt Pausanias vier types θυσία-offers Hij beschrijft

het kunstwerk dat een offer of offerdier uitbeeldt Op andere plaatsen maakt het offer

525 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 124 526 Ekroth 2002 p 96 527 Pirenne-Delforge maakte de complete optelsom 165 keer een vorm van θύω en 79 keer θυσία Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 113 528 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 132

112

gewoon deel uit van een verhaal dat hij vertelt Soms vertelt hij een aitiologisch

verhaal Hij beschrijft ten slotte ook bepaalde offers die in zijn tijd nog in gebruik zijn

Wij deelden de offers echter in twee categorieeumln in We geven eerst enkele

voorbeelden van het gebruik van deze term voor de goden Daarna zullen we zien dat

θύω ook in ruimere zin gebruikt wordt

Offers aan de goden

De Lakedaimonieumlrs willen een expeditie ondernemen tegen de Perzen Voor zijn

vertrek wil hun leider Agesilaos eerst aan Artemis offeren om een succesvolle tocht te

vragen

ldquoἀφίκετο ἐς Αὐλίδα τῇ Ἀρτέμιδι θύσων ὅτι καὶ Ἀγαμέμνων

ἐνταῦθα ἱλασάμενος τὴν θεὸν τὸν ἐς Τροίαν στόλον ἤγαγενrdquo Pausanias III93 ldquoHij kwam aan in Aulis om te offeren aan Artemis omdat ook Agamemnon nadat hij daar de godin gesmeekt had de vloot naar Troje had geleidrdquo

In Hermione bevindt zich een heiligdom voor Eileithyia Aan haar offeren de inwoners

elke dag

ldquoἄλλως μὲν δὴ κατὰ ἡμέραν ἑκάστην καὶ θυσίαις καὶ θυμιάμασι μεγάλως τὴν

θεὸν ἱλάσκονταιmiddotrdquo Pausanias II3511 ldquoBovendien stemmen ze elke dag met offers en geuren de godin zeer gunstigrdquo

Op de berg Lykaon in Arkadia staat een altaar voor Zeus Lykaos De offerceremonie

lijkt geheim te zijn en Pausanias gaat er dus niet in detail op in

ldquoἐπὶ τούτου τοῦ βωμοῦ τῷ Λυκαίῳ Διὶ θύουσιν ἐν ἀπορρήτῳmiddotrdquo Pausanias VIII387 ldquo Op dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaiosrdquo

In deze voorbeelden wordt de term θύω in zijn enge betekenis gebruikt dit is het

offeren aan de goden De betekenis van θύω is echter meestal ruimer zoals in de

volgende voorbeelden

113

Offers aan mensen of voorwerpen

In Korinthe staat de graftombe van de kinderen van Medea Nadat deze kinderen op

aanstoken van Medea dodelijke geschenken hadden gebracht aan Glauke hun

stiefmoeder werden ze door de inwoners van Korinthe gestenigd Omdat de kinderen

onschuldig vermoord waren stierven ook alle babyrsquos in Korinthe totdat de inwoners

aan Medearsquos kinderen offerden529

ldquoἅτε δὲ τοῦ θανάτου βιαίου καὶ οὐ σὺν τῷ δικαίῳ γενομένου τὰ τέκνα

Κορινθίων τὰ νήπια ὑπrsquo αὐτῶν ἐφθείρετο πρὶν ἢ χρήσαντος τοῦ θεοῦ θυσίαι

τε αὐτοῖς ἐπέτειοι κατέστησαν καὶ Δεῖμα ἐπεστάθη rdquo Pausanias II 37 ldquoOmdat hun dood (van Mermeros en Feres de kinderen van Medea) gewelddadig was en niet gerechtvaardigd werden de babyrsquos van de Korinthieumlrs gedood door hen totdat men door een orakelspraak van de god jaarlijkse offers voor hen instelde en (een standbeeld van) Verschrikking werd opgerichtrdquo

Op de weg van Sparta naar Arkadia staat een heiligdom voor Achilles Hier brengen

de jongeren die aan een sportwedstijd gaan deelnemen offers

ldquoἀνοίγειν δὲ αὐτὸ οὐ νομίζουσινmiddot ὁπόσοι δrsquo ἂν τῶν ἐφήβων ἀγωνιεῖσθαι

μέλλωσιν ἐν τῷ Πλατανιστᾷ καθέστηκεν αὐτοῖς τῷ Ἀχιλλεῖ πρὸ τῆς μάχης

θύεινrdquo Pausanias III208 ldquoHet is niet de gewoonte dat dit (heiligdom) open is Alle jongeren echter die van plan zijn deel te nemen aan de wedstrijd in Platanistas kunnen aan Achilleus offeren voor de wedstrijdrdquo

In Chaironeia bevindt zich de scepter die door Homeros in de Ilias uitgebreid wordt

beschreven530 De scepter is voor de inwoners zeer belangrijk owv zijn geschiedenis

en omdat er bepaalde eigenschappen aan worden toegeschreven Zo zouden de

Fokieumlrs in het verleden met deze scepter goud hebben ontdekt De scepter bevindt

zich niet in een tempel maar wordt door de priesters thuis bewaard

ldquoναὸς δὲ οὐκ ἔστιν αὐτῷ δημοσίᾳ πεποιημένος ἀλλὰ κατὰ ἔτος ἕκαστον ὁ

ἱερώμενος ἐν οἰκήματι ἔχει τὸ σκῆπτρονmiddot καί οἱ θυσίαι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν

θύονται καὶ τράπεζα παράκειται παντοδαπῶν κρεῶν καὶ πεμμάτων

πλήρηςrdquo Pausanias IX4012 ldquoEr is geen openbare tempel voor gemaakt maar een priester houdt elke keer een jaar lang de scepter in huis En elke dag worden er offers aan gebracht en ernaast staat een tafel vol met allerlei soorten vlees en gebakrdquo

529 Stratiki classeert deze kinderen onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87 530 Ilias 2101 ev

114

Het is toch wel zeer merkwaardig dat niet alleen voor mensen een terminologie wordt

gebruikt die oorspronkelijk alleen op de goden van toepassing was maar ook voor

materieumlle voorwerpen zoals deze scepter

433 Een selectie van passages

Tot nu toe hebben we ons alleen toegespitst op het lexicale verschil tussen de

offertermen Nu zullen we op zoek gaan naar de passages in de Perieumlgesis die meer

informatie geven over deze offers We delen de voorbeelden in vijf categorieeumln in de

aanleiding voor een (eerste) offer de ceremonie de offerdieren plantaardige offers en

ten slotte mensenoffers De passages zullen de algemene theorie rond offeren

illustreren of merkwaardige rituelen behandelen

4331 De aanleiding voor een (eerste) offer531

Dichtbij Hermione staat een ommuurd heiligdom voor Afrodite Net buiten de muur

staat een tempel voor Poseidon Deze werd boos op de inwoners en maakte het land

onvruchtbaar De reden voor de wrok van Poseidon vermeldt Pausanias niet

Waarschijnlijk was Poseidons cultus verwaarloosd en was hij hiedoor vertoornd Na

het brengen van offers was hij de mensen meteen weer goed gezind

We zeiden eerder al dat de Olympische goden goedaardig zijn maar soms in woede

kunnen uitbarsten Deze passage illustreert dit

ldquoἔστι δὲ ἔξω τείχους καὶ Ποσειδῶνος ἱερὸν Φυταλμίουmiddot μηνίσαντα γάρ σφισι

τὸν Ποσειδῶνα ποιεῖν φασιν ἄκαρπον τὴν χώραν ἅλμης ἐς τὰ σπέρματα καὶ

τῶν φυτῶν τὰς ῥίζας καθικνουμένης ἐς ὃ θυσίαις τε εἴξας καὶ εὐχαῖς οὐκέτι

ἅλμην ἀνῆκεν ἐς τὴν γῆνrdquo Pausanias II328 ldquoBuiten de muur is een heiligdom voor Poseidon de Vaderlandse Men zegt immers dat Poseidon toen hij boos was op hen het land onvruchtbaar maakte Zout water bereikte het graan en de wortels van de planten tot op het moment dat hij gehoor gaf aan de gebeden en het zeewater niet meer toeliet op de aarderdquo

In Troiumlzen staat een heiligdom voor Hippolytos532 Aan hem worden offers gebracht

Een reden voor het instellen van deze offers geeft Pausanias niet maar hij vindt het

merkwaardig genoeg om de naam te citeren van wie als eerste offerde Diomedes Dit

531 Naast de voorbeelden die wij hier geven haalt Pirenne-Delforge nog andere passages aan II154 IV39-10 V17 V131-2 IX351 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 532 Hippolytos klasseert Stratiki onder lsquoandere heldenrsquo Stratiki 2002 p 87

115

geldt ook voor het volgende voorbeeld dat zich afspeelt in Boiotieuml op de berg

Helikon533

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddotrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze dingen maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytosrdquo

ldquoθῦσαι δὲ ἐν Ἑλικῶνι Μούσαις πρώτους καὶ ἐπονομάσαι τὸ ὄρος ἱερὸν εἶναι

Μουσῶν Ἐφιάλτην καὶ Ὦτον λέγουσινmiddotrdquo Pausanias IX291 ldquoMen zegt dat Efialtes en Otos de eersten waren die op de Helikon aan de Muzen offerden en de berg gewijd noemden aan de Muzenrdquo

Vaak wordt ook geofferd om de goden te bedanken in dit geval voor een behaalde

overwinning Het verhaal gaat als volgt De Thessalieumlr Epopeus wordt koning van

Sikyon Tijdens zijn regering vallen vijandige troepen van Thebe het land binnen

Epopeus won de veldslag en als dank bouwt hij een tempel voor Athena

ldquoἘπωπεὺς δὲ τὸ μὲν παραυτίκα ἐπινίκια ἔθυε καὶ Ἀθηνᾶς ᾠκοδόμει ναόνrdquo Pausanias II63 ldquoEpopeus offerde dadelijk voor zijn overwinning en bouwde een tempel voor Athenardquo

4332 De ceremonie

De volgende passage speelt zich af in Athene534 Pausanias beschrijft enkele

standbeelden die volgens hem staaltjes zijn van echt vakmanschap Eeacuten van deze

beelden stelt Zeus voor Pausanias voegt er aan toe welke offergewoontes bij dat

beeld horen Dit offer is interessant om van twee redenen Vooreerst gaat het om een

combinatie van een dierlijk en een plantaardig offer Men strooit graan op het altaar en

laat de offerdieren los zodat ze van het graan eten Aangezien het dier eerst het graan

moet opeten worden zowel dier als graan geofferd535 Bovendien maken we hier

kennis met een speciale priester die zelfs een eigen naam had de lsquorunderslachterrsquo

533 Dit voorbeeld vinden we ook terug in Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 114 en Stratiki 2002 p 91 534 Ook Pirenne-Delforge haalt deze passage aan in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 130 535 Volgens Burkert houdt dit offer verband met een oude schuldgedachte De dieren moeten gedood worden omdat ze zich te goed doen aan het plantaardige offer Bremmer in Ogden 2007 p 142

116

Nadien brengen de aanwezigen de bijl voor het gerecht omdat dit voorwerp het dier

had gedood Niet de priester maar de bijl was schuldig De functies bij deze

ceremonie lagen dus op voorhand vast Dit oude ritueel vond plaats op het Atheense

festival Dipolieia536

ldquoκαὶ Διός ἐστιν ἄγαλμα τό τε Λ ε ω χ ά ρ ο υ ς καὶ ὁ ὀνομαζόμενος Πολιεύς ᾧ

τὰ καθεστηκότα ἐς τὴν θυσίαν γράφων τὴν ἐπrsquo αὐτοῖς λεγομένην αἰτίαν οὐ

γράφω τοῦ Διὸς τοῦ Πολιέως κριθὰς καταθέντες ἐπὶ τὸν βωμὸν μεμιγμένας

πυροῖς οὐδεμίαν ἔχουσι φυλακήνmiddot ὁ βοῦς δέ ὃν ἐς τὴν θυσίαν ἑτοιμάσαντες

φυλάσσουσιν ἅπτεται τῶν σπερμάτων φοιτῶν ἐπὶ τὸν βωμόν καλοῦσι δέ τινα

τῶν ἱερέων βουφόνον ltὃς κτείνας τὸν βοῦνgt καὶ ταύτῃ τὸν πέλεκυν ῥίψαςmdash

οὕτω γάρ ἐστίν οἱ νόμοςmdash οἴχεται φεύγωνmiddot οἱ δὲ ἅτε τὸν ἄνδρα ὃς ἔδρασε τὸ

ἔργον οὐκ εἰδότες ἐς δίκην ὑπάγουσι τὸν πέλεκυνrdquo Pausanias I244 ldquoEr is ook een standbeeld van Zeus gemaakt door Leochares en de zogenoemde (Zeus) Polieus Ik zal de voorgeschreven methode beschrijven waarop aan hem geofferd wordt zonder de vertelde oorzaak hiervoor neer te pennen Men plaatst op het altaar van Zeus Polieus gerst gemengd met tarwe zonder bewaking Het rund dat ze klaargemaakt hebben voor het offer en bewaken gaat naar het altaar en eet het graan op Men noemt eacuteeacuten van de priesters lthij die het rund doodtgt de lsquorunderslachterrsquo Hij slacht het rund en de bijl hier weggooiend ndash zo is immers de gewoonte ndash vlucht hij weg De anderen brengen de bijl voor het gerecht alsof ze de man die de daad voltrok niet kennenrdquo

Het volgende fragment gaat weer over het offer dat Pausanias zelf brengt aan de

zwarte Demeter in Figalia Hij beschrijft de gewoontes van de lokale bevolking Ook

hier krijgen we te maken met speciale functionarissen bij het offeren

ldquoἱέρεια δέ σφισίν ἐστιν ἡ δρῶσα σὺν δὲ αὐτῇ καὶ τῶν ἱεροθυτῶν καλουμένων

ὁ νεώτατοςmiddot οἱ δέ εἰσι τῶν ἀστῶν τρεῖς ἀριθμόνrdquo Pausanias VIII4212 ldquoZij hebben een priesteres die de riten volbrengt en bij haar is de jongste van de zogenoemde lsquoOfferaarsrsquo Dit zijn drie burgersrdquo

In Olympia beschrijft Pausanias het altaar voor Zeus537 Het werd gemaakt van de as

van de dijbeenderen van de offerdieren Dit altaar is enorm groot De basis van het

altaar of lsquoprothysisrsquo heeft een omtrek van bijna 40 meter Het gedeelte dat op deze

basis staat heeft een omtrek van om en bij de 10 meter Het altaar heeft een totale

hoogte van bijna 7 meter In de vertaling staat dus niet voor niets lsquoklimmenrsquo Men offert

op het laagste deel van het altaar maar verbrandt daarna de dijbeenderen

536 van Straten 1995 p 51 Pausanias heeft het nog eens over dit offer in I2810 Hier benadrukt hij de bijl die voor het gerecht wordt gebracht 537 Deze passage wordt ook vermeld door Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 116

117

bovenaan538 De toegang tot het altaar is beperkt Alleen de vrouwen van Olympia zelf

mogen de basis betreden Op het hogere gedeelte zijn zelfs alleen mannen

toegelaten

Dagelijks wordt daar door de Elieumlrs aan Zeus geofferd Jaarlijks vindt er een speciale

ceremonie plaats Eind maart begin april wordt een nieuw deeg gemaakt om op het

altaar te plaatsen Dit is de taak van de μάντεις Het zijn dus speciaal aangestelde

functionarissen die over het offer waken Dit deeg wordt gemaakt door as te mengen

met water uit de Alfeios een heilige rivier gewijd aan Zeus539 Het belang van de

aanwezigheid van water wordt ook hier weer duidelijk

ldquoτοῦ βωμοῦ δὲ τοῦ ἐν Ὀλυμπίᾳ κρηπῖδος μὲν τῆς πρώτης προθύσεως

καλουμένης πόδες πέντε καὶ εἴκοσι καὶ ἑκατόν ἐστι περίοδος τοῦ δὲ ἐπὶ τῇ

προθύσει περίμετρος ἐπακτοῦ πόδες δύο καὶ τριάκονταmiddot τὸ δὲ ὕψος τοῦ βωμοῦ

τὸ σύμπαν ἐς δύο καὶ εἴκοσιν ἀνήκει πόδας αὐτὰ μὲν δὴ τὰ ἱερεῖα ἐν μέρει τῷ

κάτω τῇ προθύσει καθέστηκεν αὐτοῖς θύειν τοὺς μηροὺς δὲ ἀναφέροντες

ltἐςgt τοῦ βωμοῦ τὸ ὑψηλέστατον καθαγίζουσιν ἐνταῦθα ἀναβασμοὶ δὲ ἐς

μὲν τὴν πρόθυσιν ἀνάγουσιν ἐξ ἑκατέρας τῆς πλευρᾶς λίθου πεποιημένοιmiddot τὸ

δὲ ἀπὸ τῆς προθύσεως ἐς τὸ ἄνω τοῦ βωμοῦ τέφρας παρέχεται ltκαὶgt

ἀναβασμούς ἄχρι μὲν δὴ τῆς προθύσεως ἔστιν ἀναβῆναι καὶ παρθένοις καὶ

ὡσαύτως γυναιξίν ἐπειδὰν τῆς Ὀλυμπίας μὴ ἐξείργωνταιmiddot ἀπὸ τούτου δὲ ἐς

τὸ ἀνωτάτω τοῦ βωμοῦ μόνοις ἔστιν ἀνδράσιν ἀνελθεῖν hellip κατrsquo ἔτος δὲ

ἕκαστον φυλάξαντες οἱ μάντεις τὴν ἐνάτην ἐπὶ δέκα τοῦ Ἐλαφίου μηνὸς

κομίζουσιν ἐκ τοῦ πρυτανείου τὴν τέφραν φυράσαντες δὲ τῷ ὕδατι τοῦ

Ἀλφειοῦ κονιῶσιν οὕτω τὸν βωμόν ὑπὸ δὲ ἄλλου τὴν τέφραν ὕδατος

ποιηθῆναι πηλὸν οὐ μή ποτε ἐγγένηταιmiddotrdquo Pausanias V139-11 ldquoHet eerste onderdeel van het altaar in Olympia prothysis genoemd heeft een omtrek van 125 voet De omtrek van het deel op de prothysis bedraagt 32 voet De totale hoogte van het altaar reikt tot 22 voet Het is de gewoonte de offerdieren zelf te offeren op het laagste deel de prothysis De schenkels echter brengt men naar het hoogste deel van het altaar en verbrandt men daar als offer De treden leiden naar de prothysis en zijn aan beide zijden gemaakt van steen maar die van de prothysis naar het hogere gedeelte van het altaar bestaan uit hete as alsook de treden Tot aan de prothysis mogen ook meisjes en op dezelfde manier vrouwen naar boven gaan wanneer ze niet buitengesloten zijn van Olympia Alleen mannen mogen echter van dit deel naar het hoogste deel van het altaar klimmen hellip Elk jaar waken de zieners over de 19e dag van de maand Elafios en brengen dan de as uit het raadhuis Ze mengen het met water van de Alfeios en strooien dit op het altaar Nooit mag de as met ander water tot een deeg worden gemaaktrdquo

In Plataia vertelt Pausanias ons een mooie legende540 Toen Hera eens boos was op

Zeus en zich in Euboia had teruggetrokken wilde Zeus het goedmaken en ging te

538 Voor het verbranden van de offergaven wordt een speciale term gebruikt καθαγίζω Op deze terminologie zullen we later terugkomen 539 Ook Meuli vermeldt dit gebruik in Meuli 1975 p 945 540 Zie ook Knoepfler en Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 343-374 en p 118

118

rade bij Kithairon de verstandigste van alle mensen Deze raadde de god aan om een

houten beeld van een vrouw te maken en te zeggen dat hij met dit meisje Plataia

genaamd zou trouwen Toen Hera dit te weten kwam haastte ze zich naar Zeus Bij

aankomst merkte ze dat Plataia in werkelijkheid slechts een houten beeld was en dus

werd hun ruzie bijgelegd Omdat men houten beelden lsquodaidalarsquo noemde viert men

vanaf dat moment in Plataia het festival lsquoDaidalarsquo Elk jaar sturen alle steden in de

buurt houten beelden naar Plataia om Zeusrsquo schijnhuwelijk te vieren De beelden

worden naar de top van de berg Kithairon gebracht waar een houten altaar wordt

gebouwd Aangezien het altaar mee opbrandt moet het elke keer opnieuw

opgetrokken worden De afgevaardigden van de buursteden offeren een koe aan Hera

en een stier aan Zeus

Voordat de dieren geofferd worden worden plengoffers gebracht Hierbij worden ze

besprenkeld met wijn en geurwater of wierook Dit was het gangbare gebruik Wat

daarop volgde kwam echter minder voor De offerdieren worden - samen met de

houten beelden - helemaal opgebrand voor de goden Dit noemt men ὁλοκαυτέω541

Dit waren de offers van de steden Particulieren konden nog andere offers brengen

We zien een verschil tussen de offergaven van rijke en arme mensen

ldquoεὐτρέπισται δέ σφισιν ἐπὶ τῇ κορυφῇ τοῦ ὄρους βωμός ποιοῦσι δὲ τρόπῳ

τοιῷδε τὸν βωμόνmiddot ξύλα τετράγωνα ἁρμόζοντες πρὸς ἄλληλα συντιθέασι

κατὰ ταὐτὰ καὶ εἰ λίθων ἐποιοῦντο οἰκοδομίαν ἐξάραντες δὲ ἐς ὕψος

φρύγανα ἐπιφέρουσιν αἱ μὲν δὴ πόλεις καὶ τὰ τέλη θήλειαν θύσαντες τῇ

Ἥρᾳ βοῦν ἕκαστοι καὶ ταῦρον τῷ Διὶ τὰ ἱερεῖα οἴνου καὶ θυμιαμάτων πλήρη

καὶ τὰ δαίδαλα ὁμοῦ καθαγίζουσιν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ ἰδιῶται δὲ ὁπόσα ltδὴgt

θύουσιν οἱ πλούσιοιmiddot τοῖς δὲ οὐχ ὁμοίως δυναμltένοgtις τὰ λεπτότερα τῶν

προβάτων θύειν καθέστηκε καθαγίζειν δὲ τὰ ἱερεῖα ὁμοίως πάντα σὺν δέ

σφισι καὶ αὐτὸν τὸν βωμὸν ἐπιλαβὸν τὸ πῦρ ἐξανήλωσεmiddotrdquo Pausanias IX38 ldquoOp de top van de berg is een altaar voor hen gereedgemaakt Men maakt dit altaar op de volgende wijze Men voegt vierkante stukken hout samen Men plaatst ze naast elkaar alsof ze een huis van steen bouwen Men stapelt het dorre hout in de hoogte en wijdt het met gebeden De steden en hun magistraten offeren elk een koe aan Hera en een stier aan Zeus Ze branden de offerdieren die overdekt zijn met wijn en wierook samen met de daidala op het altaar De rijke burgers offeren wat ze willen De minder welgestelden zijn gewoon om kleiner vee te offeren Alle offerdieren worden samen verbrand Het vuur grijpt ook het altaar zelf aan en verteert het samen met de dierenrdquo

In Aigion staan beelden van Poseidon Herakles Zeus en Athena Deze worden

lsquogoden van Argosrsquo genoemd Ze zouden immers in Argos gemaakt zijn De inwoners

van Aigion echter vertellen een ander verhaal Volgens hen werden de beelden als

borg in Aigion geplaatst De Argiven zouden hen bovendien hebben opgelegd om elke 541 Pausanias hanteert deze term evenwel nooit

119

dag aan deze goden te offeren Omdat de bewoners van Aigion dit niet wilden

bekostigen bedachten ze een list Ze slachtten wel elke dag offerdieren maar aten

deze zelf helemaal op Toen de Argiven de beelden terug wilden vroegen de

inwoners van Aigion een compensatie voor de kosten van het offeren Aangezien de

Argiven dit niet konden vergoeden lieten ze de beelden ter plaatse

Pausanias vertelt ons op een indirecte manier dat offeren duur was Bovendien komen

we te weten dat het niet de gewoonte was om de dieren helemaal zelf op te eten Hij

spreekt immers over een lsquoσόφισμαrsquo of list

ldquoαὐτοὶ δὲ σόφισμα εὑρόντες θύειν μὲν πλεῖστα ὅσα κατευωχουμένοις δὲ τὰ

ἱερεῖα ἐν κοινῷ ἀνάλωμα οὐδὲν ἐς αὐτὰ γίνεσθαιmiddotrdquo Pausanias VII2311 ldquoZe bedachten de list zoveel mogelijk te offeren maar dit kostte hen niets omdat ze zelf in groep de offerdieren opsmuldenrdquo

Elk jaar vierden de vrouwen in Aigila - Lakonia - een festival voor Demeter542 De

Messenieumlrs in oorlog met Sparta wilden van de gelegenheid gebruik maken om de

vrouwen om te brengen maar die waren hen voor Ze doodden vele Messenieumlrs met

de messen en spiesen die ze voor het offer gebruikten De Messeense leider

Aristomenes werd gevangen genomen maar kon ontsnappen met de hulp van een

priesteres die op hem verliefd was

ldquoἀμύνεσθαι τῶν γυναικῶν οὐκ ἄνευ τῆς θεοῦ προαχθεισῶν λαμβάνουσιν οἱ

πολλοὶ τῶν Μεσσηνίων τραύματα μαχαίραις τε αἷς τὰ ἱερεῖα αἱ γυναῖκες

ἔθυον καὶ ὀβελοῖς οἷς τὰ κρέα ἔπειρον ὀπτῶσαιrdquo Pausanias IV171 ldquoDe vrouwen werden door de godin aangezet om zich te verdedigen De meeste Messenieumlrs werden verwond met de messen waarmee de vrouwen de dieren offerden en met de spiesen waarop ze het vlees staken om het te bradenrdquo

In het Arkadische Kynaitha bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Pausanias

beschrijft een merkwaardig offerritueel De mannen van Kynaitha smeren zich in met

glanzend vet om een offerdier aangeduid door Dionysos zelf te halen De reden

hiervoor geeft Pausanias echter niet Belangrijk is ook dat Dionysos zelf zijn offerdier

uitkiest Het offer verloopt dus helemaal naar zijn wens

ldquoτὰ δὲ μάλιστα ἥκοντα ἐς μνήμην Διονύσου ἐστὶν ἐνταῦθα ἱερόν καὶ ἑορτὴν

ὥρᾳ ἄγουσι χειμῶνος ἐν ᾗ λίπα ἀληλιμμένοι ἄνδρες ἐξ ἀγέλης βοῶν ταῦρον

ὃν ἄν σφισιν ἐπὶ νοῦν αὐτὸς ὁ θεὸς ποιήσῃ ἀράμενοι κομίζουσι πρὸς τὸ ἱερόν

θυσία μὲν τοιαύτη σφίσι καθέστηκεmiddotrdquo Pausanias VIII192

542 Deze passage vonden we bij Detienne in Detienne Vernant 1979 p 185

120

ldquoHet meest opvallende hier is een heiligdom voor Dionysos Ze houden in de winter een feest Bij deze gelegenheid nemen de mannen met glanzend vet ingesmeerd een stier uit de kudde runderen De god zelf wijst hen deze aan Ze wijden hem en brengen hem naar het heiligdom Zo zijn ze gewoon te offerenrdquo

Eeacuten van de steden van Lokris is Myonia Deze stad bevindt zich op een berg Hier

staat een altaar voor de Genadige goden543 De offers aan deze goden worden rsquos

nachts gebracht

ldquoνυκτεριναὶ δὲ αἱ θυσίαι θεοῖς τοῖς Μειλιχίοις εἰσὶ καὶ ἀναλῶσαι τὰ κρέα

αὐτόθι πρὶν ἢ ἥλιον ἐπισχεῖν νομίζουσιrdquo Pausanias X388 ldquoMen offert rsquos nachts aan de Genadige goden Ter plekke eet men het vlees op voordat de zon opkomtrdquo

De Messenieumlrs voerden vele jaren oorlog tegen de Lakedaimonieumlrs die Messene

wilden bezetten Toen Korinthe hulptroepen stuurde naar de Lakedaimonieumlrs zag

Aristomenes de Messeense leider zijn kans schoon en voerde rsquos nachts een

verrassingsaanval Hij vermoordde honderden Korinthieumlrs Om dit te gedenken bracht

hij een speciaal dankoffer lsquohet offer voor de 100 gedode vijandenrsquo Het was immers de

gewoonte onder de Messenieumlrs om dit offer te brengen als ze vele vijanden hadden

gedood Bepaalde types van offers krijgen dus een eigen naam

ldquoἔθυσε δὲ καὶ τῷ Διὶ τῷ Ἰθωμάτᾳ τὴν θυσίαν ἣν ἑκατομφόνια ὀνομάζουσιν

αὕτη δὲ καθεστήκει μὲν ἐκ παλαιοτάτου θύειν δὲ αὐτὴν Μεσσηνίων

ἐνομίζετο ὁπόσοι πολεμίους ἄνδρας κατεργάσαιντο ἑκατόνrdquo Pausanias IV193 ldquoHij bracht ook een offer aan Zeus van Ithome Dit offer wordt lsquooffer voor de 100 gedode vijandenrsquo genoemd Dit was een zeer oude gewoonte Alle Messenieumlrs die 100 vijanden hadden gedood waren gewoon dit offer te brengenrdquo

In Athene staat een standbeeld van Frixos Nadat deze door een ram was gered

offerde hij het dier aan de goden Pausanias vertelt dat Frixos de dijbeenderen

afsneed en ze opbrandde lsquozoals het de gewoonte was dat de Grieken dedenrsquo

ldquoτοὺς μηροὺς κατὰ νόμον ἐκτεμὼν τὸν Ἑλλήνων ἐς αὐτοὺς καιομένους ὁρᾷrdquo Pausanias I242 ldquoHij (Frixos) sneed naar gewoonte van de Grieken de dijbeenderen eruit en keek ernaar terwijl ze branddenrdquo

543

Μειλίχιος is een epitheton dat gebruikt wordt voor Zeus maar ook voor andere goden Het betekent lsquode genadigersquo of de lsquoverzoenendersquo

121

Op de Altis in Olympia is ook een speciale plaats gewijd aan Pelops Zoals de

Olympieumlrs immers onder de goden het meest Zeus vereren zo is Pelops de

belangrijkste onder de helden voor hen Dit heiligdom voor Pelops werd volgens de

traditie gebouwd door Herakles een afstammeling van de held Pelops Hij offerde ook

voor het eerst aan Pelops in een kuil Pelops was een held Het is dus normaal dat

aan hem geofferd werd in een kuil een βόθρος544 Vooral in de Romeinse periode was

het populair om te offeren aan helden in een put545 Op dit moment werd het een topos

dat het geofferde bloed de aarde zou indringen om de doden in de onderwereld te

bereiken

Pausanias vertelt dat ook in zijn tijd nog elk jaar aan Pelops geofferd wordt Het

offerdier is een zwarte ram Ook deze keuze van offerdier wijst erop dat het niet gaat

over een offer aan de Olympische goden Zij hebben immers vaker witte offerdieren

Hoewel het ook niet de gewoonte is om van het vlees te eten lezen we toch θύω

Bijna al het vlees wordt aan de goden geschonken Enkel de nek is voorbehouden

voor de lsquohoutmanrsquo de persoon die instaat voor de toevoer van hout We komen dus te

weten wie zorgde voor het hout voor de offers Blijkbaar bestond hier al een speciale

functionaris voor

ldquoτοῦτο ἀπονεῖμαι τῷ Πέλοπι Ἡρακλῆς ὁ Ἀμφιτρύωνος λέγεταιmiddot τέταρτος γὰρ

δὴ ἀπόγονος καὶ οὗτος ἦν Πέλοπος λέγεται δὲ καὶ ὡς ἔθυσεν ἐς τὸν βόθρον

τῷ Πέλοπι θύουσι δὲ αὐτῷ καὶ νῦν ἔτι οἱ κατὰ ἔτος τὰς ἀρχὰς ἔχοντεςmiddot τὸ δὲ

ἱερεῖόν ἐστι κριὸς μέλας ἀπὸ ταύτης οὐ γίνεται τῷ μάντει μοῖρα τῆς θυσίας

τράχηλον δὲ μόνον δίδοσθαι τοῦ κριοῦ καθέστηκε τῷ ὀνομαζομένῳ ξυλεῖ

ἔστι δὲ ὁ ξυλεὺς ἐκ τῶν οἰκετῶν τοῦ Διός ἔργον δὲ αὐτῷ πρόσκειται τὰ ἐς τὰς

θυσίας ξύλα τεταγμένου λήμματος καὶ πόλεσι παρέχειν καὶ ἀνδρὶ ἰδιώτῃmiddot τὰ

δὲ λεύκης μόνης ξύλα καὶ ἄλλου δένδρου ἐστὶν οὐδενόςmiddot ὃς δrsquo ἂν ἢ αὐτῶν

Ἠλείων ἢ ξένων τοῦ θυομένου τῷ Πέλοπι ἱερείου φάγῃ τῶν κρεῶν οὐκ ἔστιν

οἱ ἐσελθεῖν παρὰ τὸν Δία τὸ δὲ αὐτὸ καὶ ἐν τῇ Περγάμῳ τῇ ὑπὲρ ποταμοῦ

Καΐκου πεπόνθασιν οἱ τῷ Τηλέφῳ θύοντεςmiddot ἔστι γὰρ δὴ οὐδὲ τούτοις ἀναβῆναι

πρὸ λουτροῦ παρὰ τὸν Ἀσκληπιόνrdquo Pausanias V132-3 ldquoMen vertelt dat Herakles de zoon van Amfitryon dit heeft toebedeeld aan Pelops Deze was immers een achterachterkleinzoon van Pelops Men vertelt ook dat hij aan Pelops offerde in een kuil Ook nu nog offeren de magistraten van dat jaar aan hem Het offerdier is een zwarte ram Geen enkel deel van dat offer gaat naar de ziener Het is de gewoonte om alleen de nek van de ram te geven aan de zogenoemde lsquoHoutmanrsquo De Houtman is eacuteeacuten van de dienaars van Zeus Zijn job bestaat erin hout voor offers van een vastgestelde waarde te geven aan steden en particulieren Alleen het hout van de witte populier is toegestaan en van geen

544 Parker geeft deze passage als voorbeeld om zijn stelling te illustreren dat soms wordt geofferd aan helden in een put waarna het vlees wordt opgegeten Parker in Haumlgg Alroth 2005 p 42 We moeten echter wel bedenken dat Pausanias zelf schrijft dat mensen die van het vlees hadden gegeten niet binnen mochten in de tempel Het leek dus toch niet zo aanvaard te zijn 545 Ekroth 2002 p 72

122

andere boom Wie van de Elieumlrs zelf of van de vreemden eet van het vlees van het dier dat geofferd is aan Pelops mag niet binnen in de tempel van Zeus Ditzelfde ondergaan ook de mensen die offeren aan Telefos in Pergamon bij de rivier Kaikos Ook zij mogen niet omhoog gaan naar de tempel van Asklepios voordat ze zich gebaad hebbenrdquo

Dichtbij Oropios staat het heiligdom voor Amfiaros Dit was een mens die in deze

streek later als god werd vereerd546 Hij heeft daar een altaar waarop ook nog vele

andere goden staan afgebeeld Amfiaros had zich blijkbaar ontpopt tot orakelgod

Alleen gebeurde het raadplegen van dit lsquoorakelrsquo op een speciale manier via een

droom Het offer was hier essentieel Zonder de reiniging en het brengen van het offer

zou men immers geen raad krijgen Na het offeren van een ram legde men zich neer

om te wachten op een droom

ldquoδοκῶ δὲ Ἀμφιάραον ὀνειράτων διακρίσει μάλιστα προltσgtκεῖσθαιmiddot δῆλος δέ

ἡνίκα ἐνομίσθη θεός διrsquo ὀνειράτων μαντικὴν καταστησάμενος καὶ πρῶτον

μὲν καθήρασθαι νομίζουσιν ὅστις ἦλθεν Ἀμφιαράῳ χρησόμενοςmiddot ἔστι δὲ

καθάρσιον τῷ θεῷ θύειν θύουσι δὲ καὶ αὐτῷ καὶ πᾶσιν ὅσοις ἐστὶν ἐπὶ τῷ

ltβωμῷgt τὰ ὀνόματαmiddot προεξειργασμένων δὲ τούτων κριὸν θύσαντες καὶ τὸ

δέρμα ὑποστρωσάμενοι καθεύδουσιν ἀναμένοντες δήλωσιν ὀνείρατοςrdquo Pausanias I345 ldquoIk meen dat Amfiaraos zich het meest bezighield met het uitleggen van dromen Het is duidelijk dat wanneer hij als god beschouwd werd hij een orakel instelde via dromen Al wie naar Amfiaraos komt om zijn orakelspraak te raadplegen moet zich eerst zuiveren Het reinigen bestaat uit offeren aan de god Ze offeren aan hem en aan allen die hun naam op het altaar hebben staan Wanneer dit alles is gedaan offeren ze een ram en leggen ze zich op de huid om te slapen Men wacht tot alles duidelijk wordt in een droomrdquo

Lupu wijdde een artikel aan dit offerritueel in het heiligdom van Amfiaros547 Hij

baseerde zich hiervoor op een tekstfragment uit de 4e eeuw vC dat recent werd

ontdekt lsquoI Oropos 287rsquo Dit fragment toont aan dat de regels voor het offeren in de 4e

eeuw vC flexibeler waren dan wat Pausanias schrijft

Op een votiefrelieumlf staat het offeren van een varken en een schaap afgebeeld

Waarschijnlijk beeldt dit relieumlf een offer aan Amfiaros uit Het varken werd wellicht

geofferd om zich te zuiveren Daarna werd het schaap geofferd aan de belangrijkste

god Amfiaros We hebben dus te maken met een dubbel offer Waarschijnlijk werd er

de voorkeur gegeven aan het offeren van een ram maar kon men in de praktijk

kiezen

546 Stratiki 2002 p 78 547 Lupu 2003 p 321-340

123

Het heiligdom voor Amfiaros werd gesticht in de late 5e eeuw Een eeuw later was de

tempel al zeer populair waardoor er meer regels moesten opgesteld worden om de

bezoekers te informeren

Hoewel Lupu tot de conclusie komt dat het offeren aan Amfiaros in de 4e eeuw redelijk

flexibel gebeurde benadrukt hij toch dat dit niet impilceert dat Pausanias verkeerd

was Het is mogelijk dat er mettertijd meer nood was aan regulering en dat in

Pausaniasrsquo tijd de normen al strikter waren

4333 De offerdieren

We bevinden ons in Athena Hier staat het standbeeld van een rund Dit dier wordt

gevoerd lsquoals ging het naar een offerrsquo We kunnen dus veronderstellen dat dit bronzen

rund versierd was zoals dat de gewoonte was bij offerdieren die naar het altaar

werden geleid Zoals we reeds zagen werden ze getooid met στέμματα

ldquoπρὸ τοῦ ναοῦ τοῦδε ἔνθα καὶ τοῦ Τριπτολέμου τὸ ἄγαλμα ἔστι βοῦς χαλκοῦς

οἷα ἐς θυσίαν ἀγόμενοςrdquo Pausanias I144 ldquoVoacuteoacuter de tempel daar waar zich ook een beeld van Triptolemos bevindt staat een bronzen rund dat gevoerd wordt als ging het naar het offerrdquo

In Tithorea wordt twee keer per jaar een festival voor Isis gehouden Enkel de mensen

die door Isis zelf via een droom werden uitgenodigd mogen het heiligdom betreden

Op de laatste dag wordt er geofferd We zien een verschil in de offergaven van rijken

en armen Zo kennen we meteen de waarde van de offerdieren Runderen en herten

zijn blijkbaar meer waard dan ganzen en gevogelte Schapen varkens of geiten

worden niet geofferd Hier geeft Pausanias ons evenwel geen reden voor De

offerdieren worden gemummificeerd Dit heeft waarschijnlijk te maken met de

Egyptische afkomst van Isis

ldquoμετὰ δὲ μεσοῦσαν τὴν ἡμέραν τρέπονται πρὸς θυσίαν θύουσι δὲ καὶ βοῦς

καὶ ἐλάφους οἱ εὐδαιμονέστεροι ὅσοι δέ εἰσιν ἀποδέοντες πλούτῳ καὶ χῆνας

καὶ ὄρνιθας τὰς μελεαγρίδαςmiddot οἰσὶ δὲ ἐς τὴν θυσίαν οὐ νομίζουσιν οὐδὲ ὑσὶ

χρῆσθαι καὶ αἰξίν hellip καθελίξαι δεῖ σφᾶς τὰ ἱερεῖα λίνου τελαμῶσιν ἢ βύσσουmiddot

τρόπος δὲ τῆς σκευασίας ἐστὶν ὁ Αἰγύπτιοςrdquo Pausanias X3216 ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo

124

In Patrai de Romeinse kolonie staat een heiligdom voor Artemis Lafria548 Zowel haar

bijnaam als haar beeld komen van elders We zagen immers dat vele Griekse steden

en heiligdommen door de Romeinen geplunderd werden Toen Kalydon in Aitolia

vernield werd door Augustus werd het beeld van Lafria overgebracht naar Patrai Elk

jaar wordt hier een festival gehouden ter ere van Artemis

Pausanias vertelt dit verhaal hier omdat deze manier van offeren uitzonderlijk is Hout

wordt op het altaar gestapeld en de dag erna worden offers gebracht Dit zijn

staatsoffers maar ook veel gewone mensen komen dit offer aanschouwen De

offerdieren worden levend in het vuur geworpen Daarna worden ze allemaal samen

opgebrand De dieren die proberen te ontsnappen worden weer in het vuur gegooid

De kern van dit offer is eigen aan het Griekse offeridee de vrijwilligheid van de

offerdieren Men wilde dat de dieren uit eigen beweging naar het altaar gingen De

beste manier om deze bereidwilligheid te testen is natuurlijk door ze levend op het

altaar te leggen

Ook krijgen we weer een opsomming van de mogelijke slachtoffers voor het offer

ldquoἄγουσι δὲ καὶ Λάφρια ἑορτὴν τῇ Ἀρτέμιδι οἱ Πατρεῖς ἀνὰ πᾶν ἔτος ἐν ᾗ

τρόπος ἐπιχώριος θυσίας ἐστὶν αὐτοῖς περὶ μὲν τὸν βωμὸν ἐν κύκλῳ ξύλα

ἱστᾶσιν ἔτι χλωρὰ καὶ ἐς ἑκκαίδεκα ἕκαστον πήχειςmiddot ἐντὸς δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὰ

αὐότατά σφισι τῶν ξύλων κεῖται μηχανῶνται δὲ ὑπὸ τὸν καιρὸν τῆς ἑορτῆς

καὶ ἄνοδον ἐπὶ τὸν βωμὸν λειοτέραν ἐπιφέροντες γῆν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τοὺς

ἀναβασμούς hellip ἐσβάλλουσι γὰρ ζῶντας ἐς τὸν βωμὸν ὄρνιθάς τε τοὺς

ἐδωδίμους καὶ ἱερεῖα ὁμοίως ἅπαντα ἔτι δὲ ὗς ἀγρίους καὶ ἐλάφους τε καὶ

δορκάδας οἱ δὲ καὶ λύκων καὶ ἄρκτων σκύμνους οἱ δὲ καὶ τὰ τέλεια τῶν

θηρίωνmiddot κατατιθέασι δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν καὶ δένδρων καρπὸν τῶν ἡμέρων τὸ δὲ

ἀπὸ τούτου πῦρ ἐνιᾶσιν ἐς τὰ ξύλα ἐνταῦθά που καὶ ἄρκτον καὶ ἄλλο τι

ἐθεασάμην τῶν ζῴων τὰ μὲν ὑπὸ τὴν πρώτην ὁρμὴν τοῦ πυρὸς βιαζόμενα ἐς

τὸ ἐκτός τὰ δὲ καὶ ἐκφεύγοντα ὑπὸ ἰσχύοςmiddot ταῦτα οἱ ἐμβαλόντες ἐπανάγουσιν

αὖθις ἐς τὴν πυράν τρωθῆναι δὲ οὐδένα ὑπὸ ltτῶνgt θηρίων μνημονεύουσινrdquo Pausanias VII1811-13 ldquoDe inwoners van Patrai vieren elk jaar het festival Lafria voor Artemis waarop ze een eigen gebruik hebben voor het offer Rondom het altaar stellen ze in een cirkel hout op dat nog groen is elk 16 el lang Binnen de cirkel liggen op het altaar de droogste stukken hout Juist voor het begin van het feest maken ze een klein opstapje naar het altaar door aarde op de treden van het altaar te brengen hellip De mensen werpen immers op het altaar levende eetbare vogels en alle gelijksoortige offerdieren Er zijn ook wilden zwijnen herten en gazellen Sommigen brengen jonge wolven en beren anderen volwassen wilde dieren Ze plaatsen op het altaar ook vruchten van veredelde bomen Daarna steken ze het hout in brand Dan heb ik een beer of een ander dier gezien sommige zich naar buiten wringend bij de eerste vlammen andere ontvluchtten ook echt door hun kracht Zij die hen erin smeten leidden hen opnieuw naar het vuur Er is geen melding van iemand die gewond werd door de beestenrdquo

548 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 117 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou (ed) Kernos 2006 p 114 ev

125

Pirenne-Delforge heeft in een artikel aan de hand van dit offer aangetoond dat we

steeds voorzichtig moeten omspringen met de authenticiteit van offergebruiken549

Pausanias schrijft dat dit ritueel lsquoἐπιχώριοςrsquo is Bedoelt hij daarmee dat het een lokaal

gebruik is of speciaal Aangezien Patrai een relatief recente Romeinse kolonie is

kunnen we ons afvragen of dit een oud offergebruik is Volgens Pirenne-Delforge zijn

er drie mogelijke antwoorden Het is een oud ritueel uit Kalydon dat samen met het

beeld getransporteerd werd Het kan ook een oud ritueel voor Artemis Lafria zijn uit

Patrai dat Augustus opnieuw instelde Een laatste hypothese stelt dat een dergelijk

ritueel al in het oude Patrai aanwezig was voor Artemis Triklaria Later zou dit

offergebruik dan getransplanteerd zijn naar de cultus voor Artemis Lafria Deze laatste

hypothese lijkt de meest aannemelijke550 Waarschijnlijk hield dit speciale offerritueel

ook verband met de Romeinse voorkeur voor spectakel Misschien was dit ritueel zelfs

verbonden aan de keizerscultus

Elk jaar in de zomer wordt in Hermione een festival gehouden voor Demeter

Chtonia551 In een processie worden ongetemde runderen naar de tempel gevoerd

Wanneer ze binnen zijn aangekomen worden de deuren gesloten en takelen vier

oude vrouwen de dieren toe Vier koeien ondergaan dit lot Bovendien is er een

andere speciale gewoonte alle koeien moeten naar dezelfde kant omvallen

Pausanias vertelt deze gewoontes zonder hiervoor redenen aan te geven Dit is

omwille van verschillende redenen een speciaal offer Het is immers niet normaal dat

oude vrouwen een functie hebben bij het offeren552 Meestal mogen zij alleen

toekijken Alleen mannen is het toegelaten het offermes te hanteren Daarom

gebruiken de vrouwen hier ook geen messen maar sikkels Wanneer vrouwen toch

deelnemen zijn dat meestal jonge meisjes Bovendien gaat het over ongetemde

runderen βοῦν ὑβρίζουσαν ἔτι ὑπὸ ἀγριότητος Normaal waren de offerdieren altijd

gedomesticeerd Ook het feit dat het doden van het rund in een afgesloten ruimte

gebeurt is bijzonder Meestal is het offer immers openbaar en kan iedereen zien hoe

het dier gekeeld wordt

ldquoτέσσαρες δὲ ἔνδον ὑπολειπόμεναι γρᾶες αὗται τὴν βοῦν εἰσιν αἱ

κατεργαζόμεναιmiddot δρεπάνῳ γὰρ ἥτις ἂν τύχῃ τὴν φάρυγγα ὑπέτεμε τῆς βοός

549 Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 111-129 550 Voor argumenten zie Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 118-122 551 Zie ook Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 en Pirenne-Delforge in Stavrianopoulou Kernos 2006 p 128 552 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 189-190 en p 205-207

126

μετὰ δὲ αἱ θύραι τε ἠνοίχθησαν καὶ προσελαύνουσιν οἷς ἐπιτέτακται βοῦν [δὲ]

δευτέραν καὶ τρίτην ἐπὶ ταύτῃ καὶ ἄλλην τετάρτην κατεργάζονταί τε δὴ

πάσας κατὰ ταὐτὰ αἱ γρᾶες καὶ τόδε ἄλλο πρόσκειται τῇ θυσίᾳ θαῦμαmiddot ἐφrsquo

ἥντινα γὰρ ἂν πέσῃ τῶν πλευρῶν ἡ πρώτη βοῦς ἀνάγκη πεσεῖν καὶ πάσας

θυσία μὲν δρᾶται τοῖς Ἑρμιονεῦσι τὸν εἰρημένον τρόπονmiddotrdquo Pausanias II357-8 ldquoVier oude vrouwen die binnen zijn achtergebleven takelen het rund toe Al wie de kans krijgt snijdt immers de keel van het rund door met een sikkel Daarna worden de deuren geopend en zij die daarvoor zijn aangesteld drijven een tweede koe verder en daarna een derde en nog een vierde De oude vrouwen takelen ze allemaal op dezelfde wijze toe Er is een ander merkwaardig feit aan het offer Naar welke kant namelijk de eerst koe valt naar die kant moeten ze allemaal vallen Het offer wordt door de Hermionieumlrs op de vertelde wijze voltrokkenrdquo

In Sparta bevindt zich een plaats die men lsquoPlatanistasrsquo noemt Op dit terrein dat door

water omgeven is houden de jongeren hun vechtwedstrijden Deze jongeren hebben

de gewoonte voor elke wedstijd met puppyrsquos te offeren in het Foibaion een heiligdom

dat buiten de stad ligt Pausanias vertelt ons dat dit offer uitzonderlijk is Hij kent

immers slechts eacuteeacuten andere plaats waar puppyrsquos geofferd worden Dit offerdier wordt

niet willekeurig gekozen Voor Ares die hier Enyalios genoemd wordt wordt een

lsquoweerbaarrsquo dier geofferd De god en het dier moeten dus een eigenschap gemeen

hebben We krijgen ook weer te maken met een nachtelijke ceremonie

ldquoκαὶ τάδε ἄλλα τοῖς ἐφήβοις δρώμενά ἐστιmiddot θύουσι πρὸ τῆς μάχης ἐν τῷ

Φοιβαίῳmiddot τὸ δὲ Φοιβαῖόν ἐστιν ἐκτὸς τῆς πόλεως Θεράπνης οὐ πολὺ

ἀφεστηκός ἐνταῦθα ἑκατέρα μοῖρα τῶν ἐφήβων σκύλακα κυνὸς τῷ

Ἐνυαλίῳ θύουσι θεῶν τῷ ἀλκιμωτάτῳ κρίνοντες ἱερεῖον κατὰ γνώμην εἶναι

τὸ ἀλκιμώτατον ζῷον τῶν ἡμέρων κυνὸς δὲ σκύλακας οὐδένας ἄλλους οἶδα

Ἑλλήνων νομίζοντας θύειν ὅτι μὴ Κολοφωνίουςmiddot θύουσι γὰρ καὶ Κολοφώνιοι

μέλαιναν τῇ Ἐνοδίῳ σκύλακα νυκτεριναὶ δὲ ἥ τε Κολοφωνίων θυσία καὶ τῶν

ἐν Λακεδαίμονι ἐφήβων καθεστήκασιν ἐπὶ δὲ τῇ θυσίᾳ κάπρους ἠθάδας οἱ

ἔφηβοι συμβάλλουσι μαχουμένουςmiddot ὁποτέρων δrsquo ἂν ὁ κάπρος τύχῃ νικῶν

[ἐστιν] ἐν τῷ Πλατανιστᾷ κρατῆσαι τούτους ὡς τὰ πλείω συμβαίνει τοσάδε

μὲν δρῶσιν ἐν τῷ Φοιβαίῳmiddotrdquo Pausanias III149-10 ldquoOok deze andere dingen worden gedaan door de jongens Ze offeren voor de wedstrijd in het Foibaion Het Foibaion ligt buiten de stad niet ver van Therapne Daar offert elk groepje jongens een puppy aan Enyalios omdat ze menen dat het meest weerbare van de huisdieren past voor de meest weerbare der goden Ik ken geen andere Grieken die gewoon zijn puppyrsquos te offeren buiten de Kolofonieumlrs Zij offeren immers een zwart teefje aan Enodios Het offer van de Kolofonieumlrs en dat van de jongeren in Sparta vindt rsquos nachts plaats Bij het offer brengen de jongens getemde zwijnen samen om te vechten Wiens zwijn toevallig wint wint gewoonlijk in de Platanistas Zulke dingen doen ze in Foibaionrdquo

127

De volgende passage is interessant om een zicht te krijgen op het geslacht van de

offerdieren553 Pausanias vertelt dat de Charadros een rivier in Achaiumla speciale

krachten heeft De dieren die uit deze rivier drinken in de lente zullen mannelijke

jongen baren De herders laten daarom de koeien bij deze rivier achter Voor de offers

zijn immers stieren het meest geschikt De andere diersoorten worden van de

Charadros weggehouden omdat men van hun soort liever wijfjes offert

ldquoταύτας δὲ αὐτοῦ καταλείπουσιν ἐπὶ τῷ ποταμῷ διότι καὶ πρὸς θυσίας οἱ

ταῦροί σφισι καὶ ἐς τὰ ἔργα ἐπιτηδειότεροι θηλειῶν βοῶν εἰσιν ἐπὶ δὲ τοῖς

ἄλλοις κτήνεσι τὸ θῆλυ ἐπὶ πλέον τετίμηταιrdquo Pausanias VII2211 ldquoDeze (de koeien) liet men daar achter bij de rivier omdat stieren voor hen bij de offers en in het werk geschikter zijn dan koeien Als het over ander vee gaat wordt het wijfje meer gewaardeerdrdquo

4334 Plantaardige offers

Pausanias heeft alle altaren voor de goden in Olympia beschreven Daarna beschrijft

hij de wijze van offeren Die rust op een lange traditie Naast informatie over

verschillende functionarissen bij het offer komen we ook iets meer te weten over het

verloop van een plantaardig offer Pausanias vertelt dat dit lsquoἀρχαῖόν τινα τρόπονrsquo

gebeurt Waaruit bestond die oude gewoonte dan Wierook honing en olijftakjes

worden op het altaar gelegd Bij dit plantaardige offer lijkt het plengen lsquoσπένδεινrsquo een

grote rol te spelen Niet aan alle goden mag met wijn geofferd worden

In deze passage komen enkele specifieke offertermen voor Λιβανωτός is wierook die

gebruikt wordt om te offeren554 Θυμιάω is het verbranden van de offergaven555 Een

priester noemt men θεηκόλος Dit is de enige plaats in de Perieumlgesis waar deze term

voorkomt Ook σπονδόφορος of de persoon die de offers draagt komt alleen hier

voor De term voor plengen tenslotte σπένδω komen we vaak tegen556

ldquo ἑκάστου δὲ ἅπαξ τοῦ μηνὸς θύουσιν ἐπὶ πάντων Ἠλεῖοι τῶν κατειλεγμένων

βωμῶν θύουσι δὲ ἀρχαῖόν τινα τρόπονmiddot λιβανωτὸν γὰρ ὁμοῦ πυροῖς

μεμαγμένοις μέλιτι θυμιῶσιν ἐπὶ τῶν βωμῶν τιθέασι δὲ καὶ κλῶνας ἐλαίας

ἐπrsquo αὐτῶν καὶ οἴνῳ χρῶνται σπονδῇ μόναις δὲ ταῖς Νύμφαις οὐ νομίζουσιν

553 Ook Pirenne-Delforge bespreekt deze passage Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 115 554 We vinden deze term slechts op eacuteeacuten andere plaats terug in de Perieumlgesis in VII223 555 Pausanias gebruikt deze term nog twee keer in VII2112 en VII223 556 Σπένδειν V1510 σπένδεσθαι VIII494 σπένδουσι V1511 σπένδουσιν V1512 σπονσαῖς IV148 V1511 σπονδάς II125 σπονδῇ II114 V1510

128

οἶνον οὐδὲ ταῖς Δεσποίναις σπένδειν οὐδὲ ἐπὶ τῷ βωμῷ τῷ κοινῷ πάντων

θεῶν μέλει δὲ τὰ ἐς θυσίας θεηκόλῳ τε ὃς ἐπὶ μηνὶ ἑκάστῳ τὴν τιμὴν ἔχει

καὶ μάντεσι καὶ σπονδοφόροις ἔτι δὲ ἐξηγητῇ τε καὶ αὐλητῇ καὶ τῷ ξυλεῖmiddot

ὁπόσα δὲ ἐπὶ ταῖς σπονδαῖς λέγειν σφίσιν ἐν τῷ πρυτανείῳ καθέστηκεν ἢ καὶ

ὕμνους ὁποίους ᾄδουσιν οὔ με ἦν εἰκὸς ἐπεισαγαγέσθαι καὶ ταῦτα ἐς τὸν

λόγον θεοῖς δὲ οὐ τοῖς Ἑλληνικοῖς μόνον ἀλλὰ καὶ τῷ ἐν Λιβύῃ σπένδουσι καὶ

Ἥρᾳ τε Ἀμμωνίᾳ καὶ Παράμμωνιmiddot Ἑρμοῦ δὲ ἐπίκλησίς ἐστιν ὁ Παράμμων hellip middot

Ἠλεῖοι δὲ καὶ ἥρωσι καὶ γυναιξὶ σπένδουσιν ἡρώων ὅσοι τε ἐν τῇ χώρᾳ τῇ

Ἠλείᾳ καὶ ὅσοι παρὰ Αἰτωλοῖς τιμὰς ἔχουσινrdquo Pausanias V1510-12 ldquoElke maand offeren de Eleieumlrs op alle altaren die ik beschreven heb Ze offeren op een oude wijze Ze branden immers op het altaar wierook samen met vuur gemengd met honing Ze plaatsen er ook takjes van de olijfboom en gebruiken wijn om te plengen Alleen voor de Nymfen en de Meesteressen is het niet de gewoonte om met wijn te plengen en ook niet op het altaar dat gemeenschappelijk is voor alle goden Een priester zorgt voor het offer Hij houdt deze eer gedurende eacuteeacuten maand Ook zieners en plengdragers zorgen voor de ceremonie alsook een gids een fluitspeler en een man die voor het hout zorgt Het past me niet wat ze gewoonlijk zeggen bij het plengen in het raadhuis of welke hymnen ze zingen ook te introduceren in mijn verhaal Ze plengen niet alleen voor de Griekse goden maar ook voor de godheid in Libieuml en voor Hera Ammonia en voor Parammon Parammon is de bijnaam voor Hermes hellip De Elieumlrs plengen ook voor de helden en de vrouwen van de helden die in Elis of bij de Aitolieumlrs geeumlerd wordenrdquo

In Eleusis staan tempels voor Triptolemos Artemis en Poseidon Triptolemos zou ndash

door toedoen van Demeter ndash de landbouw hebben geiumlntroduceerd in Griekenland

Pausanias vertelt dat de vlakte Rarion als eerste werd bezaaid Plantaardige offers

houden dus vaak verband met de natuur Om de goden te danken voor het schenken

van de landbouw worden nog steeds offers gebracht met landbouwproducten

ldquoτὸ δὲ πεδίον τὸ Ῥάριον σπαρῆναι πρῶτον λέγουσι καὶ πρῶτον αὐξῆσαι

καρπούς καὶ διὰ τοῦτο οὐλαῖς ἐξ αὐτοῦ χρῆσθαί σφισι καὶ ποιεῖσθαι

πέμματα ἐς τὰς θυσίας καθέστηκενrdquo Pausanias I386 ldquoMen zegt dat de vlakte Rarion als eerste bezaaid werd en als eerste gewassen produceerde Daarom is het voor hen de gewoonte te offeren met gerst van daar en koekjes die ermee zijn gemaaktrdquo

In Megara bevindt zich het graf van Tereus Hij verkrachtte zijn schoonzus Filomena

waarop haar zus Procne hun zoon Itys vermoordde en aan Tereus te eten gaf Toen

Tereus dit te weten kwam pleegde hij zelfmoord Hij werd begraven in Megara en elk

jaar wordt aan hem geofferd op een zeer uitzonderlijke manier zonder bloed en zelfs

zonder landbouwproducten met kiezelsteentjes Detienne toonde aan dat

graankorrels bij offers soms symbolisch vervangen worden door steentjes557 Dit kan

ook hier het geval zijn

557 Detienne in Detienne Vernant 1979 p 19

129

ldquoκαὶ ὁ μὲν ἐτελεύτησεν ἐν τοῖς Μεγάροις αὐτοχειρίᾳ καί οἱ τάφον αὐτίκα

ἔχωσαν καὶ θύουσιν ἀνὰ πᾶν ἔτος ψηφῖσιν ἐν τῇ θυσίᾳ ἀντὶ οὐλῶν χρώμενοιrdquo Pausanias I419 ldquoHij (Tereus) pleegde zelfmoord in Megara Deze mensen wierpen voor hem een graf op en offeren elk jaar Ze gebruiken kiezelsteentjes voor het offer in plaats van gerstrdquo

Het volgende uittreksel bespraken we reeds bij de offergewoontes van Pausanias zelf

We herhalen ze hier toch even omdat de inhoud van een plantaardig offer bescheven

wordt

Pausanias heeft het hier over Lykaon de stichter van Lykosoura Hij meent dat

Lykaon een tijdgenoot was van Kekrops maar dat ze inzake religie niet even wijs

waren Kekrops stelde plantaardige offers in Het offeren van koekjes was dus een

bewuste keuze van Kekrops Hij weigerde levende wezens te slachten ter ere van de

goden

ldquoὁ μὲν γὰρ Δία τε ὠνόμασεν Ὕπατον πρῶτος καὶ ὁπόσα ἔχει ψυχήν τούτων

μὲν ἠξίωσεν οὐδὲν θῦσαι πέμματα δὲ ἐπιχώρια ἐπὶ τοῦ βωμοῦ καθήγισεν ἃ

πελάνους καλοῦσιν ἔτι καὶ ἐς ἡμᾶς Ἀθηναῖοιmiddotrdquo Pausanias VIII23 ldquoHij (Kekrops) was immers de eerste die Zeus de oppergod noemde Hij wilde niets offeren dat leven in zich had Hij brandde op het altaar artisanale koekjes die de Atheners ook in onze tijd nog pelanoi noemenrdquo

4335 Mensenoffers

Wanneer we de vorige passage verder lezen stuiten we op het volgende Lykaon

offert een baby aan Zeus Meteen na dit offer verandert hij in een wolf Het is duidelijk

dat Pausanias huiverachtig staat tegenover mensenoffers Dit - zeer onwaarschijnlijke

- verhaal lijkt hij immers te geloven terwijl hij zovele andere legendes in twijfel trekt558

Het lijkt voor hem onmogelijk dat de goden van de mensen verwachten dat ze hun

eigen kinderen offeren559

ldquoΛυκάων δὲ ἐπὶ τὸν βωμὸν τοῦ Λυκαίου Διὸς βρέφος ἤνεγκεν ἀνθρώπου καὶ

ἔθυσε τὸ βρέφος καὶ ἔσπεισεν ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τὸ αἷμα καὶ αὐτὸν αὐτίκα ἐπὶ τῇ

θυσίᾳ γενέσθαι λύκον φασὶν ἀντὶ ἀνθρώπουrdquo Pausanias VIII23

558

Pausanias lijkt zich wel te distantieumlren door het gebruik van φασίν Toch zijn er verschillende passages in de Perieumlgesis waarin hij uitdrukkelijk zegt dat hij een verhaal niet gelooft Hier doet hij dat niet 559

Er bestaat ook een mythe die vertelt dat Lykaon om Zeusrsquo alwetendheid te testen een mens in stukken zou hebben gehakt en aan Zeus hebben voorgeschoteld Om Lykaon te straffen doodde Zeus hem en zijn zoon Daarnaast wordt Lykaon ook steeds genoemd in verband met de weerwolfmythe DNP 7 p554-555

130

ldquoLykaon echter bracht op het altaar van Zeus Lykaios een menselijke baby Hij offerde het kindje en goot het bloed uit over het altaar Men zegt dat hij meteen na het offer van mens veranderde in een wolfrdquo

In Patrai bevindt zich een heiligdom voor Dionysos Kalydon Het beeld is immers

afkomstig van Kalydon560 Koresos een priester voor Dionysos was verliefd op

Kalliroeuml Zij beantwoordde zijn liefde echter niet Daarom richtte Koresos zich tot

Dionysos Deze god bracht daarop alle inwoners buiten zinnen Om een einde te

stellen aan deze waanzin moest Koresos in opdracht van het orakel van Dodona

Kalliroeuml offeren of iemand anders die zich vrijwillig aanbood Het meisje wordt naar

het altaar geleid ἱερείου τρόπον Wat houdt dit in Waarschijnlijk werd ze op dezelfde

manier gedecoreerd als de offerdieren misschien ook vastgebonden Toen Koresos

op het punt stond om het meisje te offeren bedacht hij zich en pleegde zelfmoord

Toen Kalliroeuml zag wat de jongen voor haar had gedaan schaamde ze zich diep en

ook zij sloeg de hand aan zichzelf

ldquoτότε δὲ τὰ χρησθέντα ἐκ Δωδώνης Διονύσου μὲν ἔλεγεν εἶναι τὸ μήνιμα

ἔσεσθαι δὲ οὐ πρότερον λύσιν πρὶν ἢ θύσῃ τῷ Διονύσῳ Κόρεσος ἢ αὐτὴν

Καλλιρόην ἢ τὸν ἀποθανεῖν ἀντrsquo ἐκείνης τολμήσαντα hellip προεξεργασθέντων

δὲ ὁπόσα ἐς τὴν θυσίαν ἄλλα ἐκ Δωδώνης μεμαντευμένα ἦν ἡ μὲν ἱερείου

τρόπον ἦκτο ἐπὶ τὸν βωμόν rdquo Pausanias VII213-4 ldquoToen verklaarde het orakel van Dodona dat het de wrok van Dionysos was Deze zou niet ophouden voordat Koresos ofwel zijn eigen Kalliroeuml aan Dionysos zou geofferd hebben ofwel iemand die in haar plaats wou sterven hellip Toen alle andere dingen voor het offer in orde waren gebracht zoals het orakel in Dodona voorgeschreven had werd het meisje naar het altaar gevoerd op de wijze van een offerdierrdquo

We zullen even de voorgeschiedenis van het volgende fragment schetsen Komaitho

was een priesteres van Artemis in Patrai Deze priesteressen bleven als maagd in de

tempel tot aan hun huwelijk Melanippos vroeg haar ten huwelijk maar hun vaders

stemden niet in Daarom verenigden Komaitho en Menalippos zich in het geheim in de

tempel tot grote woede en ergernis van Artemis In een tempel mocht immers nooit de

liefde bedreven worden Om de godin te bedaren moesten grote offers worden

gebracht De grootste offers zijn mensenoffers Vaak zijn het de mooiste jongeren die

geofferd moeten worden

Pausanias hecht echter vooral belang aan het verhaal dat hierop volgt waarin hij

vertelt hoe een einde komt aan de mensenoffers Het lijkt voor hem immers het

560 Ook dit was waarschijnlijk het gevolg van de Romeinse cultus- en kunstverplaatsingen

131

belangrijkste te zijn om aan te tonen dat mensenoffers zich in een ver verleden

situeren en dat hieraan al lang geleden een eind kwam

ldquoὅπου καὶ τότε ἐν τῷ τῆς Ἀρτέμιδος ἱερῷ Κομαιθὼ καὶ Μελάνιππος [καὶ]

ἐξέπλησαν τοῦ ἔρωτος τὴν ὁρμήν καὶ οἱ μὲν ἔμελλον τῷ ἱερῷ καὶ ἐς τὸ ἔπειτα

ἴσα καὶ θαλάμῳ χρήσεσθαιmiddot τοὺς δὲ ἀνθρώπους αὐτίκα ἐξ Ἀρτέμιδος μήνιμα

ἔφθειρε τῆς τε γῆς καρπὸν οὐδένα ἀποδιδούσης καὶ νόσοι σφίσιν οὐ κατὰ τὰ

εἰωθότα καὶ ἀπrsquo αὐτῶν θάνατοι πλείονες ἢ τὰ πρότερα ἐγίνοντο

καταφυγόντων δὲ αὐτῶν ἐπὶ χρηστήριον τὸ ἐν Δελφοῖς ἤλεγχεν ἡ Πυθία

Μελάνιππον καὶ Κομαιθώmiddot καὶ ἐκείνους τε αὐτοὺς μάντευμα ἀφίκετο θῦσαι

τῇ Ἀρτέμιδι καὶ ἀνὰ πᾶν ἔτος παρθένον καὶ παῖδα οἳ τὸ εἶδος εἶεν κάλλιστοι

τῇ θεῷ θύειν hellip παύσασθαι δὲ οὕτω λέγονται θύοντες τῇ Ἀρτέμιδι

ἀνθρώπουςldquo Pausanias VII193-5 ldquoDaar in het heiligdom van Artemis vervulden toen Komaitho en Melanippos de passie van hun liefde Ze waren ook van plan het heiligdom in het vervolg als bruidskamer te gebruiken Dadelijk verwoestte de toorn van Artemis de mensen De aarde wierp immers geen vruchten meer en abnormale ziektes braken uit met meer sterfgevallen tot gevolg dan het vorige leed Toen men zijn toevlucht nam tot het orakel in Delfi beschuldigde de Pythia Melanippos en Komaitho Het orakel beval dat zij zelf moesten geofferd worden aan Artemis en dat elk jaar het mooiste meisje en de knapste jongen geofferd moesten worden aan de godin hellip Men zegt dat de mensenoffers aan Artemis op de volgende wijze ophieldenrdquo

In de ruiumlnes van Potniai bevindt zich een tempel voor Dionysos de Geitentreffer

In het verleden was de god eens zo woedend dat hij een mensenoffer eiste Na een

aantal jaren vond Dionysos echter zelf dat de mensen genoeg hadden geboet en

verving hij het offer van een jongetje door dat van een geit Ook hier ligt de nadruk op

de stopzetting van de mensenoffers Weer was het slachtoffer een jongen lsquoin de bloei

van zijn levenrsquo Het zijn dus steeds de sterksten of meest waardevolle die als offer

worden gevraagd

ldquoἐνταῦθα καὶ Διονύσου ναός ἐστιν Αἰγοβόλου θύοντες γὰρ τῷ θεῷ

προήχθησάν ποτε ὑπὸ μέθης ἐς ὕβριν ὥστε καὶ τοῦ Διονύσου τὸν ἱερέα

ἀποκτείνουσινmiddot ἀποκτείναντας δὲ αὐτίκα ἐπέλαβε νόσος λοιμώδης καί σφισιν

ἀφίκετο ἴαμα ἐκ Δελφῶν τῷ Διονύσῳ θύειν παῖδα ὡραῖονmiddot ἔτεσι δὲ οὐ

πολλοῖς ὕστερον τὸν θεόν φασιν αἶγα ἱερεῖον ὑπαλλάξαι σφίσιν ἀντὶ τοῦ

παιδόςrdquo Pausanias IX82 ldquoHier is een tempel voor Dionysos de Geitentreffer Toen de inwoners immers aan het offeren waren aan de god werden ze een keer door de wijn zo onstuimig dat ze de priester van Dionysos doodden Nadat ze hem gedood hadden brak er meteen pest uit Om te genezen moesten ze volgens het orakel van Delfi een jonge knaap offeren Men zegt dat enkele jaren later de god voor hen het offerdier veranderde in een geit in plaats van een jongenrdquo

De Messenieumlrs helemaal in het nauw gedreven door de Lakedaimonieumlrs trokken zich

terug op de berg Ithome Ze stuurden een bode naar Delfi om het orakel te raadplegen

132

over de te volgen tactiek De Messeense leider Eufraes maakte het antwoord van het

orakel bekend aan het volk er moest een mensenoffer gebracht worden Het kwam

vaak voor dat een orakel een mensenoffer - vaak iemand uit een vooraanstaande

familie - eiste Natuurlijk zorgde dit steeds zoals ook hier voor heel wat problemen

Dit is de enige keer in de Perieumlgesis dat we de term θυηπολέω aantreffen Dit

betekent lsquoofferenrsquo

ldquoτοὺς δὲ Μεσσηνίους συναθροίσας ὁ Εὐφαὴς ἐπεδείκνυ τὸν χρησμόνmiddot κόρην

ἄχραντον νερτέροισι δαίμοσι κλήρῳ λαχοῦσαν Αἰπυτιδῶν ἀφrsquo

αἵματος θυηπολεῖτε νυκτέροισιν ἐν σφαγαῖς ἢν δὲ σφαλῆτε καὶ παρrsquo ἀλλοίου

τότε θύειν διδόντος ἐς σφαγὴν ἑκουσίωςrdquo Pausanias IV94 ldquoEufraes bracht de Messenieumlrs samen in vergadering en toonde de orakelspreuk Je moet een vlekkeloos meisje offeren aan de goden van de onderwereld Ze moet door het lot gekozen worden uit het bloed van de zonen van Aipytos en rsquos nachts geofferd worden Als dit niet lukt offer dan een meisje van een andere vader als hij haar vrijwillig geeft als offerrdquo

434 Andere offertermen

Pausanias gebruikt natuurlijk niet alleen θύω en ἐναγίζω om offeren aan te duiden

We vinden ook heel wat voorbeelden waarin hij het heeft over καθαγίζω561 Dit

werkwoord is typisch voor brandoffers Het verschil met ἐναγίζω zit hem in de

bestemmeling ἐναγίζω wordt enkel gebruikt voor sterfelijke helden562

Καθαγίζω kwam al enkele keren voor in de gekozen fragmenten We geven nu nog

enkele andere voorbeelden uit de Perieumlgesis

Dichtbij Sikyon staat een houten beeld van Koronis een godin aan wie wordt geofferd

in het heiligdom van Athena

ldquoὁπόσα δὲ τῶν θυομένων καθαγίζουσιν οὐδὲ ἀποχρᾷ σφισιν ἐκτέμνειν τοὺς

μηρούςmiddot χαμαὶ δὲ καίουσι πλὴν τοὺς ὄρνιθας τούτους δὲ ἐπὶ τοῦ βωμοῦrdquo Pausanias II117 ldquoDat deel van het offer dat ze opbranden - en het volstaat voor hen niet de dijbeenderen er af te snijden - branden ze op de grond Dit doen ze niet met de vogels Deze branden ze op het altaarrdquo

561 Καθαγίζειν IX38 καθαγίζουσι II105 X3217 καθαγίζουσιν II117 IV319 V1310 IX38 καθαγίζουσαι VI203 καθαγίσασι X3216 562 Pirenne-Delforge in Knoepfler Pieacuterart 2001 p 122

133

Alle dieren worden samen in de vlammen geworpen runderen geiten en zelfs vogels

Ook in het volgende fragment worden in Messene brandoffers en vogels met elkaar

verbonden

ldquoπεποίηται δὲ καὶ Εἰλειθυίας Μεσσηνίοις ναὸς καὶ ἄγαλμα λίθου πλησίον δὲ

Κουρήτων μέγαρον ἔνθα ζῷα τὰ πάντα ὁμοίως καθαγίζουσινmiddot ἀρξάμενοι

γὰρ ἀπὸ βοῶν τε καὶ αἰγῶν καταβαίνουσιν ἐς τοὺς ὄρνιθας ἀφιέντες ἐς τὴν

φλόγαrdquo Pausanias IV319 ldquoDe Messenieumlrs bouwden een tempel voor Eileithuia en een stenen beeld dicht bij de zaal van de Koureten Daar doen ze brandoffers van alle soorten dieren samen Ze beginnen immers met runderen en geiten maar gooien uiteindelijk ook vogels in de vlammenrdquo

Op de berg Kronios offeren de vrouwen aan Kronos

ldquoκαθαγίζουσltαgtι δὲ καὶ θυμιάματα παντοῖα αὐτῷ ἐπισπένδειν οὐ νομίζουσιν

οἶνονrdquo Pausanias VI203 ldquoZe branden allerlei geurige kruiden voor de god Het is echter niet de gewoonte om met wijn te plengenrdquo

Ook in de andere voorbeelden die we in de Perieumlgesis aantreffen gaat het bij

καθαγίζω steeds om het verbranden van offergaven

We maakten al eerder een opsomming van de passages in de Perieumlgesis waarin

σπένδω voorkomt Pausanias gebruikt echter nog andere woorden om plengen aan te

duiden in I434 ΙΙ331 en III1816 lezen we χοὰς In IX175 vinden we χευή Deze

twee termen worden gebruikt om plengoffers aan te duiden

We treffen ook eacuteeacutenmaal ἐπιφέρω aan in de betekenis van lsquoplengenrsquo Bij Amyklai

beschrijft Pausanias drievoeten en relieumlfs Op eacuteeacuten ervan staat de volgende scegravene

afgebeeld

ldquoτελευταῖα Ἄδμητός τε ζευγνύων ἐστὶν ὑπὸ τὸ ἅρμα κάπρον καὶ λέοντα καὶ οἱ

Τρῶες ἐπιφέροντες χοὰς Ἕκτοριrdquo Pausanias III1816 ldquoTen slotte is er Admetos die een ever en een leeuw voor zijn wagen spant en de Grieken die plengoffers brengen aan Hektorrdquo

134

435 ἀνατίθημι

De volgende passage toont goed het verschil aan tussen gewone offers en wij- of

votiefoffers Gewone offergaven - θυσίαι - zijn vergankelijke dingen die opgebrand

worden Wanneer men echter een wijoffer - ἀνάθημα - brengt zoals de meisjes uit

Troiumlzen hier schenkt men iets materieels en ndash tot op zekere hoogte ndash onvergankelijk

ldquoἹππολύτῳ δὲ τῷ Θησέως τέμενός τε ἐπιφανέστατον ἀνεῖται καὶ ναὸς ἐν αὐτῷ

καὶ ἄγαλμά ἐστιν ἀρχαῖον ταῦτα μὲν Διομήδην λέγουσι ποιῆσαι καὶ προσέτι

θῦσαι τῷ Ἱππολύτῳ πρῶτονmiddot Τροιζηνίοις δὲ ἱερεὺς μέν ἐστιν Ἱππολύτου τὸν

χρόνον τοῦ βίου πάντα ἱερώμενος καὶ θυσίαι καθεστήκασιν ἐπέτειοι δρῶσι δὲ

καὶ ἄλλο τοιόνδεmiddot ἑκάστη παρθένος πλόκαμον ἀποκείρεταί οἱ πρὸ γάμου

κειραμένη δὲ ἀνέθηκεν ἐς τὸν ναὸν φέρουσαrdquo Pausanias II321 ldquoEr is een zeer bekend heiligdom gewijd aan Hippolytos de zoon van Theseus Er staat een tempel in en een oud beeld Men zegt dat Diomedes deze maakte en dat hij bovendien de eerste was die offerde aan Hippolytos De inwoners van Troiumlzen hebben een priester voor Hippolytos die deze functie zijn hele leven bekleedt Er zijn jaarlijkse offers ingesteld Ze doen ook het volgende Elk meisje snijdt voor haar huwelijk een lok haar af Na deze te hebben afgeknipt wijdt ze die in de tempelrdquo

Beschrijvingen van votiefoffers zijn talrijk aanwezig bij Pausanias Dit ligt voor de

hand Ook in de 2e eeuw waren vele van deze offers nog bewaard Het was dus voor

Pausanias makkelijker om dit soort offers te aanschouwen

We vinden in de Perieumlgesis maar liefst 1863 keer een woord verwant aan ἀνατίθημι

We geven uit elke boek een voorbeeld en proberen daarmee een idee te geven van

de verscheidenheid van de wijgeschenken

In Athene somt Pausanias verschillende gebouwen op Eeacuten daarvan is een

wijgeschenk voor de overwinning waarop de Atheners volgens Pausanias het meest

trots zijn de Perzische oorlogen

ldquoἔτι δὲ ἀπωτέρω ναὸς Εὐκλείας ἀνάθημα καὶ τοῦτο ἀπὸ Μήδων οἳ τῆς χώρας

Μαραθῶνι ἔσχονrdquo Pausanias I145 ldquoNog verder bevindt zich de tempel van Eukleia (Roem) ook dit is een wijgeschenk met betrekking tot de Perzen die aan land kwamen in Marathonrdquo

Het bekendste gebouw in Argos is het heiligdom van Apollo Lykios Hierin stonden

vroeger beelden die wijgeschenken waren geweest

ldquoτὸ μὲν οὖν ἄγαλμα τὸ ἐφrsquo ἡμῶν Ἀ τ τ ά λ ο υ ποίημα ἦν Ἀθηναίου τὸ δὲ ἐξ

ἀρχῆς Δαναοῦ καὶ ὁ ναὸς καὶ τὸ ξόανον ἀνάθημα ἦνmiddotrdquo Pausanias II193

ldquoHet beeld uit onze tijd was dus een creatie van de Athener Attalos maar de tempel van vroeger en het houten beeld waren wijgeschenken van Danaosrdquo

135

In Sparta bevindt zich een plaats waar de jongeren looptrainingen houden de

lsquorenbaanrsquo Op deze plaats bevinden zich ook twee sportscholen waarvan er eacuteeacuten een

wijgeschenk was

ldquoπεποίηται δὲ καὶ γυμνάσια ἐν τῷ Δρόμῳ τὸ ἕτερον Εὐρυκλέους ἀνάθημα

ἀνδρὸς Σπαρτιάτουmiddotrdquo Pausanias III146 ldquoEr werden sportscholen gebouwd in de renbaan Het ene was een wijgeschenk van de Spartaan Eurykleosrdquo

De Messenieumlrs voerden een veldslag tegen de Lakedaimonieumlrs Geen van de twee

partijen haalde de overwinning maar de Messenieumlr Aristomenes had boven iedereen

uitgeblonken Daarop werd hij tot generaal gekozen Om de Lakedaimonieumlrs schrik in

te boezemen drong hij rsquos nachts Sparta binnen en wijdde daar een schild in de tempel

van Athena

ldquoἅτε δὲ οὕτως ἔχων ἀφικόμενος νύκτωρ ἐς τὴν Λακεδαίμονα ἀνατίθησιν

ἀσπίδα πρὸς τὸν τῆς Χαλκιοίκου ναόνmiddotrdquo Pausanias IV155 ldquoOmdat de situatie zo was ging hij rsquos nachts naar Sparta en hing een schild aan de tempel van Athena van het Bronzen Huisrdquo

Pausanias zegt dat Mummius als eerste Romein offerde in een Grieks heiligdom Hij

schonk een beeld als votiefgeschenk

ldquoΜόμμιος δὲ ἀπὸ λαφύρων ἀνέθηκε τῶν ἐξ Ἀχαΐας Δία ἐς Ὀλυμπίαν

χαλκοῦνmiddotrdquo Pausanias V244 ldquoMummius offerde van de oorlogsbuit van Achaia een bronzen Zeus in Olympiardquo

Ook in Damiskos treffen we een beeld als wijgeschenk

ldquoΔαμίσκου δὲ ἐγγύτατα ἕστηκεν ἀνὴρ ὅστις δή τὸ γὰρ ὄνομα οὐ λέγουσιν ἐπrsquo

αὐτῷ Πτολεμαίου δὲ ἀνάθημά ἐστι τοῦ Λάγουmiddotrdquo Pausanias VI31 ldquoZeer dicht bij Damiskos staat (het standbeeld van) een of andere man Men zegt immers zijn naam niet Het was een wijgeschenk van Lagos de zoon van Ptolemaiosrdquo

Pausanias vertelt dat de Achaiumlers geen deel hadden aan bepaalde militaire expedities

in het verleden Ze waren bijvoorbeeld niet aanwezig in Plataia anders zou hun naam

wel op de wijgeschenken van deze oorlog hebben gestaan

ldquoδῆλα γὰρ δὴ ὅτι ἐπὶ τῷ ἀναθήματι τῷ ἐν Ὀλυμπίᾳ τῶν Ἑλλήνων μετῆν ἂν

καὶ Ἀχαιοῖς γεγράφθαιrdquo Pausanias VII64 ldquoHet spreekt immers voor zich dat de Achaiumlers de offergaven van de Grieken in Olympia zouden hebben gesigneerdrdquo

136

De Mantineeeumlrs hadden in het verleden de Lakedaimonieumlrs verslagen in een veldslag

Omdat ze meenden dat Poseidon hen hulp had gegeven richtten ze voor hem een

overwinningsteken op

ldquoφανῆναι δὲ καὶ τὸν Ποσειδῶνα ἀμύνοντά σφισιν ἔφασαν οἱ Μαντινεῖς καὶ

τοῦδε ἕνεκα τρόπαιον ἐποιήσαντο ἀνάθημα τῷ Ποσειδῶνιrdquo Pausanias VIII108 ldquoDe Mantineeumlrs verklaarden dat ook Poseidon hen leek te verdedigen Daarom plaatsten ze een overwinningsteken als wijgeschenk voor Poseidonrdquo

In Thebe werd elk jaar een mooie sterke jongen uit een vooraanstaande familie tot

priester van Apollo gekozen Deze jongen droeg een laurierkrans Sommigen van

deze jongens schonken aan de god een drievoet als wijgeschenk

ldquoεἰ μὲν οὖν πᾶσιν ὁμοίως καθέστηκεν ἀναθεῖναι δαφνηφορήσαντας χαλκοῦν

τῷ θεῷ τρίποδα οὐκ ἔχω δηλῶσαι δοκῶ δὲ οὐ πᾶσιν εἶναι νόμονmiddot οὐ γὰρ δὴ

πολλοὺς ἑώρων αὐτόθι ἀνακειμένουςmiddot οἱ δrsquo οὖν εὐδαιμονέστεροι τῶν παίδων

ἀνατιθέασινrdquo Pausanias IX104 ldquoOf het nu evenzeer de gewoonte is van iedereen die de lauwerkrans draagt om een bronzen drievoet aan de god te offeren kan ik niet zeker zeggen Ik denk dat het niet de regel is voor allen Ik zag immers niet veel wijgeschenken daar Maar de rijksten onder de jongens offeren zerdquo

Wanneer je het heiligdom van Apollo in Delfi binnengaat kan je een bronzen stier

zien een wijgeschenk van de Korkyreeumlrs

ldquoἐσελθόντι δὲ ἐς τὸ τέμενος χαλκοῦς ταῦρος τέχνη μὲν Θ ε ο π ρ ό π ο υ ἐστὶν

Αἰγινήτου Κορκυραίων δὲ ἀνάθημαrdquo Pausanias X93

ldquoWanneer je in het heiligdom binnenkomt staat daar een bronzen stier gemaakt door Theopropos van Aigina als wijgeschenk van de Korkyreeumlrsrdquo

We zien dus dat de wijgeschenken zeer verscheiden zijn Er zijn kleine schenkingen

zoals een schild (in II en IV) trofee (in VIII) of driepoot (in IX) We zien ook

standbeelden van goden of mensen (in II V en VI) en dieren (in X) Ten slotte worden

zelfs hele tempels (in I en II) en een sportschool (in III) opgericht als dank aan een

god

137

44 CONCLUSIE

We hebben geprobeerd om Pausanias religieuze beleving te vatten door zijn visie op

offeren te onderzoeken De verhalen die betrekking hebben op religieuze activiteiten

incorporeren immers vaak ook offers Zo komen we te weten wat een Griek uit de 2e

eeuw vertelde over de religie van zijn voorvaderen Bovendien toont Pausanias zijn

eigen religieuze interesse in de twee passages waarin hij zelf een offer brengt

We kunnen hieruit echter geen sluitende conclusies trekken Pausanias vermeldde

deze offergebruiken immers omdat hij ze interessant en speciaal vond Ze zijn

misschien dus niet zo representatief

We hebben aan de hand van voorbeelden uit de Perieumlgesis kunnen concluderen dat

Pausaniasrsquo visie op offeren in grote lijnen aansluit bij die van zijn tijd

Net zoals zijn tijdgenoten lijkt ook Pausanias een voorkeur te hebben voor bloedeloze

offers Zelf zien we hem alleen plantaardige offers brengen Mensenoffers keurt hij

zeker af en situeert hij in een ver verleden

De offers die Pausanias beschrijft hebben vaak betrekking op oude rituelen Hij

hanteert hierbij een vocabularium dat in grote lijnen overeenkomt met dat van de

klassieke periode Hij volgt zijn voorbeeld Herodotos in de indeling tussen offers aan

goden - θύω - en helden - ἐναγίζω

Op andere plaatsen zien we Pausanias vertellen over offers die ook in zijn tijd nog

plaatsvinden We kunnen dus uit de Perieumlgesis concluderen dat er in de 2e eeuw nog

heel wat offerrituelen levendig waren

138

5 BIJLAGE

139

Vertaling citaten

Boek 1

Pausanias I15

ldquoHet huidige beeld is het werk van Alkamenes naar men zegtrdquo (p48)

Pausanias I43

ldquoDe oorzaak scheen mij te zijnhelliprdquo (p49)

Pausanias I55

ldquo(Dit zijn de eponiemen van de ouden voor de Atheners) Ze hebben ook districten die

recenter zijn afkomstig van de volgende personen Attalos de Mysieumlr Ptolemaios de

Egyptenaar en in mijn tijd al keizer Hadrianus die zeer veel eer aan de goden gaf en

in grote mate vreugde verschafte aan zijn onderdanen door elk van deze dingenrdquo

(p8+71)

Pausanias I67

ldquoVan de koningen die Antigonos neersloegen meen ik dat Kassander de meest

misdadige was hellip ldquo (p49)

Pausanias I98

ldquoIk geloof het nietrdquo (p50)

Pausanias I196

ldquoDit bouwde de Athener Herodesrdquo (p9)

Pausanias I207

ldquoMaar ik meen echter niet dat dit de oorzaak was van zijn rampspoed maar de wraak

van de Beschermgod omdat hij Aristion die naar het heiligdom van Athena gevlucht

was om zich af te zonderen had gedoodrdquo (p70)

Pausanias I237

ldquoIk herinner me dat ik ook andere dingen zag op de Akropolis in Athenerdquo (p51)

140

Pausanias I248

ldquoIkzelf weet dat sprinkhanen al drie keer van de berg Sipylos verjaagd werden en niet

op dezelfde wijzerdquo (p9)

Pausanias I253

ldquoDe nederlaag in Chaironeia was immers voor alle Grieken het begin van het kwaad

en het maakte vooral hen tot slaven die over het hoofd hadden gezien in welke

toestand ze zich met de Makedonieumlrs bevondenrdquo (p33)

Pausanias I291

ldquoDicht bij de Areiopaag kan je een schip zien dat gebouwd werd voor de processie van

de Panathenaieumlnrdquo (p74)

Pausanias I292

ldquoNaar ik meen en de gedichten van Pamfos geven mij gelijk zijn dit bijnamen van

Artemis Hoewel ik nog een ander verhaal ken dat hierover gezegd wordt zal ik

daaraan voorbijgaanrdquo (p73)

Pausanias I2911

ldquoOok zij die rond Korinthe gevallen zijn liggen hier De goden toonden goed hier en

ook in Leuktra dat diegenen die de Grieken dapper noemen niets betekenen zonder

Tycherdquo (p69)

Pausanias I315

ldquoIk ontdekte dat de gidsen hierover niets zeker wisten Zelf vond ik het volgenderdquo

(p52)

Pausanias I355

ldquoIk zal alles vertellen wat mij de moeite waard schijnt om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias I358

ldquoToen ik hen tegensprak en duidelijk maakte dat Geryon in Gadeira ligt waar geen

gedenkteken is maar een boom die verschillende vormen heeft op dat moment

vertelden de gidsen van de Lydieumlrs het echte verhaalldquo (p52)

141

Pausanias I387

ldquoEen droom verbood me de dingen die binnen de muren van het heiligdom gebeuren

te beschrijven en de niet-ingewijden mogen natuurlijk datgene niet te weten komen

wat ze niet mogen zienldquo (p72)

Pausanias I393

ldquoDeze dingen zijn naar mijn mening de bekendste verhalen en bezienswaardigheden

voor de Atheners Mijn betoog heeft vanaf het begin van de vele dingen datgene

uitgekozen dat verdient te worden opgeschrevenrdquo (p47)

Boek 2

Pausanias II51

ldquoToen Asopos het gegeven had vertelde deze het en voor deze openbaring werd hij in

de onderwereld gestraft - voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias II115

ldquoMen zegt dat hij de broer was van Helios en dat de streek naar hem Titane werd

genoemd Ik meen echter dat Titan bekwaam was in het opvolgen van de seizoenen

van het jaar en wanneer de zon het zaad en de vruchten van de bomen zou doen

groeien Hierdoor beschouwt men hem als broer van Heliosrdquo (p77)

Pausanias II142

ldquoIk kan niet akkoord gaan met de Fliasieumlrs dat een Eleusieumlr in het gevecht werd

overwonnen en heimelijk als banneling werd weggevoerd terwijl de oorlog met een

verdrag werd opgelost voordat ze was uitgevochten en dat Eumolpos daar in Eleusis

bleefrdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoMen vertelt dat er een koekoek op de scepter zit omdat Zeus toen hij verliefd was op

Hera als meisje zich in deze vogel veranderde Zij ving hem als haar speeltje Dit

verhaal en de andere gelijkaardige die over de goden worden verteld schrijf ik op

zonder ze te geloven Toch schrijf ik ze oprdquo (p49)

Pausanias II174

ldquoDat nu over de granaatappel ndash het verhaal is immers uiterst geheim ndash moet ik

verzwijgenrdquo (p73)

142

Pausanias II202

ldquoVoor hen werd Bryas van Argos aangesteld als leider Hij gedroeg zich slecht

tegenover de mannen van het volk op andere vlakken en maakte een meisje dat

naar het bruidsvertrek werd geleid ten schande door haar af te pakken van haar

begeleidersrdquo (p70)

Pausanias II215

ldquoHierin zeggen ze dat het hoofd van de Gorgon Medusa ligt Ik laat het fabeltje

achterwege en vertel de andere dingen over haar Ze was de dochter van Forkos Na

de dood van haar vader heerste ze over de mensen die rond het meer Tritonis

woonden Ze ging op jacht en voerde de Lybieumlrs aan in de strijd En toen wanneer ze

belegerd werd door een leger van Perseusrsquo macht - Perseus werd namelijk gevolgd

door elitetroepen uit de Peloponnesos ndash werd ze rsquos nachts vermoord Omdat Perseus

haar schoonheid zelfs in de dood bewonderde hakte hij haar hoofd af om het aan de

Grieken te gaan tonen rdquo (p77)

Pausanias II304

ldquoOmdat Herodotos elk van deze dingen al nauwkeurig beschreven heeft ga ik mijn

mening niet opschrijven wanneer de dingen al goed verteld zijn Alleen dit zal ik

vertellen dat ik de beelden zag en aan hen offerde op dezelfde wijze als men gewoon

is te offeren in Eleusisrdquo (p73)

Boek 3

Pausanias III114

ldquoOp de markt staan tempels van Caesar de eerste die een monarchie begeerde onder

de Romeinen en de eerste die het verworven rijk bezat Hij maakte er ook eacuteeacuten voor

zijn zoon Augustus die de heerschappij verstevigde en die beter en waardiger en veel

machtiger dan zijn vader werd Zijn naam was Augustus Dit betekent in het Grieks

lsquosebastosrsquo (verheven)rdquo (p17)

Pausanias III141

ldquoTegenover het theater ligt de graftombe van Pausanias de aanvoerder in Plataia De

andere graftombe is van Leonidas Elk jaar houden ze toespraken voor hen en stellen

ze wedstrijden in waaraan alleen Spartanen mogen deelnemenrdquo (p74)

143

Pausanias III212

ldquoIk herinner me dat de dingen die ik hier zag en de moeite waard waren om te

bekijken het heiligdom van Asklepios en de bron Pellanis warenrdquo (p32)

Pausanias III235

ldquoNoch Menofanes noch Mithriades zelf ontvluchtten de wraak van de godenrdquo (p70)

Pausanias III255

ldquoEnkele Grieken dichtten dat Herakles hierheen de hond van Hades bracht hoewel er

geen weg onder de grond doorheen de grot leidt Het ligt ook niet voor de hand te

geloven dat er een of ander ondergronds huis van de goden is waarin men de zielen

verzamelt Hekataios van Milete vond echter een mogelijke verklaring Hij zei dat een

vreselijke slang leefde op de Tainaros die de hond van Hades genoemd werd omdat

de persoon die gebeten werd dadelijk zou sterven door het gif Hij zei dat deze slang

door Herakles bij Eurysteus werd gebrachtrdquo (p47+69)

Boek 4

Pausanias IV311

ldquoAugustus gaf Thouria aan de Lakedaimonieumlrs in Sparta Toen Augustus immers

keizer was van de Romeinen voerde Antonius ook een Romein oorlog tegen hem

Hem volgden de Messenieumlrs en andere Grieken omdat de Lakedaimonieumlrs aan de

kant van Augustus stondenrdquo (p17)

Pausanias IV335

ldquoDe riten van de Grote Godinnen mag ik niet onthullen - voor hen viert men immers

riten in de Karnasios - Ik ken ze de tweede plaats toe als meest heilig na de

Eleusische Mijn droom verhinderde me niet aan allen te vertellen dat de bronzen

urne de vondst van de generaal van Argos en de beenderen van Eurytos de zoon

van Melaneus hier bewaard werdenrdquo (p72)

Boek 5

Pausanias V12

ldquoDe Korintieumlrs van nu zijn immers de jongste van de Peloponnesieumlrs en tussen het

moment waarop ze het land kregen van de keizer en mijn tijd ligt 217 jaarrdquo (p9)

144

Pausanias V18

ldquoEleios kreeg het rijk van de Epeieumlrs Hij was de zoon van Eurykyda dochter van

Endymion en van Poseidon ndash voor wie het gelooftrdquo (p50)

Pausanias V83

ldquoHomeros vertelde over de wedstrijden die voor Patroklos waren ingesteld hoe

Menelaos gebruik maakte van twee paarden Aitha van Agamemnon en het ander zijn

eigen paardrdquo (p74)

Pausanias V101

ldquoVele andere wonderbaarlijke dingen kan iemand zien in Griekenland en horen Maar

het meest hebben de Eleusische riten en de Olympische Spelen deel aan de

goddelijke zorgrdquo (p35)

Pausanias V137

ldquoVan het feit van Pelops en Tantalos in mijn streek woonden zijn ook nu nog tekens

overgebleven Er is een meer van Tantalos naar hem genoemd en een opmerkelijk

graf Op de Sipylos op de top van de berg is een troon van Pelops achter het

heiligdom van de Moeder Plastenerdquo (p9+44)

Pausanias V211

ldquoVanaf hier gaat mijn verhaal verder over de interpretatie van standbeelden en

wijgeschenkenrdquo (p27)

Pausanias V218

ldquoHoe ze heetten dat wisten ik of de gidsen van de Elieumlrs nietrdquo (p52)

Pausanias V2115

ldquoEr zijn ook twee andere beelden van de kunst uit mijn tijdrdquo (p9)

Pausanias V235

ldquoIk kan niets zeggen over hun ouderdom hun vaderland of door wie ze werden

onderwezenrdquo (p48)

145

Pausanias V244

ldquoWe kennen geen Romein noch een gewone burger noch een senator die voacuteoacuter

Mummius een wijgeschenk bracht in een Grieks heiligdom Mummius offerde van de

oorlogsbuit van Achaiumla een bronzen Zeus in Olympiardquo (p48)

Boek 6

Pausanias VI38

ldquoOibotas won de loopwedstrijd tijdens de zesde Olympiade Hoe kon Oibotas bijgevolg

in Plataia met de Grieken de overwinning behalen De nederlaag in Plataia voor

Mardonios en de Meden gebeurde immers tijdens de 75e Olympiade Ik ben nu

genoodzaakt te zeggen wat door de Grieken verteld wordt Het is echter niet nodig om

alles te gelovenrdquo (p49)

Boek 7

Pausanias VII27

ldquoPindaros vernam echter naar mijn mening niet alles over de godin Hij zegt dat de

Amazonen dit heiligdom bouwden toen ze oorlog voerden tegen Athene en Theseus

De vrouwen van de Thermodon offerden inderdaad op dat moment aan de Efesische

godin omdat ze het heiligdom al lang kenden en ook toen ze Herakles ontvluchtten

Sommigen nog eerder toen ze Dionysos ontvluchtten nadat ze daar als smekelingen

gekomen waren Het werd echter niet door de Amazonen gebouwd maar door de

autochtonen Koreos en Efesos - men denkt dat Efesos een zoon was van de rivier

Kauumlster - Deze mannen bouwden het heiligdom en van Efesos kreeg de stad haar

naamrdquo (p78)

Pausanias VII101

ldquoDe meest goddeloze van alle ondernemingen het vaderland en medeburgers

verraden omwille van persoonlijk voordeel zou voor de Achaiumlers het begin worden

van het kwaad Het verliet immers nooit Griekenland vanaf het prille beginrdquo (p34+45)

Pausanias VII156

ldquoToen overviel de wraak van de Griekse goden de Arkadieumlrs die de Grieken in de

steek lieten toen die in Chaironeia tegen Filippos en de Makedonieumlrs vochten Op dat

moment werden de Arkadieumlrs op diezelfde plaats gedood door de Romeinenrdquo (p70)

146

Pausanias VII179

ldquoOver wie Attis was kon ik geen geheim ontdekken Door Hermesiax die elegieeumln

schreef is echter gedicht dat hij de zoon was van de Frygieumlr Kalaos en dat hij

onvruchtbaar door zijn moeder ter wereld werd gebrachtrdquo (p73)

Pausanias VII199

ldquoEnkelen schreven dat de dingen die ik zeg niet Eurypolos de Thessalieumlr

overkwamen maar Eurypolos de zoon van Dexamenos die koning was in Olenos Ze

wilden dat hij samen met Herakles tegen Troje ten strijde trok om de kist van Herakles

te krijgen De rest van deze dingen hebben ze ook op de volgende wijze verteldrdquo

(p50)

Pausanias VII206

ldquoHet Odeion staat naast de markt en daar is een Apollon bewaard die de moeite

waard is om te zien Hij werd gemaakt van de buit toen de inwoners van Patrai als

enige Achaiumlers de Aitolieumlrs hielpen tegen het leger van de Gallieumlrs In alle aspecten is

het Odeion het belangrijkste van alle in Griekenland behalve natuurlijk dat in Athene

Dit steekt er immers bovenuit door de grootte en in de gehele bouw De Athener

Herodes bouwde het als herinnering aan zijn overleden vrouw In mijn verhaal over

Attika liet ik dit Odeion weg omdat het deel over de Atheners voor mij al eerder

afgewerkt was dan dat Herodes aan het bouwwerk begonnen wasrdquo (p9)

Pausanias VΙΙ218-9

ldquoMen kan ervan overtuigd zijn dat er verschillende redenen zijn waarom hij lsquogod van

het paardrsquo genoemd wordt Ik meen echter dat hij de naam kreeg omdat hij de

uitvinder was van de rijkunst Homeros laat Menelaos in de paardenrace voorstellen

om bij deze god de volgende eed te zweren lsquoRaak de paarden aan en zweer bij de

Beweger der aarde de Aardschudder dat je niet met opzet door een list mijn wagen

hebt tegengehoudenrsquo Ook Pamfos die voor de Atheners de oudste hymnen

componeerde zegt dat Poseidon lsquode gever van paarden en schepen met zeilenrsquo isrdquo

(p103)

Pausanias VII2114

ldquoDe vrouwen in Patrai zijn met dubbel zoveel als de mannen Afrodite zorgt hoewel

ook voor andere vrouwen vooral voor hen De meesten van hen halen hun

levensonderhoud uit het vlas dat in Elis groeit Ze weven hier namelijk hoofddoeken

van en andere klerenrdquo (p42)

147

Pausanias VII224

ldquoZeer dicht bij het beeld staan vierhoekige stenen 30 in aantal Deze vereren de

mensen van Farai Ze hebben voor elk de naam van een god uitgekozen Tijdens een

nog oudere periode kregen alle onbewerkte stenen in plaats van de beelden van de

goden eerbewijzen van alle Griekenrdquo (p71)

Pausanias VII257

ldquoIn Keryneia is een heiligdom voor de Eumeniden Men zegt dat Orestes dit gebouwd

heeft Men zegt dat al wie daar wil binnengaan om te kijken en schuldig is aan

bloedschuld of een andere misdaad of goddeloos is dadelijk door schrikbeelden

buiten zinnen wordt gebracht En daarom mag niet iedereen binnengaan en niet allen

tegelijkrdquo (p70)

Boek 8

Pausanias VIII21

ldquoLykaon de zoon van Pelasgos vond het volgende uit wat veel ingenieuzer was dan

zijn vaders plannen Hij bouwde de stad Lykosoura op de berg Lykaios en noemde

Zeus Lykaios en stelde de Spelen van Lykaia inrdquo (p74)

Pausanias VIII24

ldquoDit verhaal overtuigt mij Het wordt al lang door de Arkadieumlrs verteld en bovendien is

het geloofwaardigrdquo (p77)

Pausanias VIII511

ldquoAristokrates de zoon van Aichmis gedroeg zich misschien ook in andere zaken

slecht tegenover de Arkadieumlrsrdquo (p70)

Pausanias VIII174

ldquoIk zag hazen en herten De witte hazen worden gekweekt in Lybieuml en ik zag witte

herten in Rome Ik aanschouwde dit met verbazing Het kwam echter niet in me op te

vragen van welke streek of welk eiland ze werden ingevoerdrdquo (p48)

Pausanias VIII286

ldquoDit beeld heb ik zelf gezienrdquo (p51)

148

Pausanias VIII331

ldquoOok al was Megalopolis gebouwd met alle ijver door de Arkadieumlrs en met de grootste

hoop van de Grieken toch werd al haar pracht en oude voorspoed afgenomen Het

merendeel ervan ligt nu in ruiumlnes Dit is niet verwonderlijk omdat ik weet dat de goden

altijd iets nieuws willen creeumlren en dat alle dingen evenzeer de sterke en de zwakke

de dingen in opbouw en in ondergang door het lot worden veranderd Zij voert hen

voort met een ijzeren noodzaak die eigen is aan haarrdquo (p41)

Pausanias VIII376

ldquoHet verhaal over de Koureten ndash zij worden immers afgebeeld door de beelden ndash en

dat van de Korybanten uit de basis gehouwen - Dit is een ander volk dan de

Koureten ndash die verhalen ken ik maar ik zal eraan voorbij gaanrdquo (p73)

Pausanias VIII379

ldquoDe meesten geven haar de bijnaam Despoina zoals ze ook de dochter van Zeus

Kore noemen Eigenlijk is haar naam Persefone zoals Homeros en voor hem Pamfos

zeiden in hun gedichten Ik ben bang om de naam van Despoina op te schrijven voor

de niet-ingewijdenrdquo (p73)

Pausanias VIII387

ldquoOp dit altaar offeren ze in het geheim aan Zeus Lykaios Het was niet gemakkelijk

voor mij om het fijne van dat offer te weten te komen Laat het zijn zoals het is en

zoals het vanaf het begin wasrdquo (p73)

Pausanias VIII4110

ldquoEr is een waterbron op de berg Kotilios Wat iemand vroeger schreef dat van deze

bron de rivier Lymax ontspringt dat schreef hij zonder het zelf te hebben gezien of

zonder te luisteren naar iemand die het wel zag Beide dingen heb ik gedaanrdquo (p49)

Pausanias VIII424

ldquoWaarom men dit houten beeld zo maakte is duidelijk voor elke man met gezond

verstand en die een goed geheugen heeftrdquo (p72)

Pausanias VIII52

ldquoEn hierna al had Griekenland geen lichting goede mannen meerrdquo (p34)

149

Pausanias VIII535

ldquoOver Radamanthys zelf schrijft Homeros in het gesprek van Proteus met Menelaos

dat Menelaos naar de Elysese velden zou gaan maar dat Radamanthys daar al

eerder was aangekomen Kinaithon zegt in zijn gedichten ook dat Radamanthys de

zoon is van Hefaistos die een zoon is van Talos de zoon van Kres De verhalen van

de Grieken verschillen meestal en vooral over afkomstenrdquo (p76)

Boek 9

Pausanias IX23-4

ldquoMen noemt dit het bed van Aktaion Men zegt dat Aktaion op die rots sliep als hij moe

was van het jagen en dat hij in die bron keek toen Artemis zich daar baadde

Stesichoros van Himera schreef dat de godin een hertenhuid rond Aktaion legde om

de dood door zijn honden voor hem klaar te maken opdat hij Semele niet als vrouw

zou nemen Ik ben er echter van overtuigd dat zonder goddelijke interventie

hondsdolheid de honden van Aktaion beving Razend zouden ze zonder onderscheid

te maken elkeen die ze zouden tegenkomen aan flarden scheurenrdquo (p76)

Pausanias IX26

ldquoOok nu nog houdt men om de vier jaar Spelen in Eleutheria waarin de grootste

prijzen aan de loopwedstrijd worden uitgereiktrdquo (p74)

Pausanias IX65

ldquoIk heb ook in de beschrijving van Attika gezegd dat de nederlaag in Chaironeia een

ramp was voor alle Griekenrdquo (p33)

Pausanias IX194

ldquoDaar naast bevinden zich de ruiumlnes van de steden Harma en Mykalessosrdquo (p13)

Pausanias IX198

ldquoEr wonen niet veel mensen in Aulis Dit zijn pottenbakkers De mensen van Tanagra

bezitten dit land en dat rond Mykalessos en Harmardquo (p42)

Pausanias IX237

ldquoWanneer je de berg Ptooumls oversteekt ligt aan zee de Boiotische stad Larymna Men

zegt dat haar naam van Larymna Kynosrsquo dochter komt Haar oudere voorouders zal

ik vernoemen in mijn verhaal over Lokrisrdquo (p37)

150

Pausanias IX272

ldquoDe meeste mensen menen dat Eros de jongste onder de goden is en de zoon van

Afrodite Olen de Lykieumlr echter die de oudste hymnen componeerde voor de Grieken

zegt in een hymne voor Eileithuia dat de moeder van Eros Eileithuia is hellip Ik weet dat

Hesiodos of de persoon die de Theogonie van Hesiodos componeerde schreef dat

Chaos eerst ontstond na hem Ge en Tartaros en Erosrdquo (p50)

Pausanias IX292

ldquoDit gedicht van Hegesinos heb ik niet gelezen Het was immers al eerder verloren

dan dat ik geboren wasrdquo (p49)

Pausanias IX325

ldquoTijdens de veldtocht van de Perzen kozen de inwoners van Haliartos partij voor de

Grieken en een deel van het leger van Xerxes viel aan en brandde hun land en tegelijk

hun stad afrdquo (p48)

Pausanias IX346

ldquoAan de overkant van de berg Lafystios ligt Orchomenos ook deze een bekende en

wonderbaarlijke stad in Griekenland Vroeger was ze zeer voorspoedig maar ook

deze stad zou het einde zien naderen bijna zo erg als Mykene en Delosrdquo (p41)

Pausanias IX353

ldquoHiernaast houdt men Mysterieumln die voor de massa geheim zijnrdquo (p73)

Pausanias IX381

ldquoVoor de mensen van Orchomenos werd er ook een heiligdom voor Dionysos

gemaakt Het oudste is echter dat van de Gratieumln Men vereert het meest de stenen

Men zegt dat deze voor Eteokles uit de hemel vielen De beelden werden sierlijk

gemaakt en gewijd in mijn tijd Ook deze zijn van steenrdquo (p71)

Pausanias IX389

ldquoMen zegt dat de bewoners Aspledon verlieten omdat ze gebrek hadden aan waterrdquo

(p13)

151

Boek 10

Pausanias X47

ldquoDe mensen van daar zijn niet met veel maar in grootte en kracht zijn ze tot op de dag

van vandaag de besten onder de Fokieumlrsrdquo (p42)

Pausanias X129

ldquoLater dan Demo groeide er bij de Hebreeumlrs boven Palaistina een vrouw op die

orakels gaf Haar naam was Sabbe Men zegt dat haar vader Berosos was en haar

moeder Erymanthe Sommigen noemen haar de Babylonische anderen de

Egyptische Sibyllerdquo (p71)

Pausanias X173

ldquoJaren na de Lybieumlrs kwamen vanuit Griekenland Aristaios en zijn makkers naar het

eiland Men zegt dat Aristaios een zoon was van Apollon en Kyrene Omdat hij het lot

van Aktaion erg betreurde en daarom boos was op Boiotieuml en heel Griekenland zegt

men dat hij naar Sardinieuml emigreerderdquo (p45)

Pausanias X1713

ldquoWe hebben het verhaal van Sardinieuml in het boek over Fokis gebracht omdat de

Grieken over dit eiland heel weinig wetenrdquo (p46)

Pausanias X322

ldquoDit leek me van alle grotten die ik zag de grot te zijn die het het meeste verdiende

om te bekijkenrdquo (p32)

Pausanias X3215

ldquoOp die dag doen ze dergelijke dingen rondom het heiligdom Op de volgende dag

maken de handelaars tenten van riet en ander hout dat ze daar vinden Op de laatste

van de drie dagen houden ze een feest Ze verkopen slaven allerlei vee en ook kledij

zilver en goudrdquo (p74)

Pausanias X3216

ldquoIn de namiddag beginnen ze te offeren De rijkeren offeren runderen en herten de

armeren ganzen en gevogelte Het is niet de gewoonte te offeren met schapen

varkens of geiten hellip Zij (de functionarissen) moeten de offerdieren wikkelen in

windsels van linnen of vlas De wijze van bereiden is de Egyptischerdquo (p53)

152

Pausanias X333

ldquoLilaia is in de winter een dagtocht verwijderd van Delfi als je afdaalt langs de

Parnassos We berekenden dat de afstand van de weg 180 stadieumln isrdquo (p31)

Andere auteurs

Aelianus VH 12 61

ldquoPausanias zei dat ook de Megalopoliten dit dedenrdquo (p10)

Herodotos 229563

ldquoMaar dat is dan ook alles wat ik over dit punt te weten kon komen Ik ben letterlijk

achter elke inlichting heengegaan die ik te pakken kon krijgen Tot aan Olifantenstad

heb ik alles met eigen ogen kunnen bekijken daarna weet ik het alleen van horen

zeggenrdquo (p 28)

Herodotos V82-83564

ldquo hellip Lang geleden was de oogst in Epidauros mislukt De zwaar getroffen inwoners

raadpleegden daarom het orakel van Delfi en kregen de raad beelden voor Damia en

Auxesia op te richten Dan zou het ze wel beter vergaan hellip De toestemming werd

verleend op voorwaarde dat zij jaarlijks offergaven voor Athena de Stadsgodin en

Erechtheus zouden komen brengen hellip Na de diefstal van de beelden kwamen de

Epidaurieumlrs hun afspraken met Athene niet meer na De Atheners deden hun beklag

maar de Epidaurieumlrs maakten met klem van argumenten duidelijk dat ze niet in

gebreke waren gebleven zolang die beelden nog in hun bezit waren hadden zij zich

aan hun belofte gehouden maar nu ze bestolen waren achtten zij zich daaraan niet

meer gebonden De Atheners moesten de Aigineten er maar voor laten

opdraaienrdquo(p101)

Thoukidydes I21565

ldquoToch zal men als men de genoemde argumenten die ik naar voren gebracht heb ten

naaste bij aanvaardt het niet ver mis hebben en geen geloof schenken aan de

overdreven voorstellingen van de dichters zoals zij deze dingen hebben bezongen

563 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 145 564 Vertaling HL van Dolen Herodotos Het verslag van mijn onderzoekNijmegen 1995 p 369 565 Vertaling MA Schwartz Thycidides De Peloponnesische Oorlog Amsterdam 1986 p 11

153

noch aan de verhalen van geschiedschrijvers die liever het oor willen strelen dan de

waarheid vermelden onbewijsbare dingen die geen geloof verdienen en in de loop

van de tijd tot het rijk van de sagen zijn overgegaan Men moge overtuigd zijn dat de

feiten berusten op de duidelijkste gegevens toereikend voor zover het verre verleden

dat mogelijk maaktrdquo (p 77)

154

6 BIBLIOGRAFIE

155

Primaire bronnen

Casevitz M (ed) Pausanias description de la Gregravece I IV V VI VII VIII Les belles

Lettres Paris 1992 2005 1999 2002 20001998

Frazer JG Pausaniasrsquo Description of Greece London 1898

Hitzig H (ed) Pausaniae Graeciae Descriptio Leipzig 1907

Jones WHS (ed) Pausanias Description of Greece I II III IV Loeb Classical

Library Cambridge (Mass)London 1958 1955 1954 1955

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol 1 Singapore 1971sup3

Levi P (ed) Pausaniasrsquo Guide to Greece vol2 Middlesex (UK) 19714

Spiro F (ed) Pausaniae Graeciae descriptio 3 vol Teubner Leipzig 1903

Naslagwerken

Bartelink GJM Klassieke letterkunde UtrechtAntwerpen 19644

Cook SA Adcock FE Charlesworth MP (edd) The Cambridge Ancient History

vol XI The Imperial Peace AD 70-192 Cambridge 1936sup3

Duumlbner F (ed) Epigrammatum Anthologia Palatina vol1 Paris 1871

Metzler JB (ed) Der neue Pauly Enzyclopaumldie der Antike StuttgartWeimar566

Regenbogen O RE Supp8 (1956) sv Pausanias 1008-1097

Secundaire bronnen

Akujaumlrvi J Researcher Traveller Narrator Lund 2005

Alcock SE Roman Imperialism in the Greek Landscape JRA 2 (1989) 5-34

Alcock SE Graecia capta The Landscapes of Roman Greece Cambridge 1993sup2

566 Zie voetnoten voor specifieke lemmata

156

Alcock SE (ed) Placing the Gods Sanctuaries and Sacred Spaces in Ancient

Greece Oxford 1994sup2

Alcock SE (ed) The Early Roman Empire in the East Exeter 1997

Alcock SE Archaeologies of the Greek Past Landscape Monuments and

Memories Cambridge 2002

Alcock SE Cherry JF Elsner J (edd) Pausanias Travel and Memory in Roman

Greece Oxford 2001

Arafat KW Pausaniasrsquo Greece Cambridge 1996

Bingen J (ed) Pausanias historien in Entretiens sur lrsquoantiquiteacute classique Genegraveve

1996

Bonnechere P Orthia et la flagellation des eacutephegravebes spartiates Un souvenir

chimeacuterique de sacrifice humain Kernos 6 (1993) 11-22

Bonnechere P Le sacrifice grec entre texte et image Kernos 11 (1998) 377-388

Borg BE (ed) Paideia The World of the Second Sophistic Berlin 2004

Browning R History Language and Literacy in the Byzantine World London 1989

Burkert W Homo necans The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and

Myth Berkeley (LA)London 1983

Calame C Logiques du temps leacutegendaire et lrsquoespace cultuel selon Pausanias une

repreacutesentation discursive du lsquopantheacuteonrsquo de Treacutezegravene in Pirenne-Delforge V

(ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos

Suppl 8 Luik 1998 149-163

Casabona J Recherches sur le vocabulaire des sacrifices en Grec Aix-en-Provence

1966

Casson L Travel in the Ancient World London 1974sup2

Crawford MH Rome and the Greek World in The Economic History Review XXX

London 1977 42-52

Detienne M Vernant J-P (edd) La cuisine du sacrifice en pays grec Paris 1979

157

Dihle A Greek and Latin Literature of the Roman Empire from Augustus to Justinian

Muumlnchen 1989

Diller A The Authors Named Pausanias TaPhA 86 (1955) 268-279

Diller A The Manuscripts of Pausanias TaPhA 88 (1957) 169-188

Dillon M Pilgrims and Pilgrimage in Ancient Greece LondonNew York 1997

Dodds ER The Greeks and the Irrational Berkeley (LA) 19514

Durand JC Lissarague F Mourir agrave lrsquoautel ARG 1 (1999) 83-106

Ekroth G Offerings of blood in Greek hero-cults in Pirenne-Delforge V Suaacuterez de

la Torre E (edd) Heacuteros et heacuteroiumlnnes dans les mythes et les cultes grecs

Kernos Suppl 10 Luik 2000 263-280

Ekroth G (ed) The sacrificial rituals of Greek hero-cults in the Archaic to the early

Hellenistic periods Kernos Suppl 12 (2002) 72-103

Ellinger E La fin des maux drsquoun Pausanias agrave lrsquoautre Paris 2005

Elsner J Pausanias A Greek Pilgrim in the Roman World PampP 135 (1992) 3-29

Elsner J Image and Ritual Reflections on the Graeco-Roman Appreciation of Art

CQ 46 (1996) 515-531

Elsner J Rubieacutes J-P (edd) Voyages and Visions towards a Cultural History of

Travel London 1999

Elsner J Rutherford I (edd) Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian

Antiquity Oxford 2005

Farnell LR Greek Hero Cults and Ideas of Immortality Oxford 1921

Ferrary J-L Philhelleacutenisme et impeacuterialisme aspects ideacuteologiques de la conquecircte

romaine du monde helleacutenistique Rome 1988

Forte B Rome and the Romans as the Greeks saw them Rome 1972

Frazer JG Sur les traces de Pausanias Paris 1965

Georgoudi S A propos du sacrifice humain en Gregravece ancienne remarques critiques

ARG 1 (1999) 60-82

Habicht C Pausaniasrsquo Guide to Ancient Greece Berkeley (LA)London 1985

158

Haumlgg R Alroth B (edd) Greek sacrificial ritual Olympian and Chtonian Stockholm

2005

Hamerton-Kelly LH (ed) Violent Origins California 1987

Hansen MH (ed) Sources for the Ancient Greek City-State Copenhagen 1995

Hartog F Memories of Odysseus Frontier Tales from Ancient Greece Chicago

1996sup2

Heer J La personnaliteacute de Pausanias Paris 1979

Hutton W Describing Greece Cambridge 2005

Jacquemin A Pausanias et les empereurs romains Ktegravema 21 (1996) 29-42

Jost M Versions locales et versions lsquopanhelleacuteniquesrsquo des mythes arcadiens chez

Pausanias in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines

agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 227-240

Knoepfler D Pieacuterart M (edd) Editer traduire commenter Pausanias en lrsquoan 2000

Genegraveve 2001

Lacroix L Pausanias et les origines mythique de Delphes eacuteponymes geacuteneacutealogies

et speacuteculations eacutetymologiques Kernos 4 (1991) 265-276

Lacroix L Traditions locales et leacutegendes eacutetiologiques dans la Peacuteriegravegegravese de

Pausanias in Journal des Savants Paris 1994 75-99

Lafond Y Pausanias et le pantheacuteon de Patras lrsquoidentiteacute religieuse drsquoune citeacute grecque

devenue colonie romaine in Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites

des origines agrave la Peacuterieacutegegravese de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 195-208

Lee AD Pagans and Christians in late Antiquity LondonNew York 2000

Lesky A Geschichte der griechische Literatur Munchen 1971

Linders T Alroth B (edd) Economics of cult in the ancient world Upsala 1992

Lupu E Sacrifice at the Amphiareion and a Fragmentary Sacred Law from Oropos

Hesperia 72 (2003) 321-340

Mac Mullen R Paganism in the Roman Empire New HavenLondon 1981sup2

Martin LH Hellenistic Religions New YorkOxford 1987

159

Mary L Sot M (edd) Impies et paiumlens entre Antiquiteacute et Moyen Age Paris 2002

Meuli K Gesammelte Schriften 2 BaselStuttgart 1975

Meyer E Pausanias Beschreibung Griechenlands Zurich 1954

Morinis A (ed) Sacred journeys London 1992

Nilsson MP Greek Piety Oxford 1948

Ogden D (ed) A Companion to Greek Religion Oxford 2007

Ousterhout R (ed) The Blessings of Pilgrimage UrbanaChicago 1990

Page DL (ed) Further Greek Epigrams Cambridge 1981

Pirenne-Delforge V La notion de lsquopantheacuteonrsquo dans la Peacuterieacutegegravese de Pausanias in

Pirenne-Delforge V (ed) Les pantheacuteons des cites des origines agrave la Peacuterieacutegegravese

de Pausanias Kernos Suppl 8 Luik 1998 129-148

Pirenne-Delforge V Ritual Dynamics in Pausanias The Laphria in

Stavrianopoulou E (ed) Ritual and Communication in the Graeco-Roman

World Kernos Suppl 16 Luik 2006 111-129

Powel A (ed) The Greek world LondonNew York 1995

Price S Gods and Emperors the Greek Language of the Roman Imperial Cult JHS

104 (1984) 79-95

Price S Rituals and Power The Roman Imperial Cult in Asia Minor Cambridge

1984sup3

Pritchett WK Pausanias Periegetes I Amsterdam 1998

Pritchett WK Pausanias Periegetes II Amsterdam 1999

Reardon BP Courants litteacuteraires grecs des 2e et 3e siegravecles apregraves J-C Paris 1971

Reverdin O Grange B (edd) Le sacrifice dans lrsquoantiquiteacute in Entretiens sur

lrsquoantiquiteacute classique VandoeuvresGenegraveve 1981

Romm JS The Edges of the Earth in Ancient Thought New Jersey 1992

Rudhardt J Notions fundamentals de la penseacutee religieuse et actes constitutifs du

culte dans la Gregravece classique GenegraveveAllaman 1958

Russel DA Antonine Litearture Oxford 1990sup2

160

Rutherford I Theoria and Darśan Pilgrimage and Vision in Greece and India CQ 50

(2000) 133-146

Snodgrass AM An Archaeology of Greece The Present State and Future Scope of

a Discipline Berkeley (LA)London 1987

Stratiki K Le culte des heacuteros grec chez Pausanias BAGB 1 (2002) 70-93

Strid O Uumlber Sprache und Stil des Periegeten Pausanias Upsala 1976

Stroumsa GG (ed) La fin du sacrifice Paris 2005

Swain S Hellenism and Empire Oxford 2001

Tripolitis A Religions of the Hellenistic-Roman Age MichiganCambridge (UK) 2002

Tzifopoulos YZ Mummiusrsquo Dedications at Olympia and Pausaniasrsquo Attitudes to the

Romans GRBS 34 (1993) 93-100

Van Straten FT Hiera Kala LeidenNew YorkKeulen 1995

Veyne P Les Grecs ont-ils cru agrave leurs mythes Paris 1983

Veyne P Lrsquoempire Greacuteco-Romain Paris 2005

Whitmarsh T Greek Literature and the Roman Empire OxfordNew York 2001

Whitmarsh T Ancient Greek literature CambridgeMalden 2004

Yerkes RK Le sacrifice dans les religions grecque et romaine et dans le judaisme

primitive Paris 1955

Zizza C Le inscrizioni nella Periegesi di Pausania Pisa 2006