· [837] SNEEUWWITJE OVERLEVERING DATERING LEESTEKST VARIANTEN EN CORRECTIES COMMENTAAR T Vrij...

Ni N I LI ri ii\icr:\ Ni.i iti,\ \ ui cxi,,l,

Gerrit AchterbergGedichten

I^eel ^b ^ .^pparaat

GERRIT ACHTERBERG / GEDICHTEN

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA XI33U

Dit is een uitgave van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities enintellectuele geschiedenis (cm) van de Koninklijke Nederlandse Akademie vanWetenschappen (KNAW)

Adres: Prins Willem-Alexanderhof 5 , 2 59 5 BE Den HaagPostadres: Postbus 907S 4, 2509 LT Den HaagTelefoon: 070-33 z 5 800Telefax: 070-38 Zo S46

© Huygens Instituut van deConstantijn n Hu e s van deze uitgavee 2000 Co st tlCopyright YgAkademie van Wetenschappen enke Nederlandseonin Koninklijk

Frederik Bos, Koninklijke Nederlandse Akademie van Weten-schappen, AmsterdamDruk: Orientaliste, Herent

ISBN 90-76832-01-3

KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

Gerrit AchterbergGedichten

Historisch -kritische uitgave,verzorgd door P.G. de Bruijn

Deel 3 b / Apparaat

Constantijn Huygens Instituut, Den Haag 2000

Projectcommissie: G. . Dorleijn,s e Gronln en R.L.K.Fokkemat, ema Utrecht;Groningen; , ,A.L.. Sotemann Utrecht; H.T.M.vant t. . va Vliet, Den Haag , ^ ag

[837] SNEEUWWITJE

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

COMMENTAAR

T Vrij Nederland i november I Bijlage Boek en wereld, p.J 9 949^ l g , p s.M I Typoscript, ko i' D I H o.PProef D I H- I. pl D', S ^ SD/ Mascotte, p. 2 9-3 o.^ pM2 Kop D Z H-112.Pl ^D 2 Cr to amen p. 6– o.ypg 4^ p 97M3 Kopij D3 H-122. P1 ^D3 Verzamelde gedichten, p. o– I.^ g ^ p 77 77

Vóór I november I9 949

T

I I verliet; > verliet: MI-D3

I Reeds in 1948 informeerde Achterberg bij Jan Vermeulen naar onder andere94 g 1de figuur Sneeuwwitje: `Nu nog een vraag: ik loop al weken te zoeken naarg Sneeuwwitje: g g PSneeuwwitje, Doornroosje en Goudelsje; weet jij misschien een boek waar zel^ Doornroosje 1^ llin staan? ... Weet jij misschien wie Maya was? Een mythologische fi uur?'11 Yfiguur?

2 april i 8. Vgl. ook .1.p 94 g 3 S

2 0 Ia september i schreef Alice von Eugen-van Nahuys van uitgeverijOp p 949 g Y g lQuerido aan Achterberg dat zij een verzoek van Johan van der Woude had -

g e

zij gkregen een gedicht uit de te verschijnen bundel Sneeuwwitje in Vrij Nederland teg g verschijnen J J

mijmogen publiceren: `Wilt U mi even berichten of U daarmee accoord kuntg p gaan?' Op I september 1 gaf Achterberg hiervoor toestemming. In Uri'g p 3 P 949 8 g g JNederland verscheen echtereen gedicht uit Sneeuwwitej wél dit gedicht, dat -g g J^ g ^ egbundeld zou worden in Mascotte. Zie verder 6.2. .3 4

[838] RÖNTGEN

OVERLEVERING M I Manuscript, H-p , 49.T Podium 6 (februari 1 95 o),. 6.p 7M 2 Typoscript, ko i' D I H o.kopij ^ SP Proef D I H- 5 1.^

D I Mascotte p. I I.,p

M3 Kop D 2 H-112..P ^

D 2 Cr to amen p. 1.y 8 4, p SM4 Kop D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 752.^ g ^ p 75

68i

DATERING I vÓÓr januari I 0949 7 l 9 S

LEESTEKST T

VARIANTEN EN MI a anilinepotlood, b-f potloodp ^ P

CORRECTIES

Titel MI

T-D3

I MI

T-D3

2 M'

T-D3

3 M'-D3

4 Mr

T-D3

4/5 MI-D3

5 MI-D3

6 MI

a [ontbreekt]b Röntgeng

a De maan heeft u vannacht bekendgemaaktb

a Dunne o breken door u heenb lichtvloeden

[Vanaf AI', r, 3 is fase b de grondlaagvan het gedicht]

De volheid van het zoete vlees verzaakt

belijk uw kleed, tot het naakte been.g l ^ opb met [kleed] en al

0

stro ewit

Skelet dat hangt en haast de aarde raakt;g

b wandelgewoonte in uw o teen .g

[? door Röntgen]g

C knie en

b Oogkassen waar het o hoofd mee waakt,gc holle

oogkasseng

b Zo deinte langzaam verder in het veen.g gb zo

stro ewit

b Toch tekenti u af zoals vanoudsij

T-D3

7 M'

T-D3

8

MI

T-D3

8/9 MI-D3

9 MI

];I

C [ gelijk [

b en kan ik u herkennen aan de standC gang

I0

T-D3

MI

T-D3

682

II MI b dieij van binnen altijd hebt gehad.gl altijd gc naar buitenc waarmee ge uc[die]g' in uw lichaam [altijd hebt gehad.]g l g

T-D3 I I

[? door M I , r.–rr9

Wiz Iz M Id stro ewitT-D3

12 M I I d Ik houd u scherp in 't oog totdat de dwang-P g -gd Lang blijft ge in 't gezichtg l g gd Lang blijft ge nog te zieng 1 g gd waar te nemen

II e Lang neem ik u nog waar totdat de dwangg g ge zijt ge nog te zienzijt g

III f Lang blijf ik u nog volgen tot de dwang-g blijf g g , -gT-D 3

I M I I d voorstelling o iets kouds3 ge eindelijk oplost eneindelijk p

III f voorstelling overgaat en er iets koudsg gT-D3

I M I I d mij aan komt raken. Mijn gezicht is nat.4 mij Mijne teen mi aankomt.g j

III fT-D3

[AP III r. 12-1 werden te amen doorgehaald]

? door de reelsg

COMMENTAAR I M I vertoont overeenkomstenp la iersoort en schrijfstof van de eerste aan-pzet met het manuscript van 81 `Leliën'. Er zijn verder geen aanwijzingen datP 3 zijn g l gdeedichten in dezelfde periode zijn geschreven.g p zijn2 Ditedicht heeft Achterberg op januari I o aan Gerrit Borgers gestuurdg g p 71 9S g gterublicatie in Podium, samen met de eerder aan De nieuwe stem afgestane -p ^ eg gdichten[8 3 o]`Bloedwraak' en [8 35 ] `Plastic'. Uit een brief van Achterberg aan3S gJaap Romijn blijkt dat Achterberg dit gedicht in eerste instantie bij De gids inge- 1 blijkt g -eg l g gzonden had. Zie verder6..I.3 3

[8391 VROEGKERK

OVERLEVERING MI Manuscript, Hp , H-49.T Tijd en taak februari I o p. 6.4 9S ^p

683

Titel MI

T-D3

I M'

T-D3

4 MI

T-D3

5

T-D3

6

MI

MI

T-D3

I0 MI

T-D3

M2 Typoscript, kopij D', H-So.P Proef D I , H-Si.D' Mascotte, p. 32.M3 Kopij D 2, H-r 12.

D 2 Cryptogamen 4, p. 72.M4 Kopij D3, H-izi.D3 Ue17ameldegedichten, p. 773.

DATERING Vóórfebruari i 04 9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG De aanzet van ditedicht (M' a, r. I– werd eerst uitgebreid tot en met r. I2g ^ S gM I b). Na een witregel schreef Achterberg het vervolg in een aantal afzong g g -

derli'ke tekstgedeelten, hieronder gepresenteerd als M I I IV.1 g ^ gP

VARIANTEN EN MI a- potloodgPCORRECTIES

a [ontbreekt]b Vroegmis [? na Vroegmis]

cgVroe kerk

a De sneeuw voedt hetlafond met witPC ,

a Er is een rust van wet en wonderc

I 1

a tot boven toe [breekt af]b en onder .c Tot 0

[Vanaf M I , r. 6 is fase b de grondlaagvan het gedicht]

b De vloer lans in de verste hoekengc de

I 0 l1°

b want iedereen is zoersoonlijkP JC 1,

684

[839] `Vroe kerk' M' (collectie NLMD)39 g

68S

I2 MI b en hem terstond vergeetgc daarnad terstond o

T-D3

? door M I b, r. 6-12; in dezelfde hand, maar na iets witruimte en net onder de midden-vouw van het blad (strofewit?), schreef Achterberg het vervolg:]

(z3) M I I

( 1 4) MI I

05) MI I

(z6) M T I

03) M I II

(z4) M I II

05) M I II

(z6) M I II

M I I r. (13)-06):

b om op te gaan in het geheel : [? door de regel]p g g ^c ,

b [xxxxx] laatste evenveelc terwijl eend zodat hetzelfde evenveeld terwijllb mogelijk blijft voor elkg l ld zich nochtans onderscheidt voor elk

b die zit te wachten op de melk.P

[M I I, r.1 —16 werden afzonderlijk doordoorgehaald, r.(14)—(ij)ook no tetezamen]4^ ^g^

M I II r. 3I —16:

e Somsaat de ene wat opzijg ple schuift

e opdat de andere er bijp 1

e kan komen waar het meeste staat

e aan morgenstond en blank gelaat.g g [? door blank]

[? door M I II, r. (r3)—(I6); later schrapte Achterberg het vraagteken en haalde hij hettekstgedeelte inzijn geheel door. Deze doorhaling lijkt vervolgens weer ongedaan te i jng ^ ^ ^J g g ^Jgemaakt, maar het gedeelte moet in de verdere tekstontwikkeling als vervallen wordeng ^ g gbeschouwd. Vermoedelijk noteerde Achterberg hierna eerst, onderaan het blad, de volgendeJ g gtwee reels:

3) M I III

4) M I III

M I III r. (13)—(14):

f waarvan hij volte o overneemt [? door volte]lf en weer in het o vervreemdt

I III, r.(13)—(1-4)werden te amen doordoorgehaald; boven dit fragment schreef AchterbergM, ^ g g gde definitieve r.1 —16 M I I, r. 1 moet meegelezen worden :4 ^ 3

686

M I IV-Dj, r. 13-16:

1 3 M I IV g [om op te gaan in het geheel,] [= M' I c, 0-311T-D3 1 i

14 M I IV g waarmee hetzelfde evenveel (— M I I b, (r¢)JT-D3 I I

15 M' IV g voldoende blijft voor elk [F— M T I b, (rf)J

T-D3 I I

16 M I IV g die zit te wachten op de melk. [A MI I b, 0-6)1T-D3

I

I

COMMENTAAR I Over deublicatie van dit gedicht in Tijd en taak zijn geen gegevens bekend.P g J zijn g ggNaast hetedicht is een toelichting vanJ.G.B omhoff afgedrukt. Zie ookg g g

6..2.332 Vl.Biorae 26.Vgl. Biografie, 53 Literatuur over hetedicht:gB[omhoff], .G. `Vroegkerk.'> gHonders, A.C. 'Achterberg en het bijbels getuigenis.'> g enl g g

[840] MARÉCHAUSSÉE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-p , H-49.T Podium 6 (mei 195o),. 2 o.p 9M2 Typoscript, ko i' D I H- o.kopij ^ 5P Proef D I H I.^ SD I Mascotte, p. I .^ p 9M3 KO 1 D 2 H-112.pl ^D 2 Cr to amen p. 59.yp ^ 4, ^pM4 Kopij D3 H-12.2.p l ^

D3 Uer amelde gedichten, p. 6o.g ^ p 7

DATERING Vóór 2I maart 1 9 509S

LEESTEKST T

INGREEP Titel Maréchaussée < Marechaussee

ONTWIKKELINGSGANG Van ditedicht schreef Achterberg eerst r. i-6 M I a . In fase b breidde hij ditg g 1gedeelte uit met r. 7-8. Daaronder noteerde hij een regel, die hij met een pijlg 7 hij g^ hij plinvoe de vóór MI I, r. 6 M I II; de oude r. 6 wordt r. 7). Weer daaronderg 7

..

687

( ) geplaatst; M I II c, r. G werd met eenpijl^

(? voor de regel)[= M I I b, 6J

schreef hij een nieuwe r. 8 MI III) en vervolgens in dezelfde hand (fase d) hethij gsextet.

VARIANTEN EN MI a-eotloodPCORRECTIES

Titel M I a [ontbreekt]e Maréchaussée

T-D3

I MI a De hanen houden voeling met elkaargb kraaien ver en simultaanc onraad

T-D3

6 MI I a o contreiena Langzame honden sluipen naderbij eng P naderbijb Hof honden [sluipen naderbij enp naderbij

II c Melkwagens zijn al aan het rijen.

g zijn rijen

I I

? door M I I a, r. G contreien en tusseningevoegd]

7 MI I b ze kennende uit de contreienc [Hofhonden sluipen naderbij enp naderbij

T-D3

8 MI I b kwispelen met hun staart en slaan niet aan.PIII d Als hetebeuren moet, moet het gauw gaan.

g ^ g gd als

T-D3

8/9 MI d stro ewit9T-D3 I I

M Id o was ons samenzijn9 samenzij• In deze toestand

T-D3

Io M Id een uiterste van bij elkander blijvenbij blijve aan

TD3

I I MI d donker kromp in en zette aan u uitpd ik droeg u nog op tijd de struiken in.

g g P tij• Ik

T-D3

688

I i/i z MI

T-D3

I2

z;

M I

T-D3

MT

T-D3

d stro ewit

d 's Middas verschenen in de volle zongd blauwe

I I verschenen

d mareched marech ausee 's en stonden op te schrijvenP 1

maréchaussée's

14 MI d wat ik u niet meer [ kon.e rL zeggen

e rL toevertrouwen

T-D3

COMMENTAAR I O 2, maart 1 0 stuurde Achterberg dit gedicht, 8 I 'Kloosterhofje vanOp 95 g g ^ 4 1Fré j us' en de eerder aan De nieuwe stem gestuurde gedichten [834] `Nabeeld' enFréjus' g g 34[836]`Katalisator' aan Gerrit Borgers ter publicatie in Podium. Op 24 maartg p p4informeerde hij naar zijn inzending. Een antwoord van Borgers hierop is niethij zijn g g pbewaardebleven. Op 2 5 mei stuurde Achterberg de drukproeven terug. Zieg PS g p gverder6..3 33.2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P.K. Kin (2x).g g g

KLOOSTERHOFJE VAN FRÉJUSJ J[841]

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

INGREEP

M I Manuscript, H-p , H-49.T Podium 6 (mei I o. 2 0.9S ^p 9M 2 Typoscript, ko i' D I H- o.

kopij ^ 5P Proef D I H- i.^ SD I Mascotte p. 8. .,pM3 Ko i'D2H-I I2.p l ^

D 2 Cr to amen p. 48.ypg 4^ p4M4 Kopij D3 H 122.p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p.^ g ^ p 749.

April I vóór 2 1 maart I 0p 949 9S

T

Titel Fréjus < Frejus

ONTWIKKELINGSGANG Van ditedicht schreef Achterberg eerst regel i-8 waarin hij vrijwel directg g g ^ 1 1veranderingen aanbracht M I a-b . In een andere ductus en op de ondersteg p

689

? door de reelsg]

? door de reelsg

helft van het blad kwam het sextet tot stand. Eerst schreef Achterberg M' I,gr. 9 -14,haalde de regels in één keer door en schreef het gedeelte onderaan het g gblad nogmaals uit M I II, r. –I . Tenslotte bracht hij (in scherp potlood, fase

g ^ 9 4 hij pph nog enkele kleine veranderingen aan.

g g

VARIANTEN EN M' a-hotloodPCORRECTIES

Titel M I -D3 Kloosterhofje van FréjusKloosterhofje Fréju

MI a Hier kan alleen de steen de steen bereikenb Deeest kan hier de stof direct bereikengb Hier kan deeest de stof direct bereikengb [Hier kan deeest de stof direct bereikeng

TD 3

2 ml -D 3 Een vierkant valt voortdurend uit het licht

3 ml -D3 en zet zich om in zuilenevenwicht

M I met bogen die de ruimtevloed indijken.4 g , indijken

4/5 AP-D3 stro ewit

M I a Hier laat het licht alleen het licht ontwijken.5 ontwijken Hier kan de ziel weer uit het lichaam blijken1

b Lichaam en ziel laten elkander blijkenlb [Lichaam en ziel laten elkander blijken]1b doen hierb doen hier elkander blijken)h

TD 3

a De duiven waaien alle ogen dichtga En

a die niet naar binnen zijn gerichtlg

6

MI

T-D3

7

MI

hh l v

op u [naar binnen zijn gericht],p zij

en niet naar o als laatste eindpuntpa doelwit kijken.1a dieh u [doelwit]

8

T-D3

MI

T-D3

690

8/9 M'-D3 stro ewit9

M I I c Koningen staan geleund aan een pilaar9 g g pd op hoeken van de tijdp l

eleund aan een pilaar] = M I I d, ro][geleund pIIKonin en leunen tegen een pilaarg g g p

T-D3

I o M I I c op hoeken van de tijd [breekt ap ldeleund aan eenpilaar, monniken lezeng

o hoeken van de tijd = M I Ip tij d][,1 d, 9II g

g [ .MonnikenT-D3 I I

I I M I I e in diepe nissen uit een bijbelboekp 1e het

II gT-D3 I I

I I 1 2 Al' I e [geen stro ewitIIstro ewitg

T-D3 I I

I2 MI e of Een vrouw kamt bijbi de bron het stenen haar

II gT-D3

I mi e o3f Eenaar cypressen [breekt af]Eenpaar Yp

II staan omhoog gerezen.g ggT-D3

I MI I e o gij zijt niet zoek4 gJ Je [niet] langer [zoek]ge nergens

IIEen schilder zet het over op zijn doek.g Plh brengtg

T-D3

? door M I I e, r. 14 nergens en [niet] langer; M I I, r. –r werden te amen door e-4 g erg ^ 4 ^ ghaald]

COMMENTAAR I Ditedicht is geinspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g P P g 1samen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april I . Zie verderP g p 949

36.1.

2 Zie[84o]`Maréchaussée' noot i.

691

842 CHRYSOLIET

OVERLEVERING M' Manuscript, H-49.T De gids 113.1 (juni 1950), p. 403.M 2 Typoscript, kopij D', H-5o.P Proef D', H-Si.D' Mascotte, p. 7.

M3 Kopij D2 , H-z z z.

D 2 Cryptogamen q, p. 47.

M4 Kopij D3, H-izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 748.

DATERING April I Vóór mei I 0p 949 7 9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG De eerste schrijflas van dit gedicht (M' a) bevat r. i–i inclusief de titelschrijflaag g 3^'Bergvolk, maar met een nog opengelaten reel . Onder dit tekstgedeelte

^^ gregel 4. gnoteerde Achterberg: 'chrysoliet-goudsteen' door mij o evat als een lossegmij opgevataantekening). Vervolgens bracht hij in de tot dan toe geschreven regels

g g hij g g -veranderin en aan (r. werd ook ingevuld) en noteerde hij in dezelfde ductus M Ig 4 g dJb) onder 'chrysoliet-goudsteen' het woord `Porfieromanen'. Dit is door mijmijopgevat als alternatief voor r. I `Cementomanen'. Vervolgens haalde Achter-

egensgbergan dit gedeelte r. I I–I door en schreef hij onder de twee notities drie

g g 3 hijnieuwe regels M I II c r. I I–I . In veel scher er otlood M I d werd het

g , 3 e egedicht voltooid. In dit stadium (M' III) voegde Achterberg onder andere eeng g gnieuwe reel toe schrapte hij de regels uit M I II (inclusief de notities) eng 9 ^ e hij gschreef onderaan het blad de uiteindelijke r. I2–i .J 4

VARIANTEN EN MI a-dotloodPCORRECTIES

a Bergvolk^d Chrysoliety

I I

a Cementomanen met rotskiezelogen,g ,b ^ orfieromanen [? door porfieromanen]e eb Cementomanenb ^P orfieromanend Bergwandbewoners^

Titel MI

I

T-D3

MI

T-D3

692

8 2 `Chr'Chrysoliet' M' (collectie NLMD4 y ,

693

2 MI a edele stenen in hun bruingezicht,b als edelstenenbezet in hun porfier van [hun] ezichtg P gb het

T-D3

M' a kijken tot aan het einde van het licht3 1d

T-D3 I I

4 MI a ob en worden db ineen dagreizen bedrogengeen g gb dat in de valleien staatebo en.g gb ver [in de valleien staatebo en.g gb overb dagreizen ver de wereld ingebogen.g

T-D3I I

4/5 M I -D3 [strofewit]

M I -D3 Binnen hun beren groot en onbewogen,5 bergen, g

6 MI-D3 doen zij hun wezen voor geen diepte dicht.zij g p

M I Vleugels vermoed ik in het evenwicht7 gTD3 I 1°

8 MI-D 3 waarmee zij klimmen naar het hemelhoge.zij g

8/9 MI-D3[strofewit]9

M I I a Onder de loupe van hun kristallen blik i— [829] MI c, ri]9 p 9III d Wij houden stil en vragen naar de weg.Wij g g

TD3I I

I o M I I a staat onze auto als een raderdier.III d [Onder de loupe van hun kristallen blikP

TD3

I I m1 I a ik open het portier, wil de weg vragenp p ^ g gII c de ene tunnel uit de ander inIII d [staat onze auto als een vaderdier.

T-D3I I

I I 12 M I I a stro ewit?II c [geen strofewit]III d [strofewit]

TD3I I

R-- [829] M' c, III[=M T Ia,9]

=MI Ia ro,

694

r4 M' IIIT-D3

COMMENTAAR

I MI I a maar hoor niet wat ik zeg met harde slageng gII c alsof wi' zijn gevangen in een schrikwij zijn g g

c weIII d Ik hoor heel in de verte wat ik zeg.g

T-D3

i MI I a slaat al mijn bloed tegen [breekt af]3 mijn gII c die ons do]?]

c niet meer ontkomen doet van hierIII d Ik ben een vreemdeling. Een vreugdeschrikg g

TD 3

[Onder M I I a, r. 13 noteerde Achterberg een losse aantekening: chrysoliet-goudsteen;3 ^ 8M I I/II r. II-13zijn elk in één keer(respectievelijk in ase c en d)

d slaat door mi' heen: hoe kwam ik ooit tot hier?mij

I Ditedicht is geinspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g p P g lsamen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april r . Volgensp g p 949 gChetty ter Kuyle is de directe aanleiding een ontmoeting met Franse werkt Y g g -lieden `in een hele smalle kloof in de bergen. Links en rechts waren de rots-wanden opgeblazen met dynamiet om kalk te winnen. De zijkanten van de wepg Y zijkanten weglagen bezaaid met brokstukken die naar beneden waren gekomen. Daartusseng gliepen de arbeiders, helemaal wit van het kalkstof. Ze hadden een soort jutenp ^ l

zakken over het hoofd waarin alleen voor de ogen ruimte was uitgespaard.gHet was een weg waar normaal niemand kwam, vandaar dat wij nogal watg ^ 1 g

bekijks trokken toen we met onze Ford met Nederlandse nummerplaat overbekijks pdie weg kwamen aanrijden. De werklieden hielden meteen op en kwamen og aanrijden. p opde auto toelopen en omsingelden ons, want zoiets hadden ze nog nooit gezien.P g ^ g gZelfs de mannen die teen de bei anden aan het werk waren kwamen naarg ^beneden om te verZieenkijken wie daar nu wel de pas binnen kwamen rijden.' -kijken P 1der 6.1.32 Gezien de tekstuele overeenkomsten met[829]Vercors' is het waarschijnlijk9 waarschijnlijkdat beideedichten in dezelfde tijd (tussen april en september r zijng tijd p p 949 1geschreven. De voltooiing van dit gedicht (met name M I fase d) heeft wellichtg g glaterlaats evonden: pas in mei z o stuurde Achterberg het in bij Degids (zieP g P 9S g bij ^noot 3).

3 0 mei r o stuurde Achterberg dit gedicht en [843] 'Jeanne d'Arc' aanOp 7 9S g g 43

Jaap Romijn, ter aanvulling van de twee gedichten die nog bij De gids lagen. ZieP l^ g g g bij g g[826] `Parhelium' noot i en verder 6.. .3 34

[843] JEANNE D'ARC

OVERLEVERING MI Manuscript, H-49.P ^

695

T De gids 11 3 .1 (juni 19 5 0), p. 404•Mz Typoscript, kopij D I , H-so.P Proef D T , H-fi.D' Mascotte, p. 9.M3 Kopij D z, H-r r 2.Dz Cryptogamen ¢, p. 49.M4 Kopij D3, H- izz.D3 Tlet7amelde gedichten, p. 75o.

DATERING April i v66r mei I 0p 949 7 9S

LEESTEKST T

VARIANTEN EN MI a-botloodPCORRECTIES

Titel M Ia [ontbreekt]

b Jeanne d'Arc

T-D3

I MI -D3 Die morgen, door het land van Jeanne d'Arc, > >

a M'-D3 begon de weg te golven en de wageng g g g

M I a kreeg lange sprongen om o a en3 g gjage

T-D3b l> [ I ons af te vragen

g

a 0b wat zich nog in de nevelen verstakg

T-D3


a 0 een vege zon ontstak ? door vege]g gb ob bij Domrém .Een verbrak

^ y

a licht in de nevel, achter witte ragengb de vage sluiers. A[chterg

a verschenen de maagd van orleans, wij zageng ^ wij g

T-D3b verscheen [ O[xleans]. W[ij] [zagen]

a haar rijden op een paard in blauw schabrak.rijden P pb rood

MI

S

6

7

MI

T-D3

M'

T-D 3

MI

8 MI

T-D3

696

8/9 M'-D3 [strofewit]

9 MI a Kuras, maliënkolder, helm en speer, pb schild

T-D3

[Hier eindigt M' a]

Io M Ib verborgen haar jonkvrouwlijkheid. De stemmen

g 1 1bonkvrouw e li'kheid. Haar [stemmen],1 1b'onkvrouwli'kheid. De stemmenl l

T-D3

I I M Ib die zij gehoord heeft hebben het ewild.

zij , gb eenmaalehoord zo [gewild.]g , gb [die zij gehoord heeft][,] [gewild.]

zij ^ gT-D3 die zij gehoord heeft, , I I

I I I2 M I -D3 stro ewit

12 M I b Luchtspiegeling,waar wi' door heengaan, mild wij g , ,b die wijwi doorsnellenb waar wij langs snellen, o1 g

TD3 I I

13 M I b na zoveel eeuwen jonge zonnevlammen3 , l gb ..on eg

T-D3 I I

I MI b verslinden het. Het landschap ligt verstild.4 p ^b De wereld ligt verstild.g

TD3 I I

COMMENTAAR I Ditedicht is geinspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g p p g zij met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april I . Zie verderp g p 949

36.1.2 Zie' 'Chrysoliet, noot .4 Y , 3

[8 44] AVOND

OVERLEVERING M I Manuscript, H- .p , 49T De Vlaamsegids (september I o.g 34 p 9S , p S 39•

M 2 Typoscript, ko i' D I H o.kopij ^ S

P Proef D i , H-51. ,D/ Mascotte p. 22. 2.,pM3 Kop D 2 H-1 I 2.p l ^

697

Titel MI

T-D3

I MI

T-D3

2 MI

T-D3

3 MI

T-D 3

4 MI

D2 Cryptogamen q, p. 62.M4 Kopij D3, H-122.D3 Tlerameldegedichten, p. 763.

DATERING Vóór II mei 1 95 o9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG Van ditedicht werd de eerste regel in zwarte inkt in eerste instantie uitgebreidg g gmet r. z– in potlood. Het vervolg van de tweede strofe kwam – gezien de

s p g -eng verschillen in ductus – vermoedelijk later tot stand. Eerst schreef Achterberg een

vermoedelijk gnieuwe regel 6 en drie aanzetten tot regel hernam dit gedeelte M I II, r. 6

g g 7, g , r Onder -

O noermaar handhaafde toch de oorspronkelijke r. 6 M I II . nd M I IIl, p 1teerde hij een nieuwe regel M I III e . Vervolgens voegde hij (in fase f) weer

hij g 7 g g hijeen nieuwe regel toe M I III, r. wordt r. 8, zoals Achterberg door middelg 7 , 7 , gvan eenpijl heeft aangegeven). In dezelfde ductus schreef Achterberg hetplg -sextet. Daarna schreef hij, met scherp potlood, de definitieve r. en bracht hij in1^ p p ^ 7 hijde andere regels nog veranderingen aan M I IV fasen h-i).g g g

VARIANTEN EN MI a zw inkt, b-i potlood, pCORRECTIES

a ontbreekt

f Avond

a Gij bloedt in wolken dood tegen het westenGij gb in 't westen in de wolken dood ? door de regels]gb [2 teen 2gc[Gij] brandt in wolken] op [tegen hetwesten].

l p g westen

b het oosten staat in lood ten lanen leste.gc Het

b Ik op de grond ben een figuur zo klein, g , g ,c ,

b dat ik er eigenlijk niet zou moeten zijn .g l zij

T-D3

4/5 MIT-D3

[C

b [rtrofesvitJ

I I

l•

10 [

I

698

[844] `Avond' M' (collectie NLMD)44

699

b En dat was dan voor dit heelal het besteb heteheelgc e[n] [ I misschien het aller[beste]c E n nog maar het [beste].g

T-D3

? door Ml b, r.het geheel en dit heelal]I g

6 MI I d Maar het heelal blijft zich op mij grondvestenblijft p lgII d o en ik doe mee aan o schijn1

d [2 deze [2e [Maar het heelal blijft zich op mij grondvesten]blijft p lgf ditf

TD 3

M I I d nu ik beweeg gd met al de zwaarted nu ik beweeg en [breekt af]g

II d Nu blijft het zich o op mij grondvestenblijft p lgIII e En strak in standgehouden wordt de schijn.g 1

f De sterrenstelsels draaien om mi' heen.mijf met heel zijn sterre stelsel draaien d [om mij heen]zijn mij

IV h draaiend met alle stelsels om mi' heen.mijT-D3

S

MI

? door rondvesteng

[? door de][? door de regels]

8 MI III

[M I I d, r. 7 en M I II, r. 6-7 werden tezamen doorgehaald]

f [En strak in standgehouden wordt de schijn.] = M' III eg l 7]g enh En

f .stro ewit

f Want[?] ik beweeg 0 de nacht. ? door nacht]gMaar en langzaam komtg g

g Want

f De uitzichtloze einder is een norse

f mondstreep geworden om het leed te torsenpg] de vloek } [ ]] [de] doem [ ]

de maanschijf f] vorsen

]. ziel [

T-D3

8/9 MIT-D 3

9

MI

I0

II

T-D3

MI

T-D3

M'

T-D3

g [g Cg [g [h [

] zie

7oo

I I 12 M i g stro ewitg [gee 3 stro ewit

I2 MI over het bos heen naar wie hier de wachtg

h nog verwachtgT-D3

I M I IV betrekken gaat in huis bij lamp en vuur3 g g bij pbij ieder volgend uur

g bij gV i te vinden in het hart van de natuur

i JoT-D3

I M I IV h o figuur.4 gV i wat verder weg is ieder volgend uur.

g gTD3

COMMENTAAR I M I vertoont overeenkomstena iersoort en schrijfstof van de eerste aan-p schrijfsto met de manuscripten van 8 6 `Katalisator' en [846] `Velodroom'.p 3 64

a 0 verzoek van M. Rutten stuurde Achterberg dit gedicht, [845] `Metronoom'Op g g ^ 4Sen[846]`Velodroom' ter publicatie aan De Vlaamse gids. Op I I mei I bep g p 9 -oSdankte Rutten hem voor de 'toezending van drie mooie, steeds zo uitzon- -uwderlijke gedichten. We zullen ze, gehonoreerd, zo spoedig mogelijk trachten tel g ^g ^ p g g llaatsen. Zie verder 6.plaatsen.' 3 3.S.

[845] METRONOOM

OVERLEVERING M' Manuscript, H-49.T De Vlaamse gids 34 (september 1 95 0), p. 539.

M 2 Typoscript, kopij D I , H-so.P Proef D I , H-Si.D I Mascotte, p. z8.M3 Kopij D 2 , H-zzi.D2 Cryptogamen ¢, p. 68.M4 Kopij D3, H- izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 769.

DATERING Voor I I mei 1 95 o9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG De eerste aanzet van ditedicht bestaat uit twee regels en een losse notitieg gM I I r.I – . Dit gedeelte haalde Achterberg door en eronder begon hij3 g g g hij

70I

,4

[845] 'Metronoom', AV (collectie NLMD)

702

opnieuw M I II, r.(i)—(9)). Hiervan hernam hij r. (2) op de plaats van de tweeP ^hij P Popengelaten reels 6 en M I III). In scherper potlood (fase f) brachtregels 7 P PAchterberg vervolgens boven M I II de titel aan en herstelde hij de oorsg -rong hij pkeli'ke lezing van r. I . Hij schrapte eerst de regels (2) en — afzonderlijk1 g Hij p g 4 9 afzonderlijk,maar haalde daarna al heteschrevene in één keer door. In dezelfde ductusgschreef hij daaronder de titel en r. I— over M I IV g). De rest van het gedichthij 3 g gkwam — enige regels lager en in een andere ductus — waarschijnlijk weer laterg g g waarschijnlijktot stand M I V). Daarbij werden r. 7-8 op een aparte plaats hernomen en hetDaarbij 7 p p Psextet.eheel onderaan het manuscript geschreven M I VI). pg

VARIANTEN EN MI a-dotlood e zw inkt, f-k potloodp PCORRECTIES

MIIr.I—I, 3:

Titel M I I a [ontbreekt]

(I) MI I a Gij hield uw dood gewicht en dode hoek ?? door Gij hield]Gij g Gija doodewichtg

(z) M I I a hoe ik ook mik en zoek u te jbestriken

M I I, r. (2) werd tussen()egeplaatst; ???? door en zoek u]gp ,

( 3 ) MI I b ^monddood ? door monddood]b [doorgehaald]g

[M I I, r. 1— werden tezamen (fase c) doorgehaald]

M I II-III, r. 0)—(9):

Titel M I II c [ontbreekt]f Metronoom

(I) MI II c Uw dood gewicht ligt in de dode hoek.ge kwamf GijGi hield uw dood gewicht en dode hoek.g

2 M I II c Hoe ik ook mik en zoek u te bestrijken,lc e rei kenc denkc bezig ben met vergelijken.g gl

III d [Xxx] ik [?_/ ook[?] o jvierkantsver elikengd zit ted Hoe ik ookd Hoe ik ook reken om u te bereiken

M I II c De lijnen moeten uit elkander wijken,(3) 1

M I II c die eertijds samenvielen met de vloed(4) eertijds vloed,d lagen in dezelfdeg

R— M I I a, (ril

[F- M I 1 a, (2)1

? door de reelsg

703

4S

M I II c stro ewit

M I II c gevormd door ons gezamelijke bloed(5) g g 1

(6) M i II c o

(7)

M i II c o

8 M I II c o een dode arm voorgoed ? door arm]g

(8/9) M I II c stro ewit9

M I II c Monddood gemaakt [breekt af] F— M I I b(9) g (3)]

[M' II I11 r. (2) en M I II, r. — werden afzonderlijk doorgehaald; daarna werd hetgehele tekstgedeelte nogmaals, tezamen met Al' I, in één keer ase doorgehaald]

Titel M I IVT-D3

I Ai' IVT-D3

2 MI IVT-D3

3 MI IVT-D3

4 M` V

T-D3

4/5 M I V

T-D3

5 M' V

T-D3

6 MI V

T-D3

M' IV-D3, r. 1-14:

g Metronoom

Gij hield uw doodgewicht en dode hoek.g Gij g

Hoe ik ook bezig ben met vergelijken,g g g 1

de lijnen moeten uit elkander wijken,g lijnen

h die eertijds vormden een gestrekte hoek.eertijds gh warenh lagen onder eengh naderden tot eenk naderen

g stro ewit

h Dit is van 't licht de eindelijke vloekh Ik heb van 't lichtelezen in een boekgk ,

h dat het kan buigen en naar binnen kijkeng 1iaat om u te bestrijkengaat lk en u kan

(.— M I II f, Titel]

[f— M I II f, (I)]

R-- M' II c, (2)1

(F IV' II c, (3)]

7°4

M I V h in plaatsen waar de ogen over strijken7 P g 1h bij ogen die het niet meer laten blijkenbij 1

VI i op afstanden die wij wij nog niet bereiken [lees: die wij nop l l g wij nog]i

T-D3

8 MI V h dat zij het waren die ik zocht en zoek.1

VI i met onze instrumenteni Gi' zijt voor onze instrumenten zoek .llk [ ],

TD 3

8/9 MI VI i stro ewit9

T-D3

9 MI VI i Omdat ze uit materiaal bestaan [? door materiaal]Zolang ? door Zolang en Omdat]j g ^ g at

k [Zolang]T-D3 zolang I I

Io M I VI i waarvan de kleinste deeltjes trager gaandeeltjes g gT-D3

I I M I VI i dan zoveel KMer seconde.pk km

T-D3

r i/i z M I VI

i [strofeavitJT-D3

r2 M I VI i

1T-D3

1 3 M' VI i

1k

T-D3

a I hondenMaar door mijn hersens jagen de jacht [honden]mijn lg 1

0 atoomrazender dan enig bekend atoomg l

I MI VI i o metronoom.4terwijl mijn hart tikt als een metronoom.j l lwaarbijj l

1[terwijl]TD 3

[? door waarbij en terwijl]waarbij

COMMENTAAR I M' is op dezelfde papiersoort geschreven als 8oI `Groeten uit Neede' enP pP g[86o] `Heraldiek'. Er zijn verder geen aanwijzingen dat de gedichten in dezelfdezijn g l g gperiode zijn geschreven.p zijn2 Zie[844]Avond' noot a.44

70S

[84 6] VELODROOM

OVERLEVERING M I Manuscript (twee bladen), H-49.T De Vlaamse gids 3 4 (september 1 95 o), p. S4o-541.M2 Typoscript, kopij D', H-so.P Proef Dl , H-Sr.D I Mascotte, p. 24-26.M3 Kopij D Z , H-z r z.

D 2 Cryptogamen q, p. 64-66.M4 Kopij D3, H- izz.

D3 Verzamelde gedichten, p. 765-767.

DATERING VOÓr I I mei 1 95 09S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG De eingewikkelde genese van dit gedicht wordt hieronder in enkele parallelle -g g g p gdeeltene resenteerd. De eerste aanzet van dit gedicht bestaat uit vier regelsg P g gM I I a). Metotlood bracht Achterberg hierin veranderingen aan (de eerstep g g

twee regels werden gesplitst) en voegde hij vier regels toe M I I b, r. – o .g g P g hij g IiVervolgens haalde hij dit tekstgedeelte door; eronder schreef hij de regelsg hij g ^ hij g(I)–(9)over en breidde hij het gedicht uit met r.(10)-0 7 ) M I II c . In eenhij gandere ductus heeft Achterberg vermoedelijk daarna in de marge (M' III d)g vermoedelijk geen nieuwe r.toegevoegd waardoor de volgende regels een plaats o3 gg -

P Pschuiven en de regels I –22 geschreven. In fase e voegde hij vervolgens onderg 9 g g hij gandere weer een nieuwe regel toer. 20 en schreef hij (op de keerzijde van hetg hij p 1blad) verder tot en met r.(29). In het tot dan toe geschrevene bracht Achter-escrevenegbei wijzigingen aan fase f . Enkele regels onder M I III vervolgde hij met een

gg g hijnieuw Vtekstgedeelte M I I r. 29–(37)). Hiervan werden vier regels r, o–g ^g 3 33vervangen door twee nieuwe regels M I V r. 30-31). 0 een a art blad is teng g X Op Pslotte de rest van hetedicht geschreven M I VI . Na de voltooiing van hetg g ggedicht bracht Achterberg verschillende plaatsen nog strofewit aan (fase ' .g g op P g l

VARIANTEN EN MI a zw inkt, b potloodlpCORRECTIES

MIIar.I– 4•

Titel Af' I a [ontbreekt]

I MI I a Vannacht sloeg in mijn borst die oude klop weer losg mijn Pa kwam hart een

2 M I I a Ik keek in een vertrek waar ik niet kijken dorst

M I I a de deur nog voor mijn borst3 g 1

706

(4) MI I

Titel M' I

(I) M I I

(Z)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)

(9)

(To)

AP

AP

M' I

MII

Mi

AV

Mi

AV

MI

a en zag u nog niet dadelijk [breekt af]g g dadelij

eindigt M I I a]g

b [ontbreekt]

b [Vannacht] [kwam] [in mijn] [hart]b [sloeg]

b H die een oude klopeer los]P

b Ik keek in een vertrek]

b [waar ik niet kijken dorst]l

b tot o dat ogenblikop g

b [en zag u] [niet] directg

b [de deur nog voor mijn borst]g mij

er lag een zwarte korstg

b bloed voor jaren gemorstjaren g

b

l

zwar [breekt af]

[= M I I a, (z)J

M I I a, (411

[= M I I a, (3)]

[Hier eindigt M I I b; M I I werd in één keer doorgehaald]

Titel M i II c Velodroomc[V]é[lodroom]

(I) MI II c Vannacht sloeg in mijn hartg mij

M I II c een oude klopeer los,[?]p

( 3 )

M I II c ik keek in een vertrek

M. ' II c waar ik niet kijken dorst(4)1

M I II c tot dat ogenblik( 5 ) op g

6 M I II c en zag u niet direct;g

M I II c — de deur nog voor mijn borst7 g nl

(8) MI II c Er lag een zwarte korstg

M I II c bloed voor jarengemorst9 1 g

(To) MI II c Eni' had u verdektgl

707

- t _ - ^440,1,4,4* # ^z^ ^^ ^ _

.

[846] `Velodroom' AP, blad 1 (voorzijde) (collectie NLMD)'Velodroom', j

708

T-D3

] het [ ll

I

(I I) M I II c opgesteld in een hoek

I2 M' II c die men w[x]

c[ ] as werd gewaarP g

I MI II c wanneer men heelemaal daar3

I MI II c naar binnen toe gegaan4 gg

i MI II c de deur had toegedaan.S g

0 5/16)M 1 II c stro ewit

36 M I II c Je was zogoed als zoek

i M I II c achter een spinneweb7 p

[Hier eindigt M I II c]

M I III-D3, r. I–(29):

Titel M I III d [Vélodroom]T-D3 Velodroom

d [Vannacht sloeg in mijn hart]g 1

d [een oude klop weer los ?p

I MI IIIT-D3

2 MI III

(= M I II y Titel]

M I II y (Ill

I-= M I 11 c, (2)1

f [ l•f?If [ 1;

T I I:AF-D3 I I >

3 MI III d alsof ik werd getart , [? door de regel]

T (I UM 2. -D 3 I I:

3/4 M I III d [geen strofewit]j [strofewit]

T-D3 i I

4 MI III d [ik keek in een vertrek] = M I II c,

S

M I III

d [waar ik niet kijken dorst]T-D3

6 MI III

d [tot op dat ogenblik]

1-= M = 11 c, 0)1

T-D3

709

6/7 M I III d [geen strofewit]j [rtrofemitJ

T-D3 I I

7 M T III

d [en zag u niet direct ;] (= M I //c, (6)Jf [ ]je[ ]

TMZ-D3

8 MI III

TMZ-D3

8/9 M T III

T-D3

d [— de deur nog voor mijn borst ] [= M I II c, (711

f [ ].

d [geen strofewit]j [rtrofemitJ

I I

d [Er lag een zwarte korst]g

d [bloed voor jaren gemorst]1 gfapp

d een stro ewitgj stro ewit

I I

II M I III d [En gij had u verdekt]

9 MI III

T-D3

10 M I III

T-D3

i o/r i M' III

T-D3

[= M T II y (9)]

[= M I II c, (io)]f e[n] jij [ ] je [

d [opgesteld in een hoek]f [ ],

d [geen strofewit]j [strofewit]

d [die menas werd gewaar] = Al' II c, 12P g J

d [wanneer men heelemaal daar] = M I II c, (13)]f e lemaal

T-D3

z2 M I III

T-D3

1 z/1 3 MI III

T-D3

13 M I IIIT-D3

14 M' III

T-D3

7I0

1 4/1 5 M' III d

1

een strofewit]g[strofewit]

T-D3

1 5 M I IIIT-D3

16 M' III

T-D3

16/17 M I IIIT-D3

17 M' IIIT-D3

d [naar binnen toegegaan]gg

d [de deur had toegedaan.] [= M I II c, (rf)]f [ ] dicht[gedaan.]

d [strofewit]

I 1

d [Je was zo goed als zoek] [= M I II c, (r6)J

(= M I II y (14)1

18 M T II

T-D3

18/19 M I III

T-D3

d [achter een spinneweb]f [ ].


(= M I II c, (1711

[1 9 M I III d 0 ] eenlinster lekg pe Je oog, [ ]e alleene oog, [plek]l ^?

T-D3

20 MI III

f A lleen

d bewoog in wiebeling g,linster van glas, bewoog g ^ g

T-D3

20/21 M I III

T-D3

d [strofewit]e [geen strofewit]

21 M I III d of je niet stond, maar hing s ge [in] zachte [wiebeling]

[= M I 1114 20]

T-D3

21/22 M I III


T-D3

71I

S 6 `Velodroom' M', blad I (keerzijde) (collectie NLMD)4 j

712

22 M' III d en mij daarmee bedroog.

mij ge [of je niet stond maar hind = M I III d, 21]je , gf o

TM2-D3

2 3M I III e [en mij daarmee bedroog.] = 11/1' III d, 22]3 mij gT-D3

2 3/24 MI III e [strofewit?]3 4T-D3 [strofewit]

24 M I III e Je zou nu zijn getrouwd4 zij

I I

25 MI III e en wonen in 't [?_/ ene/-6 huisSf een straat

T-D3

26 M I III e met bel en brievenbusT-D3

26/27 M I III e [geen stro ewit7 ^1 [strofewit]

T-D3

2 7M I III e en ergens in de stad7 gTD3

I I

28 M I III e boodschappen doen misschienPPff o

T-D3

(29) M I II I e 26 ? jaren oud9 lf [doorgehaald]

[Hier eindigt M i III; na een paar witregels vervolgde Achterberg met een nieuw tekstgedeel-te (M I IV), haalde hiervan r.o— weer door en schreef in plaats daarvan in de marge3 33 p gM I V), r.0— r.3 3

M I IV-D3, r. 29-34:

28/29 M I IV f (.rtrafewitJT-D3

I

I

29 M I IV f Of fietsen in het landT-D3 of i I

3o M I IV f ik heb het toen gezienf [ ]aangezien]

V g naar een familielid,T-D3 I I

713

3 z M T IV

VT-D3

f hoe schoon fietsen kunt^1f mooi 'e1

gezien.door iedereen .g g

3 1/3 2 M I IV

T-D3

3 z MI IV

T-D3

f een .stro ewitgj stro ewit

f met alle winden op

[Wat is werd er van de fiets = IM IVg f, 34]werd I I

M I IV f je moezeliene kleed.3 lg [die met je mee versleet?] (= M I IVf, (3y)]

T-D3

3/3 4 M I IV f [geen strofewit]

g [ ij [.rtrofewitJ

T-D3

I I

34 M I IV f Wat is er van de fietsf [ ] {werd 4 ]g [Hij roestte langzaam op,]

T Zij I iM2 -D3 Hij I I

1-= M I IV f, (36)J

(35) M I IV

(36) M' IV

(37) M I IV

M I IV r.(35)—(37):

f die met je mee versleet?[een broos karkas, [breekt a = IM IVg > (pil

f Zij roestte langzaam oZij g op,f H i'l

[ontbreekt] f- M I I Vg g, 34]

f een broos karkas, [breekt af][ontbreekt] f- IM IVg g, (3y)]

[Hier eindigen M I I V V M I VI staat op een apart blad en begint met een losse notitieg ^ p p g(= het tweede deel van r. . Daaronder volgt, na een witregel(strofewit?), de rest van hetedicht:•g

35 MI VIT-D3

M I VI-D3, r.—3S 44

g [een broos karkasd waar niets (= M I IV g, i3I11

714

[84 6] `Velodroom' M', blad a (collectie NLMD)

71f

35/36 M I VI h (atrofemitlJT-D3 [geen strofewitJ

36 M T VI h meer aan verloren is

T-D3 I i36/37 M I VI h [geen rtrofemitJ

j [strofewit]TMZ I IP-D3 [geen strofewit]

37 M I VI h nu vooren achteras,T-D3 I 1

3 7/3 8 M I VI h [geen strofewit]

T I I

M Z-M4[geen strofewit?JD3 [strofewit]

3 8 M I VI h bagagedrager, lamp,T-D3 I 1

3 9 MI VI h spatborden, kettingkast,T-D3

I

1

40 M' VI h pedaal, ventiel en belT-D3

I

1

40/41 M I VI h [geen strofewit]j (rtrofewitJ

T-D3 I I

4' M I VI h u niet meer spiegeleni j e w eer s ie elen1 ^

T-D3

ie noot 2

bij elke zonneschamp P 42 MI VI hT-D3

42/43 M I VI h

1

T-D3

43 MI VI hT-D3

een stro ewitgstro ewit

onder het suizend feest,

M I VI h dat rijwiel is geweest44 rijwiel gi [? door de regel]i is wielrijden geweest.wielrijden gi [dat rijwiel is geweest.]rijwiel g

TD3 I I

716

COMMENTAAR I M I vertoont overeenkomstena iersoort en schrijfstof van de eerste aan-p schrijfsto met de manuscripten van 8 6 `Katalisator' en [844] `Avond'.P 3 44

2 In M 2-M4 valt de overgang van r, naar r. 38 samen met de blad zijdeg g 37 -3 lwisseling. In M4 is op deze plaats door de typograaf een witregel aangegeven.g p pgWaarschijnlijk is hier echter geen strofewitgeintendeerd.Waarschijnlijk g g3 Zie[844]Avond' noot 2.444 Dit2xedicht is vertaald in het Engels doorJ.S. Holmes .g g

[847] ERFVIJAND

OVERLEVERING M I Manuscript, H- .p ^ 49T Podium 6 (oktober/november/december 195o),.p 539•

M2 Typoscript, ko i' D I H- o. p 1 ^ 5

P Proef D I H- 1.^ SD I Mascotte, p.

^p 35.

M3 Kop D 2 11 H 2.p ^

D 2 Cr to amen p.ypg 4^ p75•M4 Kop D3 H- I22.

p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 776.^ g ^ p 77

DATERING VÓÓr I aUaugustus I 0S g 9S

LEESTEKST MI d

INGREPEN I0 oerbegin < oerbegin.g g1 stak hij < stak3 hij1 3reten. < reten

ONTWIKKELINGSGANG In M I bestaat ditedicht uit veertien regels. Van het vervolg (T-D3, r. i

g g g –S20 iseen manuscript overgeleverd (op de keerzijde van M I staat 8 Ig p g p keerzijde 5

Nachtvlucht'). Het is waarschijnlijk dat Achterberg de versie van M I als vol-gtooid beschouwde en hetedicht pas later heeft uitgebreid.g p g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

T-D3

M I a-dotloodpM3 aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

a [ontbreekt]

c Erflc[Erf]vijand1

I I

I MI-D3 Ik heb vannacht nog met hem afgerekend,g

717

MI

T-D 3

4/5 MI-D3

5 Ml

6

7

8

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

M'

T-D3

8/9 MI-D3

9 MI

T-D3

MT

T-D3

MI

I0

II

a hoewel een dier hem doodgestoken heeft.gadood ebetengc het licht hem doodgeslagenc een stier hem dood gestoteng

T-D3

lip-D3 Alleen om mij heeft hij langer geleefd31 l g g

2

MI

a dan nodig was want hij stond opgetekendg hij pga ,

stro ewit

a in mijn geheugen en dat we) g ga en mijn geheugen werkt altijd uitstekendmijn g g altij onderbewustzijn werktl

a [ 0 1 betreftb wat dergelijke zaken [b [ ]{ dingen [ ]b [ ] nood[zaken] [ ]d [ ].

a Maar nooit heb ik [ o ] beseftb [ ] het bij mijzelf [ ]b [ ] { zo duidelijk [ ]c [ ] [zo duidelijk] [

a hoe ver een daad zijn laatste kans berekenda erekeu taHlang4 ]c ver

stro ewit

a Zijn vlees groeide tegen mijn handen in .1 g g mijn

a Een dierlijk woekeren van herbegin.dierlijk gd een oer be in .g

a

a Het duurde voor ik hem vernietigd had.ga tot ik hem eindelijkla en almacht tot ik hem

[dingen tussen ()]g

? door duidelijk en mijzelf]duidelijk l

? door lang en ver]g

[lees: oerbegin]g

T-D 3

718

11/1z AP-D3 stro ewit

12 M I -D3 En toen ik eenmaal in de kamer zat

a stak hij opnieuw een mes tussen de reten1Pc een mes van buitend hi [een mes van buiten door [de reten]J

hij1

a 0c Mijn zuster zei: 't Is morgen. Hier is eten .Mijn gd

TM2-D'M3 a

bD2-D3

[Hier eindigt MI]g

T-D3 r.(15)—(zo):

(14/1 5)T een scheidingslijn]^M 2-D3scheidin sli ngJ

I T M 2 `Wi' gaan onvervaard verder ', stond geschrevenS Wij ^ gP M4'D3

16 T-D3 in het registerboek van de uitgever.g g

I T D 3 Hij had een aantal bladzij's doorgestreept7 1 1

(1 7/18) T--D 3 stro ewit

18 T-D3 en vers met rode inkt overgenummerd.g

I T-M2 `En zet een dubbele wacht ', las ik bekommerd, >P M4 i i>D3 i I'

(zo) T `bi' het wijnhuis '. Het lijk is weggesleept.1 l 1M 2-D'

1 I '

M3 ab '.

D2-D3

[Hier eindigen T-D3]g

r; MI

T-D3

^4 MI

[lees: reteni

COMMENTAAR I 0 I augustus i o stuurde Achterberg dit gedicht en 8 8 `Vrijgezel' aanOp S ^ 9 S g g 4 lgGerrit Borers ter publicatie in Podium. Zie verder 3 6. 3 .6.g p 332 V l. Biografie, 348.Vgl. P 34

719

[8481 JVRI GEZEL

OVERLEVERING

DATERING

T' Podium 6 (oktober/november/december 1 95o),. 8.p S3

M I Typoscript, ko i' D I H- o. p 1 ^ SP Proef D I , I.^ SD I Mascotte, p. 36.^ p 3

D2 Voorbij ' de laatste stad I p. I 18.1 ^ pD3 Voorbij de laatste stad 2 , p. I 6.^ ^ p 3T2 Maatstaf 3 (december I p. 68 .3 9SS ^ p7M2 Typoscript, H-II . ST3 Maatstaf 8 (maart 1 961), . 8.p79D4 Ve amelde gedichten, p. 967.^ 8 ^ p97

Vóór I augustus I 0 TIS g 9S

Vóór I januari 1955 (D2)S januari 9SSVóór december I (T2)9SSVóór maart 1961 (M2)9

LEESTEKST T'D2 zie 80p4T2 (zie 8p4 7

M 2 (zie p. 519

ONTWIKKELINGSGANG Ditedicht is door Achterberg een aantal malen dermate ingrijpend ewijzi dg ggewijzigd, g,dat in deel I vier leesteksten pgtzijn opgenomen. Hieronder worden de verschil-lende versiesres ectievelijk TI -D I D2-3 P en M 2 -D4) nogmaals inparallel-p 1 arag pleresentatie afgedrukt.p g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

T' -D I, I–I^ 1-14:

Titel TI -D 1 VrijgezelJg

I Ti -D I Ik ben niet langer bang meer voor een ander.g g

2 TI-DI Ik kijk hem fier in zijn verdommenis.kijk l

TI -D I Zodra hij merkt waar 't om begonnen is3 hij g

TI -D I gaan onze blikken langzaam van elkander.4 g g

4/5

T1 DI stro ewit

T I -D IOf wordt hij pas mijn ware tegenstander:5 hij 1 g

6 TI-D1 lagen van spervuur, tot verstommen isg

T I -D I alles wat aan mij op te sommen is.7 lp

720

8 TI 'Mijnheer De Visser '. 'Mijnheer Kolenbrander '.MID I I '

8/9 T1 -D I [strofewit]9

TI -D I Meisjes niet meer. En vrouwen kijken niet.9 1 l

1 o T1 -D I Alleen een enkele heeft kinderoeng

I I TI -D I waardoor ik mij terstond bedriegen laat.mij g

I I I a TI -D I [strofewit]

12 TI -D I Of die zich later door mij voelt bedrogen,

mij g,

I T I -D I wanneer het weer dezelfde kant opgaat.3 Pg

I T I -D I Reden waarom er weinig overschiet.14 g

D2-3 r. I-16:

Titel D2 -3 Kaïn

1 D2-3 gjHij is niet langer bang meer voor een ander F– TI -D I I]g

2 D2-3 en kijkt hem recht in zijn verdommenis. TI-D I 2]kijkt zij

-2D 3 Als deze merkt waar 't om begonnen is, t- T I -D I3 g 3]

D 2 -3 wijken hun blikken langzaam uit elkander. i- T1 -D I4lg4]

4/5 D2-3 [strofewit]

D 2 -3 O f treft hij pas zijn ware tegenstander: -- TI -D I5 hij zijn g I]

2- I I 6]6 D 3 lagen van spervuur, tot verglommen is T -Dg P ^ g

D2 -3 alles wat aan hem op te sommen is. f- T I -D I7 P 7]

8 D2-3 `Mijnheer De Visser.' `Mijnheer Kolenbrander.' i TI -D I 8]'Mijnheer 1

8/9 D2-3 stro ewit9

D 2-3 Meisjes niet meer. En vrouwen kijken niet. i- T I -D I9 l kijken g]

1 o D2 -3 Alleen een enkele heeft kinderogen, T I -D I rog >

I I D 2 -3 waarmee hij zich terstond bedriegen laat. TI -D I rrhij g

I '/'2 D2 -3 [strofewit]

12 D 2 -3 Of die zich later door hem voelt gbedro en TI -D I 12]

1 D 2-3 wanneer het weer dezelfde kant opgaat. T I -D I r3 Pg ^ 3

14 D2-3 Reden waarom er weinig overschiet. i- TI -D I Li]

721

I I D2 -3 stro ewitWI 5

I D 2 -3 Hij woont, door een Ausweis gedekt van God,S 1 ^ g

16 D 2-3 vlak bi' het aradijs in het land Nod.bij P 1^

T2 r. I-22:

Titel T2Kaïn F- D2-3 Titel

I T2 Hij is niet langer bang meer voor een ander D2-3 r]Hij g g

2 T2 en kijkt hem recht in zijn verdommenis. D2-3 2]kijkt 1

T2Vaak, of het nergens om begonnen is, F– D 2-33 ^ g g 3]

T2 dwalen de blikken dan weer van elkander. -- D 2-34 4]

4/5

T2 stro ewit

-2

T2 Maar soms treft hij zijn ware tegenstander: F-- D35 hij zijn g ,j

6 T2 lagen van spervuur, tot verstommen is F— D 2-3 6]g p , ,

T2 alles wat aan hem op te sommen is. D2 - 37 p ,7

T2 Meneer De Visser. Meneer Kolenbrander. – D 2 - 38 , 8]

8/9 T2 stro ewit9

T2 Wat vrouwen aangaat, deze kijken niet. D2-3,9 g kijken 9

T 2Alleen een enkele heeftpoppenogen, i- D 2-3 oIo T, I

I I T2waardoor hij zich terstond bedriegen laat; F- D 2-3 II]hij g >

I I 12 T2 stro ewit

12 T2 die echter langs hem heen zien, onbewogen,g ^

1 3 T2 naar een geluk dat voor geen mens bestaat.3 g g

T2Reden waarom er weinig overschiet. D2-3 Li]14 T4 g

I I T 2 stro ewit4 5

T2

T Hij woont, door een Ausweis gedekt van God, F– D 2-3 IIS Hij g Í

i6 T2vlak bijbi het paradijs, in het land Nod; D2-3 IG]p l

T 2bekent zijn huisvrouw volgens het gebod;I T ,7 zijn ^ g g

i 8T2wint Henoch; (niet, die wandelde met God

1 9T2 terug naar Eden, engelen ten spot;9 g ^ g P

20 T2dat komt nog) bouwt een stad rondom zijn lot.g 1

722

21 T2 In hoge ouderdom gaat hij kapot.g g hij p

22 T2Voor God en iedereen een batig slot.g

M 2-D4 r. I-22:,

Titel M 2-D4Fall-out

I M2-D4 Kaïn vervloekt na broedermoord terstond,

2 M2-D4 van de aardbodem, van de grond verdreven, g ,

M 2-D4die hem de vrucht des velds niet meer wou geven,3 g

M 2-D4Kaïn was bang dat doodsloeg wie hem vond.4 g g

M 2-D4Hij riep het uit: mijn zonden zijn te groot.5 1 P root

} zijn g

S5/6 M 2-D4stro ewit

6 M2-D4 Maar God stelde een teken, datgeen hond

M2 -D4 hem aan zou raken op straffe van zeven7 P

8 M2-D4 keren vervloekt te worden een verbond,

M2-D4om in 't verborgen verder mee te leven.9 g

9 I o M2-D4 stro ewit

I0 M 2-D4 Hij woont, door een Ausweis gedekt van God,Hij ^ g

I I M2-D4 onder hetaradijs in het land Nod.p l^

12 M2-D4 Bekent zijn huisvrouw volgens het gebod.zijn g dg

I M2-D4 Wint Henoch. (Niet die wandelde met God3

14 M2-D4 z 'n eigen dood voorbij, cherubs ten spot.4 g l^ p

I M 2-D4 Dat was een neef. Van hem stamt Christus af,S

16 M 2-D4 die voor ons stierf en oprees uit het graf.)P g

I6 I M2-D4 stro ewit7

I M2-D4 Hij bouwt Henoch, een stad, rondom zijn lot.7 Hij , , zij

M2-D4 Uit deze linie komt het orgel voortg

I M gehoord; en worden voor het eerst harpen ehoor9 p g

20 M2-D4 reuzenezien• mannen van naam, Nimrod.

g , ,

21 M2-D4Totdat de zondvloed zich erover stort.

22 M2-D4Babel en Ninevé. De spraak verwart.p

723

21 T2 In hoge ouderdom gaat hij kapot.

22 T2 Voor God en iedereen een batig slot.

M2_D4, r. 1-22:

Titel M2_D4 Fall-out

M2_D4 Kaln, vervloekt na broedermoord, terstond

2 M2_D4 van de aardbodem, van de grond verdreven,

M2_D4 die hem de vrucht des velds niet meer wou geven,

4 M2_D4 Kaln was bang dat doodsloeg wie hem yond.

M2_D4 Hij riep het uit: mijn zonden zijn te groot.

5/6 M2_D4 [strofewit}

6 M2_D4 Maar God stelde een teken, dat geen hond

7 M2_D4 hem aan zou raken op straffe van zeven

8 M2_D4 keren vervloekt te worden, een verbond

9 M2_D4 om in 't verborgen verder mee te leven.


10 M2_D4 Hij woont, door een Ausweis gedekt van God, [~F, If]

I I M2_D4 onder het paradijs, in het land Nod. [~F, 16]

12 M2_D4 Bekent zijn huisvrouw volgens het gebod. [~F, IJ]

13 M2_D4 Wint Henoch. (Niet die wandelde met God r~ F, IS]

14 M2_D4 z'n eigen dood voorbij, cherubs ten spot. [~F, 19]

15 M2_D4 Dat was een neef. Van hem stamt Christus af,

16 M2_D4 die voor ons stierf en oprees uit het graf.)


17 M2_D4 Hij bouwt Henoch, een stad, rondom zijn lot. [~F, 20]

18 M2_D4 Vir deze linie komt het orgel voort

19 M2_D4 en worden voor het eerst harpen gehoord;

20 M2_D4 reuzen gezien; mann en van naam, Nimrod.

21 M2_D4 Totdat de zondvloed zich erover stort.

22 M2_D4 Babel en Nineve. De spraak verwart.

COMMENTAAR I Zie[847]Erfvijand' noot 1.47 'Erfvijan d' O I januari 1 stuurde Achterberg een nieuwe versie van dit gedicht aanOp S) 9SS g g

Bert Bakker ter opname in Voorbij j de laatste stad D 2-3 . In de inhoudsopgavep J pgvan Voorbij de laatste stad I - 2 staat ten onrechte als bronvermelding: 'uit: Mascotte

J g1 o'. Pas in de derde druk van de bloemlezing werd vermeld dat het 'een nieu9I g -wer eenwe speciaal voor deze bloemlezing gemaakte versie van "Vrijgezel" uit de bun-p g g lgdel Mascotte' betrof zie6.1 en ook hierna, noot 6). Over de versie D 2 -34heeft Achterberg later tegenover A. Middeldorp verklaard: Àan de verandering g P gvan de titel Vri g e el in Kaïn [. had ik niet genoeg. Door het vers in de derdeJ^ ^ g gpersoon te schrijven kwam ik er vrijer tegenover te staan.' Zie A. Middeldorp, 'schrijven vrijer g p,"t Woord heeft het laatste woord' p. zot.,p3 Na de opname in Voorbij j de laatste stad I - 2 heeft Achterberg van dit gedicht

P J g geen volledig andere versie geschreven, die tijdens zijn leven alleen gepubliceerd

g g ^ tijdens zijn gpwerd in Maatstaf3 (december 1 p. (T2 , zie ook 6 `Draaiboek' noot3 9SS >p 68 7^ 9 7I). Onder ditedicht staat de, enigszins onjuiste, noot: `Nieuwe versie; zie voorg ^ g l versie;de eerste Voorbij de Laatste Stad, een bloemlezing uit zijn poëzie, ze druk 1J ^ g zijn p ^ 1955,blz. 16.' Deze versie is in 1 62 overgenomen in de derde druk van Voorbij de3 9 g Jlaatste stad (zie noot 6).4 In de kopij voor Cr to amen (bestaande uit een losgescheurd exemplaar vanp 1 y ^ 4 g pMascotte zie de Lijst van documentaire bronnen, H-1 I2 is de bladzijde waarop ^bladzijde Pditedicht staat afgedrukt 36) doorgehaald. Deze bron wordt hier verder^ ^ 3 ^niet in de tekstontwikkeling betrokken: op het moment van de samenstelling P gvan Cr to amen heeft Achterberg deze oude versie als vervallen beschouwd;

y g 4 ghijhij verving haar echter niet door één van de nieuwere versies. Later heeft Ach-gterber dit standpunt herzien: begin januari 1 62 dus na depublicatie van deg p g januari 9^ Plaatste versie van `Kaïn' (zie nootheeft hij tegenover A. Middeldorp -s, hij g P verkaard: `Dat daarin = de laatste versie van `Kaïn' geen regel meer staat uit Vrij-g g Je el had ik me, eerlijk gezegd, niet gerealiseerd; nu mag dat vers in Mascotteg^> eerlijk g g ^ g ^ g

terugkeren.' De versie `Vrijgezel' is echter niet opgenomen in de Verzamelde -g lg pg ^ egdichten. Zie A. Middeldorp,"t Woord heeft het laatste woord', p. 2oI en verder

5 5 I.2

5 De vierde bewerking van dit gedicht verscheen in 1 61 in de maart-aflevering g 9 gvan Maatstafen werdostuum opgenomen in de Verzamelde gedichten. Volgensp pg ^ g gA. Middeldorp vertelde Achterberg hem reeds in september 1 6o dat hij aanP g p 9 1een nieuwe versie van hetedicht werkte: Ìn een commentaar opGenesis hadgedichthij de Kaïn g gestalte krijgenaangetroffen die estalte zou kri' en in het nieuwe vers: de histori-sche Kaïn.' Later, begin januari 1 62 heeft hij over de nieuwe versie onderg januari 9 ^ hijmeereze d: Àan Fall-out ben ik gekomen door de romantitel Zij vielen uit Gods

g g g Jhand. Van "vallen uit" kwam ik op "fall-out" en dit laatste woord werd het.pKaïn viel uit Gods hand, maar er valt ook radio-actieve neerslag. Daardoor kongNimrod in het vers voor de zondvloed komen. "Totdat" in de voorlaatste reelgblokkeert inderdaad, maar het woord heeft toch ook ezijnzij gewone betekenis -l gghouden. De radioactieve deeltjes zijn hoog opgejaagd en komen pas lang na de

deeltjes zijn gp gexplosie neer. De explosie (de zondvloed had voor Nimrod plaats; de doden-P p -enPde neerslag valt lang na hem. Ik bedoel: het oordeel komt nog altijd op ons

g g g altijd P

724

neer. ... En wat die uitweiding over Christus betreft, zeker, die is meer dang >een historische toelichting,aar het oordeel blijft ook. In die commentaar og blijft opGenesis heb ikezien dat men tegenwoordig anders over Kaïn denkt dan

g ^ g gervroe • men beschouwt hem niet meer als van de genade uitgesloten. Mis-g ^ g g

schien heb ik juist daarom die laatste versie wel geschreven.' A. Middeldon "t

1 g p^Woord heeft het laatste woord'. I –201. Zie ook 8..2.p 99 4 46 0 mei 162 stuurde Bert Bakker aan P. Rodenko 'een eigen exemplaar vanP7 9 g P"Voorbij de laatste stad" van Gerrit, met ingevoegd o blz. 1 6 de door hem"Voorbij ^op 3e refereerde versie van "Kaïn", benevens zijn correctieblaadje.' Rodenkogeprefereerde ^ zijn 1

heeft deze nieuwe versie niet opgenomen in de derde druk van Voorbij de laatstepgstad. In de verantwoording schrijft hij: `Het gedicht "Kaïn" op blz. 12o dat og schrijft hij: g p ^ opzichzelf reeds een nieuwe, speciaal voor deze bloemlezing gemaakte versie van^ pgg"Vrijgezel" uit de bundel Mascotte was, is met het oog op eventuele h-ig^ g p een erdruk opnieuw door de dichter bewerkt. In Maatstaf maart 1 61 staat de laat-^ oP 9ste versie onder de titel "Fall-out".' Voorbi j de laatste stad 3, o. Deze derde

.1 ^ p 4druk blijft hier verder buiten beschouwing. Zie ook 46.2.blijft g 47 Vgl. A. Middeldon `De tegenwoordige tijd van toen', p. 10.g p^tijd ^ 8p8 Literatuur over hetedicht:gHonders, A.C. `Achterbei en het bijbels getuigenis.'> 'Achterberg en

bijbels g gA. Middeldon "t Woord heeft het laatste woord.'MiddeldorpA. Middeldot De wereld van Gerrit Achterben p. I o–I 6 .

p ^ g^ p S S

$4 ZOEKPLAAT9

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

M I Manuscript, H- .p ^ 49M 2 Typoscript, ko i' D I I^ o.

kopij ^ ST De nieuwe stem oktober I o p. 548.S 9S ^ p S4

P Proef D I H-51.^

D I Mascotte, p. 2 .^ p 3

M3 Koi' D 2 H-112.p l ^

D 2 Cr to amen p. 6 .yp g 4, P 3

M4 Kopij D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 6.^ ^ ^ p 74

Vóór seseptember 1 04 p 9S

M2

M' a-d potlood

a (ontbreekt)

b Zoekplaat

725

I MI a Ik loop door uw gelaat van grond en landa [ ] {lucht } [b [ ] [grond] [ ]

[? door lucht en rondg

M2-D3

4

MI

M2-D3

5 M1

M2-D3

6 MI

M2-D3

8 MI

M2-D3

iz MI

M2-D3

13 MI

M2-D3

14 MI

Mz-D3

a hetlotselin te zien, met harde kantp gb ub u uit te sparen [met] een [harde kantpbb [u] te aanschouwen[,]c te aanschouwen ?d ontdekken:

a leunt uwa dan uw voorhoofd aan de heuvelrand,

a 0 1b staan beide slapen langs een wolkgeheven,p g gc aand tot [ I

a en rust uw kin als van een sphinx in 't zand.pa steuntd steunt

[Vanaf M I r. rr is fase b de grondlaag van het gedicht]

b Al volg ik met mijn vinger lijn voor lijng mijn g l lij ,

b 0ceen enkele kan mij met u verbinden.g lc die ons nog kang

b Gij zijt te wijd , ik ben te dicht opeen.

llI

? door te]

T? door steunt en rust]

COMMENTAAR I De datering van 8 `Zoekplaat' tot en met 8 `Ballade van de winkelbe-lt 49 p S4diende iii' isebaseerd op de publicatiegeschiedenis van Mascotte (zie 37.1).g p p g 37Nadat Achterberg de kopij voor de bundel bij uitgeverij Querido ingeleverdg pl bij g l ghad zijn deze zes gedichten door de uitgever aan De nieuwe stem gestuurd. Ziehad, g g gverder6..3 37.

726

$50 PASTORALE

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

M' Manuscript, H- .p r 49M 2 Typoscript, ko i' D I H- o.kopij ^ 5T De nieuwe stem oktober I o p.S 9 5 ^ p 547.

P Proef D I H- 1.^ 5D' Mascotte,. 2 .p 7M3 Manuscript, uit correspondentie M. de Metz, 16 februari I .M , 915p ^ p

M4 Ko i' D2 H 11 2.Kop ^D2 Cr to amen p. 6 .yp g 4, p 7M5 Ko i' D3 H-1z2.Kop ^D3 Verzamelde edichten p. 768.^ g ^ P 7

Vóór seseptember 1 04 p 95

M2

M I a-eotloodp

CORRECTIES

Titel M Ia [ontbreekt]e Pastorale

MZ-D3

6 MI en schapen lopen in de dauw te loor.p pM 2-D3 I teloor.

7

8

I0

II

M'

Mz-D3

MI

MZ-D3

MT

MZ-Dj

mi

II

MZ-D3

a [ 0 1 ik hoor

a een hond blaft bij(?] een boerderij, [ik hoor]b De [ ] ligt voor het hondenhok , en [ ]

c [ ] bij [ ] ik [c []^voor^[ ][.JI[k][

i I voor I I hondehok. I 1

a [ 0 ] hoefgestamp.a van paarden in hun stal het [ ]b [ ] klinkt op stal } [ ]c [ ] [in hun stal] [

a Ik zal mijn fiets o omen en vertrekken.l pp p

a Nog even kijken of de lamp het doet.g kijken pe Het is niet nodig dat ik iemand groet.g g

? door vertrekken]

[? door de reelg

727

I2 M I I a [ 0 en een baana 0 snort de dynamoY

III d Ik kan mij niet aan het gevoel onttrekkenmij g

M2-D3i

I me

I mi a o ]3III d dat het een afspraak geldt [breekt aP g

e waar de zijlaanlM z-D 3

I M I I a o alles is goed.4 gIII e met flauwe boog de grote weg ontmoet.

g g ge [ ]'n[

]MZ-D3

1

COMMENTAAR

[M I I a, r. rr--r werden a onderlik én te amen door ehaald4 ^ J ^ g

I Zie[849]Zoek laat' noot I.49 p ,2 0 14 februari I 1 schreef M. de Metz(1 9 21-1993),de latere uit ever enP 4 9S gvertaler, vanuit Den Haag een brief aan Achterberg, waarin hij zijn bewonde-g g^ hij lringitte voor de bundel Mascotte. `Uw "Huiszoeking", "Marechaussée" eng g^"Pastorale" hebben mijmi ... sterk ontroerd en ik zou U dan ook zeer erkente-lijk zijn als U mij bv dit laatste gedicht in Uw eigen handschrift zoudt willenl zijn mij g gsturen [...I'. Aan dit verzoek heeft Achterberg voldaan. M3 bevat de opdrachtg p`Aan Dhr. M. de Metz' en isedateerd 'Neede 16–II–' 1'.g S

851 NACHTVLUCHT

OVERLEVERING M I Manuscript, op keerzijde van 8 'Erfvijand' OP),H- .p ^ p 1 47 l 49M 2 Typoscript,ko i'D I H- o.

pl D', S

T De nieuwe stem oktober I o p.S 9S , p 547•

P Proef DI I^ 1., SDI Mascotte, p. 31.

, p 3

M3 Ko i' DZ H I 12.Kop ^

D2 Cr to amen p. 71.ypg 4^ p7M4 Ko i' D 3 H 12 2.Kop

^

D3 Ue amelde gedichten, p. 77 2.^ g , p 77

DATERING VÓÓrseseptember I 04 p 9S

728

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG M I a, r. I– werden vrij haastig en met zacht potlood geschreven, waardoor1-9 l g P gsommi e woorden moeilijk te lezen zijn. De in eerste instantie onvolledigg moeilijk zijn. gegbleven r.werd in scherper potlood voltooid (fase b . In weer zachterpotlood9 P p Pfase c)schreef Achterberg deze regel over en vervolgde hij met het sextet.g g g hij

Wederom met scherp potlood vulde hij een open plaats in r. 1 3 in (fase d). Ver-Pp hij P P 3moedelijk heeft Achterberg daarna pas de titel en op sommige plaatsen inter-1 g p p egppunctie aangebracht (fase e).P eg

VARIANTEN EN M' a-eotloodpCORRECTIES

Titel MI

M2-D3

I MI-D3

a MI-D3

3

MI

Mz-D3

4

MI

MZ-D3

4/5 MI-D3

5

MI

M2-D3

6 MI

MZ-D3

7 Mr

MZ-D3

8 MI

M2-D3

a [ontbreekt]e Nachtvlucht

Er zijn vannacht vogels overgegaanl g

waar 'k niet van wist dat huneluid bestond:g

a Een[?]ouden ? zilveren[?] bosfluit [x] mondga op zilveren bosfluiten een goud [mond]p monge ,

a bellen van arresleden bij maan1a [arresleleëne

.stro ewit

a Zeker en doelbewust snellende aana snel den ze aane ;

a werd heel het huislotselin onderg g ga onderrond.

I Ig

ondergrond.g

a Een ?ogenblik was zonder ziele wondga levens wond

over zijn ganse lengte mijn bestaanzijn g 1

ie noot r

729

Mr

MZ-D3c met vroege straten in een grijze stadg gl

I I .I0

8/9 Mi -D3 stro ewit9

/14-' a Waar ze nu zijn o aan91a breekt o de dagb zullen ze [nu zijn)? De dag [breekt] [aan]l gc Waar zullen ze nu zijn? De dag breekt aanzijn? g

Mz-D3

c Nieuw vanevoel ben ik achtergelateng ge

c stro ewit

c Je moest er eigenlijk niet over prateng 1 pe ,

II MI

M2-D3

III2MIMz-D3

I2 MI

13

M2-D3

M' c maar 'k vraag me af og] me zelve af bij het opstaanbij p

Mz-D3

c hoe lang het duren zou[?] dat ik het had.gc zal

Mz-D3

COMMENTAAR I In M I schreef Achterberg sommige versregels over twee regels omdat hijg g g g hijvanwege ruimtegebrek (papiereinde) niet uitkwam. In M I r. 6 brak hij omg g pp , hijdeze reden -eerDe.ron`onderg' af en schreef hij eronder opnieuw `onder grond.'. Dg hij p gste lezing is niet doorgehaald maar moet wel als zodani beschouwd worden.g g , g2 Zie[84 9]`Zoekplaat', noot 1.49 p

852 BALLADE VAN DE WINKELBEDIENDE I

OVERLEVERING M I Typoscript, kopij D I , H-5o.T De nieuwe stem 5 (oktober 1950), p. 545-

P Proef D', H-51.D I Mascotte, p. 37.

M 2 Kopij D 2, H-r z 2.DZ Cryptogamen 4, p. 76.M3 Kopij D3, H-izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 777.

d

14 MT

730

DATERING VÓórseseptember I 04 p 9S

LEESTEKST MI

COMMENTAAR I Zie [849] `Zoekplaat', noot 1.

49 p ,2 Over de totstandkoming van de reeks `Ballade van de winkelbediende' ver-gklaarde Achterberg in I tegenover H.U. Jessurun d'Oliveira: `De Ballade vang 959 geen [sic] winkelbediende in ook heel vlug, heb ik helemaal op bed eng g g^ p ligge

en 's ochtends heb ik het opgeschreven. Afgezien van de nabewerking g gdie tot nu toe doorloopt.' H.U. Jessurun d'Oliveira `Gerrit Achterber ' i.p , gap 3Achterberg heeft in de kopij van Cr to amen alleen nog enkele kleine varian

g p) y g 4 g -en neten aan laten brengen in 8 `Ballade van de winkelbediende ii' en 8g S3 [854]`Ballade van de winkelbediende iii' (zie verder het apparaat bij de gedichten).pp htenl g3 P. de Gruyter & Zoon (vgl. r. 14) was destijds een kruideniersbedrijf metY g 4 destijds kruideniersbedrijf

van betere klasse, even bekend als Albert Heijn.4 De reeks8 2-8 `Ballade van de winkelbediende' is vertaald in het EngelsS S4 gdoorJ.S. Holmesx .35 Literatuur over8 2-8 `Ballade van de winkelbediende':S S4Fens, K. `Gedicht voor twee personen.'

K., pStie lis E.W. `Gerrit Achterberg. "Ballade van de winkelbediende".'g gStren holt L. `Drieërlei dood.'Strengholt, ,

BALLADE VAN DE WINKELBEDIENDE II

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

I MI-TP-M3D3

M I Typoscript, ko i' D I H- o.kopij ^ ST De nieuwe stem oktober I o p.S 9S , p 545•

P Proef D I , H- I., SD I Mascotte, p. 38., p 3

M2 Kop H-112.P) ^D 2 Cr to amen p.y ^ 4,M3 Kop D3 H-I22.

p l ^

D3 Ue amelde edichten p. 778.

^ 8 ^ P 77

Vóór seseptember I 0

4 p 9S

MI

M 2 a edrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

'Je moet hem niet verknoeien ', zei mijn vrouw.,

731

omdat hij 's Maandags vroeg beginnen moet .'hij g g gab [

] maandags] [

T-D3

20 MI-D'MZ

4 M'-DIMz

D2-M3D3

9 MI-TP-M3D3

14 MI-D`Mz

D2-D3

COMMENTAAR

een klacht indienen wegens kwade trouw .'gab [ ]'.

`Dan wil ik ', zei ze, `dat hij wordt gevonden;, hij g ,

gaat weer het oude lieve leven voort .'a i

ib 1

r.i

I Zie 8 2 `Ballade van de winkelbediende' noot I tot en metS ,

[854]

BALLADE VAN DE WINKELBEDIENDE III

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

M I Typoscript, ko i' D I .II o.

P 1 ^ S

T De nieuwe stem oktober I o p. 546.S 9S , p S4

P Proef D I H-51.,

D I Mascotte, p. 39-40.^ P 394

M 2 Kop H-I I2.

p l ^

D 2 Cr to amen p. 78.y g 4, p 7

M3 Kop D3 H-I 22.

Pl ^

D3 Verzamelde gedichten, p.

^ g ^ p 779.

Vóórseseptember I o

4 P 9S

MI

M I a typemachineYPCORRECTIES M2 aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

a vol mieren en door schimmel aangetast.ga [ I schimmel s [ l16

M'

D2-M3D3

732

2 MI

MZ-TM3

COMMENTAAR I Zie' `Ballade van de winkelbediende' noot I tot en met .S ^ S

2 Zetfout in P-D I r. 8: eindeloo e i..v eindeloze (in M2 door D. Wolthers metpotloodgecorrigeerd).p

85 5] CARTERING

OVERLEVERING M I Manuscri t H 80.P^M2 Typoscript, ko i' T H-59. p l ^

T De Vlaamseids 36 'uni I 2 p. z.g 3 l 9S ^ p 33

M3 Typoscript, ko i' D I H 81.kopij ^M4 Typoscript, oorsoorspronkelijk collectie M. Fer son-Wi erink H-8z. p l ^ g ^P Proef D I , H-86.

DI Autodroom p. 6.,p

M5 Koi'D2HII2.p l ^

D 2 Cr to amen p. I z.yp ^ 4, p SM6 3M Kopij Hl zz.p l ^

-

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 I.^ g ,p S

DATERING Voor zi november 19519S

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN MI a-fotloodpCORRECTIES M3 a typemachine, b potloodYP ^ p

6M6 aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p


e Mercatorf Cartering

I MI a Het witte van de kaart o voor ons openpa gaa gaate

Mz-D3

a Een vage aardrijkskunde krijgt bestandg aardrijkskunde lgb 0b krijgt[bestand]lge

ab Ik word door nieuwe lijnen overmand.l

M4-D3

Mz-D3

733

7 MI

a 0 ontwikkelt zich tot landb schaal een op een hetpb Schaal i : r

3

MI

Mz-D3

MI a [ 0 1 verkeersaders en spoorwegknopen ??? door de regel]^

M2-D3

4/5 MI-D3

5 MT

M2-D3

b met zijn1e

[strofewit]

a 0 wegennet en waterlopen [? door de regel]g p ^b wij volgenl gb W i'1e ,

b zijn opgenomen in het ver verband1 pgc eend het lose het ver

? door AP d, r. G het en een; ? door los en vet]

b van tegenligger, kruis unt en passant p pc torene ,

b diep onderweg [breekt af]p gc als stippen uit de horizon gekropen.pp g p

I geslopen. ? door geslopen]gp

M2-D3

6

MI

M2-D3

8

M'

C {

8/9

9

zo

MZ-Dj

MIM2-D3

MIM2-D3

MI

M2-D2M6

D3

c [geen strofewit][strofewit]

c Die ondervee over Europa heenD[iep] g p

c welven wijlangzaam met de aarde mee.1 g

abeveng globe [

= M I c 8^? door Europa]>>

734

II MI c alles o overal waar het moet zijn)d A[lles] komt wezend is zijn1d komt [zijn].

MZ-D3

I? door M I d, r. 11 is en komt;? door zijn en wezen]

I 1/I a M I c [strofewit?]M2-D3 stro ewit

12 M Ic De cart x o raaf [breekt af]gd oen zo fijn

p ld tekenaar zoekt naar een

[ ] [cart o raafge ,

M2-D3

I mi d om ons te situeren en daarmee3

d dat hij ons in kan vullen en daarmee)M2-D3

I m1 d de wereld te volmaken4d ons allen te volmaken een voor eend delekkenpd de leegtengd bijbi God niet doen ontbreken, [een voor een

M2-D3

COMMENTAAR I Ditedicht is geïnspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g p P g )samen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april I . Zie verderp g p 949

36.1.

2 0 I oktober I I verzocht J. Schepens Achterberg om een bijdrage voorOp 7 9S p g 1 gDe Vlaamseids. Achterberg stuurde op 2 I november vier gedichten (M 2): dit^ g p :ggedicht, 8 6 'Equinox' het oudere edicht `Sexoïde' en 8 `Hélico -g ^ S q , g 797 S7 ptère'. Deedichten werden gepubliceerd in de mei- en juni-afleverin van I 2.g g P l g 95Zie verder.2.2.39

3 M I isere roduceerd in Schrijvers prentenboek,g p ^ p , p. 43.

[85 6] EQUINOX

OVERLEVERING M I Manuscript, H-p ^ H-75.M 2 Typoscript, ko i' T H- . p l T, 5 9T De Vlaamsegids 3 6 (juni I 2 p. 2.^ 3 ) 9S ,p 33

? door zo]

[? door volmaken]

735

M3 Typoscript, kopij DI , H-76.P Proef DI , H-78.D I Cenotaaf, p. II.M4 Kopij D2, H-r z 2.

D2 Cryptogamen 4, p. 87.M5 Kopij D3, H-122.

D3 Ver^ameldegedichten, p. 788.

DATERING Vóór 2I november 1 95 19S

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN MI a-hotloodPCORRECTIES M3 a typemachine b otlood

Yp , p

Titel M Ia [ontbreekt]d Aortaf Equinoxq

M2-D3 I I

I MI-D3 De nacht is in de hond en in het huis.

2 pp-D3 Ik zit vol ebbenhout aan u te denken,

3 M I -D 3 hoe de ivoren ballen elkaar krenken

M I a met open klikken door de spreektrombuis.4 P PC [ i

4/5

5

6

7

? door oenp]

MZ -D3

MI-D3

MI-D3

MI

M2-D3

MI

M2-D3

8 MT-D3

8/9 M'Mz-D3

.stro ewit

Ik heb nog duizend dikte, zonder gruis,g g

a voor onvoltooide lente nu de zinkengc ,

a teilbodemen het koele donker drinken,a langegc koelec verrec verre

totdat de watersassen in de sluis.p

b [strofewit]

? door lange en koele]g

? door verre en koele

736

b Dan valt de hoogte langzaam naar benedeng gc [ ]gaat [

M2-D3

Jo M I b en schuren wij langs trappen zonder tredenwij g pp declijdenglijden [ ]f schuiven

[glijden]g glh dalen met

M2-D3

I I M' b overportalen naar de buitendeur,blatvormenpclasvormen totph langs overlopen [naar]g p

Mz-D3

9

M'

? door tot en naar]

II I 2 M'

M2-D3

I? door M I b, r.1r platvormen en portalen]^ p p

b stro ewit

I2 M I I b De nacht is hel en leeg, gesnedeng> sterren, g deII d die open staat op alle sterrebeelden,p p

e [openstaat]M2-T I IM3 a

b[stertlen[beelden,]P-D3

1 3MI I b krijgen van onze ogen gloed en kleur3 lg g gc uit [breekt af]

II d waarin wijwi' ond elkaars hemelen verdeeldene waar meee waarin

M2-D3

? door mee en in]

[M I I, r. 12-1 rijn te amen doorgehaald;??? door Al l IIr 1d elkaars hemelenverdeelden]

14 M I II d

M2-D3ff

[ 0 1 teleur.ee eneen verschuiving stelt d'andere [teleur.]g g

verwisseling stelt ons teleur.g

COMMENTAAR I Zie[855]'Gartering', noot z.SS g^2 Ditedicht is vertaald in het Spaans door E. Carrasquer (3x).g p 3q

737

[857] HÉLICOPTÈRE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-57.M2 Typoscript, kopij T, H-59.

T De Vlaamse gids 3 6 (mei 1952), p. 27o.M3 Typoscript, kopij D I , H-76.P Proef D I , H-78.D' Cenotaaf, p. z o.M4 Kopij D2 , H-r z 2.

D 2 Cryptogamen ¢, p. 86.MS Kopij D3, H-i22.

D3 Veramelde gedichten, p. 787.

DATERING VÓÓr 2I november I I9S

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In de eerste fase MI a) schreef Achterberg een opzet voor r. i-8 waarbij hij P ^ llsommige regels noggedeeltelijk of geheel openliet. Dit gedeelte werd in fase

g g gg l g p gb-d bewerkt en vervolledigd. Daarna schreef hij na enige witruimte twee

g hij greels hoogstwaarschijnlijk een aanzet voor het sextet M I e, r. Io . Inregels, g l l ^ 9–tweede instantie betrok Achterberg deze regels echter bij het octaaf: hij laats-g g l hi

de oude r.na deze regels en liet r. 6 (open regel) en (doorgehaald) ver-s g p g 7 gvallen (M' f). Vervolgens schreef hij, onder de middenvouw van het blad, hetg 1> >sextet (M' f-h).

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I a-h otloodP

M2 a typemachine, b potloodYP ^ P

Titel M Ia [ontbreekt]h PHélico tère

M2-D3

I MI a De stilte suizelt als een discus binnenb Uw levenc [Uw] [stilte]

M2-D3

2 M I a en blijft in ronde platen op het lichtblijft p pb dunne in

c oPM2-D3

M I a hangen o3 gbesle en [hangen] wild van evenwicht ? door evenwicht]g p gf

M2-D3

73g

[857] `Hélico tère' M I (collectie NLMD)57 p ^

739

? door als]? door sidderingen]g

l=M`a,81

a 0 alses annen linnengespannenb in siddering agb sidderend o als vand vol sidderingengf

.stro ewit

a een vis, staande met doodstille vinnend die visPf om 'tGodsonmo o lijke [dat wil beginnen];gl

a {

0 1f [een in zijn vaart steken gebleven schichtzijn g

a en onbewegelijk gevangen binnen

g l g gfeschoten uit de boog van het weerlichtg g

a het Godsonmogelijke dat wil beginnen.

g l gf [een diepvis, staande met doodstille vinnen].P

4

MI

MZ-D3

4/5 M`-D3

5 MI

Mz-D3

6

MI

MZ-D3

7

MI

M2-D3

8

MI

Mz-D3

MI r.– Io9

(8/9) MIe stro ewit9

M Ie een in zijn vlucht steken gebleven schicht(9) zijn ge vaart

io MI eeschoten uit de boog van het weerlichtg g h

? door MI e (9)–(zo,9

8/9

9

I0

MI

Mz-D3

M I

MZ-D3

MI

Mz

T-D3

M I -D3 r.–I9 4:

f stro ewit

f Gij kunt geen aarde maken door mij heenGij g mij

f want ik ben levend en ik isoleer

g geleid niet ik ben uw eindeh omdat ik niet[geleid],ab . Ik

? door aarde;? na de reelg]

[? na de regel]

740

4 MI a 0 ] als gespannen linnen b in siddering [ 0 ] [ ] b sidderend [ 0 ] [als] van [ ] [? door alsJ d vol sidderingen [ ] [? door sidderingenJ f [ ],

M2_D3 I I 4/5 MI_D3 [stroftwit]

MI a een vis, staande met doodstille vinnen d [ ] diep[vis,] [ f om't [Godsonmo]og[lijke] [dat wil beginnen]; [= MI a, SJ

M2_D3 I I 6 M' a 0

f [een in zijn vaart steken gebleven schicht], [= M' e, (9)J M2_D3 I I

7 M' a en onbewegelijk gevangen binnen f [geschoten uit de boog van het weerlicht]; [= M' e, (IO)J

M2_D3 I I 8 M' a het Godsonmogelijke dat wil beginnen.

f [een diepvis, staande met doodstille vinnen]. [= M' d, JJ M2_D3 I I

M', r. (9)-(10):

(819) M' e [stroftwit]

(9) M' e een in zijn vlucht steken gebleven schicht e [ ] vaart [ ]

(10) M' e geschoten uit de boog van het weerlicht

[? door M' e, (9)-(IO)J

M'_D3, r. 9-14:

8/9 M' f [strofewit] M2_D3 I I

9 M' f Gij kunt geen aarde maken door mij heen [? door aarde;? na de regelJ M2_D3 I I

10 MI f want ik ben levend en ik isoleer [? na de rege!]

g ] geleid niet [ik] ben uw einde

h omdat ik niet [geleid], [ ]. M2 a I I

b [ ].Ik ] T-D3 I I

740

II

I2

M2-D3

MI

MZ-D3

MI

f [geen strofewit]

g [strofewit?][geen strofewit]

f °ij zijt tot in mijn voetengij zijt 1faatg

Tot in mijn voeten heb ik aan u deel.g 1

Hélicoptère, die nergens meer kan landeng p ^ gh Maarij bemerkt het niet en blijft alleen.g l 1

?nadereel^

?nadereel^

M2-D3

12/13 M I [geen strofewit]3 g gM2 -D3 [strofewit]

z;

MI

M2-D3

i MI4

M2-D3

COMMENTAAR

g [ 0 1 te veel.• en in de hemel als een ding g

Hélico tère die nergens meer kan landenp , g

g 0h [en in de hemel als een ding te veel.]g

I Zie' `Garterin noot 2.SS g,

8 8] DROOMLOTS

OVERLEVERING M' Manuscript, IH .p , 7SM2 Typoscript, ko i' T H 6o.kopij T,P I Proef T H-61.,T Degids 114.11 (december 1 I p. 365.g 9S,p 3SM3 Typoscript, ko i' D I H- 6.kopij ^ 7P 2 Proef D I H- 8., 7D I Cenotaaf, p.p 5•

M4 Koi'D2H-I i2 .p l ^

D2 Cr to amen p. 8i.yp g 4, pM5 Kopij D3 H-1 22.p l ^

D3 Verzamelde edichten p. 7 82.gedichten, 7

DATERING Vóór o november I 13 9S

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I bestond het begin van het gedicht in eerste instantie uit drie drieregeligeg gstrofen (M' I r. i--(9)). Hiervan verplaatste Achterberg r. 6 naar r. z ij het datp g 4, zij

741

10/11 M' f

g M2_D3

I I M' f f

g M2_D3

12 M' g h

M2_D3

12/13 M' g M2_D3

'3 M' g g h

M2_D3

'4 M' g h

M2_D3

COMMENTAAR

[85 8]

OVERLEVER1NG

[geen strofewit] [strofewit?] [geen strofewit]

[ 0 ] gij zijt tot in mijn voeten

H gaat~ [ Tot in mijn voeten heb ik aan u dee!.

I I Helicoptere, die nergens meer kan landen Maar gij bemerkt het niet en blijft aIleen.

I I [geen strofewit] [strofewit]

0 ] te vee!. en in de hemel als een ding [ ] [Helicoptere, die nergens meer kan landen]

I 0

[en in de hemel als een ding te vee!.]

I

' Zie [855] 'Cartering', noot 2.

DROOMLOT

M' Manuscript, H-75. M2 Typoscript, kopij T, H-60.

P' Proef T, H-6 I.

I

I

T Degids "4.II (december 19jI), p. 365. M3 Typoscript, kopij D', H-76. p2 Proef D', H-78. D' Cenotaaf, p. 5. M4 Kopij D2, H-112.

D2 Cryptogamen 4, p. 8 I.

M5 Kopij D3, H-I22.

D3 Verzamelde gedichten, p. 782.

DATER1NG V66r 30 november '951

LEESTEKST M2

[? na de regel]

[? na de regel]

[== M' g, 12]

[== M' g, I}]

ONTW1KKEL1NGSGANG In M' bestond het begin van het gedicht in eerste ins tan tie uit drie drieregelige

strofen (M' I, r. 1-(9)). Hiervan verplaatste Achterberg r. 6 naar r. 4, zij het dat

741

{

^^. .^. ^ - ^ -

«

4.4

[85 8] f00m Ot, AV (collectie NLMD)

742

deze omzetting werd voorzien van een vraagteken M I II, fase c . Van dit -

g g ^ egdeelte haalde hijhij r. door. Na enkele regels witruimte en onder de midden-9vouw van het blad is het vervolg geschreven M I III, r. –I . Eerst schreefgg ^ 9 7Achterberg r. –I2 maar haalde hiervan r. 12 door. Eronder kwamen, in een

g 9 >afwijkende ductus (fase f de definitieve r. 12-1 tot stand.afwijkende ^ 7

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI I

M2-D3

M' a- potloodgpM2 a typemachine b bl inkt (in onbekende handyP ,)

P T a edrukt b potloodg ^ p

a [ontbreekt]

g Droomlot

I I

I MI I a Je toonde me vannacht de kamers weer :b [ 1;

m2-D3

2 MI I aeheel dezelfde 't werd de eerste keer .ga 10b . ['t] W erd

M2-D3 I I

M I I a dat ik ze zag van duizend malen meer.3 gM2-D3 I I

3/4

111' I a stro ewit

II c een strofewit]gM2-D3

I I

M I I a Wij stonden waar wij later zouden leven. ? door Wij;? door wij]4 Wij wij l^ 1b We

II cji was toen nog mevrouw en ik meneer.] = M' I b, G]gM2-D3 I I

M I I a [geen stro ewit4/5 g

II c fstrofewit?]M 2-D3 stro ewit

M I I a Er was nog niets over ons heen eweven.5 g g

II c [We stonden waar wij later zouden leven.] = M I I bwij ,4M2-D3 I I

6 MI I aij was mevrouw en ik was nog mijnheer.l g mijnheer toen nog [mevrouw en ik] meneer. ? door toen nog] g

II c [Er was nog niets over ons heen geweven.] [= M I I ag g a, jM2-D3 I I

? door Al' I, 1-6 (fase a). In fase c werd r. 6 door middel van een MI verplaatst naarr.. Dei 'l werd door Achterbei doorgehaald, maar vervolgens ette hij in de rechtermarge4 J g g ^ ^^ J galsno een pijl, die hij voo a van een vraagteken]alsnog J^ .^ ^g

743

6/7 M' I a stro ewit7

II c [geen stro ewitM2-D3

M I I a Zo is het tussen ons een tijd gebleven7 tijdM2-D3

8 M' I a en daarna kwam je voornaam op een keer.l PM2-D3

(9) M T I

M1 I, r. (9):

a Ik weet niet meer op welk gebleken tekenP gc [doorgehaald]g

MI III-D3, r. 9-17:

d [strofewit]

d In deze nacht heb ik terug gekundd ] {droom } [e ] [droom] [f ] [nacht] [g ] doodslaap [ab ] [dood]] ss [laap] [a I doodslaap Ib ] [dood] s s [laap] [

I doodslaap II doodsslaap I

d door o 1 voor teevenge andere adressen

8/9 M T IIIM2-D3

9

M I III

M2

PI

TM3-M4D2-D3

zo MI III

? door droom en nacht]lI

I

I

III

? door door? door te

M2-D3

I z M I III

M2-D3

I I/I2 M I III

M2-D3

ii M I III

M2-D3

d maareen van allen kwam meer aan de bangd [b]eurte en weg te gaan voor ik ontwaken zoug gg [

d [geen strofewit]f [strofewitJ

I I

d een doodslag hield mij in zijn banP mij l[doorgehaald]g

f Dan was ik nu misschien handelsagentg

eer [

744

ILO M'

M2-D3

I j

MI

f stro ewit

f Maar nu ik wakker ben is h

M2-D3

16 MI

M2-D3

17 MI

MZ-D3

COMMENTAAR

rj

MI

f of bij mijn vader op het dorp gebleveng [ ]land [

g [ ] dorp [M2-D3

iq MI

Mz-D3f en trouwde later eenewone vrouwg

f [

I om het even

g [

10

f wat op die drempel wankelde en woup p

f en heeft het noodlot mij geen stap gegund.l gPg^i

I 0 I2 maart I I schreef B. Voeten aan Achterberg: `Ma ik je nog evenP 95 g g l gherinneren aan je, in jolige atmosfeer gedane, belofte je nieuwe vaerzen af te1 l g g ^ je 3staan aan De Gids? We willen zeraa in het April-nummer plaatsen.' Blijkbaar

zegraag p p lheeft Achterberg niet aan dit verzoek voldaan, want op 6 september herhaaldeg ^ P pVoeten zijn verzoek. Achterberg reageerde met de inzending van zeven edichzijn g g g -gtenM2 8 8 `Droomlot' tot en met 86 'Histologie', die in de december-S 4 e ecemergIafleveringan I I en in de januari- en juni-aflevering van I z werden -g 9S januari- l g 9 eS glaatst. De drukproeven van de gedichten P I zijn gedateerd `30-1 I–' I'. ZieP p g zijn 3 S

verder.2..39 32 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce en M. O'Loughlin.g g Y g3 Literatuur over hetedicht:gVoskuilen, W. `Droomlot.'

85 NOCTURNE9

OVERLEVERING M I Manuscript, H- .P ^ 7SM2 Typoscript, ko i' T H-6o.kopij T,PI Proef T H-61.,T Deids I I (januari I 2 p. I I.g S l 9S ^pM3 Typoscript, ko i' D I H- 6.kopij D', 7PZ Proef D', H-78.^

D I Cenotaaf, p. p 7.

745

achter het raam er is een streep maanlichtPI . Er I

M4 Kopij Dz, H- zrz.

D2 Cryptogamen 4, p. 83.M5 Kopij D3, H-izz.D3 Uerameldegedichten, p. 784.

DATERING Vóóro november i 13 9S

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN MI a-cotloodpCORRECTIES

Titel M'

M2-D3

2 MI-TM3-D3

5 MI

M2-TM3-D3

6 MI

MZ -TM3-D3

9 MI

M2-D3

1 I M'-TM3-D3

I2 LVi I-TM3-D3

13 MI

a [ontbreekt]c Nocturne

a Zo onbewegelijk, alsof ik benb [ ] onverzettelijk[,] [ ]c [ ] [onbewegelijk ,] [

zo I

[? door M I b, r.onverzettelijk en onbewegelijk]I onverzettelijk g l

a verlaten van mijzelf, zonder gezichtl ^ gc ,

I 0

a Misschien dat ik mijmi nimmermeer herkenc ,

open op nieuwe werelden ik ben

Ip P

.Ik

bijna bij u alleen de eigen stembijna bij , gI I •Alleen I

a komt in de verte nog ergens vandaang g ? door in;? door vandaan

a [ ergens nog]

c [ ]uit[M2-D3

? door M I a, r. I2–r^ 12-13]

746

a hoor ik nog klinken ogb o en belemmert hem ? door hem]b kan het niet anders dan belemmeren. [? door anders]b en blijft het onderwijlblijft 1

M2-D3

COMMENTAAR I M I is afkomstig uit hetzelfde notitieboekje als het kladhandschrift van 86g notitieboekje [863]A ostro hen' en de eerste manuscripten van `Ballade van de gasfitter'. Ook dep p P govereenkomstige ductus maakt het hoogst waarschijnlijk dat de gedichten ing g waarschijnlijk gdezelfdeeriode zijn ontstaan. Zie 40.1.p zijn 42 Zie[858]`Droomlot' noot I.

860 HERALDIEK

OVERLEVERING M I Manuscript, H-75.M2 Typoscript, kopij T, H-6o.PI Proef T, H-6r.T De gids 115.1 (januari 1 9 52), p. z 2.

M3 Typoscript, kopij D I , H-76.Pz Proef D I , H-78.D I Cenotaaf, p. 8.

M4 Kopij D 2 , H-r r z.D 2 Cryptogamen ¢, p. 84.M S Kopij D3, H-iz2.

D3 Tler7ameldegedichten, p. 785.

DATERING Vóóro november I I3 9S

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN M' a-hotloodPCORRECTIES

a [ontbreekt]

h Heraldiek

a Maan, ik bedelf u, want gij zijt> gl lb koel af met [u,]b verkoelh j 10

M2-D3

iq MI

Titel MI

I

M2-D3

MI

747

[86o] `Heraldiek' M I (collectie NLMD

748

2 MI-D3 – stoel u in eeuwigheid –

M I a de lang verglommen tijd .3 g g 1h Jo

5

6

MZ-D3

M'

M2-D3

M'

M2-D3

M'

M2-D3

MI

M2-D3

[geen stro ewit[strofewit]

a In d'ooghoek van de nachtgh in

a een vonkend [breekt af]b voorgeslachtgh E[en]

b dat mij heeft voortgebracht .mij gh

3/4

4

6/7 MI-D3 stro ewit7

MIIIIr.–I :7 S

(7)

M I I b Ik ben vermoeid van bloem

(8) M I I b oc en laat de wereld doen.

(9)

M I I b o

Io M I I c tegen mijn o ing lc het dode [in]

II M I I c o

I2 MI I ceen woord heeft anders zin ? na de regel]gc verder

I M I I c o weerkaatsing gII c in uw blanke weerkaatsing

I MI I c o laatste everlasting g

II c verguldt 0 ? door verguldt]gd o everlasting

I MI I c aan ouderdom en naasting ? door ouderdom]S g

? door verder en anders

749

II

7 M' III

MI III-D3 r. 7-18:III-D3, 7

d o ^toend verbleekt in 0 ]

e ^blazoene [verbleekt in] uw [blazoen]:

e ;

? door blazoen]

M2-D3

8 M' III d een om geknakte bloem.gd [ ] goud geworden [

MZ-D3

9

M' III

d Ik [laat] het leven [doen]e [ ]dode [

M2-D3

9/i o M I III d [geen strofewit]

M 2-D3 [strofewit]

Jo M I III

dtegen het] sterven [in]e leven [ ]

M2-D3

M I III d – weerstreven heefteen zin –g

MI-D3

ee

i,l.

I

12 M I III d en wat is meer of min?e

M2-D3 I I

12/13 M' III d [strofewit?]3

M2 -D3 stro ewit

I M I III d [aan ouderdom en naasting] = M I I c r3 g ^ 1e

M2-D3

I M I III d [in uw blanke weerkaatsin = M I II c, I4 g > 3e In a

I M I III d want in mij everlasting mij gf for ever, everlasting

[en zonder overhaasting], = M I III d, 16]g g >>

M2-D3

Mz-D3

750

16 M I III d en zonder overhaasting[for ever, everlasting]g ^ g [= M' III f, r)-]

Mz-D3

I 6/i 7 M' III d [geen strofewit]

M2-D3 [rtrofewitJ

17 M I III d verguldt mijn [ o ] mijnd [verguld]en lied en lot

M2-D3 I I

i8 M' III d tot [ o ] galm en God.d [ ] wereld[galm] [

.A/2-D3 I I

COMMENTAAR I M I (zie de afbeelding op 748) is op dezelfde papiersoort geschreven als

g p P74 p pp g8oI `Groeten uit Neede' en[845]Metronoom'. Er zijn verder geen aanwij

4S -zijn g 1zingen dat de gedichten in dezelfde periode zijn geschreven.g g p zijn2 Zie8 8] `Droomlot' noot I.S3 Zetfout in D3 r,: In i..v in (gecorrigeerd in Verzamelde gedichten4). i.p.v. g g ^ .g

861 RIVIÉRA

OVERLEVERING MI Manuscri t H-80.p^M2 Typoscript, ko i' T H 6o.kopij T,

PI Proef T H-61.,T Deids 11 .I (januari 1 2 p. 1 o.g S 1 9S ^pM3 Typoscript, ko i' D I H-81. p l ^

P2 Proef D I H-86.,D' Autodroom, p.^ p 9.M4 Ko i' D 2 IH 1 12.Kop ^D 2 Cr to amen p. Iyp g 4^ S 5.pM5 Kopij D3 H-I22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 .^ g ^ p S4

DATERING Vóóro november I 13 9S

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In de hiernavolgende synopsis is de fasering van de genese van het gedichtgg g gM I zo eenvoudig mogelijk ehouden. Een gedetailleerder onderscheid is nietggehouden. g

mogelijk, omdat Achterberg de vele veranderingen in min of meer dezelfdeg l^ g ^ductus heeft aangebracht.g

7fI

MZ-PZ

DI-D3

I MT

VARIANTEN EN MI a- potloodgpCORRECTIES

Titel MI a [ontbreekt]

g Provence

g Rieg]

g Riviera ? door Riviera]

g Rivi é[ra]ie noot 1-]

Rivièra

a De avond schuift met bloemkastelen dicht.b Het leven [b {Het dal } [ ]b De helling [ ]

? door M I b, r. r dal, leven en avond]

a Deuren, die ik niet wist dat oen kondenPb weenHverder[gb Ween verderg

a hebben hun uitgang eindelijk gevondeng g eindelijk gb [xxxx] in g] de/T sneeuw hun colevondengb hoog in de [sneeuw hun colgevonden]g b ongemerktgb [hebben hun col nog ongemerkt[gevonden]g gb ten lanen lestgb de hemel inb de wolken in

M2-D3

2 MI

Mz-D3

3

M'

? door verder en open]p

? door ten lanen lestg]

M2-D3

? door de eerste drie regels in M I b, r.^ ^ 3]

MI I a ik overstroom van louter vergezicht4 gII b naar deze zee waaraan het zuiden ligt

cM2-D3

[M I II b, r,werd met een i i ingevoegd]4 J

4/5 M I II b fstrofewit?]M2-D3 stro ewit

M I II b [ik overstroom van louter vergezicht]5 gc I

M2-D3

(= M I I a, 47

7S2

[861] Itiviéra', /14- ' (collectie NLMD)

7 5 3

MZ-D3

IO MI

MZ-D3

MI

Mz-D3

II

? door schijnt en staat]1

[? door hemelhuis][? door huist]

[? door oenp]

[-= AP io]

I I I2 MIM2-D3

M'

d [strofewit]

d komt [ 0 1 tot staan [ 01 2 ]

M1-D3

b vanaf het Estérelle- eber te rondeng gb teengc Teeng

b de blauwe bl[xxxx] zich met orondengronde zich [de blauwe bl xxxx op kristal rondenp g

b [de blauwe bl xxxx zich o ristal xx rondenpc ristal lenc aaien [zich o ristal ronden .p

?oor M I b, r. bl xxxx •?? door kristal;? door op en met;? door xxd ,

b tot in Italië schijnt het zonlichtb staatb schijnt 4 ]lc staatc schijntlc Tot

d stro ewit

d De auto klimt en daalt in de rotonded [rotonde]nd rotonde

d der hellingen van het hemelhuis.gd waar de hemel huiste enalerijen van de lucht og }e langsge open [galerijen] van [de luchtp 1

d De lane vasteland-cadans ontbondenge spiralen trekkend door [het hemelhuis.P

6

MI

7

Mz-D3

MI

8

M'

M2-D3

8/9 M I

MZ-D3

9

MI

Mz-D3

[De lange vasteland-cadans ontbondene g , 1-= All d, rij

7S4

M2-D3

COMMENTAAR

d 0 1e [komt] het wensbeeld [tot staan] als met een zucht = M' d, 12]

e kijk [beeld] ? door kijk]le een film [beeld] ? door film]e [het wensbeeld]e reis [beeld] onder zijn vlucht.e binnene onder

d ^dit is de cote d'azure, ^ [pool, 9 p]

d Wij stappen er in uit. De spiegel ruist.1 pp

e wereld

[? door de eerste d-lezing van M I r. 1

I Ik heb niet ingegrepen in de titel `Riviéra' aangezien deze spelwijze in -^ zeg p 1 verschillende bronnen voorkomt. In M2 is in vreemde hand bij de `é' een vraa te-

l vraagte- laatst.gP

2 Ditedicht is geïnspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g p P g 1

samen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april i . Zie verderp g p 94936.1.

3 Zie[8 5 8]`Droomlot' noot I.

z;

MI

M2-D3

r 4 M'

$62 AUTOCLAAF

OVERLEVERING M I Manuscript, H-75.

M2 Typoscript, kopij T, H-6o.P I Proef T, H-61.T De gids 114.11 (december 1951), p. 366.M3 Typoscript, kopij D', H-76.Pz Proef D T , H-78.D I Cenotaaf, p. 6.M4 Kopij D 2 , H-r z 2.

D 2 Cryptogamen 4, p. 8z.M 5 Kopij D3, H-122.D3 Verzamelde gedichten, p. 783.


LEESTEKST M2

7SS

c stro ewit

c Waar zal zij door de gangen heen belanden?l g g

4/5 M' IIM2-D3

5

M I II

6 MI II

M2-TM3-D3

7 MI II

M2-TM3-D3

8 MI II

VARIANTEN EN M' a-hotloodpCORRECTIES

Titel M I a [ontbreekt]h Autoclaaf

m2-D3 1 I

I MI I a Kou van de kelders in het onbekende

II c Diep in de kelders van het onbekendepM2-D3

I I

2 MI I b waari' nog omgaat breekt agij g g

II caat een reuzin de muren in het rond,gM2-D3

[Hier eindigt M I 1; M I I, r. 1-2 werden tezamen doorgehaald]

MI II c groter naarmate zij geen uitweg vond;3 g zij gM2-D3

c de ruimte etend met haar lane tanden.gd o

d langegM2-D3

4 M I II

? door de regel]g

M2PI-D3

c Weer bijbi zichzelf,c [zichzel]ve waar zij eenmaal stond1g

weer I IWeer

c Zij . De tijd wordt vlees [breekt af]lg tij eenoen wondp

d en krijgt een wond1^e[ ] eenoen wondp]g de

I I. De

d van 't schuren lans de o wanden.ge rauw cementen [? door rauw]g rauw -cementen

756

I MIII4

M2-D3

COMMENTAAR

g [

0

een eeuwig onbeslecht gebleveng g g

I Zie[858]`Droomlot' noot I.

strijd ? door strijd]l

8/9 M I IIMz-D3

9 MI IIM2-D3

zo MI II

M2-D3

II MI II

Mz-D3

it/iz M I IIM2-D3

z2 M I II

M2-D3

1 3MI II

Mz-D3

g stro ewit

d Tegen elkander opgestaan en slaagsg pg g

deest en materie, wil en werklijkheid ? door ^ l werklijkheid

d weerstand en wording [breekt agf ben ik het slagveld van fatale krachtengvf [van] vale m[achten]

g [ ] [van fatale] machten ? door m]

???? door M l r. rr [van] vale m[achten] en van fatale krachten]

f stro ewiteen stro ewitg

f opeengehoopt breekt a ? door opeengehoopt]

g die u elkaar betwisten in de nachten

en met dichte vizieren vechten 's daags :g gg

? door M i IIr. I2—Ig^ 12-13]

86 APOSTROPHEN3

OVERLEVERING M I Manuscript, H-p ^

H-75.

M2 Typoscript, ko i' T H 60.kopij T,

PI Proef T H 61.,T De gids I I.I uni I 2 p. 80.g s 1 9s ^p 3

M3 Typoscript, ko i' DI H-76. P 1 ^

Pr Proef D I H-78.^

D I Cenotaaf, p. 1 6.^ p

7S7

Titel MI

M2-D3

I MI

D' Cenotaaf, p. i6.M4 Kopij D 2 , H-I Ia.D Z Cryptogamen 4, p. 92.M5 Kopij D3, H-izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 793.

DATERING Vóór 0 november I 13 9S

LEESTEKST M2

INGREEP 2 Dèr < Der

VARIANTEN EN M' a-e otloodpCORRECTIES M3 a-b emachinetYp

a [ontbreekt]b A ostro henp pd Der Mouwe A ostro henp p

a Ik ben nu aan de o toeb a ostro hen [ ]P Pd Soms ik ,

M2-D3

? door A ostro henP p

a zoals ze ook verschijnen bij Der Mouw1 ld

1

0 wat hij zeggen wouhij ggb wat hij te zeggen had staat aan een touw

1 ggd Wat

a want elke waarheid werd bijbi hem een koed

een strofewit]gstro ewit

a Hij wist zich door de hele ratjetoeHij ratjeto het denkgedoegdarlez-vousparlez-vou

a te dringen met zijn horens naar het blauw

g zijn

2 MI

3

M2-D3

MI

M2-D3

4

MI

M2-D3

4/5 M'

Mz-D3

S

MT

M2-D3

6

MI

a [

1

I.I

7Sg

8/9 MI

Mz-D3b [geen strofewit]

[strofewit]

M2-D3

a dat zonder woorden isjelik een vrouwgb en uit de vouwd

M2-D3

8 M' a o te moeb zo ligt een vrouw te luisteren hoeb luist 'renb languit en luis t ert [hoe]gd Zo

M2-D 3 I I luistert I I

7

MI

(^ [871] AP I, 9.1

9 MI b haar minnaar spreekt – het is haar wel te moep [--)1-872.1 111 ' j, 91

d

], [ l

d

I. H[et] [

l•M2-T

f; het iM3 a

b

I. H[et] [

I0

P2-D3

MI b zijzi voelde immers wat er komen zou c [ ] kende [ ? door kende en voelde]

M2-TM3-D3

d Z[ij] [kende] alles [

i I immersI alles I

II MI b het is volkomen wat zijzi horen wou.b [ ] volledig [b [ ] [volkomen] [d H[et][

? door wat]? door volledig n volkomen]g

I2

M2-D3

M'

Mz-D3

b jijjzijzi denkt i zegt al wat ik ben en doeb j jijjzijzi denkt i dicht al wat ik denk en doeb 11 jijjzijzi denkt i zegt al wat ik ben en doe]b i zi' zet: ji dicht al wat ik denk en doe[zij] g lbjjijzi denkt i zegt al wat ik ben en doe]bjzi zegt], [jiji' dicht al wat ik denk en doe]c zij er niets aan af en niets aan toe.1d H i'1

[? door wat]? door wat

? door M' b, r. 12 ; beide regels werden (fase c) afzonderlijk doordoorgehaald]> gg

7S9

COMMENTAAR I MI is afkomstig uit hetzelfde notitieboekje als het kladhandschrift van 8g notitieboekje S9`Nocturne' en de eerste -vangasfitter'.manuscripten van `Ballade van de '. OokP gwee de overeenkomstige ductus en de tekstuele verwantschap in r. 8- 9 is hetg g P 9hoogst waarschijnlijk dat de gedichten in dezelfde periode zijn ontstaan. Zieg waarschijnlijk g P zij

42 In juni 19 5 i verscheen het derde deel vanJ.A. Dèr Mouw Verzamelde werken,Amsterdam, I –I I waarmee de uitgave voltooid was. Zie over Achterberg 9S ^ g gen Dèr Mouw: A. Middeldorp, wereld van Gerrit 2–p ^ Achterberg, 3 34.3 Zie[858]`Droomlot' noot I.4 Typefout in M 2, overgenomen in P I r. 2: Der i..v. Dèr (vgl. ingreep); zetfoutYp^ g ^ p g g p•in D2, r.: het arle -vous i..v het hele arle -nous; zetfout in PI r. 7 : vouw i.p.v.S p ^ 7p ^ i.p.v. pvouw. (in P I is deze fout metotlood gecorrigeerd; blijkbaar is de correctiep g g ^ 1over het hoofdezien .g

86 HISTOLOGIE4

OVERLEVERING M I Manuscript, H-75.M2 Typoscript, kopij T, H-6o.PI Proef T, H-61.T De gids 115.1 (juni 1952), p. 381.M3 Typoscript, kopij D', H-76.P2 Proef D I , H-78.D' Cenotaaf, p. 17.M4 Kopij Dz, H-r z 2.

D 2 Cryptogamen 4, p. 93.M5 Kopij D3, II-1 22.D3 Verzamelde gedichten, p. 794.


LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG De reconstructie van deenese van dit gedicht is onzeker. Niet alleen is deg gfaserin van de talrijke varianten problematisch, de reconstructie wordt ookfasering talrijke Pbemoeilijkt doordat de verdeling van de regels op het papier zeer onregelmatigbemoeilijkt g g p pp g gis. Aan de hiernae resenteerde synopsis li t de volgende hypothese omtrent

g P gg Ypde ontwikkelingsgangten grondslag. g g

Met zachtpotlood en een regelmatige,redelik forse hand schreef Achter-g redelij eerst r. I– een zeer onvolledige opzet voor r. –8 en, wel volledig,g 4^ g p S ^ g^ –9

I o (fase a). In de volgende fasen bracht Achterberg verschillende veranderingeng g gaan. Hij voegde onder andere een nieuwe r. toe en vervolledigde de erop l-Hij g 4 g P voende reels. De recieze vol orde waarin deze varianten zijn aan ebracht valtg g P g 1 g

760

Titel M I

Mz-D3

M'

Mz-D3

2 MT

Mz-D3

3

MI

Mz-D3

4

MI

MZ-D3

I

niet met zekerheid aan teeven. Op grond van de ductus zijn om die reden

g Pg zij drie fasen-d gespecificeerd.gp

Hoewel deenese van het sextet in vergelijking met het voorgaande edeel-g g l g g gte veel eenvoudiger verloopt, moeten hier – ook op tekstuele gronden p^ p -ronen – evengeens drie fasen onderscheiden worden (fasen e- Tenslotte schreef Achter-

g. screeben in heel scherp potlood (fase h) de uiteindelijke regels en 8, bracht hij og pp uiteindelijke g

4 ^hij op

sommige plaatsen interpunctie aan en noteerde hij de titel.g P P hij

VARIANTEN EN MI a-hotloodpCORRECTIES

a [ontbreekt]h Histologieg

a Ik hoor zingen in de wonderen hierbuiten. ? door wonderen]gb waaien daar[buiten.]

bg[zingen] hierbuiten.b daar[buiten.]c daar[buiten.]

? door M I b, r. r waaien en zingen;? door daar en hier]

a Aangedaan in het middenrif begintg ^b bi'lc midde l ri

a de keel klanken te uitena mijn organisme keelklanken te uiten. ? voor de regel]mijn g 8c mond anken [???? door klanken]c er op aan te sluiten .Ph

a De 1 m hevaten stuwen wit en blindY pb o overwint.b waarin deeest materiegc materie die xxxxxxx [overwint.]c haarzelvec alsof het de materieh waardoor het vlees vibratie ondervindt.

4/5 MI [strofewit?]M z-D3 [strofewit]

761

Sm1 a o naar de tuiten,

b [De 1 m hevaten stuwen wit en blind]Y pM2-T I I 1 m he-vaten I IY pM 3 -D 3 I I 1 m hevaten I IYp

6 MI a [ o ]b o i naar de tuiten,] = MI a

> Ib het heldere o water [naar de tuitenb bloed waterb 1 de [bloed]weib [de] dunne [bloedwei] [naar de] rode tuiten [? door rode]b hunb haar

M 2-TI I rozeM3-D 3 I I rose

[M I b, r. 6 water en wei zijn d.m.v. een accolade met bloed verbonden]

7 M' a o stuiten,b die met een lvliesje op de wereldP

M2-D3 I I

8 MI a 0 verbindta 0 ondervindt.b en heel o zb waarin o 2b [waarin] het vlees o [ondervindt.]b vibratieb terwijllb zodatb waaruitc waar meeCwaar lan sgc waarvan ? door waarvan]h dat mijn gebeente met het al verbindt.g

8/9

9

M2-D3

MI

M2-D3

MI

M2-D3

.stro ewit?

.stro ewit

a o vertebraten die het antwoordevenga oc 0

l= M I a, (4)I

762

[864] 'Histologie', M' (collectie NLMD)4 g

763

I o AF a op schal van holten nimmer nog ontdektp gb buitenb aan uw dood ontdekt [??? door de regels]c tussen stof eneestgd 0e [tussen stof eneest = M' c, Ii]engeest] . .

hM2-D3

I I M I c waari' vertoeft [breekt af] ? door vertoeft]gld ledige ruimte tussen stof en geest ? door de regel]g ge inter-stellair boven mij uitgerektmij ge oneindig ? door de regel]gf interstellaire ruimte uwer dood

die u draagt t gM2-D3

I I I 2 M I f stro ewit?M 2-T [geen stro ewitM3-D3 stro ewit

I2 M If tot bij de ingangen van mijn wezen11voor openingen leveng

h [tot voor de openingen van mijn leven],1M2-D3

? door M I r ingangen;?r. 12 openingen en en in an door leven en wezen]8^ p g g g

1 3MI f zoals het eenmaal werklijk is geweest3 1 gh

Mz-D3

14 MI f een mond die van een mond vervulling o4 g

aan vraat. ? door aan en vang g

waar aan [???? door de regel]gMz-D3

I I

COMMENTAAR I Zie[8 5 8]`Droomlot' noot I.2 Zetfout in T r. 1 3 : werkelijk i..v werkli ek (in P I is deze fout met potlood -3 J i.p.v. J P gcorri eerd• blijkbaar enaar is de correctie over het hoofd gezien).g ^ l g

86 ONTVOERINGS

OVERLEVERING MI Manuscript, hH .P ^ 7S

764

I MI

T Singel Zeventien dichters. Amsterdam, [november] 1952,. I.g ,p 5

M 2 Typoscript, ko i' D I H- 6. p } , 7P Proef D I I-1- 8., 7D I Cenotaa . i8.,pM3 Kop ^II2.p } ^

D2 Cr to amen p.yp ^ 4, p 94.

M4 Kopij D3 I^ I22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p.^ g ^ P795.

DATERING V66r I mei I 214 9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG Bovenaan M I staan – in potlood en naderhand doorgehaald – de volgendeo p g gnotities die niet tot deenese van het gedicht 'Ontvoering' behoren (zie deg g gafbeeldin op 766):afbeelding pp7(I) wegdroogte Cenotaaf

(2) noodrijpEronder begint, afgescheiden door een streep over de gehele breedte van hetg ^ g p gblad het edicht., g

Gezien de afwijkende ductus van M I r. I is het aannemelijk dat deze regel inafwijkende ^ aannemelijk geerste instantie nog geen vervolggekregen heeft. In een andere ductus – zo tegg gg gzien ééngrondlaag – schreef Achterberg de rest van het gedicht M I b, r. 2–g g g rgI waarbij verschillende regels in eerste instantie nog onvolledig bleven. Ver-4, waarbij g g gevenvolens bewerkte Achterberg vermoedelijk eerst r. i–i (fasen c-e waarna hijg g vermoedelijk ^ hij– in verschillende stadia – de definitieve r. 13-14 schreef, in de synopsis -i 4 ,egpresenteerd als M I I IV (fasen f-k).

VARIANTEN EN MI a-kotloodpCORRECTIES

Titel MI a [ontbreekt]e Ontvoering

T-D3

a Bevroren zomeravond uit de busd

T-D3

2 MI b Landhuizen staan als uit een boek bekendb [ ]gekend]b [ ] alsof ik in een boek

e Het landgoed ligt [ ]

? door bekend

T-D3

76S

86 'Ontvoering, MI (collectie NLMD)S g^

766

T-D3

belezen heb dat de bewoner zoekgde a

b en daarna o opgegeven isb verderb langzaamgc[ ] [langc eigenlijk ale later[langzaam]g

? door M I b, r. 2-4]

b stro ewit

b Diep in de kamers hangt een oude flitsp gd [kameris

3

MI

4

T-D3

MI ? door daarna]

? door langzaam en verder]g

4/5 Mr

T-D3

5

MI

T-D3

6

MI

? door M I b, r. hangt; s van kamers tussen vervolgens (fase d) geschrapt]

b van zilver o in een hoekb van gei endommen o

b [van zilver voor de dieven 1° ? door de regel]dd .In

T-D3

? door M i b, r. 6 eigendommen en zilver]g

7 MI b is iets te zien o donkere doek.c onder een wittec staat iets dat leeftc staat[iets]gedrochtelijks [onder een doek.g l

T-D3

8 MI b Hetark draait door, alsof ik mij vergis.p ^ mij gc bos zodate Danaat het schuil,g

T-D3

8/9 M' b stro ewit9T-D3 I I

M Ib Lagunen licht waaronder bloedsteden.9 gd

T-D3I I

? door dat leeft]

? door draait;? door alsof

767

MI

T-D3

IO/II MIT-D3

II

I2

MI

T-D3

MI

I0 b Haffen met koudeworden dageinden.

g ge vol

I I koudgeworden I Ig

b stro ewit

b De avond valt in een immense lus.b met

b Ik zie[?] achter de ruit der autobus

T-D3

12/13 MT

T-D3

b [ ]rij

g [

b [strofewit]

I i

ll•

I

13 MI I b zonder uw tussenkomst3b zelf een [breekt af]f een silhouet, dat o glver rijst ,

IIAchter het vierkant venster ingelijstg glh Binnen

III ieworden tot een oud portret, gelijstg p ^g lj verduisterdj verdonkerd [ I

IV k Signalement waar niemand nog op wijst,gn g pk dat meer en meer vergrijstg 1k

T-D3

? door de regels]

I M I I b even verlaten als het land [breekt af] ? door de regel]4 gII o een oud portret o [? door oudg pIII i in sponningen waarin het verder reist.

waarachter het vergreist.j reistgverr i' st.j gl

IV k op last van de politie ingelijst.p P glk O[p]

T-D3I I

1 –1 werden tezamen doorgehaald;?? door M I II, r. 1-1 •M I II III,M I Ir. w ,3 4 ^ 8 3 4r.1 –1 werden tezamen doorgehaald]3 4 ^

COMMENTAAR I12 mei 1952 verzocht Alice von Eugen-van Nahuys Achterberg om een0 e 9S g Y gpvoor Singel het jaarboekje van uitgeverij Querido. Op i mei -bijdrage voo 4 stuur^^ jaarboekje g l p

de Achterberg dit gedicht, dat samen met twee gedichten uit Sneeuwwitje en Mas-g g ^ g Jcotte werd opgenomen. Zie verder ..I.pg 3 9 3

768

866 GEHENNA

OVERLEVERING MI Manuscript, H-p ^ H-75.

T Podium 8 maart a ril I 2 p. 98.p 95 ^ p 9

M 2 Typoscript, H-76.Ypp^ kopij ^ 7

P Proef D', H- 8.? 7D I Cenotaaf, p. 12.^ p

M3 Ko i' D2 H-I12.Kop ^

D2 Cr to amen p. 88.yp g 4, pM4 Ko i' D3 H-I 22.Kop

^D3 Verzamelde gedichten, p. 789.^ ^ ^ p79

DATERING Vóór uni I 2l 95

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg in een regelmatige hand de eerste strofe van dit -ge gdicht en een onvolledige aanzet voor het vervolg MI a, r. 1-6). In een af-g gwijkende ductus (fase b) voltooide hij de tweede strofe, waarna hij met h-f hij ^ scerhij

er potlood veranderingen in het tot dan toe geschrevene (fasenp -escrevene aanbracht c

p g gd). Onder de middenvouw van het blad kwam het sextet tot stand, waarbijr. 9-10 verschillende keren werden hernomen (hieronder afzonderlijk9 l gepresenteerd als M I I III fasen d-f). Geheel onderaan het blad schreefAchterberg de definitieve versie van het sextet M I IV, fasen g-j).g ^ gl

VARIANTEN EN MI a-jlpCORRECTIES

Titel M Ia [ontbreekt]j Gehenna

T-D3 I I

I MI-D3 Ik ben de zwakke plek in het heelal.

2 MI a Het blinde lek .tijdens uw dood ontstaan,

T-D3

3 MI-D3

4 MI

T-D3

4/5 M'-D3

doet het verslappen en naar binnen slaan,pp

a waar ik mi' o ook bevinden zal.mijc voortaanc verderd verder

stro ewit

? door verder en voortaan

a [

769

[866] 'Gehenna', M I (collectie NLMD)

770

[als tussen ()]

l? door lopen]p

? door xxx laats ?P? door voortplant]P

? voor de regel]g? door omdat]

T-D3

4/5 MI-D3

5 MI

T-D3

6 MI

T-D3

7 MI

T-D3

8 MI

T-D3

8/9 M'T-D3

(9) MI I

(io) M I I

stro ewit

a 0 verrijst als een ringwalverrijst ^b Overal om mij heen rijstmij lb in het rond [ ]cverrijst [een] [wal][verrijst

a wentelend [breekt af met zijn helling op mij aan

zijn g P mij1

b onder mijn voeten voel ik de grond staan[?]l gc het lopen slaan

p

d[ I mijn voeten] gaan.[mijn g1 O[nder]

b o 1 in hetzelfde dal.b Pxxx laats ? o

b die zich voortplant oPb voortplantend op

d en ver vooruit te enbewee t het dal.g gd maar ik beweeg niet, dan alleen het dalge en loop mij dood omdat ik anders valp mije Ik o

j

d stro ewit

M I I r.(9)–(io):>

d Tredmolen van derond oge onder mij1e aarde

d terwijl ik wedloop met breekt af]l P

[M I b-d, r. N en M I I, r. (9)–(io) werden tezamen (fase e) doorgehaald]

771

(zo) M I II e terwijl ik wedloop met de tijd die dringtterwijl p tijd ge in deze wedloope diegeen einde heeft ? door heeft]

M I II r. (9)–(io) werden in eerste instantie niet doorgehaald; onder de regels schreefAchterber het vol alternatieg g

(9) M' III

(io) M' III

MI III r.(9)–(1 o):

f tredmolen in de die te molenraadp^

f die wedloot ompf dit [breekt af] ? door dit en die]

? door M I II III r. – ro en vervolgens (fase tezamen doorgehaald]

9 M' IV g Ik kom geen stap vooruit [breekt af]

? door Ik;? door stap]h en[?] [ ] de sterren gaanh En [ J. D[e] [ ]

T-D3 I I

I0 MT IVT-D3

h vrij en vanzelf hun voorgeschreven baan.vrij g

I o I I M I IV heen stro ewitgT stro ewitM2 -D3 [geen stro ewit

II M' IVT-D3

h Winden en dieren trekken om miji

I2 M I IVT-D3

h Ik blijf in deze tredmolen alleen

I I.

12/1 3 MI IVT-D3

Ij mi IV

T-D3

14 M I iv

T-D3

h stro ewit

i God tracht een deuk te halen uit zijn bal1i wil wegkrijgeni [wil] verdrijven

j [ I,

? door M l II; r. r wil en tracht;? door wegkrijgen en te halen]3 ^

i terwijl ik wedloop met zijn vingertalterwijl p zijn gi waarbijl [ Ij

1 1

772

I MI

COMMENTAAR I 0 14 januari I 2 vroeg Gerrit Borgers Achterberg om een bijdrage voor deOp 41 9S g g g l geerste aflevering van Podium. Kennelijk heeft Achterberg niet direct op ditg Kennelijk g p -verzoekerea eerd want eerst in de tweede aflevering werden vijf gedichten vang g ^ g vijf ghem opgenomen: 866 'Gehenna' tot en met 8 0 `Déjà-vu'. Dit maart/april-Pg7 1 Pnummer verscheenas in juni. Zie verder .2.P l 39 3

[867] GRINT

OVERLEVERING M I Manuscript, H-75.T Podium 8 (maart/april I 95 2), p. 99.Mz Typoscript, kopij D I , H-76.P Proef D I , H-78.D I Cenotaaf, p. 13.M3 Kopij Dz, H-rzz.DZ Cryptogamen 4, p. 89.M4 Kopij D3, H- izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 790.

DATERING Vóór uni I 21 9S

LEESTEKST T

VARIANTEN EN MI a-f potloodCORRECTIES

Titel MI a [ontbreekt]f Grint

T-D3

a Hetrint in van m jeugd de kiezelsteneng mijnl g

f [ 1,f [ 1, [ l•

T-D3

2 MI a o boven uitgegroeidgga Hoe ben ik erb Wat ver [ben ik] daar aan gont roeid. ?? door Wat ver;? door daar]

T-D3

3 Ap

T-D3

cestaa [boven] ze [uit gegroeid]g g ggc G[estaag]gc Nalatig

a tot o de hoogte [breekt af]op gb waar het niet meer boeitf

- 773

7

8

8/9

9

MI

T-D 3

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

I0

II

MI

T-D3

MI

4

4/5

S

6

MI

T-D3

M'

T-D 3

M'

T-D3

MI

T-D3

b menaat er over naar iets anders henengf Men Jo

b stro ewit

b en staat een tijd te gapen op z'n tenentijd gp p

b over een muur waarlangs het leven sg Pb hoe of het in de werelden krioeltf

[? door gaper]]gP

[??? door de reel? door werelden

b men laat zich neder, dodelijk vermoeidf Men

b en zie het zijn dezelfde kleine stenen.l

b stro ewit

I I

b ^zeldzaamheden ^soortend allerlei soorten liggen op mijn handgg p mij A erlei

? door M I r.zeldzaamheden • ? door soorten;? door allerlei;???? door liggen o9 , gg opmijn hand]l

d zeldzame kostbaarheden : hard en rondf ;

d een wereld dichterbij bij dan ooit te voren ? door wereld]l bij

TM2-D3

f weelde [

I tevoren,

I I/1 2 M I d een stro ewitg

T stro ewitM2-D3een stro ewitg

d maar ontoeganklijker, dieper bevroreng l ^ pf [ ] [ontoegank]e[lijk]. Dieper] [

I2 MI

T-D3

774

I MI I d Ik bren er een als vroeger er aan mijn mond1 3breng g )

II e liggen hun glanzen en hun koude brandtgg ge kwijnen1e verkwijnt het [ ])e kwijnen de kleuren

T-D3

I mi I d o brandt4

II e klevend o tegen mijn mond.g )

[ ] teen mijn schaamtelozeg )

T-D3

? door M l l r.l –rI, 3 4

COMMENTAAR I Zie [866] `Gehenna' noot I.,2 M I isere roduceerd in Schri vers rentenboekg p ^ , p. 47.

3 Literatuur over hetedicht:gSande, J. van de, `Zonder enig agens.', ^ gg

868 ZEEGEZICHT

OVERLEVERING M I Manuscript, II .p , 75

T Podium 8 maart a ril I 2 p. I oo.p 95 ^p

M2 Typoscript, koi ' D I H- 6.kopij ^ 7P Proef DI H-7 8.,D' Cenotaaf, p. I .p 4M3 Ko i' D2 ^ I I 2.Kop ^

D 2 Cr to amen p. o.yp ^ 4, p9

M4 Ko i' D3 H-122.Kop ^

D3 Verzamelde gedichten, p. I.^ g ^ p 79

DATERING Vóóruni I 2

1 95

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG Deenese van dit gedicht is, met name vanaf M I r. erg gecompliceerd. Het

g g 9, g g pehele gedicht is in potloodgeschrevenen intensief bewerkt waardoor eeng g p g

precieze fase-indeling niet met zekerheid vastgesteld kan (zie de af-p g ang wordenbeeldin op 8 . Met het nodige voorbehoud kan verondersteld worden datg pp 77 gAchterberg in drie stadia aan het gedicht heeft gewerkt. In de hiernavolgendeg g g gsynopsis worden deze gedeelten parallel gepresenteerd.g p gp

In een vrij regelmatige hand schreef Achterberg r. I-8 waarin hij l-vrijg ^ vervohijens veranderingen aanbracht M fasen a-d . Het vervolg werd in een afwij-g Ig ^ g )

kende ductus (fasen e-f) geschreven en wordt afzonderlijk gepresenteerd alsg afzonderlijk gp

775

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

T-D3

I MI

T-D3

2 MI

T-D3

3 MI

MI I r.(9)–(16).Onder r. 16 noteerde Achterberg drie reels die duidelijk ver-

g regels, lwantscha vertonen met M I I, maar waarvan de precieze plaats niete ^ ietp P met zeerheid is vast te stellen: M I II r.I – (de regelnummers geven dus alleen de3 g g

rafische volgorde aan). Daarna keerde Achterberg terug naar M I I bracht ingrafische g g gr. 8 een wijziging aan en bewerkte het gedicht vanaf r. ingrijpend. Deze

l gg g 9glPvarianten zijn alle in een kleinere, wat forse ductus aangebracht, waarbinnenzijn ^ g

een nader onderscheid valt te maken M I III, fase g). De titel heeft Achter-geen ^ g e eebei vermoedelijk het laatst genoteerd.

g vermoedelijk g

M I a-hotloodPP aedrukt b potloodg ^ P

a [ontbreekt]h Zeegezicht

a Lange meerschuimstrepen trekken tegen mijn tong P g mijn gd

a Ik wordekne en tussen zandschaamheuvelsg Pd

a Zee lekt mijn voetzolen de hoge teugels

mijn , g ga .Deb windd Zee

a van meeuw naar mij mennen hart en long.mij g

b stro ewit

b oongongc Teen mijn oorvliezen staat deg lcehgeh[oorvliezen]gd luidtd Pal o mijn oorvliezen staatop mij

o I reelsgc van de o zee tot in dezed der wateren versregels

4

4/5

5

T-D3

M'T-D3

MIT-D3

MI

T-D3

6

MI

? door wind]

? door gong]? door staat]

? door reelsg]? door zee]? door wateren

T-D3

776

7 A/P

T-D3

8 MI

T-D3

c en de wind legt zijn o sluitzegelsg zijn gd vochtigeg

c over mijn mond o1d heen zodat ik brom.g o tot een trom.

[? voor legt;? door sluitzegels]g ^ g

M I I r.-169

(8/9) M I I e stro ewit9

M I I e en een die ik nergens meer tegenkom9 g ge niet meer ontmoeten kane [k]o[n]e [k]a[n] [ [? door a]f gner ens hervinden konf En terug[vinden]

10 M I I e loopt door mijn vingers en zit in mijn vezelsP mijn g l

11 M I I e o heuvels ? door heuvels]e enaat over j6 de hoge ? door hoge]g g gfinds op golven[?]ginds p gfrijzegrijze

fheuvelsgf daar [ginds] [op de grijze] zeenevelsp gj

12 M I I e o horizone als een visioen op depe aanf naarf langsgf naar

(12/13 ) M I I e stro ewit

1 MI I e Dicht bij mijn hoofd ^kleur ^kiezels3 j mij oogappels ^omziende ?

f Vlak liggend ? door Vlak]gg

Deresentatie van M I I, r. r is onzeker. Zie ook de afbeeldingo 8p ^ 377^

1 MI I e o ontnam[?]4e waaruit o ooglens een lichtgf waar aan mijn oo len zen licht ont lommijn g g

777

[868] '`Zee ezicht M' (collectie NLMD)g ^

778

0 5) MI I

(i6) MII

e zie ik u klein worden in het ronde die spiegelse Azie[?]

e hard en honderdvoud komte weeromg

I? door M I I, r. 13-16. Onder r. 16 noteerde Achterbei de volgende regels, waarvan dej ^ gplaats in het gedicht niet met ekerheid bepaald kan worden:p g ^

M I II, r.I—(I)—(3):

(I) M' II f "kiezel - M I I, 1f Ik zie u klein worden in de i- M I I, 1, J

[Voor M' II, r. (I) kiezel staat een smalle v, mogelijk bedoeld als invoegingsteken?]

(2) M I II f tot mijn o enlenslicht ontkomtg l g

? door M I II r. (2) tot;? door ontkomt]

M I II f ^lichtwie elte els(3) g gf ^ wie elte elsg gf [doorgehaald]g

? door M i II, r.(1)—(3)en vervolgens te amen doorgehaald]g ^

M I III-D3 r.-16:9

8/9 M I II I stro ewit9 gT-D3

M I III [En een die ik nergens terugvinden kon],9 g g ^T-D3

10 MI IIIoo t door mijn vingers], [zit in mijn vezels]g p mijn g^ lg o en zenuw[vezels]

T-D3

M I IIIen gaat daarginds] achter verre keenevels]g g g] wie elte elsg g

zeenevels

g [als een visioen] a[a]n [de horizon.] = M I I, (I.2

12/1 3 M' III g [(.rtrofetvitJ ]

MI I, i12/1317T-D3

II

I2

fr-M' I, (14)1

[? door lichtwie elte elsg g

T-D3

MI IIIT-D3

g C

g C

1

M I I, (HP

[F- NI' II, (3)1

779

(I 5) MI I e zie ik u klein worden in het rond e ] die spiegels e Azie[?J

( 16) MI I e hard en honderdvoud komt ge weerom

[? door MI I, r. Ij-I6. Onder r. I6 noteerde Achterberg de volgende regeJs, waarvan de piaats in het gedicht niet met zekerheid bepaald kan worden:]

MI II, r. (1)-(3):

(I) MI II f Akiezel [+- MI I, (Ij)J f Ik zie u klein worden in de [ [+- MI I, (If)J

[Voor MI II, r. (I) kiezel staat een smaiie v, mogel(ik bedoeld ais invoegingsteken?J

(2) MI II f tot ge mijn ogenlenslicht ontkomt [+- MI I, (I4)J

[? door MI IIf, r. (2) tot;? door ontkomtJ

(3) MI II f Alichtwiegeltegels [? door lichtwiegeltegelsJ f A [wiegeltegels] f [ doorgehaaldJ

[? door MI II, r. (I)-(j) en vervolgens tezamen doorgehaaldJ

MI III-D3, r. 9-16:

819 MI III g [[strofewit] ] [= MI I, (S/9)J T-D3 I I

9 MI III g [En een die ik nergens terugvinden konJ, [= MI I, (9)J T-D3 I I

10 MI III g ~oopt door mijn vingersJ, [zit in mijn vezels] [= MI I, (IO)J g [ ]0 en zenuw[vezels]

T-D3 I I II MI III g [en gaat daarginds] achter verre [zeenevels] [= MI I, (II)J

g [ ] wiegeltegels [+- MI II, (j)J g [ ] zeenevels

T-D3 I I 12 MI III g [als een visioen] a[a]n [de horizon.] [= MI I, (I2)J

T-D3 I I 12/13 MI III g [[strofewit] ] [= MI I, (I2/Ij)J

T-D3 I I

779

r; M I III g [Dicht bij mijn oogappels] in de kleinste zand[kiezels] (= MI I, (13)J

g [ ] strand }[kiezels]g [ ] het fijnste strandkiezel

g [ ] het kleuren[strandkiezel]g [ ] in de [strandkiezel]s,g [ ], waar het [strandkiezel]

T-M 2 I

P a ^ I de l ib [ ]het [ ]

D I -D3 I I

[De presentatie van M I III, r. 13 is onzeker. Zie ook de afbeelding op p. 78]

14 MI III g dat ooit mijn oogenlenzen binnen[glom] 1= M I I, (r¢)J

g dat ligt te glinsteren in de zon,g [ligt te] weerschitteren [

T-D3 I

I 5 M' III g [zie ik u] breken [in die] brand[spiegels]. (= M' I, (rJ)J

T-D3 I I

16 M' III g Hard] [en] [honderd] [komt ge weerom]. [-= M I I, (i6)]T-D3 I

COMMENTAAR I Zie 866 'Gehenna', noot i.2 Ditedicht is vertaald in het Duits door H.J. Schddlich.g

$ 6 TANTALUS9

OVERLEVERING MI Manuscript (in twee he lften gescheurd), H- .p g ^ 7SM2 Manuscript (alleen r. —I H-75.p 9 9 ^

T Podium 8maart a ril I 2 p. I oi.p 9s ^p

M3 Typoscript, ko i' D I H- 6.kopij ^ 7P Proef D I H- 8.^ 7D I Cenotaaf,p. i .^p 5

M4 Ko i ' D 2 H-I I2.p l ^

D 2 Cr to amen p. I.y g 4^ P 9M 5 Kopij D3 1-1-I22. p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 2.^ ^ ^ p 79

DATERING Vóór uni I 21 95

LEESTEKST T

780

ONTWIKKELINGSGANG De eerste aanzet van ditedicht in anilinepotlood M I a, r. 1- 3 ) werd in ot-

g p ^ 3 Plood uitgebreid tot en met r. 8 M I b-c . Het vervolg van het gedicht kwamg g gdaaronder in verschillende stadia, tot stand. Achterberg schreef daarbijdaaronder, g -verdaarbijschillende regels uit ruimtegebrek verspreid over het papier (bijvoorbeeld verti-lt ag P pp 1caal in de marge), de reconstructie van de genese – met name de

g ^ gfaserin en de regeltelling – niet met volledige zekerheid is te geven. In defasering g g g ghiernavol ende presentatie worden de verschillende gedeelten vanaf r. alsg P g 9aparte teksteenheden gepresenteerd M I I VII .p gp

Eerst schreef Achterberg r. (9)–(I I) M I I hernam in dezelfde hand r. o)g 9M I II en er schreef meteen daarna r. Io)–(14)M I III). Deze drie tekst-

eenheden werden elk afzonderlijk doorgehaald.

afzonderlijk gOnder M I III deed Achterberg een nieuwe poging met M I W, r. – 1

g pe g ^ 9 4,maarlaatste vervolgens een groot vraagteken door deze regels. Hij handhaaf-P g g g g an aaHijde alleen r.en r. I 1 en schreef twee nieuwe reels die daar vermoedelijk9 regels, vermoedelij aan moesten sluiten M I V, r.(9)–(i2 .P ^

Hiervan bleven weer drie regels over: r. behield dezelfde plaats, r.g 9 r I o–PI I werden beide door middel van eenijl ingelast in een nieuw tekstgedeelte,Pl g g

dat rechts in de marge en verticaal geschreven werd M I VI, r. – I -. Ong g ^ 9 4deraan het blad noteerde Achterberg tenslotte, in dezelfde ductus als M' VI

g >de laatste twee regels van het gedicht M I VII, r.(15)–(16)).

g g ^M2 is een netafschrift (met varianten) en bevat van dit–edicht alleen r.g 9

16. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat Achterberg, van deg g^overzichtelijkheid, de regels – 16 van M I overgeschreven heeft op M 2 . Gel ^ g 9 g P -zien de tekstverschillen tussen de laatste schrijflaag van M I en de versie M 2 (er1 gzijn bijvoorbeeld drie nieuwe regels bijgekomen) is het echter heel goed moge-zijn bijvoorbeeld g lg eg glijk dat er nog een – verloren gegaan – tussenstadium is geweest.1 g gg g

MI a anilinepotlood, b-k potloodP ^ p

M 2 a-b otloodP

M3 a typemachine, b potlood ^dP

P a edrukt b potloodg ^ p

M4 a edrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

M I , T-D3, r. 1-8:

a [ontbreekt]

k Tantalus

a De dag heeft d[xxx] verborgen deel aan u

g ga nemen openlijk[dadenp lb [De dag heeft in 't [verborgen] aan u deel.g gb in de verte

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

I

T-D3

MI

T-D3

78I

2 MI

T-D3

a Zoek voor uzelve bijbi heta de ronde roepb mij blindelc U zelve

uzelve I I

? door mij]1

a die van de koekoek is [breekt af roep van de koekoek die het niet kan vindenp

b kan het niet beginnen ? door de regel]g gc [het niet kan vinden]kk o

a I Ib [ ,

4

D2-D3

MI b ben ik 0 evenveel c verloren en behouden [evenveel] [? na behouden]

4/5

S

6

7

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

k [

b [strofewit]

b verbergen u de bossen van fluweelg

b en openbaren u de snelle hindenpk [ ],

b verschenen en verdwenen met de winden

3

MI

T-D'M4

H op H i ? door op en met]pbk

T-D3

8 M'

T-D3

[? door M I , r. 6-77

b die openingen waaien in 't struweel.b dieolven als de wolven in 't struweel.g

8/9 MI

d [strofewit]T-D 3

M I I/III, r. (9)–(14):

(9) M I I d Gij duizelt langzaam tussen plaats en tijd

782

[869] `Tantalus' M' (in twee helften gescheurd) (collectie NLMD)9 'Tantalus', g

783

M I I, r. (9)–(H) werden(fase tezamen doorgehaald; r. moet echter meegelezen blij-ven worden]

daarmede in u op te latenh p gaang

Zooals ik u van verre onderscheiddeg

deff

g

d

ggg

(I I) Al i IIII

(z 2) MI III

0 3) M I III

en weet niet meer te kiezen om te zijn1nu de enewant de ene

en kunt niet kiezen nu de enenu ze afzonderlijk voor u bestaanl

nu ze afzonderlijk voor u bestaanen weet niet tuss

[ I te beslissen tussen beidemeer te kiezen om ze beide

I? door kiezen;? door te zijn]I? door nu de ene]I? door meer]

? door de regel]g

? door de regel]

[De beide lezingen uit Al' II, r. ro werden (fase tezamen doorgehaald]

g Zodat

r MI III het afgesproken uur dat u verbeid4 g

[???? door M I III, r,r – r • M I III, r. ro – r werden vervolgens (fase h) tezamen3 4> 4 g ^doordoorgehaald]g

(9) MI IV

(zo) M I IV

(z r) MI IV

(r 2) Al' IV

(z 3) M' IV

(r4) M I IV

MIIVr.(9)–(14):

ij duizelt langzaam tussen plaats en tijdg l g p tij• G i•ol

h en kunt ze niet meerh van elkaar niet onderscheidenh zonder ze te

h nu ze afzonderlijk voor u bestaan

h en tegelijkertijdg 1 1h op elke plek en tegelijkertijd p P

ji weet niet meer te kiezen om ze beideg

h als leven in u op te laten gaan.P gh om weer [als leven in u op te] [gaan]p

? door Al' /14 r. – r • r, ro en r.(12)414)werden (fase i) afzonderlijk door e-^ 94^ghaald]

(9) M I V i [Gij duizelt langzaam tussen plaats en tijd], (= MI IV, Oil

784

(io) M I V i [nu ze rr1afzonderlijk voor u bestaan]. = M I IIV

I I M I V i Ze zijn u op dezelfde wijze kwijtzijn P wijze 1

I a) M I V i en blijven u aan weerskanten verbeideni beide [kanten]

I? door AP V r. 12 beide en weers;? door verbeiden;? door M I V r. (H)–(r2)r. 12 werd doorgebaald, r. (io)–(u werden met een pijl in het volgende tekstgedeelte ine-8voed.•

(9) M' VI

(io) M I VI

(I I) M' VI

MI VIVIIr.-16:9

[Gij duizelt langzaam tussen plaats en tijd1 g p tijd,]

nu ze afzonderlijk voor u bestaan.]1

Er valteen afspraak tussen ong Povereenkomst

Gij weet geen nieuwe afspraak meer te makenGij g PIk kaneen nieuwe afspraak met u makeng pEr valteen nieuwe afspraak meer te maken.g p

is [

^= M I V, (9)á

I? door nieuwe]

I? door M I VI' r. MM overeenkomst en afspraak]VIj,

02) M I VIZe zijn u op dezelfde wijze kwijt]l zijn p wijze

i MI VI3 en blijven u aan weerskanten bewaken) blijven

1 vangenaken:

1 [genaken:]

[= M I V, (11)1

? door M I 'VI r. (ii) genaken en bewaken]J^ 3 g

1 MI VI Trefpunt en stonde, bed en nieuwe maan4 j p maan,sonde) p

l [bed] [

I MI VII Zonde en zaligheid oS j gopnieuwgedaan .1 p g

j z[onde]

16 M I VIIGod en de eeuwigheid ten overstaan.l g

[Het gedeelte van M I waarop r. OHM) staan, werd in i n geheel doorgehaald]g p 9 ^ ^

M2-D3 r.-19 9•

M2-D3 Gij duizelt langzaam tussen plaats en tijd9 Gij g p tijd,

To M2 a nu ze afzonderlijk voor u bestaan1b [ ].

T-D3

[E— AP VI, i911

(^ M I VI, (roil

78S

I I M 2 a en weeteen nieuwe afspraak meer te maken. MI VI, (r.ril pb Er is

T-D3

I 2 M2-D3 Ze zijn u samen en elkander kwijt [- MI VI, (12)]zijn kwij

M 2 a en blijven u op hun manier genaken, <- M I I/4 r3 blijven P g 3b wijzel

T-D3

14 M 2 a gelijk aanwezig, a4 g 1 g, overal,a elke kant, altijd, 1,

T-D3

IM2 -M3 om in de oude toestand te :S gerake a

bDI-D3 I I

16 M2a als situatie in u op te gaan :p gb

T-D3 I I

1 7 M2 a trefpunt en stonde, bed en nieuwe maan, f- M' VI, r7 P , 4b sponde –b bed en

TI I

M3 ab [ ] volle [ ]

P-D3I

I

I 8 M2 a Zonde en zaligheid opnieuw gedaan, [<_ M I VI, (rJ)Jb zonde] [ ]

T-D3 I I

1 9 M2-D3

COMMENTAAR

God en de eeuwigheid ten overstaan. f- M I VI, IGg

I De eerste aanzet van ditedicht M I is waarschijnlijk van oudere datumg waarschijnlij 1 946-1948?),ezien de overeenkomsten in papiersoort en schrijfstof- gezien p p 1

fen met andere manuscripten (zie de Lijst van documentaire bronnen, H-p 1 ^ H-75).2 M I bestaat uit twee helften van oorspronkelijk één blad. De bladen van M IP 1en M 2 zijn op een gegeven moment aan elkaar gehecht geweest, getuige dezijn p g g g g ^g groests oren van eenpaperclip.p 3 Zie 866 `Gehenna' noot 1.,

[8701DÉDÉJÀ.-VUJ

OVERLEVERING MI Manuscri t H 80.p^

786

Titel MI

T-D3

MI

T-D3

2 M'-D3

3

M'

T-D3

4

M'

T-D3

4/5 Mr

T-D3

S

M'

I

T Podium 8maart a ril I 2 p. I 02.

p 9S,p

M 2 Typoscript, ko i' D I H 8i.

kopij ^P Proef D I H-86.,D I Autodroom p. 1 2.,p

M 3 Kop D 2 H--II2.p l ^

D 2 Cr to amen p. I 8.yp g 4, SpM4 Kopij D3 H 122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 .^ ^ ,p S7

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Vóór juni I 2l 9S

T

M I a- potloodgp

a [ontbreekt]c jDéà-vu

a Het zachte water datgezonken staat ? door zachte, ga zware ? door zware]a [zachte]

in alle laagte, die het liggen laat

g gg

a bij de witte kastelen langs de straat — 828 ii]bij gc ,

a blinkt op als uit een droom de auto gaat —^ oo io]

p , g 9c .De

a een stro ewitgb stro ewit

a verder in het fluweel [breekt af] oo io]9b Taferelen uit een boek is wat ik zie. ? door 1Taf re eenc Gebeurenc Tonelenc afkomstigc A fkomstig

T-D3

[? door Mi a, r. 4—J]

787

[? door M' b, r. f-8]

b [strofewit]

I I

M I I r.(9)–(13):

b 's Avonds in de Camargue om tien voor tieng

b Wat is de wereld ver om u te zien

b Ze zeggen wel van niet ik zeg misschiengg , gb .I

b zoals ik zei van wel. We zullen zien

b maar even strenb fel, precies op tijd voordien^P P tij

door M I I, r. 0)–(13); later Vase werden de regels in één keer doorgehaald, te a-men met Al' c-d, r. 8; eerst schreef Achterberg eronder een nieuwe versie van r. –r, , g 9 4

6 MI

T-D3

7 MI

T-D3

8

MI

T-D3

8/9 M'T-D3

(9) MI I

(io) M I I

(z z) M' I

(12.) M I I

(z 3) M I I

b Een werklijkheid geworden fantasiel gc Tot

b wordt tot het onontkoombaar déjà-vu.lc verandert in een dwingendgc hetc gaat overc verandert een

b Ika u weer hervinden in het nugb voorb ka u weer hervinden in het nugb voor dat ik u kan vindenc k moet [u weer hervinden in het nuc [voordat ik u kan vinden in het nuc Ik ben u aan het vindend van dat ik u zal vinden in het nu

dji kunt niet meer ontbreken aan het nugGijGi kunt u niet onttrekken aan [het nu .g

? door verandert in]

? door gaat over]g

? door moet;? door ga]g

? door de regel]g? door de reelsg]? door onttrekken]

9 M I II

T-D3

MI II-D3 r.9-14:

d Wij rijden in een oude spiegel rondWij rijdend als in slange s ie el doorg P gd in ovale[spiegels][rond

g

s van spiegels tussen ()]geschrapt]

788

T-D3

COMMENTAAR

d herkennen aan ons zelf de achtergrondgd [onszelf]

d en weten dat dit eenmaal ook bestond

g

[? door M I II d r.–ii9

e stro ewit

e Dezelfde zijkanten komen en gaanzijkanten gg

1 i

e het hart is o ontdaane op de oude manierpe vol van slagf 0 amalgaamgg Het 't oude

e date WijWi zullen tegenover elkander staanf waarin wijwi altijd tot elkander staan.1f tot elkander blijvenlg waar mee 1 even [ ]

l i' veng l

I MI II

T-D3

I I M I II

T-D3

I I/I2 M' II

T-D3

I MI II

T-D3

13 MI II

T-D3

14 M I II

? door manier]

I Ditedicht is geinspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g P P g 1samen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april i . Zie verderp g P 949§3 6.1.

2 Zie [866] 'Gehenna', noot i.3 Zetfouteschadi d zetsel) in D 2 r. gaat i..v gaat. en r. I : staan i.p.v.g ^ 4: i.p.v. 8 4 pstaan. (in M4 zijn op deze plaatsen in rode ballpoint vraagtekensgeplaatst).l pp P g 4 Literatuur over hetedicht:gKrijgers Janzen, E. `Déjà-vu en Depersonalisatie.'lg1 p

[871] BALLADE VAN DE GASFITTER I

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H 6z.p ^

M2 Eerste oscri t D I H-6 .tYp P ^ 4

7g9

M3 Tweede typoscript D I , H-66.M4 Derde typoscript D I , H-67.T Maatstaf r (oktober 19S3) > p. 439.D I Ballade van de gasfitter, p. 7.M5 Kopij D 2 , H-rrz.D2 Cryptogamen ¢, p. i35.M6 Kopij D3, H-I22.

D3 Ver^ameldegedichten, p. 834•

DATERING Eind ' 9 5i/begin I 2 (M1-2)9S

Vóór 'uni I 2 (M3)71 9S

LEESTEKST M2M3 zieIp 43 1

Van ditedicht schreef Achterberg eerst r. i–io M I a . Vervolgens bracht hijg g g hijin deze regels veranderingen aan en breidde hij het gedeelte uit tot en met r. I .g g hij g 3De wijzigingen zijn o materiële gronden niet duidelijk elkaar te der-zijn op vang duidelijk onder-scheiden en worden in één fase ondergebracht M I b . Onder r. 13 noteerdeg 3Achterberg twee regels als alternatief voor r. 2, maar haalde deze notities ver-gvolens weer door M I II-III fasen c-d). . Ook veranderde hij nog verschillendeg ^

hij gvan de tot dan toegeschreven regels M I d . De regels 9-13 werden zelfs -g g g 9 3 egheel doorgehaald en op de keerzijde van MI hernomen M I IV e . Aan dit e-g P keerzijde gdeelte voegde Achterberg nog een nieuwe regel I I toe (M' V f waarna hij teng g g g ^ hijslotte (in scherper potlood) nog enkele veranderingen in de regels aanbracht.p p g g g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Reekstitel MIMZ-D3

MI a- potloodgpM2 a-bemachine c potloodtYp ^ p

ontbreektBallade van deasfitterg

Nummer M' ontbreektM2-D3 I

Ondertitel M I[ontbreekt]M2 a l I

b appelkoopmanc (doorgehaald)

M3-D3 [ontbreekt]

z M' a De huizen hebben u allang bereikt.b Gij hebt de huizen achterom [ ]

M Z -M fID2-M6GeD3 Gij I 1

790

8 r `Ballade van de gasfitter r' M I (voorzijde) (collectie NLMD)7 g ^ 1

791

8 z `Ballade van de gasfitter i' M I (keerzijde) (collectie NLMD)7 g ^ 1

792

2 MII

II

IIIM2-D3

3 MI

M2

M3-D3

4 Mr

M2-D3

4/5 MI-D3

5 MI

M2-D3

6 M'

Mz-D3

7

MI

MZ-D3

a Vlak voor de ramen hangen de gordijneng g 1b langs de vitrage en overgordijneng g g 1b [xxx] de voorgevel tussen de gordijneng g 1c ^voor evel vitrage, overgordijneng ^ g^ g 1c ^voor evels vallen om t.z.t.gd Aan[de] voor evel s [tussen de gordijnen],g ^ g 1

De alternatieve regels M I II, r. 2 werden tezamen (fase d) doorgehaald]

a Waarachter f6 blijft uit het niet verschijnenblijft gij verschijne d[aarachter]

b blijft ge met flitsenblijft gb zie ik u [xxxxxx]d telkensd flitsendd blijft ge doorlopendblijft g pd met flitsend[ ] [doorlo end Jopa II,a o

a als ik voorbij kom en naarbinnen kijk.voorbij kijk wanneer [ik] langsg

I I naar binnen I I

.stro ewit

a In het voorbijgaan moet gij weer verdwijnenlgg l verdwijne Bij het passeren [moet] eBij p g

b Al moete in 't voorbijgaang lgd wandelend od [Al moete in 't voorbijgaan]g lg

a maar ieder volgend blok geeft van u blijkg g 1d een volgend raam geeft me opnieuw gelijk.g g p gld maar [xxxxxx]d het[volgend]g

a daar wonen Evert Jansen en de zijnen,1a hierd od D aar ene

I? door voor]

? door over;? door de regel]? door de regel]= MI i]

? door moet]

?? door volgend blok]g

? door hier en daar

793

Io MII

IV

a alsofe mij in deze naam ontwijkt.g mij ontwijkt.• [als] nam uw leven in die naam de jwi k.g [alsof] [ge mijmi in deze naam ontwijkt.]

Mz-D3


9 MI I a Maar dat zegt niets. De deuren zijn geduldig

IV e I I ;

M Z-D 3 I I

a Eens kom ik oog in oog met u te staang gb Eens zal ik een van deze binnengaange hebben een bel, een brievenbus, een stoep pe

8

MI

? door nam]

[? door geduldig]

? door kom]

[AM I Ia, zo)

? door ook en nog]

II

M2-D3

M I I b en kom ik oog in oog met u te staan

g gIV e Er zijn nog valse sleutels menigvuldig.1 g

e ookV f Een koopman lokt u buiten[?] met zijn roep E I IV e 12]p zijn P – M

g De [ ] dagelijks [

lg [ ]nader [g [ ] appel[koopman] [lokt u] [

l•

MZ-D3

I12 MI I been hout of glas of ander menigvuldigg g l^ g

blas [of] [hout][glas e en elke koopman heeft zijn eigen roep zijn g P

e venterVn [valse sleutels] zijn er[menigvuldig.]g l

M2-D3

I MI I b beletsel [breekt af]3IV e ook kan ik binnen komendoodonschuldi, g,

g o ]o

g OokM2-D3

MI I r.-1 werden (fase e) tezamen doorgehaald]9 3 ^ g

I M I IV e voor de uitoefening van mijn beroep.14 g l pe en tot uw dienst :asfitter van beroep.g Pe ,f doodgewoon,gg [tot uw dienst,]

M2-D3

_M I IVe ii]

? door beletsel

794

Bsl%de van de gasfitter

^ro a,. ^

Tv03.? vels, tugs i`; r^1,j)?014 .....se dovrlopagd OA het niet

binnen-.kijk:,:

nbd raam geeft me opuieux -gelik: -

eat ;LLse_ mij in deze naam ontwijkt. ^._:..___.__-^.--^._-----r_`^°

n_

4 __ ^r.-- clat-^egt nie#.aB. ïie deureil zi-j-ti -ge-dxad.3zi-

- en een bel, een brieireabus, een--atoep,-pelkvppmeu - .t--it metzijn roep

- lse sleutels zijn er menigvuldig,40- _komen, fióataisatiráig—_

...__._.---.

-= en, t^^...uw di t,_ gaaf'itte_r _Nran... beroem ,.

t-

.^.

[871]`Ballade van de gasfitter r' M 2 (collectie NLMD)g

795

COMMENTAAR I In M I noteerde Achterberg de eerste letter van r. `M' in eerste instantieg 9zonder witregel onder r. 8, haalde de letter direct door en schreef een regelg ^ gla er r. alsnog. Dit is opgevat als een verschrijving.g 9 g pg } g2 M I maakt deel uit van een verzameling van negen manuscripten, die het -g g eerpste stadium vormt van de reeks `Ballade van deasfitter'. M 2 behoort tot hetgeerste verzameltyposcript, dat uit twaalf gedichten bestaat en waarop voor het g Peerst de reekstitel voorkomt. M3 en M4 dateren van vóóruni I 2 de datum7 } 9Swaarop `Ballade van de gasfitter' als cyclus van veertien gedichten in de notu

P -g Y glen van een redactievergadering van Maatstaf voorstaat genoteerd. Zie de date-g g grin en de samenstelling van de verschillende stadia van de bundel verder o.g g 43 In het verzameltyposcript waarvan M2 deel uitmaakt, heeft Achterberg o^ g opeengegeven moment (later dan de eerste te versie) steeds op dezelfde

gg g^ Pregel als de reeksnummers en tegen de rechtermarge aan een persoons- ofg g g p

-worberoepsnaam toegevoegd en later wederom doorgehaald). In de synopsispden deze `bijschriften' gepresenteerd onder het kopje Òndertitel' zie ook de'bijschriften' Plafafbeelding op p.4 De reeks `Ballade van deasfitter' is vertaald in het Engels doorJ.M. Coetzeeg g2x en S. Wiersma 2x en in het Frans door L. Wouters.

5 Literatuur over de reeks `Ballade van deasfitter':gAbma, H. `Zien door een beslagen spiegel.'

> gBakker, S.N. Àchterbeis Ballade van de gasfitter en Het van Kafka.'

> 8 gBolhuis, A.. De aarde dekt hem toe, p. 2I– I en p. I 15-186.

> > P 7 pCoetzee, .M. Àchterbei 's Ballade van de gasfitter.'Elshout R. `Het lekgedicht.'Fens, K. `De onoverwinnelijke> 1 gasfitter.

nders 0. De verbeelding van betekenis, p. i 8–I .y g ,p 4 S4Iseghem, J. van `Gasfitter "doet" Gol otha.'g gIseghem, J. van `Sleutelen aan de asfitter.'g gKusters, W. `Wat bezielt de gasfitter?'

> gMeeuwese K. `Bi' Achterbeis Ballade van de gasfitter.'> l g as^tterMiddeldorp, `De tragedie van de gasfitter.'p> g gMiddeldot A. Het avontuur van Achterberg, 6–Middeldorp, ^^ p 4 74.Middeldorp, `Gerrit Achterberg. Ballade van de gasfitter.'p> asg ^tterPikaart, P. `De fitter bevit wegens zijn overspel.'g zijn pRuitenbei -de Wit, A. `0 naar het slot met Achterbei en Kafka.'Ruitenberg-de P gVekeman, H.W.. `Kafka en de Nederlandse literatuur.'Veldstra, B. Ìn pyama of in kamerjas.'

> pY kamerjas. S.M. `Gerrit Achterberg, gasfitter i o –i 62 .Wiersma, g^ 'g 9 S 9

Zickhardt, K. `Het gat dat God is en zijn fitter.'> g l

8 2 BALLADE VAN DE GASFITTER II7

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H-62. p

796

M2 Eersteoscri t D I H-6 .

tYp p ^ 4M3 Tweedeoscri t D I H-66.^ p ^

M4 Derde typoscript D I H-6 .^ 7T Maatstaf I (oktober 195 3 ), p. o.9S3 ^ p 44D I Ballade van de as tter p. 8.^ ^ pM5 Koi'D 2 H-II 2.p l ^

D2 Cr to amen p. I 6.yp ^ 4^ p 3M6 3M Kopij H I 22.p l ^

_

D3 Ue amelde gedichten, p. 8 .^ g ^ p 3S

DATERING Eind I I /begin I 2 -2)9 S g 9SVóóruni I 2 (M3)71 9S

LEESTEKST M2

M 3 zieIp 43

ONTWIKKELINGSGANG Deenese van dit gedicht is dermate ingewikkeld, dat het slechts in beperkteg g g ^ Pmate mogelijk is de chronologische volgorde van alle veranderingen aan teg l g g geven. Om deze reden zijn de fase-aanduidingen met grote terughoudendheidgeven. zijn g g g

aanaangebracht (zie ook de afbeelding op 798).g g p p. 79Eerst schreef Achterberg r. I–I O M I a . Vervolgens (fasen b-c) bracht hijg g hij

veranderingen aan in het octaaf en begon hij onder M I I, r. 9-10 met eeng g hij ^ 9nieuwe versie van het sextet M I II r.9-13; elementen uit de verworpen r. p 9keren terug in `A ostro hen' r. 8-9). Onderaan het blad hernam Achter-g [793] p p ^ 9. eraan ernambergaarna eerst r. 4-6 M I III d haalde deze regels door en noteerde deg 4 ^ gdefinitieve versie (in dikkerotlood fase e) in het eerdere tekstgedeelte M I Ip ^ g

e(gepresenteerd als M I IV . In dezelfde ductus bracht hij ook verschillendegp hijandere varianten in hetedicht aan en schreef hij ten slotte r. I –I (fasen f- .g hij 3 4 g

Bovenaan M 2 noteerde Achterberg een nieuwe versie van r. 4-6. Dezeg 4regels worden in de synopsisgepresenteerd als M2 II.ggp

VARIANTEN EN MI a- potloodgpCORRECTIES M2 a-bemachine c potlood^ ^P

M3 aemachine b potloodtYp ^ p

Reekstitel M I [ontbreekt]

M 2-D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I[ontbreekt]

M2-D3 II

Ondertitel M' [ontbreekt]

Mz a ^ Ib fitterc [doorgehaald]

M3-D3 [ontbreekt]

797

8 2 `Ballade van de gasfitter ii' M I (collectie NLMD)7 g

798

I MI a dan op klaarlichte dag bij u aan 't werkP g bije Wanneer ik eenmaal bij u ben, aan 't werk,e Dan [op klaarlichte dag bij u aan 't werk],p g bij

M2

M3 a

b C i – C

M4-D3

2 M' a vermomd als man xxx deemeente gaang g

M2M3

M4-D3

a [e [

ab [

van l1, [ ]

II

Ia mijn in het rond en zien u staanl gb [

langzaamgin hete [

M2-D3

4 MI I a en tussen ons wordt een vermoeden sterkb [tussen ons wordt een minst[?] [vermoeden sterkb vaagc worden onderstromen sterk

III d I I wisselstromen II

d wordt een hoogfrequentie [sterk]IV e Tussen ons wordt een hoogfrequentie [sterk]. = MI I]

m2 a

II c Maar langzaam wordt de zoldering een zerk.g gM3-D3 I I

M I [geen stro ewit4/5 8M2-D 3 stro ewit

M I I a ik doe alsof ik nergens iets van merk5 gb uw bestaan nietc de stoppen schijnen oPP schijne

d De stoppen echter schijnen door te slaanpp schijne e D[e] [ [stoppen] echter [schijnen] door te slaan = MI I]pp l

M2 I aII c De muren zijn van aarde. Wij beslaan.zijn Wij

M3-D3

3

MI

799

7 MI

6 MI I a dat ge o schreeuwen slaana zult dadelijk aan het1a 0 I blijft gadeslaan1 ga 0 alarm zult slaanbji zijt in dubio alarm te slaan.g zij

d De kamer heeftjelikstroom naar ik merkgIV e= M I I

M 2 I a

II c De kamer is verzadi d naar ik merk.g^M3-D3

MI III, r.-6 werden te amen (fase e) doorgehaald (r. een hoogfrequentie werd ook4 ^ ^ 4a onderlidoorgehaald)]k ^ J

a het kan ook niet. Ik draai de schroeven aane H[et] [

1.M2-D3

I

a zijtGij zijt vrouw die ?pendaal en ik Verkerkb Die ?endaal . Ik ben [Verkerk].Pe terwijl ik me tot deze taak beperkterwijl pe Zolang [ ] [m]ij [ l

8

MI ? door de regel]

M Z-D 3i I


9 MI I a een vrouw die naar haar minnaar luistert hoe ^-- [863], 8-9J

II b Wij blijven voor elkaar in cognitob [W]e [ ]e [blijven] [(wJe] [ ]e [ ] [incognito],

M2-D 3I 1 We I I

10 M' I a hij tot [breekt af]

II b Zolang ik bezig ben gehurkt, geknieldb [ ] gebukt[,] [ ]e terwijl [ ], [ ],

M2-D3 i I

I I M I II b of op mijn buik naga wat is vernieldb [ ] [naga] [op mijn buik] [ ]b [ ] [op mijn buik] [naga] [ ]b [ ] { hurken [naga wat] er scheelt

l?

door scheelt en vernield

e [ ] [buik] [ ] er aan [scheelt].

M2-D3 i I buik I 1

Boo

I z MI II b en al maar denken : het is beter zo.

e E[n] [ ]o [ ]

e [ l°

M2-D3

I3 MI II b Doodstilte [breekt af die de hamerslagen heelt...g

xxxxxxxxx door een hamersla vernield... ? door g ghamerslag]doodzwi' en vernield.g doodzwijgen,

enD oodzwi'g JgMz-D3

14 M I II

Mz-D3oodstilte die de hamerslagen heelt. = M' II Ig ^ g ^3

COMMENTAAR I Zie8 I `Ballade van de gasfitter I' noot a tot en met 5.7 g ^ 5

2 Zetfout in D3, r. 13: vernield i..v vernield. (gecorrigeerd in Ve amelde edich-3 i.p.v. g g ^ ^ten 2 .

[8731

BALLADE VAN DE GASFITTER III

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H-62.p

,

M 2 Eersteoscri t D I H-6 .tYp p ^ 4M3 Tweedeoscri t D I H-66.

^ p ^

M4 Derdeoscri t D I H-6 .tYp p ^ 7T Maatstaf I (oktober I p. I.9S3 ^ p 44D I Ballade van deas tter p.

^ ^ p 9.MS Koi'D2HII2.pJ D2,D2 Cr to amen p. I .y^ 4, p 3 7M6 3M Kopij H_I 22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 6.^ g ^ p 3

DATERING Eind ' 95 i/begin I 2 MI-29S

Vóóruni i 2 (M3)7l 9S

LEESTEKST M2M3 zie 2p 4 3

ONTWIKKELINGSGANG In M I zijn, op basis van grafische verschillen, slechts vier fasen met enige mate1^ p g ^ gvan waarschijnlijkheid te onderscheiden. Vanwege de ingewikkelde genese vanwaarschijnlijkheid g g ghetedicht wordt M I eerst afzonderlijk gepresenteerd. resenteerd. Daarna volgt de -g l gp ^ egcombineerde synopsis van M2-D3.

8oI

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Reekstitel MIM2-D3

Nummer MIM2-D3

Ondertitel M'

M2

In M I a schreef Achterberg r. I – en een aanzet tot r. (8). Door dezeg 7regels plaatste hij een vraagteken. Vervolgens bracht hij vanaf r. -veranderin

g p hij g g hij 4en aan en vervolledigde hij het gedicht, dat in deze versie uit vijftien regelsg g hij g ^ vijftien g

bestaat M I b). In een duidelijk andere ductus (fase c) hernam Achterberg gbovenaan het blad r.(3)–(4)(gepresenteerd als M I II . Waarschijnlijk schrapte

g P l l pAchterberg in deze fase ook r. waardoor de overige regels één plaats -g 7^ g g verpschuiven. In dezelfde ductus noteerde hij ook verschillende nieuwe variantenlvanaf r.. Duidelijk te onderscheiden zijn tenslotte de veranderingen die inS Duidelijk zijn gschei potlood zijn aangebracht (fase d

P d). zijn g

De eerste, voltooide t oscri tversie van M2 bevat de veertien-re gelige -yp ep g g versie van M I . Inotlood voegde Achterberg alsnog de in M' geschrapte r. toe,p g g g g p 7

haalde deze vervolgens door, maar handhaafde hem tenslotte toch weer. Dezegveranderin en zijn allemaal in dezelfde ductus (fase c) aangebracht.g zijn g

M3-D3

MI

M I a-dotloodpM2 a-bemachine c potloodtYp ^ PM 3 aemachinetYp

ontbreekt

Ballade van deasfitterg

ontbreekt

III

(antbreektJab postbodec [doorgehaald]

[ontbreekt]

M I , r. (1)–(6)

a Zal ik de woning onder water zetteng

a ofaten in de gasgeleiding slaan?g gg gd O[f] [

]

a Niemand kan mijmi op 't ogenblik belettenp gc [ 0 ] lettenc ik zie de val, moet op de moeren [letten]c [ ] bouten [c [ ] fitting [ ]c [ ] [fitting's [ ]d I [k] [ ]

MI

MI

II

802.

[873] `Ballade van de gasfitter iii', M I (collectie NLMD)73 g

803

[???? door de regel]8M I I a vlak bij uw hart en met u te vergaan.(4) bij gb om hier in huisb dat ik de kamer in elkaar doeaan.gb dat ik de inhoud laat verlorenaangb Dat

II c en maak de denkfout haastig ongedaan.g g

Mvoor Al' II, r.– en met een pijl ingevoegd]3 4 pJ

M Ia Dan zal er moren in de kranten staanS gb laterc zou

(6) M I a door een noodlottig toeval is een fittergb onbekende oorzaakb vondd `Door a

M I a-b, r.^ (7):

M I a bij de uitoefening van zijn bestaan(7) 1 g 1

b [ ,

[M I , r. werd in fase c doorgehaald] (7)

M I , r.(8)(7)—(I r

S 4:

(8) MI a deg af]gb de dood doorasverstikkin nevenaan

g g^b

(7) c in het aan-

[?? door M I a, r. (1)–(8

M Ib in de slaapkamer was eenzelfde bitter9Pb

(8) crenzend gedeelte het zelfdeg g

I o M Ib lot aan de huiseigenares beschoreng(9) c

d ;

(II) M Ib zij lag voorover met een hand naar vorenJgIo c

d

I2 MIb waarin een briefeklemd zat, die begon:g ^ gb welke omknelde

(II) c omklemde

? door vond

804

r M I b hoever ik ooit zal gaan, ik kom weerom.3 g ,(12) c bene aangg

c geweest[,]c hoe wijd de wereld islc grootd "Hoe [groot] "g

i M' b Klaarblijkelijk verrast tijdens het lezen4 Klaarblijkelijk lr3 c

c Blijkbaar werd zij oBlijkbaar zij

rM I b kan hier g] van overspel geen sprake wezen.S p g p1IC

c en kanc samenhangc[ ] [overs elpd '

M 2-D3, r. i-6:

I M2-D3 Zal ik de woning onder water zetten?g

2 M2-D3 Ofaten in de gasgeleiding slaan?g gg g

M2-D3 Ik zie de val, moet op de fittings letten3 ^ p g

M2-D3 en maak de denkfout haastig ongedaan.4 g g

4/5 M2 -D3 stro ewit

5 M2-D3 Dan zou er later in de kranten staan:

6 M 2 a`door onbekende oorzaak vond een fittera `D oor

M3-D3

In M 2 c voegde Achterberg een nieuwe regel toe, haalde deze in dezelfde lase door, maarmaakte de doorhaling direct weer on edaan:

(7) M2

M2-D3, r. (7):

c bij de uitoefening van zijn bestaanbij g 1c [doorgehaald]gcbij de uitoefening van zijnbestaan]1 g l

[F– MI a, 7]

M3-D3

M 2-D3, r. 7(8)-14(1 5):

7 M2 a de dood door gasverstikking , in het aan-(8) c ^ ]• I[n] [ i

M3-D3I

i

805

8(9) M2grenzend gedeelte was hetzelfde bitter

M 3 -D 3 I

8/9 M2a (strofewitJ

M 3 -D 3I I

2 a lot aan de huiseigenares beschoren ,M9 gI O)

C

M3-D3

I

2 a zij lag voorover met een hand naar voren,IO M zij g(I I) c Z[ij]

M3-D3

welke een brief omklemde die begon:iII2 M2-D3 ^ g

2 3 "Hoe groot de wereld is, ik kom weerom".12(53) M -D ,3 g

2- 3 Blijkbaar werd zij verrast tijdens het lezenI I M D34 Blijkbaar zij tijden

I M 2 en kan van overspel geen sprake wezen '.4 S p g p3 'M3 a

a [ ,

m4-D3 I I

AR I Zie 8 i `Ballade van de asfitter I' noot 2 tot en met .COMMENTAAR 7 g , S

[8741

BALLADE VAN DE GASFITTER IV

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

M' Eerste manuscript D', H-62. p ^

M 2 Eerste typoscript D I H-6 .

, 4M3 Tweede typoscript D I H-66.D',M4 Derde typoscript D I H-6 .

, 7T Maatstaf I (oktober I p. 44 2.9 S 3, p 44D I Ballade van deas tter p. I o.^ ,pM5 Kop D 2 H I I 2.Pl ^D 2 Cr to amen p. I 8.y g 4^ p 3M6 3M Kopij H-1 22.P1 ^ _

D3 Ue amelde gedichten, p. 8 .^ g , P 37

Eind i95i/begin 195 (MI 2)Vóór 7 juni 1952 (M3)

MzM3 (zie p. 432)

8o6

VARIANTEN EN M' a- potloodgPCORRECTIES M2 a-b typemachine, c potlood

Reekstitel M I[ontbreekt]M2-D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I[ontbreekt]M2 -D 3 Iv

Ondertitel M I[ontbreekt]

Mz a ^ ib loodgieterc [doorgehaald]

M3-D 3[ontbreekt]

r M' a Eindelijk is 't karweitje opgeknapt.b Eindelijk is het kleine gat gedichtb [ ]{lek}[e [ ] laatste [lek] [ ]f [ ]kleine [ ].

M Z-D 3I

[? door lek en atg

2 m1 a 0? [breekt aP]b Ik zoek de spullen langzaam bij elkaar.p g J

M2-D3I I

Mijn b Min benen zijn als buizen lood zo zwaar3 zij

M2-D3I I

M I I b of ik iets bovenmenselijks heb verricht4 bovenmenselijk c het zweet loopt o gezicht.p g

d tappelings van mijnmij in droppen loot het zweetPpP

d Zweetdruppels lopen over [mijngezicht.]pp P 1 gM2-D3 I I

M I I b [geen stro ewit4/5 gII c

m2-D3 stro ewit

5mi b o

II c [of ik iets bovenmenselijks heb verricht = M I I b,

4]

d Of

g verrichtM2-D3 I I

807

8 `Ballade van de gasfitter iv' M I (collectie NLMD)74 g

808

Mz-D3

8/9 M'

Mz-D3

9 MI

Mz-D3

IO MI

MZ-D3

6 MI I b o I met een verklarend ghand ebaarII c draai ik met een verklarend handgebaarg

d wendd keer

M2-D3

? door wend en draai

7 Mi II

b dat kan betekenen het is niet waarc mij naar u toe, maar gij zijt niet meer daarl ^ gl zijt

H om [,I ? door om en toe]g om,

e er is alleen het late middaglichtge legegg E r [late

e stro ewit

e Ik beur de bakgereedschap van de vloerg p

e en til hem op mijn schouder. In de gang mijn g gg Door

e klinken mijn stappen hol en leeg en lang pp g ge weerkaats tmijn voet sta al o1 pf wekken mijn voet sta en een hoge zang pp g g

Mz-D3

8

MI

f [

] [ o ] (gezang]

g [M2-D3 I voetstappen I I hou I I

I2

13

MI

Mz-D 3

MI

e De deur valt dicht[?] [breekt af]f in het slot. Het straatrumoer

f lijkt verderaf. er hang een zware mistlijkt gf [

] dikke [

g [MZ-D3 verder af.

f Ik 1f heb me dus voor deze keer vergistgg [ ]

Mz-D3

COMMENTAAR I Zie[871]`Ballade van de gasfitter I' noot 2 tot en metg et 5.

14 MI

809

[87s1

BALLADE VAN DE GASFITTER V

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I Eerste manuscript D I H-62.p ^

M2 Eersteoscri t D I H-64.

typ p ^M3 Tweedeoscri t D I H-66.tYp p ^M4 Derdeoscri t D I H-6 .

tYp p ^ 7T Maatstaf I (oktober I p.9S3 ^ p 443.D I Ballade van de as tter p. I I.8 ^ PM5 Kop DZ H I I z.p l ^

D 2 Cr to amen p. I .y g 4, 39M6 3M Kopij H 122.p l ^

-

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 8.^ ^ ^ p 3

Eind i 9 si/begin 1952 (M I 2)Vóór 7 juni 1952 (M3)

MzM3 (zie p. 433)

M I a-fotloodpM 2 a-b typemachine c-d otloodYp , p


M2-D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I[ontbreekt]

M2-D3 v

Ondertitel MI[ontbreekt]

MZ a ^ Ib directeurc [doorgehaald]

M3-D 3[ontbreekt]

a Maar thuisgekomengals ik thuisgekomen goed en wela g g

f ,ad

M3-D3

2 MI

Mz-D3

a te eten zit, rita [ ] [xi]nkelt de telefoonf [ ]•

I MI

M2

810

8 `Ballade van de gasfitter v', M' (collectie NLMD)7S g

811

3 Mr

Mz-D3

4 Mr

MZ

M3-D3

4/5 MI-D3

5 Mr

Mz

M3-D3

6 MI

Mz-D3

7 MI

MZ-D3

8 MI

M2-M6D3

8/9 MIMz-D3

9 MIIII

Mz-D3

zo M I III

M2-D3

a Ik neem de horen op en doodgewoon

p gaakp

a klinkt aan de andre kant een nieuw bevel.f and erea 1 1 andrea and ere kant een nieuw bevel.

[strofewit]

Het is de directeur. Zijn stem is schel,1ad De directeur.Zijn stem is] hard en schell

a met een verwaten weke ondertoon.a verborgen,g

a Ga morgen naar hetzelfde huis mijn zoon.g 1a dezelfde straat ,a of ` ,

a en zorg dat je het niet vooruit og jb het ligt aan jou wanneer ik niets vertel.g jo en houd je aan de afgesproken tel1

c opgegevend Je weet hoeveel belang ik in je stel .g lf '

,,

een stro ewitg[strofewit]

a Hoe kan ik keren[?] waareen ruimte is? [of: komen]gd Geen ezel stoot zich tweemaal aan een steen

b Het beste schijnt, dat ik me weer vergisl^ gd Het beste waar, ik loop er even heenpd was [ik] 1 ie [er] nu vast [heen], pd bleef hier niet alleen,

na M I II, r. –lo en met een i l ingevoegd], 9 J

81z

II M I I b en neem vanavond vast in ogenschouwgII d en nam van avond al

d doch 2III e doch n a m [vanavond vast in ogenschouw] = MI Ig

e maarM2-D3

I I

14

I2

r;

M2-D3

b het inebruik genomen flatgebouwg g gb uit derond verrezen [flatgebouw]g gaderezenge[rezen

daartegenovergc bijbi de nummerbordenaC B1

c moet het mij dan vanzelf duidelijk worden.J lc zal het me dan misschiene zal het [m]e [dan vanzelf lduidelijk worden.

MI

M2

M3-D3

MI

M2

M3-D3

MI

COMMENTAAR I Zie[871]`Ballade van de gasfitter i' noot 2 tot en met 5.g ^ S

[8761 BALLADE VAN DE GASFITTER VI

OVERLEVERING

DATERING

M I Tweede manuscript D I H-6 .p ^ 3M2 Eerste typoscript D I H-6 .^ 4M3 Tweede typoscript D I H 66.D',M4 Derde typoscript D I H-67. D',T Maatstafi (oktober I p.9 S 3 ^ p 444.

D I Ballade van deas tter p. I 2.^ ^ p

M5 Ko i' D 2 H-1 I 2.Kop ^

D2 Cr to amen p. I o.yp g 4^ p 4

M6 3

M Kopij H I 22.Pl ^

_

D3 Ue amelde gedichten, p. 8 .^ g ^ p 39

Eind í95t/begin 1952 W I 2)

Vóór 7 juni 195z (M3)

8i3

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M2M3 (zie p. 433)

M I a-d otloodpM2 a-b typemachine, c potloodyp ^ p

Reekstitel M' [ontbreekt]M2-D 3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I[ontbreekt]M2-D 3 VI

Ondertitel M I[ontbreekt]M2 a

b conciergegc [doorgehaald]g

M3 -D 3 [ontbreekt]

a Die nacht hebb kwam

a dat de concierge sliep P,a I. HijHi was vermoeid

I

2

MI

MZ-D3

MI

M2-D3

ik alleen nog maarg geweten,te weten,

3

4

7

M I a en had de nummers in zijn hoofd vergeten.zijn gM 2 a

c cijfers1M3-D 3

MI

a Hij had[?] het liggen op een arm. Geboeidb [ ] [h]ield [ ] [liggen]d [ ] zijn [ ]b [ ] [h]ad [ ] [liggen] [ ] een [ ]b Het lag gekanteld [ ]

M2-D j

M I -D3 [strofeivitJ

MI_D 3

keek ik van buiten door het raam. Er woei

a een lage wind. Het ritselde een beetje

g beetje zachte

M2-D3

a over derond en voor mij, Godvergeten,g 1^ gb [ vlak bij k] g[odvergeten,]

M 2a I

I vlakbij, I Ic [

plicht[vergeten,]

M3-D3

4/5

5

6 MI

MI

8i4

8 6 `Ballade van de gasfitter vi' M I (collectie NLMD)7 g

81

II MI

Mz-D3

8/9 MI-D3

9 MI

a een slapend mens, die het kon zeggen, hoe 'tp ^ ggb levend en die die mijmi uit de knoeib

stro ewit

a zou kunnen helen als het niet oP^b hebben [kunnen hel en o [als het nietpb

a zo eenzaam waseworden en zo duisterg

8

M'

I0

MZ-Dj

MI

b

] te [M2-D3

I°

a dat ik hem niet mocht wekken metefluister.gb dan [dat ik hem] [

M2-D3

12 M'I a jHizou za het hoofd verliezen. Niets verried

II bMz-D3

Dat kon niet.

I MI I a mijn nachtlijke aanwezigheid. Geen mens3 1 l g

II b Want dan stond morgen alles op zijn kop.g p zijn Pc Dan stond de wereld morgen op zijn kop.g p zijn pd Dat kostte ook de directeur

M2-D3

14 MI I a hoorde me weggaan aan breekt a4 gg

II b Geen mens hoorde me weggaan door een slop.gg pc heen aand Niemand I. Keek hij op?lp

M2-D3

COMMENTAAR I M I is één van de drie manuscripten, waarmee het eerste stadium van `Balladepvan deasfitter' werd uitgebreid. De twee andere gedichten zijn 881 `Balladeg g g zij

deasfitter xI' en 882 `Ballade van de gasfitter xII 1'. Zie verder 8 `Bal-g g 7lade van deasfitter I', noot 2 tot en met 5.g ^ S

[8771

BALLADE VAN DE GASFITTER VII

OVERLEVERING M' Eerste manuscript D', H-62.p

816

M2 Eerste typoscript D I H-6 .^ 4M3 Tweede typoscript D I H-66.

^

M4 Derde typoscript D I H-67 . D',

T Maat.rta I (oktober 1953), p.9S3 ^ p 445.D I Ballade van deas tter p. 1 3 .^ ^ p 3MS Kop D 2 ^ 112.p l ^

D 2 Cr to amen p. 1 1.yp g 4, p 4M6 3M Kopij H I22.p l ^

_


DATERING Eind '95 i/begin I 2 MI-29SVóóruni 1 2 (M3)71 9S

LEESTEKST M2

M3 (zie p. 434)

ONTWIKKELINGSGANG M I lijkt in één en dezelfde ductus geschreven te zijn. De vele veranderingenlijkt g zijn. gzijn daardoor niet altijd eenduidig in bepaalde fasen onder te brengen. Tochzijn altijd g p gvalt er in zekere zin een volgorde te onderscheiden, doordat bepaalde edeel-

g ^ p gten van hetedicht op verschillende plaatsen op het manuscript zijn hernomeng p p p p zij

ook de afbeeldingen op p. 818 en p. 821. Deze tekstgedeelten worden in

g pp p gde esynopsis eerst parallel gepresenteerd M I I I . Daarna volgt de ecombi-p gp g gneerde synopsis van M2-D3.

In M I schreef Achterberg eerst r.(1)–(6). Hiervan veranderde hij r. ver-

ghij 4^wisselde deze regel vervolgens met de oorspronkelijke r. maar hersteldeg g p 1 S^uiteindelijk toch weer de eerste volgorde M I I III . Daarna schreef hij na eenuiteindelijk g hijwitregel zes regels, die – zowel grafisch als tekstueel (vgl. het rijmschema) g^ mscema –g g 1oopgevat moeten worden als het sextet M I IV, r.(9)–(14)). Van dit gedeeltepg ^ghaalde Achterberg echter r.(12)-0 4)door. 0 dat moment de eerste ter-gOp waszine waarschijnlijk reeds bedoeld als aansluiting op M I I II r. – waarmeewaarschijnlijk g P ^ Sde tweede strofe dus volledig was –, want op de keerzijde van het blad schreef

g ^ p keerzijd een aanzet voor een nieuw sextet. Dit gedeelte wordt gepresenteerdAchterberg g gp

als M I V r.(5)–(12). Hiervan haalde Achterberg vervolgens r. (9)-02) in ééng g 9keer door en daaronder schreef hij de definitieve versie van het sextet M I VI).lTenslotte heeft Achterberg met scherp potlood (fase j) nog in het gehele

g pp l g -e

g gdicht enkele kleine veranderingen aangebracht.

g g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Reekstitel MI

M2-D3

MI

M2-D3

M I a-jJpM 2 a-b typemachine, c potloodYp^ p

ontbreekt

Ballade van deasfitterg

ontbreekt

VII

Nummer

817

4,

[8 77] `Ballade van de asfitter vii' M I (voorzijde) (collectie NLMD)77 g ^ l

óIó

Ondertitel M' [ontbreekt]M2 a

b iemand van de directiec [doorgehaald]

M 3 -D 3 [ontbreekt]

MI IIII r. (I)–(5):

(I) M I I a Bij 't krieken van de ochtend al op pad1 ppa dageraadgj

(a) MI I a de slaap nog in de ogen schijnen mijp g g schijnen l

lM I I a een ogenblik(3) g

a voor een moment de straten vogelvrijg 1a het eerste uurd

j

M I I a voor ik het doel in mijn gedachten vat(4) mij voorlopig heeft het doel geen postgevatpg g p g

been einddoel heeft nog ergens postgevat.g g g p gII c [een ongekend zalig/geluks gevoel is dat.]g gg gIII d [Geen einddoel heeft nog ergens postgevat.]g g p g

d en heeft het einddoel nog geen postgevatgg p gd al heeft het einddoel ergens postgevatg p gj

(4/5) M I I a stro ewitII c stro ewit?III d [strofewit?]

(5) MI I a nu moest ik o zonder data een ongekend zalig gevoel is dat.g ggaeluks evoelg g

II c G[een] [einddoel heeft nog ergens postgevat.]g g p gIII d [een ongekend zalig/geluks gevoel is dat.]g gg g

d een ongewoon veilig gd[ ] [on e kend [ ]g

[De omzetting van r. en in M I II c is door middel van eenpijl aangegeven; infase d^ g 4 J haalde Achterberg de pill door. Het volgende tekstgedeelte staat, na een witregel, onder r.

OK

M' II c, (j)J

(= M I I b, (4)1

8iá

ik steek 0 l uit medelij1

I[k] [ ][ ] groet

een hand op enphaast

mijnlmaar hij kijkt nauwelijks opzijhij kijkt nauwelijks p ldoch

zeker weer ruzie met de vrouwehad.g] zijn [

]

stro ewit

Als hij mij achteraf maar niet bekladl l

het hem verdacht

op het bureau, ik ben gesignaleerdp ^ g ggeleken heeft dat ik me veel te vroeg g

hij mel

Daarom maar liever dalijk omgekeerd

dalijk gslenteren zag [breekt af]g

[M I I V, r.(12)—(4werden tezamen door ehaald • M I I V r. (9)—(11) vormen vanaf dat

8 9moment de aansluiting op M I 1 III r. want op de keerzijde schree Achterberg eeng p t,^aanzet voor een nieuw sextet.•

l .

MIIVr.(9)—(14):

d Iemand van de directie fietst voorbij.l

deeeee

de

d

de

dee

de

M I Vr.—I2S

f [een ongekend veilig is dat.]g gj Een

f Iemand van de directie fietst voorbij.]1

f Ikroet doch hij kijkt nauwelijks opzij.]g ^ hij kijkt nauwelijks p l

f [zeker weer ruzie met zijn vrouw gehad.]zijn g

f stro ewit

f Als het hem achteraf maar niet verdacht

f

g

f

g

f

g

(9) M T IV

(I O) M I IV

(z r) M I IV

(ii/iz) M I IV

02) M T IV

(r3) M I IV

^4) M I IV

(5) M = v

(6) M I V

(7) M' V

(8) M I V

(8/9) M I V

(9) M i V

(io) M I V

(I I) M I V

(12) M I V

[= M' III d, (f)J

1= M I IV e, (rril

(f— M I IV e, (rz)J

(f— M i IV e, i1311

[lees: ik me]geleken heeft, dat hij me veel te vroeg ^ hij g

ophoud inp

aantrof in buurten, waar ik nietwijken waar de gemeentewerken geenwijken g g

0 ] verwachtobjecobjecten hebben liggen [breekt af]ten gg

M I V r. —12 werden tezamen (fase h) doorgehaald], 9 ^ g

8zo

(9) M'IV

(10) M'IV

(II) M'IV

(II/12) M' IV

(12) M' IV

(6) M'V

(7) M'V

(8) M'V

(8/9) M'V

(9) M'V

(10) M'V

(II) M'V

(12) M'V

820

d Iemand van de directie fietst voorbij.

d ik steek [0 uit medelij e [ ] een hand op en [ ] e [ ] haast [ ]

e I~[ ~n ] e [ ] groet maar hij kijkt nauwelijks opzij : e ], doch [ ].

d zeker weer ruzie met de vrouw gehad. e ] zijn [ ]

d [strofewitJ

dAIs hij mij achteraf maar niet beklad e [ ] [h]et hem [ ] verdacht

d op het bureau, ik ben gesignaleerd e geleken heeft dat ik me veel te vroeg

e [ ] hij me l ]

d Daarom maar liever dalijk omgekeerd

e slenteren zag [breekt aiJ

[M' IV, r. (I2)-(I4) werden tezamen doorgehaald; M' TV, r. (9)-(II) vormen vanaf dat moment de aansluiting op M' 1/ III, r. (J), want op de keerzjjde schreef Achterberg een aanzet voor een nieuw sextet:]

M' V, r. (5)-(12):

f teen ongekend veilig is dat.]

j E[en] l ]

f [Iemand van de directie fietst voorbij.]

f [Ik groet, doch hij kijkt nauwelijks opzij.]

f [zeker weer ruzie met zijn vrouw gehad.]

f [strofewitJ

f Als het hem achteraf maar niet verdacht

f geleken heeft, dat hij me veel te vroeg

g [ ] ophoudin

f aantrof in buurten, waar ik niet

g wijken waar de gemeentewerken geen

f 0 ] verwacht

g objecten hebben liggen [breekt aiJ

[M' V, r. (9)-(I2) werden tezamen (fase h) doorgehaaldJ

[== M' III d, (J)J

[== M' IV d, (9)J

[== M' IVe, (IO)J

[== M' IVe, (II)J

[f- M' IVe, (I2)J

[f- M' IVe, (I})J [lees: ik meJ

[877] `Ballade van de gasfitter vii' M I (keerzijde) (collectie NLMD)77 g ^ 1

8zI

(9) MI VI

(I o) M I VI

(r z) M I VI

(12) M' VI

(r3) MI VI

(r4) MI VI

I M2-D3

2 M2-D3

3 Mz-D3

4 MZ-D3

4/5 M2-D3

5 M2-D3

6 M2-D3

7 MZ-D3

8 MZ-D3

8/9 MZ-D3

9 M2-D3

Jo M2-D3

I r MZ-D3

I Mz-D3

I3 M2-D3

14 M2-D3

COMMENTAAR

MIVIr.(9)–(14):

h Misschien vindt hij het enigszins verdacht,1 g

h dat ik mh hij me aantreft in gemeentewijken,

hij g 1

h waar voor een fitter niets valt te bereiken.

h Hier woont een jong en onbekend geslacht1 g gh roekeloos [ ii Er

h bij ander licht. Ik ben gesignaleerd.bij g g

h Daarom mijn schreden naar de stad gekeerd.

mijn g

M 2-D3 r. 1-1 4:4

Bij 't krieken van de dageraad op pad,Bij g pp

de slaap nog in de ogen, schijnen mij

p g g^ schijnen mij

het eerste uur de straten vogelvrij,g 1,

al heeft het einddoel ergens post gevat.g p g

stro ewit

Een ongekend veilig gevoel is dat.

g gg

Iemand van de directie fietst voorbij.1

Ikroet doch hij kijkt nauwelijks opzij.

g ^ 1 kijkt nauwelijks p l

Zeker weer ruzie met zijn vrouw gehad.zijn g

stro ewit

Misschien vindt hij enigszins verdacht,l g

dat hij me aantreft in gemeentewijken,

l g l

waar voor een fitter niets valt te bereiken.

Er woont een jong en roekeloos geslachtl g g

bij ander licht. Ik ben gesignaleerd.bij g g

Daarom mijn schreden naar de stad gekeerd.

mijn g

I Zie[871]`Ballade van de gasfitter I' noot 2 tot en met 5.g ^ ^

822

M1 VI, r. (9)-(14):

(9) M1 VI h Misschien vindt hij het enigszins verdacht,

(10) M1 VI h dat ik m h ] hij me aantreft in gemeentewijken,

(II) M1 VI h waar voor een fitter niets valt te bereiken.

(12) M1 VI h Hier woont een jong en onbekend geslacht h [ ] roekeloos [ ]

Er [ ]

(13) M1 VI h bij ander licht. Ik ben gesignaleerd.

(14) M1 VI h Daarom mijn schreden naar de stad gekeerd.

M2_D3, r. 1-14:

M2_D3 Bij 't krieken van de dageraad op pad, [t- MI 1, (I)]

2 M2_D3 de slaap nog in de ogen, schijnen mij [t- MIl, (2)]

M2_D3 het eerste uur de straten vogelvrij, [t- MI 1, (})]

4 M2_D3 al heeft het einddoel ergens post gevat. [t- M1 Ill, (4)]

4/5 M2_D3 [stroftwit)

M2_D3 Een ongekend veilig gevoel is dat. [t- M1 V, (J)]

6 M2_D3 Iemand van de directie fietst voorbij. [t- M1 V, (6)]

7 M2_D3 Ik groet, doch hij kijkt nauwelijks opzij. [t- M1 V, (7)]

8 M2_D3 Zeker weer ruzie met zijn vrouw gehad. [t- M1 V, (8)]

8/9 M2_D3 [stroftwit)

9 M2_D3 Misschien vindt hij het enigszins verdacht, [t- M1 VI, (9)]

10 M2_D3 dat hij me aantreft in gemeentewijken, [t- M1 VI, (10)]

I I M2_D3 waar voor een fitter niets valt te bereiken. [t- M1 VI, (II)]

12 M2_D3 Er woont een jong en roekeloos geslacht [t- M1 VI, (I2)]

13 M2_D3 bij ander licht. Ik ben gesignaleerd. [t- M1 VI, (I})]

14 M2_D3 Daarom mijn schreden naar de stad gekeerd. [t- M1 VI, (14)]

COMMENTAAR I Zie [871] 'Ballade van de gas fitter I', noot 2 tot en met 5.

822

8 7 8 1 BALLADE VAN DE GASFITTER VIII

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

MI Eerste manuscript D I H-62.. p ^

M2 Eerste oscri t D I H-6 .

tYp p ^ 4M3 Tweede typoscript D I H-66.^

M4 Derde oscri t D I H-6 .

tYp p ^ 7T Maatstafi (oktober I p. 446.9 S 3 ^ p 44DI Ballade van deas tter p. I.g ^ p 4M 5 Ko i' D2 H I I 2.

Kop ^D 2 C to amen p. I 2.^ g 4^ p 4M6 3

M Kopij HH-122..pl ^D3 Ve amelde gedichten, p. 8 I.

^ ^ ,p 4

Eind 19 5i/begin 19 52 (M I zVóór 7 juni 1952 (M3)

M2M3 (zie p. 434)

M I a-d otloodp

M2 a-b typemachine, c potloodYp^ p

Reekstitel M I[ontbreekt]M2 -D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I[ontbreekt]M 2-D 3 VIII

Ondertitel M I[ontbreekt]

MZ a l I

b daghitc [doorgehaald]

M3 -D3 [ontbreekt]

i M' a Nu nader ik de laatste mogelijkheid.b [ ] [mo]og[lijkheid.]

MZ-D 3I 1

2 MI a Witte drukknoppen in een fel gelid,b [ ], fel in het [ ]d [ ] strak [ ]

d [ ][° l[ l

Mz-D 3I I fel I

1

3 MI a tarten als tanden in een nieuw gebit.d [ ]fel [ ]d [ ] valsch [ ]d [ ] [vals] [ ]

MZ-D 31 I

823

a mijn vingers voeren een verkrampte strijd.mijn g p strijd Mijn] [ ] [ver]beten [ l

1

.stro ewit

a Terwijl ik sta en op mijn nagels bijtTerwijl p mijn g bij

agaat de deur en een oude hit ? door open open

los da hitgb eensklaps los, [en een] [daghit]p ^ gc springt plotseling de deur los [een daghit]p g , gc onverwachts

4

MI

M2-D3

4/5 MI-D3

5 Mr

Mz-D3

6

MI

7

d [ ] [onverwacht] [M 2 a

c ]. E[en] [M3-D3

a zet de asemmer buiten .a [ ], zonder dit

M 2 a l IC [

]. Z[onder] [ ]M3-D3

1

MI

M2-D3

a was ik nimmer besloten, maar de tijda had [ ]

[strofesvitJ

a dringt en ik vraag [ o ] waar het lek zit.b is kort , [ ] [xxxxx] [b ] haastig [ ] de fout [b ] gejaagd [ ] het gat [ac ]. I[k] [ ]

a zij wijst naar boven met een vaag gebaarzij wijst ggb Z[ij]1c vage spot .c ,

8

M'

Mz-D3

8/9 M'-D3

9 MI

I0

M2

M3-D3

M'

824

8 8 `Ballade van de gasfitter viii' M I (collectie NLMD)7 g

82S

II MI

Mz

M3-D3

12 M'

M2

M3-D3

1 3 MI

a dat kan betekenen je bent getikt ,

d [ l°C ld [ l: C l

d [ l: C 1a

I I

a wat ik wel wist, waarom ik daaglijks bidglc weet tot Godd – [wat ik wel weet–,ac W[at] • zodat

a 0 zwaarb de liftaat statig opwaarts fier eng g pb beweegt zichgc[ ] aat statig] gc beweegt zich naar het slotga I Ic De

a 0 worden deuren opengeruktc 0 die altijd mislukt.1c 0 deze wereld nieteluktgc van 'teen op aard o

g pc van 'teen op aard geen fitter ooit gelukt.

g P g gd wata I Ic hem nog [geen fitter heeft geflikt[.]

gg fliktg

M2

M3-D3

14 MI

M2

M3-D3

? door de regels]g

COMMENTAAR I Zie[871]`Ballade van de gasfitter I' noot 2 tot en metg , S -

[879] BALLADE VAN DE GASFITTER IX

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H-62. P ^

M 2 Eerste oscri t D I H-64 . tYp P ,

M3 Tweede typoscript D I H 66.^

8z6

M4TDIM5DzM6D3

Derde typoscript D I H-67. ^

Maatstaf I (oktober '953), p.9 S 3 ^ p 447.Ballade van deas tter p. i .^ ,p 5

Kopij 2D HII2.Pl D2,Cr to amen D. Iyp ^ 4, p 43.

Kopij H I 22.PJ D3,Ve amelde gedichten, p. 8 .^ g ^ 2p 4

DATERING

LEESTEKST

ONTWIKKELINGSGANG

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Reekstitel MIM2-D3

Nummer MIM2-D3

Eind i 9si/begin 1952 (MI -z)

Vóór 7 juni 1952 (M3)

M2M3 (zie p. 435)

M' is overgeleverd in de verzameling eerste manuscripten van `Ballade van deg g pasfitter'. Aanvankelijk maakte het echter nog deel uit dit eerste sta-gasfitter'. Aanvankelijk geengeen

dium (zie ook o.2 zoals onder meer blijkt uit het feit dat M I in eerste in-4 ^ blijk een aanzet tot een anderedicht bevatte (zie Appendix A, [2] `De dag isg PP ^ ^

als een lei, dof en gewoon'). Onder dit fragment begint, afgescheiden door eenstreep, gedicht.P^ g

Van ditedicht schreef Achterberg een eerste, onvolledige aanzet van vierg g ^ greels die hij naderhand doorhaalde (M' I . Eronder begon hij opnieuw enregels, hij g hij Pschreef ditmaal – op de vooren keerzijde van het blad – door tot en met r. i op keerzijd

II). De afwijkende, zeer onregelmatige ductus van dit gedeelte doet ver-f ^gmoeden dat het op een ander moment wellicht tijdens een reis?) tot standp tijden

In een latere fase – want wederom met vastere hand – voltooidegAchterberg het gedicht.g g

M I a-eotloodpM 2 a-b typemachine c otloodYp , p


ontbreektIX

Ondertitel M'MZ

M3-D3

(I)

M I I

[ontbreekt]a 1 Ib Godc [doorgehaald]

[ontbreekt]

M I Ir. I – 4•

a God is niet loodrecht naar omhoog maar hier [88o] M I Ig ,9

827

7 MI II

(2) M` I

(3) MI I

a Ik ben verkeerd en stijg in het verkeerdelgb volmaakte

a hoe hoer hoe verzaakterga ontwaaktera hetb het verder

? door verzaakten

(4) M' I a de taaka 1 't besef

[M I I, r.(1)–(4)werden tezamen (fase c) doorgehaald]^

M I II-D3, r. 1-14:

I MI II c Hoe hoger of ik stijg hoe groter wordtg lg gM2-D3

i MI II c de ruimte tussen u en mi' het levenmijM2a

c .HetM3-D3

c voelt zich door nikkel en door staal omgevenge ;

Mz-D3

c de woning komt geen nagelbout te kort. [88o] Al' I,(lo)–(Trilg g gc Het bouwselc heta Hetc klinknagelg

M3-D3

[? door Ml II, r. 4 woning]

4/5 M' II c [strofeavit2JM2-D3 [.rtrofetvitJ

M I II c Hier zit geen gas God is het gat en stort5 g g , gM2a

cM3-D3 I I

6 MI II c zijn diepten op mij uit. Wie hem weerstrevenl p p 1c zijn diepten op mij uit om te belevenzijn p p itmij

M2-D3

c door middel van een fitter hoe verheven

Mz-D3c aan een verwaten { l

3 M I II

4 M' II

M2

828

[8 79] `Ballade van de gasfitter ix', M I (voorzijde) (collectie NLMD)79 g ^ l

829

[879] `Ballade van de gasfitter ix', M' (keerzijde) (collectie NLMD)79 g ^ l

830

8 MI II c [ 0 ] Hij wordt.d Hijzelf bij iedere etage [ ]d hijzelf] met [d [ ]bij}[ ]d [ ]bij [ ]e [ ] é [tage] [ ]

M 2-D3 i

8/9 M I II c [atrofeurit?JM2-D3 [strofewit]

M I II c Verdieping na verdieping zakt omlaag.9 pg pg g

? door bijbi en met]

C {

I valt [M2-D3

1

II

10 M I II

M2-D3

M I II

Mz

M3-D3

c Ik weet niet waar ik het moet zoeken of beginnen.gd of wat ik moetbe innen.g

d Misschien schiet me een laatste woord te binnend m i'1

ac me

I2 M I II d als ik Hem naar de eerste oorzaak vraag.ge hem

I M I II d Het rode licht gaat aan. Ik moet er uit3 gMza

c Een schokaat door mij heen.g 1M3-D3

14 M I II d en geef mij over aan Zijn raadsbesluit.e [

M2a ^ Ic [ ]het [ ]

M 3 -D 3I I

COMMENTAAR I Zie[8 7 1]`Ballade van de gasfitter i' noot z tot en met 5.g ^ S

2 In M I II r.valt het strofewit samen met de bladwisseling. In M I II,4S gr. 8/9 is het door de onregelmatige ductus niet geheel zeker of er strofewit9ggeintendeerd is.

M2-D3

83i

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Reekstitel M I

M2

Nummer MI

M2

Ondertitel M'M2

MI-2

MI

I

2

BALLADE VAN DE GASFITTER X

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

ONTWIKKELINGSGANG


M2 Eerste typoscript D I 11-64 . ,

Eind i 95 i/begin 1952

M2

In M I schreef Achterberg in één fase de eerste versie van dit gedicht M I I,g gwaarvan r.(9)-(14)afzonderlijk -ejk worden gepresenteerd). Hierin bracht hij enkel gp hijle veranderingen aan (fasen b-c . Tenslotte hernam hij, op de keerzijde van hetg l^ P keerzijd

het sextet M I II d).Het typoscript M2 is min of meer gelijkluidend aan de laatste versie van M I .g l

In deet te tekst bracht Achterberg aanvankelijk nog enkele veranderingen

g YP g aanvankelijk g gaan maar daarna haalde hij het gedicht in één keer door. Ervoor in de plaatshij g Pschreef hij twee nieuwe gedichten, waarin hij verschillende gedeelten van dit

hij g ^ hij gedicht verwerkte. Elementen uit het octaaf keerden terug in 8 8 `Ballade vangedicht g 3

deasfitter x', het sextet werd in eerste instantie ongewijzigd het sextet vang ^88 `Ballade van de gasfitter )I'.4 g

M I a-eotloodp

M 2 a-bemachine c-e potloodtYP ^ p


ontbreektX

[ontbreekt]ab wisselloerpc [doorgehaald]g

Op elke drempel staat een flatbewonerp P

a nog in pyama of in kamerjasg pY kamerja in rok, jaquette of in geklede jasl qg l

[-> [883], Nummer]

3

b [ ] [ja]c[quet] [ l

M2

1

[---) [883], 2]

a met een kwitantie ik kom juist van pasl pklaar , [ik kom] [van pas]

].I[k] [ ]de I

I , ik I ie[e]n [

I• I[k] [ ]• [ ] [--> [883], 3]

M'

M2

bbaa [c [d z persoonsbewijszijnp 1

832

.1%

{88o] 'Ballade van de gasfitter x', (voorzijde) (collectie NLMD)

8 3 3

880 `Ballade van deasfitter x', M I (keerzijde) (collectie NLMD)g ^ l

834

4/5MI-2

MI-2S

6 MI

a en haal de huur op . Rekening aan toner.p gc to onder.a toner.a [to]onder.d Jo als een ambtsbetoner.

[strofewit]

Maar iedereen verandert in een honer

a als ik weer afdaal met mijn aktetas1bC [

4

MI

M2

in deut van glasP g

7

M2

M' a onder de arm door de koker vanglasb mijn de volle aktetas1c

(– (8831, 6]

a waarschijnlijk aan een groot gevaar ontkomenwaarschijnlijk g gb een boon komt overal om zijn beloner.lb Een

[strofewit]

M I I r.(9)–(14):

a Buiten kijk ik nog even recht omhoog g gb Benedeneven palp

a Het huis is oergezond en zonder foutg

a o nael en klinkboutgb[klinkj-[bout]

a Diep in zijn is het of hij huiltp l ogen hijb De directeur ontvangt me quasi droog q gb kort en

a Hij drukt mijn hand oHij mij in zijn is het of hij huilt]p 1 ogen hij

a 0b [drukt mijn] de [hand] vermant zich en meesmuilt.1

(M I I r. (y)–(r¢) werden tezamen (fase d) doorgehaald]

M2

[--) 983I, 7]

8

MI

M2

8/9 Mi-2

(9) Al' I

(io) M I I

(I I) 1N 1 I

02) M I I

(r 3) M I I

(1 4) M` I

R-- [8791 m' I, (I)]

/-- 9'79I m' II, 41

/- [8791 m1 II, 41

[lees: mij] f= M I I a, (13)]

9 M I IIM2

M I II-M2 r.–r9 4•

d Ik neem de kortste weg naar het kantoor.g[–* i884b 9_1

83S

Jo M I II d De directeurersoonli'k laat mij binnenP 1 le me

e mij1e me

e mij1e me

M 2 [88, Jo4

I I M I II d en onderwerpt me aan een mild verhoor.Pe [mi iil

M2 --->a, r1l]

I2 M I II d Ik hoef verdereen leugens te verzinnen.g gM2 ^ 88 , 12]4

I MI II d Diep in zijn is het of hij huilt.3 p l ogen hijM2 —>[88,r4 13]

14 M' II d Hij geeft een hand, vermant zich en meesmuilt.4 ^g ,e drukt mijn1

M2 [—[884], r

[In M 2 werd het gedicht in .zijn geheel (fase e) doorgehaald]

COMMENTAAR I Zie[871]`Ballade van de gasfitter I' noot 2 tot en met 5.g ^ 5

[8811 BALLADE VAN DE GASFITTER XI

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

MI Tweede manuscript D I H-6 .P ^ 3M 2 Eersteoscri t D I H-6 .tYP p ^ 4M3 Tweede typoscript D I H-66.D',

M4 Derde typoscript D I H-6 .

^ 7T Maatstafi (oktober 1953), p. I.9S3 ^ p 4S

D' Ballade van de as tter p. I .^ ^ P 9MS Ko i' D 2 H- I I 2.P1 ^D 2 Cr to amen p. Iy g 4^ p 147.M6M Kopij D 3 H-122. P l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 8 6.^ g ^ p 4

Eind i 95í/begin 1 95 2 (M I 2)

Vóór 7 juni 1952 (M3)

M2

M3 b (zie p. 437)

836

ONTWIKKELINGSGANG In M I is met name het sextet een aantal keren door Achterberg hernomen. Degdesbetreffendeedeelten worden in de synopsis afzonderlijk gepresenteerd.gafzonderlijk gp

In eerste instantie schreef Achterberg na het octaaf een aanzet van tweegreels maar vervolgens haalde hij deze weer door M I I, r. – Io . Eronderregels, g hij ^ 9

obegon hnieuw, brak na drie regels wederom af en haalde ook dit het -g hijp ^ g egdeelte door M I II r.– I i . Toen ook een derde poging M I III, r.(9)-02))9 Pg g ^blijkbaar geen bevredigend resultaat opleverde, keerde Achterberg terug naarblijkbaar g g P ^ g ghet tekstgedeelte M I II maakte deze versie verder af en schreef – onderaanghet blad – de nog ontbrekende slotregels van het gedicht (M I IV). Deze uit-g g geindelijke versie van r. 9-14 wordt tezamen met M 2 -D3 gepresenteerd.1 9 4 gp

VARIANTEN EN MI a-dotloodpCORRECTIES M2 a-bemachine c-d potloodtYP ^ P

M3 a-bemachinetYP

Reekstitel M I[ontbreekt]M2-D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M' [ontbreekt]M 2a xi

d xII

M3 ab xII I

m4–D3 I I

Ondertitel M I[ontbreekt]M 2a

b vaderc [doorgehaald]

M3 -D3 [ontbreekt]

I MI-D3 Na jaar en dag hervinden wij de fitterl g 1

2 MI a in 't oudemannehuis. Zijn haar is wit;lc ou w emanne n huis.

M2-D3

3

4

MI

MZ-D3

MI

Mz-D3

a een kinds man zoals hij o zit1b die in een stratengidsgc kindse vent,

a straatnamen o letter voor letter.b spellb namen te spellen zitpc ,

837

88 r `Ballade van de asfitter xr' M I (collectie NLMD)g

8ag

4/5 MI-D3

5 Ap

M2-D3

6 MI-D3

7 MT

stro ewit

a HijHi deelta Tafel en nachtzaal moet hij delen met1c De vele zalend Tafel en bed heeft hij te delen [met]1

postbode, wisselloper en loodgieter.P ^ p g

a Ze slaan hem dikwijls op z'n sodemieterdikwijls pa samenb Hij krijgt gedurig lg g gd

a 0 binnenpretpb omdat hij altijd iedereen bevit.1 altij op het eten [vit.]p

Mz-D3

8

M'

M2-D3

8/9 M I -D3 [strofewitJ

(9) MI I

(zo) M I I

M I Ir.–Ior.(9)–(io)

Hij mag beschikken over pruimtabakHij g p

a wat zakgeld en gaati-6 een[?]g ga [xxxxxxxx]b 0

[M I I, r. (9)–(zo) werden tezamen (fase b) doorgehaald]

M I II r.(9)–(/ I):

b Er is voor hem tot aan zijn dood gezorgd.zijn g gb [tot aan zijn dood] [voor hem]l

b Ziekb Begrafenis- en ziektefonds geregeldg g g

b zijn1b de moeite hem o

[M I II, r. (9)–(ii) werden tezamen (fase c) doorgehaald]

M T III, r. (9)-02):

(9) M I III c Hij mag beschikken over pruimtabak, [F– M' I, (g)J

(io) M' III c wat zakgeld, vork en lepel en bezoekt R-- M I I, (zo)]

g39

4/5 M'-D3

M'

6 M'-D3

7 M'

8 M'

8/9 M'-D3

(10) M'II

(II) M' II

(9) M'III

(10) M' III

[strofewit]

a Hij deelt a Tafel en nachtzaal moet hij delen met c De vele zalen [ ] d Tafel en bed heeft hij te delen [met]

I I postbode, wisselloper en loodgieter.

a Ze slaan hem dikwijls op z'n sodemieter

a [ Hsamen H ] b Hij krijgt gedurig [ ]

d [ ], I I

a o ] binnenpret b omdat hij altijd iedereen bevit. b [ ] op het eten [vit.]

I I [strofewit]

M' I, r. (9)-(10):

a Hij mag beschikken over pruimtabak

a wat zakgeld en gaat[?J een[?J a [ ] i [xxxxxxxxJ ~ b [ ][ 0 ]

[M' I, r. (9)-(IO) werden tezamen (fase b) doorgehaaldJ

b Er is voor hem tot aan zijn dood gezorgd. b [ ] [tot aan zijn dood] [voor hem] [

b Ziek b Begrafenis- en ziektefonds geregeld

b zijn b de moeite hem o

[M' II, r. (9)-(II) werden tezamen (fase c) doorgehaaldJ

M' III, r. (9)-(12):

c Hij mag beschikken over pruimtabak,

c wat zakgeld, vork en lepel en bezoekt

[f-- M' I, (9)J

[f-- M' I, (IO)J

M'II (9)

I i) M I III c eenmaaler week de bioscoop – het doekp p

02) MI III c trekt beelden door zijn hersens schel als lak1

I? door M I III, r. (9)-02) en vervolgens (fase d) tezamen doorgehaald; in dezelfde fasemaakte Achterberg de doorhaling van M I II, r. – II ongedaan en maakte hij deze' de ver-g ^ ^ 9 g J ^sie van het sextet verder a

M T IV–D3, r. 9-14:

9 MI IV d [Er is tot aan zijn dood voor hem gezorgd.] [= M I II b, (y)]AF-D3 I I

zo M I IV d [Begrafenis- en] [ziek]egelden lonen (= M I II b, (soil

M z-D 3 I i

I I M' IV d [de moeite] om genegenheid te tonen (- M I II b, (LWd [ ] weldadigheid [

M Z -D 3 I I

I 2 M I IV d [ o ] worgt.d en te voorkomen dat men hem niet [ ]d [ ] de vader [d en maken [dat de vader] hem niet [ ]

AF-D3 I I

1 3 M' IV d Publieke werken gaf hem onderdak.

M2-D3 I I

14 M' IV d Hij mag beschikken over pruimtabak. (f– M I III c, (9)]

M2-D3 I I

COMMENTAAR I M I is één van de drie manuscripten, waarmee het eerste stadium van `Balladevan deasfitter' werd uitgebreid. Zie 8 6 `Ballade van de gasfitter vi' noot i.g g 7 g2 In M 2 werd het reeksnummer `xi' van ditedicht gewijzigd in `xii' nadatgedicht g 1 g880 `Ballade van deasfitter x' was vervangen door twee nieuwe gedichteng g gzie ook In M 3 houdt de wijziging van het reeksnummer NH' wordt40.5).l g g

`xiii' verband met de uitbreiding van de cyclus met 8 8 `Ballade van de -g Y S gas-fitter )(II' zieo.6 .4

882 BALLADE VAN DE GASFITTER XII

OVERLEVERING MI

M M3M4

Tweede manuscript D I H-6 .p ^ 3Eerste oscri t DI H-64 . typ p ^

Tweede typoscript D I H 66.^

Derde oscri t D I H-67. tYp p ^

840

I

2

T Maatstafi (oktober i95 3), P. 452•

D T Ballade van de gasfitter, p. zo.M 5 Kopij D z , H-11 2.

D 2 Cryptogamen ¢, p. 148.M6 Kopij D3, H-i zz.


DATERING Eind 1 95 i/begin I 2 MI -29S

Vóóruni I 2 (M3)71 9S

LEESTEKST M2M3 b zie.P 437)

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg eerst (fase a) het octaaf. Enkele regels lager vervolg-g g -g gde hij in dezelfde fase met een opzet voor het sextet, hieronder afzonderlijkhij P ^ afzonderlijgepresenteerd als M I I, r. – i . Op de plaats van de nog opengelaten reelsgp X 9 4 ^ P gregel

noteerde Achterberg een nieuwe aanzet, die hij vervolgens doorhaal-g ^ enshij gde M I II r,– I I . Tenslotte hernam hij – onderaan het blad – r. –I2 en9 hij 9veranderde hij de oorspronkelijke r, I (r. i bleef ongewijzigd). D uit-1 p l 3 4ezeeindelijke versie van het sextet (M' III) wordt tezamen met M 2 -D31 -eg presenteerd.

VARIANTEN EN MI a-fotloodPCORRECTIES M2 a-bemachine c-d potloodtYP ^ p

M3 a-bemachinetYP

Reekstitel M I[ontbreekt]M2 -D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I[ontbreekt]M Z a xi'

d [xii]iM3 a I l

b [x]ivM4-D 3 I I

[ontbreekt]a I ib Jansenc [doorgehaald]

M3-D3 [ontbreekt]

M I -D3 In 't eind sloten zijn zich voorgoed.1 ogen g

MIa Za De mond viel open, maar werd opgebonden.

p ^ pgM2_D3

Ondertitel MIM2

841

M I -D3 Hij werd gemeten en geschikt bevonden3 Hij g g

M I -D3 een doodkist o te vullen van zes voet.4 p

4/5 M I -D3 stro ewit

AP-D3 En all groet: brachten hem een laatste5g

6 MI a Jansen, concierge, directeur, zij stondeng, , zijb daghit eng

M2-D3I I

7 M' a broederlijk met die van de flat verbondena als broedersb eendrachtigbbb [ 1;

M2-D3

8 MI a heren in 't zwart, met stok en hoge hoed., gb als ik

M2-D3 I I


M I I, r. (9)–(14):

(9) M I I a Wie is die heer aan 't einde van de stoet?b

was [d]e [

a 0

a 0

a 0

a Dit is het laatsteat dat hij moest dichten.g hijb Het was

a HijHi rust in God. De aarde dekt hem toe.

[Van M' I, r.(9)–(q)werd alleen r. doorgehaald; onder de e reel noteerde Achterberg9 ^ regel gde volgende aanzet:]

(io) M I I

(II) M I I

(iz) M' I

(r3) M I I

(r4) M I I

l

(9) M I II

(zo) M I II

c Er isc werd door niemand aan hetraf gesproken.g g p

c Hij had alleen gefit, en niets gezegdHij g ^ g g

842

882 `Ballade van de asfitter xii' M I (collectie NLMD)g

843

(z r) M' II c z'n leven lang [breekt af]g

MI II, r.– Ir werden tezamen (fase d) doorgehaald. Van het volgende tekstgedeelte9 ^ ^ 8 g(M l III) staan r.–r2 onderaan het blad.•9

M I III-D3 r.9-14:

M I III d Aan hield verder iedereen zijn mond.9 graf zij

Io M I III d Men volde critisch en met aandacht hoege trad vooruit en volde critischg [ If schouwde

M2-D3

I I M I III d de fitter langzaam wegzonk in de grond,

g g gM2-D3 I I

12 M I III d als om hem nog van fraude te betichten.ge op fouten te betrappen,p Pp

M2-D3 I I

I MI III d [Het was het laatste gat dat hij moest dichten. = M I I b, r3 g hij ^3e nu hij zijn laatste gat had op te knappen.

hij zijn g p PpM2-D3 I I

I M I III d [Hij rust in God. De aarde dekt hem toe. 1= M I I a r4 1 ^ (liM2_D3 I I

voor M I III r. –r2 en met eenpijl vóór r. 1-3-14e laatst9gp

COMMENTAAR I Zie [881] `Ballade van deasfitter xI' noot I en z.g2 W. Diemer herinnerde zich een bezoek van Achterberg in het voorjaar vang voorjaa waarbij gedichten uit `Ballade van de gasfitter' ter sprake zouden zijn -9 25^ ewaarbij g P zijn g

komenv 1. M I II, r. – I I : `Of je nl. wel zeggen kon "de fitter fit", maarg ^ 9 je ggdan in de betekenis van "passend maken". Want de fitter moest "assend"P pworden voor zijnzgrafkuil, in het Engels had je immers ook "fit for". Of soort-l g^ eg 1 oo .gelijke vraagstelling. Het recieze ben ik vergeten ....' W. Diemer, Mijn herin-g lprecieze g ^ Jnerin en aan Gerrit Achterberg, ga p 9).

[88 3 1 BALLADE VAN DE GASFITTER X

OVERLEVERING M T Derde manuscript D I , H-65.M 2 Tweede typoscript D I , H-66.M3 Derde typoscript D I , H-67.T Maatstafi (oktober í9S 3), p. 448•

844

D I Ballade van de gasfitter, p. i6.M4 Kopij Dz , H-112.D2 Cryptogamen 4, p. 144.M5 Kopij D3, H-12.2.D3 Tlerameldegedichten, p. 843.

DATERING VóórUni I 2

71 95

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Ditedicht en 88 `Ballade van de gasfitter xI' werden geschreven ter vervang 4 -escg gin van 880 `Ballade van de gasfitter x'. Elementen uit dat gedicht verwerkteging g g

Achterberg in het octaaf van dit gedicht. Gezien de verschillen tussen het t -g g YPoscript van [88o] `Ballade van de gasfitter x' (zie aldaar, M 2) en het manuscriptP g ^ Pvan ditedicht M I is het heel goed mogelijk dat er een niet overgeleverd tus

g -everg gl gsenstadium iseweest. Hetzelfde geldt voor de verschillen tussen M I en M2g gvan ditedicht.g

VARIANTEN EN MI a-botloodpCORRECTIES M2 a typemachine, b potloodYp^ P

Reekstitel M I -D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I -D3 x

I ml Van alle kamersaan de deuren open.g PM 2 a

b Kamer aan kamerM3-D3

I I

2 MI a Heren in rok, jacket ? geklede jas^1 ^ g 1 [— [88o], 2]uet'a cl q

aIgesteven boord en das

van alle natie, tong en rasg

bb

M2 ab

M3-D3

Mz-D3

verschijnen met de huur. Ik kom van pasverschijnen pa roepen mij toe, of 'k een verschijning was:P mij ^ l gb in koor

a en heb niets meer te vrezen of te hoen.pb zonder nog op een ding [te] kunnen [hopen.]g p g pb enigmogeng gb maar o ietspc ook

enje hoeft ons hier geen smoesjes te verkopen.je g smoesjes P

3

MIM2

M3-D3

4

MI

l

(— [88o], 3]

845

i- -

[883] `Ballade van de gasfitter x', M I (collectie NLMD)3 g

846


M I -D3 Ben ik daarvoor onder de grond gekropen?5 g g p

6 MI a Bij het afdalen in de put van glasBij p gb 10

M2 -D3

M I a onder mijn7 mij staat aan mijn voet de volle actetas.1

b aktetas.M2 -D3 I I een zak met vuile was.

8 MI a Hoor, ze boven door elkander lopen., pb

M2 -D3

8/9 MI -D3 stro ewit9

M I -D 3 In de omgeving hang ik nog wat rond.9 g g g g

Io M I -D3 Het werd intussen middag zie ik wel.g

I I M I -D3 Scholenaan uit. Het spitsuur is gekomen.g p g

I2 MI -D3 De kinderen, door moeders meegenomen,, g ,

I M'-D3 vertellen. Fietsen bellen. Auto's snel-3

I MI a len lans mij heen of ik daar aren stond.4 g l jb

M2-D3 I I

[- [88o], 67

[f- (88o], 7]

COMMENTAAR I Zie[8 7 1]`Ballade van de gasfitter I' noot z tot en metg 5.

884 BALLADE VAN DE GASFITTER XI

OVERLEVERING Af' Derde manuscript D I H-6 .p , SM 2 Tweedeoscri t D I H-66. tYp p ^M3 Derde typoscript D I H-6 .^ 7

T Maatstaf I (oktober I p.9 S 3 , p 449.M4 Typoscript, uit correscorrespondentie H. de Vries, ongedateerd (alleen r. 1-8). p ^ gMs Typoscript, bi' brief aan B. Bakker, I z oktober I bij ^ 953•

M6 IM Kopij D oorspronkelijk collectie B. Bakker, H-p l ^, H-79.

D I Ballade van deas tter p. I .g ,p 7

M7 Koi' DZ HIIz.pl D2,

D 2 Cr to amen p. I .y g 4, p 4SM 8 3M Kopij Hlzz.p l ^

-

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 .^ g , p 44

847

DATERING VóórUni I 27J 9S

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Ditedicht werd, evenals het voorgaande, geschreven ter vervanging van 880g ^ g ,g g g`Ballade van deasfitter x'. Het sextet van dat gedicht nam Achterberg – ing g geerste instantie vrijwel on ewijz d (vgl. M I fase a) – over in dit gedicht. Het

vrijwel g l g g ^ gnieuwe octaaf kwam vrij moeizaam tot stand en zou ook in de latere bronnen1nog een aantal keren worden gewijzigd. In de synopsis d eerst de -gworden verg l gschillende versies van het octaafe resenteerd. Daarna volgt de bi-gp g ecomneerg

_de synopsis van M -T M6-D3, r. I ., 9 4In derondlag van M I (fase a) schreef Achterberg een eerste versie vang g g

ditedicht. Hiervan worden – zoals gezegd – eerst M I I, r. 0)–(8)-ereseng g g ^gpteerd. In deze versie bracht Achterberg verschillende veranderingen waar-g eng aan,van de -enonderlinge chronologie niet met zekerheid is vast te stellen. Vermoedeg glijk verving Achterberg eerst r. I door twee nieuwe regels, waardoor r. 2 –1 g g g^ Seenplaats opschoven, r. (6) werd doorgehaald, r. (7)–(8) behielden dus hunp p ^ g , 7plaats. Deze tweede versie van het octaaf M I II werd – met een aantal nieu-we wijzigingen – overovergenomen in M2-T. Dit tekstgedeelte wordt gezamenlijkg g g 1e resenteerd als M I II- T r. I-8.gp

0 oktober I stuurde Achterberg een nieuwe versie van het octaaf inOp 9 9S3 g M4 aan Hendrik de Vries, die een artikel over de Ballade van de -typoscript^ gas-

fitter zou schrijven naar aanleiding van de publicatie in Maatstaf De Vries vond1 g pdeze versie een 'grote vooruitgang'. No andere alternatieven voor r. 6– doorgNog 7,Achterberg onderaan M4 getypt, ried De Vries hem af noot 2 . Achterberg g Yp ^ gvolgde zijn advies o : hij typte de goedgekeurde versie van het octaaf over eng zijn p hij tYp g gstuurde deze aan Bert Bakker in verband met de -unvanvoorbereidingen de bgdel ublicatie. De versie werd door Daisy Wolthers in de kopij van de bundelp Y pl

6M aangebracht (zie verder noot en bleef ook in de latere bronnen -g 3) eghandhaafd (M4-D3, r. i-8).

VARIANTEN EN

CORRECTIES

MI a-b otloodpM 2 a emachine b potloodtYp ^ p

M4 a-b typemachineYp

M7 a edrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

Reekstitel M I -D3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I -D3 xI

M I I r. (1)–(8,):

M I I a De wereld, lezer, draait weer om zijn as.a draaidea c clusY

M I I a Te denken, dat zoëven, pas voor ,p pas,

(I)

(a)

848

I I a van deur tot deur, spitsroeden heeft gelopen,,M p3 p g

MI I a zijn ziel voor zilveringen moest verkopen,zijn g

(4/5) M I I a stro ewit

M I I a als een geslagen hond is afgedropenS g g

6 M I I a en ook zijn laatste krachten voelde slopen,zijn

M I I a die uit de flitsen in uw o en las(7) g

Al l I a wat de verwachting van een fitter was.8 g

MI II-T, r. r-8:

I MI II b Deasfabrieken draaien op hun as.g p

M2 -TI I

2 MI II b Er moet een vacuüm zijn ingeslopen.l

M 2-T I I vacuum

M' II b [Te denken o lezer, [dat] hij [pas vooras3 ^ 1 ^ P p,]c ,c Denk [lezer, dat] zoëven

M 2-T I I een bladzij vroeger pasbladzij g p

M I II b [van deur tot deur spitsroeden heeftgelopen,]4 ^ p c

M 2 a zijn oogmerk in het honderd zag verlopen,zijn g gn merk za in ' t honderd lo en ,b eigen o0 pg [oogmerk] zag

M 3 -T

4/5

M I II b[strofewit?]M 2 - T stro ewit

M

I II b [zijn] oogmerk [voor] een wissel [moest verko o5 1 g verkopen 1c,c ,

M 2-T zonder ook maar op iets te mogen hopenp g p

6 MI II b [als eenesla en hond is afgedropen]g gc en [als een] bangegc [als een] [geslagen] ,g g

M 2-T en als een bangeg I I

M I II b [die uit de flitsen in uw ogen las7 gc blikkenc ogen

M 2-T I I

8 I II b [wat de verwachting van een fitter was.]M g

M2-T I I

[=M' I, (iii

l= MI 4 (7)1

[= M I I, i811

849

(3) MI I

(4) MI I

(415) MI I

(5) MI I

(6) MI I

(7) MI I

(8) MI I

2

4

6

7

8

a van deur tot deur, spitsroeden heeft gelopen,

a zijn ziel voor zilveringen moest verkopen,

a [strofewit]

a als een geslagen hond is afgedropen

a en ook zijn laatste krachten voelde slopen,

a die uit de flits en in uw ogen las,

a wat de verwachting van een fitter was.

MI II-T, r. 1-8:

b De gasfabrieken draaien op hun as.

I I b Er moet een vacuum zijn ingeslopen.

I vacuum I I b [Te denken]o lezer, [dat] hij[,] [pas voor pas,]

c [ ], [ ] c D[enk], [lezer, dat] [zoeven,] [ ]

I I een bladzij vroeger pas

b [van deur tot deur, spitsroeden heeft gelopen,]

c [ ]0 [ ] a zijn oogmerk in het honderd zag verlopen,

b [ ] eigen [oogmerk] zag [in] '[t] [honderd] [lopen,]

I I b [strofewit?]

[strofewit]

b [zijn] oogmerk [voor] een wissel [moest verkopen]0

c [ ],

zonder ook maar op iets te mogen hopen

b c

c

[als een geslagen en [als een] bange

[als een] [geslagen] en als een bange

hond is afgedropen]

[ ] [ ],

I I b [die uit de flitsen in uw ogen las,] c ] blikken [ ]

c ] [ogen] [ ]

I b [wat de verwachting van een fitter was.]

I I

[= MIl, (2)J

[= MI I, (J)J

[= MI I, (S)J

(3) MI I

(4) MI I

(415) MI I

(5) MI I

(6) MI I

(7) MI I

(8) MI I

2

4

6

7

8

a van deur tot deur, spitsroeden heeft gelopen,

a zijn ziel voor zilveringen moest verkopen,

a [strofewit]

a als een geslagen hond is afgedropen

a en ook zijn laatste krachten voelde slopen,

a die uit de flits en in uw ogen las,

a wat de verwachting van een fitter was.

MI II-T, r. 1-8:

b De gasfabrieken draaien op hun as.

I I b Er moet een vacuum zijn ingeslopen.

I vacuum I I b [Te denken]o lezer, [dat] hij[,] [pas voor pas,]

c [ ], [ ] c D[enk], [lezer, dat] [zoeven,] [ ]

I I een bladzij vroeger pas

b [van deur tot deur, spitsroeden heeft gelopen,]

c [ ]0 [ ] a zijn oogmerk in het honderd zag verlopen,

b [ ] eigen [oogmerk] zag [in] '[t] [honderd] [lopen,]

I I b [strofewit?]

[strofewit]

b [zijn] oogmerk [voor] een wissel [moest verkopen]0

c [ ],

zonder ook maar op iets te mogen hopen

b c

c

[als een geslagen en [als een] bange

[als een] [geslagen] en als een bange

hond is afgedropen]

[ ] [ ],

I I b [die uit de flitsen in uw ogen las,] c ] blikken [ ]

c ] [ogen] [ ]

I b [wat de verwachting van een fitter was.]

I I

[= MIl, (2)J

[= MI I, (J)J

[= MI I, (S)J

l= MI

l

=

MI

(4)

(5)

[884] `Ballade van de gasfitter xi', M I (collectie NLMD)4 g

850

M4-D3 r. I-8:

I M4-D3 Deasfabrieken draaien op hun as.g P

2 M4-D3 Toen ik mijn oogmerk zag in 't honderd lopenmijn g g p

M4-D3 en zonder ook maar iets te mogen hopen g Pen

M4-D3 als een geslagen hond ben afgedropen,4 g g

M4 [geen stro ewit4/5 gM5-D3 stro ewit

M4 ingeslopen. moet er een vacuum zijn in eslo .5 zijn g PM7 a

b vacuumD2-D3

I I

6 M4 I a Daar komteen enkel ambacht aan te pas.

g pII b waareen enkele sleutel meer op pastg Pp

M5-D3 Daar komteen enkel ambacht aan te pas.

g P

M4 I a De kinderen spelen al weer in de kring P gII b 1De kinderen spelen `fittertje in de krip 'p 'fittertje g

5-6M De kinderen spelen al weer in de kring gD l -D3 I I alweer I I

? na de reelg]

? na de regel]

8 M4-D3 en draaien mee als in herinnering.g

I- 3 —M TM-D r. I> 9 4:

8/9 MI-D3 [strofewit]9mi-D3 Ik neem de kortste weg naar het kantoor. — 8809 I g 9]

Io M' a De directeurersoonlijk laat mij binnen .— 88o io]p 1 mijb laat [m]e oogluikendgc[ I [laat me[persoonlijk]

M2-D3 I I

I I M Ia en onderwerpt me aan een mild verhoor. [88o],II]pc m i'l

M2-D3

Ik hoef verdereen leugens te verzinnen. [88o],12]g g

a Diep in zijn is het of hij huilt. 88o 13] l ogen hij [Mo

Ir MI-D3

13

MI

] bril [ ]alsof] [hij huilt.]beweegt [het] [of] [hij huilt.] f? door beweegt]

d Achter zijn bril wemelt het , of hij huilt.d Diep in [ ]o

d [ ], [ ]M2-D3

I I

c

8jI

14 M I -D3 Hij drukt mijn hand, vermant zich en meesmuilt. [88o], r

COMMENTAAR I Zie [871] `Ballade van de gasfitter I', noot 2 tot en met .g ^ S2 In reactie op de door Achterberg gestuurde nieuwe versie van het octaafP gg(M4, zie ook de Ontwikkelingsgang)s chreef Hendrik de Vries – die de cyclus inYhet Haagsch dagblad zou bespreken – op I I oktober i : `Zeer zeker is dezeg g P p 9S3

wij ziging een grote vooruitgang! De daarna nog voorgestelde wijzigingen be-l g g gg eng l g gslist niet. Deze doen wat opzettelijk aan. "Daar komt geen enkel ambacht aanP 1 gteas" houdt veel meer voeling met de algemene situatie dan "waar keP g -geeng g enle sleutel meer op ast" en het "fittertje s elen" is bepaald een te-veel.' Ziepp , 1 p Pverder0..493 0 I2 oktober I stuurde Achterberg de door Hendrik de Vries goedge-P 9S3 g eg gkeurde versie van het octaaf inoscri t (M5) aan Bert Bakker: `hoe vind jetYp p lbijgaande wijziging? Hendrik de Vries acht haar een grote vooruitgang .... Iklgg g ghoop er nog op tijd mee te zijn voor de drukproeven.' De nieuwe versie werdP g P tijd zijn Pdoor Daisy Wolthers overgeschreven op het desbetreffende blad in de kopijY g p pl

6 ^^voor de bundel M één van de twee bladen die van de kopij bewaard zijn e-p l 1 gbleven). Omdat het in ditleval gaat om het `bijwerken' van een inmiddels ver-g gouderde versie, wordt in de synopsis alleen de gecorrigeerde versie van deg g

i M5 M6kopij opgenomen. Achterbergs brief, M en M (in één afbeeldingp l opg g ^ g -emongteerd zijn gereproduceerd in Achterberg in kaart, 8– . Zie verder 0. .zijn g P g ^ p. 9 99 4 9

4 Literatuur over(hetewijzi de octaaf van) dit gedicht:g 1 g gHeynders, 0. De verbeelding van betekenis, p. I i–I .Y ^ ^ p S S4

Middeldon A. `De consequentie van een keuze.'Middeldorp q

885 BALLADE VAN DE GASFITTER XII

OVERLEVERING M I Tweede typoscript D I , H-66.M 2 Derde typoscript D I , H-67.T Maatstaf r (oktober 19S3), p. 450.M3 Kopij D', oorspronkelijk collectie B. Bakker, H-79.D' Ballade van de gasfitter, p. I 8.M4 Kopij D2 , H- r r i.

Dz Cryptogamen 4, p. 146.M5 Kopij D3, H-izz.

D3 TlerZamelde gedichten, p. 845.

DATERING Vóóruni I 271 9S

LEESTEKST M'

8S2

II MI

VARIANTEN EN MI a typemachine, bpotloodYP ^ PCORRECTIES

Reekstitel M I -D 3 Ballade van deasfitterg

Nummer M I -D3 xii

a zonder intussen naar eengat te zoeken;b inmiddels

M2-D3

COMMENTAAR I Ditedicht werd in het tweede typoscript van Ballade van de (M2) aang tYp gasfitter ^tterde cyclus toegevoegd, waardoor [8811 `Ballade van de gasfitter xii' en 882Y g`Ballade van deasfitter x111' een plaats opschuiven. Zie verder 0.6.g P p 42 M3 is één van de tweepagina's die van de kopij voor D I bewaard zijn eble-pg pl zijn gven. Zie verdero, .49

[886] VALUTA

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I Manuscri t H-80.p^T Maatstaf Iuli 1953), p. 2 o.1 953 ^p s

M 2 Typoscript, ko i' D I H-81.kopij ^

P Proef D I H 86.a

D I Autodroom p.^ p S•M3 Kopij 2D ^ II2.p l ^

D2 Cr to amen p. I i.y g 4^ p sM4 Kopij H-I22.p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 8 o.^ ^ ^ p S

Vóórseseptember 1 2S P 9S

T

M I a-eotloodpM2 a typemachine, b potloodYp^ P

Reekstitel M I[ontbreekt]T [Zeven greis edichtenM2 -D 3 [ontbreekt]

a [ontbreekt]d Valuta

Titel MI

T-D3

gS3

d l ? door niet]

mismisverstaan.T-D3

d

I

T-D3

a De wegen liggen in een reis . Wij gaan.g gg 1 gw i', }Wi'

• }

a De onrust van een dier om u te vindene ,

a doet mijmi weer o verblinden ? door weer]b voor de werklijkheid ? door de regel]1 ^

a eneeft mij over aan de o waang }b vaste ? door vaste]d strakked[vaste] [ ]e ,

een stro ewitgstro ewit

a dat niets van u o is doodgegaanggbeheel dood [is] [gegaan]geheel ggbis [dood] [gegaan]gge ;

I I doodgegaan,

I

2

3

4

MI

T-D3

M'

T-D3

M'

T-D3

MI

T-D 3

4/5 MIT-D3

5

MI ? door dood]? door geheel]

6 MI -D 3 dat gij u in het buitenland kon binden

a aan een bureau en mij zenden,lc brochure [ ]c folderc [brochure]s [ ]

a die door rede o verstaana de [rede] o [verstaan]a ^allc alleen maar door de rede niet

7

8

MI

T-D3

MI

? door bureau]

8/9 MI-D 3

9 MI

???? door M I a r. N die door de rede;? door verstaan1 f ij

stro ewit

a Harde valuta houdt uw lot in stande

[???? door de regel]g

T-D3

8 5

a Ik krijg deviezen om u te bereikenlge ,

a maar moet terug wanneer ik niets meer hebg^d doch zodrad doch zodrae o

T-D3

? door M I d, r. rr doch en maar;? door zodra en wanneer]

I 1/I a. M'-D3 stro ewit

I2 M I -D3 Hoewel ik dan nog brieven onderschep p

1 3 M' a en op de postkantoren sta te kijken3 p p le

ina I I opb in

I M bijI a bi al de handschriften4 d alled elke envelop

T-D3 °P

COMMENTAAR I Ditedicht is geinspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g p p g 1samen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april 1949 (zie 36.1).p g p 949 3Mogelijk heeft Achterberg ook indrukken van zijn tweede reis naar Frankrijkg l g zijn J(in 1 95 a) in het gedicht verwerkt. Zie verder9S g 39.3.3•2 In 1952 stond Achterberg zesentwintig gedichten af ter publicatie in een9S g g g pjubileum-nummer van Critisch bulletin. Op september I 2 berichtte Daisy1 p 5 p 9S YWolthers Achterberg dat Bert Bakker dertien gedichten – 886 `Valuta' tot eng gmet[898]`Gore de Loup' – uitgekozen had, maar dat de verschijning van hetg p g ^ l gnummer pgvoorlo i werd uitg jubileum-nummer Het jubileum-nummer is echter nooit ver-schenen (zie verder. De genoemde gedichten werden in de loop van39. 3 4 g g pI gepubliceerd in verschillende afleveringen van Maatstaf9S3 g p g3 Ditedicht werd, samen met zes andere gedichten, gepubliceerd in de julig ^ g ^ -egp 1afleveringan Maatstaf, onder de gezamenlijke titel `Zeven reisgedichten'. Zieg ^ g l gverder..I.394

[ó 87] A JALON

OVERLEVERING MI Manuscript, H- .p ^ 7S

M2 Manuscript, uit correspondentie Ed. Hoornik, ongedateerd.p ^ p ^ g

I0

II

MI

T-D3

MI

TMZ

P-D 3

'

ontbreekt uw hand. (? door de regel]

8SS

M3 Manuscript, uit correspondentie B. Bakker, ongedateerd.p ^ p ^ gM4 Typoscript, ko i' T H-68.kopij T,

T Maatsta I a ril 1 953 ), p. o.P 953^ p 4

MS Typoscript, H-76.Ypp^ kopij ^P Proef D I H-78.^

D I Cenotaaf, p. 2 .^ P 9M6M Kopij D HII2.2 ^

D 2 Cr to amen D. I o.y g 4, p SM7 Kop D3 H-122.p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 8o6.^ g ^ P

DATERING VóórSeseptember I 2S P 9S

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Van dit gedicht schreef Achterberg eerst r. 1-9 M I a) en – na enige witruim° g g 9 -egte – twee reels die hieronder afzonderlijk gepresenteerd worden als M' I r.

regels, afzonderlijk gPIO – I I (de regelnummering is onzeker). Vervolgens bracht hij veranderingen

g g g hij gaan in r. 1-9 en schreef hij, boven M I I, de nieuwe regels I o – I en, onder9 l> g 3M I I de regels 04)-07). Dit teksttekstgedeelte wordt gepresenteerd als M I II r.gg gPIO – I . In fase d wijzigde Achterberg hierin nog het een en ander en schreef7 lg g g

hij de uiteindelijke versie van r. 15-1 7 .

J )

VARIANTEN EN MI a-eotloodpCORRECTIES


e 1A' alonM2-D3 I I

I MI a De steenvlek zit nog in de vloergb steen deuk [ 1.

M2-D3

2 MI a en maan is het hier nooiteweestgb Het is [hier] altijd[?] maan [geweest]l gb En sinds is het hierc Sedert

M2-D3I 0

M I -D 3 als in het dal van Ajalon.3 l

M I -D3 Een kever kruipt zijn vlugge toer4 p zijn gg

S MI

MZ-3

M4-D3

a over de ton, een witteeestga re en ton haargc van hoek naar hoek. H[aar] witte[geest]

tot I I–

856

8 8 `A' alon' M I (collectie NLMD7 j ,

8S7

6 MI a staat in haar lange nachtjapong lpa een

M2-D3

M I -D 3 met blote voeten op het zeil7 p

8 pp a en wolken hanen voor het raamgc liggenggd haneng

M2-3 I IM4-D3

I I liggen ingg

M Iagebeeldhouwd in het blauw azuur. ? door blauw9 ga rL tegen [het]g

M2-3 I IM4-D3 I I voor een hard

? door M I a, r. 8-9. Enkele regels later schreef Achterberg de volgende regels (deregelnummering is on ekerg g ^

M I I r. Ia– II :

Io MI I a Maar nu is alles donkerblauw

(I I) MI I a omdat ik het niet verder kon.a onder een nagebleven zong

M I I, r. io – rr werden (fase b) afzonderlijk doorgehaald]

M I II r.Io–I :7

(9/1o)M I II b stro ewit

I o MI II b Er ghangt een omgekeerde teilg

(I I) M I II b van zink o het zinken balconop

I2 MI II b als ik er teen tikken kong

I M I II b weerklonk het zingen van een vrouw

3 g

I MI II b en waren wij opnieuw tesaam4 wi

MI II b voor een oS

(i6) M I II b oc 0 het vastgestelde uurg

I MI II b en heeft geen ingang7 g g gb en elke opening o te nauwp gc ingang werdg g

? door de regel]

? door de regel]g? door nauw

8Sg

M I III-D3, r. 10-17:

9/10 M I III d [(.rtrofewitJ] [= M I II b, (g/io)JM2-D3

I I

z o M T III d [Er] ligt [een omgekeerde teil] (= M I II b, (ro)Jd [ ]hangt [ ]d [ ]ligt [

MZ-3 I I

M4-D3 I I hangt I I

II MI III d [van zink op het zinken balcon]. [= M I II b, (rill

MZ-3M4-D3

1 I balkon.

I 2 MI III d A[ls] [ik er tegen tikken kon], [= M I II b, (12)]M Z -D 3

1 I

1 3 M I III d [weerklonk het zingen van een vrouw] (= M I II b, (zj)JMZ-D3

14 MI III d [en waren wij opnieuw tesaam] [= M I II b, NilM2-D3 1 I

15 MI III d in volle zon , van uur tot uur.

d [ l° C 1

M2-D3I 1

16 M I III d Maar nu is alles donkerblauw. F– M I I a,(lollM2-D3

1 MI III d Ik heb geen toverstaf zo gauw.7 g gM2-D3

COMMENTAAR I Zie [886] `Valuta' noot 2.

2 M2 is een ongedateerd manuscript, afkomstig uit de collectie Ed. H-g P^ g co van oornik. Het bevat de opdracht `voor Eddy'. Het manuscript is gereproduceerd inp Y P g pAchterberg-Hoornik, p. 1 . In tegenstelling tot wat aldaar (p. 1 8 wordt ver- ^ p 47 g g p 4meld behoort het niet bij Achterbeis brief van 20 juni 1bij g l 1954.3 M3 is afkomstig uit het bezit van Bert Bakker (thans collectieJ.B.W. Polak,gAmsterdam). Het bevat de opdracht: `voor Bert'. Op de keerzijde zijn doorP p keerzijde zij

aanwijzingen voor een reproductie genoteerd. Voorzover bekend is hetP gmanuscri t nergens gereproduceerd.p g g P4 M4 maakt deel uit van de kopij voor Maatstaf T . Bij de titel noteerde Bertpl BijBakker als voetnoot: `zie Jozua 10:12'. Dit is overgenomen in T waarin dit -g ^ egdicht met zes andereedichten werd gepubliceerd. Op i o maart 1 zondg g p p 9S3Daisy Wolthers de – niet overgeleverde –roeven aan Achterberg, ze deY g proeven g^volgende daggecorrigeerd terugstuurde. Zie verder 39.4.1.g gg g g 3 94

8S9

888 NECROLOGIE

OVERLEVERING MI Manuscript, H-75.

Mz Typoscript, kopij T, H-68.

T Maatstaf z (april 1 95 3), p. 41.M3 Typoscript, kopij D I , H-76.P Proef D', H-78.D' Cenotaaf, p. 30.

M4 Kopij D2, H-I I z.D2 Cryptogamen q, p. 106.MS Kopij D3, H-izz.D3 Ve7ameldegedichten, p. 807.

DATERING TussenI januari en september I 23 januari 5 P 9S

LEESTEKST MI d

INGREEP 6 ons. < ons

VARIANTEN EN MI a-dotloodPCORRECTIES

Titel M Ia Gerard Temmeb gNecrolo ie

M2-D3

I MI-D3 De tranen over Gerard Temme zijn.l2 MI a Hij was de joviaalste in ons middenHij joviaalste >

b uitM2-D3

M Ia bracht beelden samen op het stadsterrein3 pb een

M2 -D3 Bracht

4 M1

Mz-D3

S

M'

MZ-D3

6

MI

MZ-M4D=-D3

schilderde schoenen liet figuren biddengSchilderde I I . Liet

a inlas en lood nu is hij dood en kleinglas , hijb .Nu

1 l-

a en heel alleen, wij hebben iemand minderb zonder ons l

W i' Gerard [lees: ons.En

I 0

86o

Na een langdurige ziekte is nog geheel onverwachtontslapen mijn liefste

Gerard Temmeop de leeftijd vats 48 jaren

MIES TEiVIIvIE-Radstake

Arnhem, 31 Januari 1952Groen van Prinstererstraat 16

Liever geen bezoek

De overledene la opgebaard in de -aula van liet Prot.-Begrafen#atont$Bietgraellistraat B. BesoekUren van 9-12 en van 1418 uur

4 Februari a.8,De t .bet pp Maandag„om. 18-ice ais -c a Begraafplaats ,oacowa

Voc 1f-Tàu . - . 6- iu i ertt`ak van de aula 14.30 uur

w

8 8 8] 'Necrolo ie' M I (collectie NLMD)g^

861

I0 MI

ll] voor

M I -D 3 die op vergaderingen root kon zij n:7 Pgroot l

8 M' a leider, promotor, zoeker, samenbinderb [ 1.

M2-D3

a God werd, geloven wij, van hem de vinder.b wist hem heelemakkelijk te vinden[.]g lcwerd gemakkelijk [van hem de vinder],g 1d [van hem] [gemakkelijk] [de vinder].g 1

M2-D3

a In datezelscha zal hij eeuwig zijn.g p hij glb En [c e[n] [d E[n] [

Mz-D3

COMMENTAAR I M I staat op de keerzijde de rouwkaart Gerard Temme (zie afbeel-p vanl rouw van erarding). Gerard Temme(190 3 -1 95 2.)werkte als schilder en glazenier voorname-gglijk in Arnhem en omstreken. Hij was mede-oprichter en later secretaris van del l p'Werkgemeenschap Arnhemse Kunstenaars'. Achterberg bezocht de bi'g P g -een1komsten van de werkgemeenschap en zal Temme daar hebben leren kennen.g pA. Middeldon De wereld van Gerrit p. 226.)P^ g^ p

2 Zie [886] `Valuta' noot 2.,3 Zie[887]Ajalon' noot 4.7 j , 4

8 8MYOPIE9

OVERLEVERING M' Manuscript, H- .P, 7ST Maatsta I (mei I . I oo.9S3 ,p

M2 Typoscript, H-76.Yp P^ kopij ^ 7P Proef D I H- 8., 7D I Cenotaaf, p. 36.p 3

M3 Ko i' D 2 H-II2.Kop ^D2 Cr to amen p. I I2.yp g 4, pM4 Kopij D3 H-I22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 I.^ ^ ,p 3

DATERING VÓór S eseptember I 2S p 9S

LEESTEKST T

9 MI

862

VARIANTEN EN MI a- potloodgPCORRECTIES

Titel MI I a [ontbreekt]II b Allo ieP

Myopieg YpT-D3

I MI I a Mijn ogen gaan plaatselijk open o ? op 01 g g P 1 P

II b Plaatselijk gaan mijn naar u openPlaatselijk g l ogen Pb bi'lc Ik tref u nog alleen plaatselijk aan.g P l

T-D3I I

2 MI I a over het dichtgebied [breekt af] ? door dicht]

II c Eengrote wegbocht kan ? door kan]g gc De bochten in de weg met struikgewasg g

T-D3

M I I r. 1-2 werden te amen (fase b) doorgehaald]^ g

M I II c lijnen u af o ik merk het pas3 l Pd maar [ik] be[merk]

T-D3I I

4 MI II c o ]d bijbi het omzien, een eind van u vandaan.

T-D3I I

4/5 M I II c stro ewitT-D3 I I

M I II c Het kan ook zijn dat een plein [breekt af] ? door de regel]5 zijn op p ged spontaanp

T-D3

6 MI II d oasPd uw voetstap klinkt met een bekende kras ? door kras]p

dT-D3

M I II d als ik mijn ogen opsla gaat gij ras7 mijn g P g gld Als

T-D3 I I

8 MI II d verloren in een ander vol bestaand [ander]s

T-D3

8/ 9 MI II d [strofewit?]

T-D3 [strofewit]

863

M I II d een vrouw doet boodschappen doch in uw tijd9 pP , 1f

TD3

10 M I II d ik ben u tussen al de andren kwijtJe x i' is bij deze bezigheid in strijdl l g lf Z i'J

T-D3 I I

I I M I II e met de waarnemingswetten • als zij nietg ; zijf .Als

T-D3

12 M I II e verdwenen was eni' haar niet verlietglT-D3

1 3M I II e zou ik u naderen en vragen om3 gT-D3 I I

I M I II e handtekening en ander eigendom.4 g ge of

ersoonsbewi'sP lT-D3

COMMENTAAR I Zie 886 `Valuta' noot Z.

2 Ditedicht werd samen met 8 i `Kelder at' en 8 6 `Clair-obscur' e u-g , 9 g 9 'Clair-obscur,bliceerd in de mei-aflevering van Maatsta I . Zie verder ..I .g 9S3 39 4

[890]TRACÉ

OVERLEVERING M I Manuscri t H-80.p^T Maatstaf I uli 1953), p. 2 .J 9S3 ^ p S4M 2 Typoscript,Ypp^ kopij ^M3 Typoscript, oorsoorspronkelijk collectie M. Fer uson-Wi erink H-82. p 1 g g ^P Proef D I , H-86.D I Autodroom p. 8. .,pM4 Ko i'

D2112.2 ^ Kop

^

D2 C to amen p. I^ g 4, 54•M 5 Kopij D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 .^ g ^ p S3

DATERING Vóórseseptember I 2S p 9S

LEESTEKST T

864

M'Titel

I MI

N EN MI a-1 otloodVARIANTE pCORRECTIES

k titel M I ontbreektRee sT [Zeven reisgedichten]gM 2-D3 [ontbreekt]

a [ontbreekt]h jBunani Tracé

T-D3 I I

a Achternamiddag wordt de dag secuur.

a Diep in de middag [ ]b [ ] het licht } [ ] (? door licht en dag]

b [ ] [het licht] [ ]

T-D3

2 MI Een griffel kan nog mijn geboorte wijzen.a Ee ^g g zenmijn gschrijven venJ

3

T-D3

m1 I a Zaterdagavondga ver voor mijmi uit zie ik o

voor mij uit zie ik] de toekomst rijb [ver voo rijzen^lei teen eber te van de Eifel ,II d op het sp g g

eT-D3

I 0 brilmontuur4 M I ab binnen de randen van hetb

II dT-D3

4/5

MI I b stro ewit?II d stro ewit

T-D3 I I

i 0 dood en duur5 M I b

II d Het is de toekomst waar ik teen tuurge De kartelingen waarge

T-D3

M II d bezet met a

M Ikartels die constant verblijven6 1e zijn vreemde streken1

T-D3

een [

? door montuur]

? door dood en duur

Al l toekomst en r. 6 bezet met kartels]. door M II d r. Het is de to;

865

7 MI II

T-D3

d in hetezichtsveld van twee glazen schijven

g g le en die meteen twijfelg le als een verre jtwifele zachtee verre

d en vreemde streken blijken na een uurle o den duurPe en liggen in 't geheugen [op den duur

gg g g pe maar [in 'teheu en schuiven [op den duur].g g P uur

T-D3

8 Ml II

[? door M I II d r. in hetgezichtsveld en r. 8 en vreemde streken;? door M I II e

, 7 gr. 8 op den duur en na een uur]P

8/9 MI II d stro ewit9T-D3

M I II r.(9)–(14):

M I II d Nooit was ik zo bij een en zo geheel.(9) bij g

(io) M I II d Het heden krijgt een mare groot genoeg

lg marge, g g ge speling ? door speling en marge]p g P g

(II) M I II d om tekens vaneluk op aan te brengen ? door de regel]

g p g ^d er de tekenen

steren en morgengisteren g

I2 M I II d die het over zijn grenzen doen verlengen

zijn gd heen ? door heen en doen]d alsof ze liggen in elkaars verlengdegg gd zodat zij zich verlengen door mij heenzij g mijd zo als ? door als en dat]d naar oorsprong tot o vermengen

P g gd fl van verschiet ? door van en naar]

I M I II d o3

I M I II d want gisteren en morgen hebben deel [? door de regel]4 g g 8

[M' II, r. (1044 werden tezamen(fase doorgehaald; r. ro en r. r werden ookafzonderlijk doorgehaald]

M I III-D3, r. 9-14:

9 M' III f [Nooit was ik] [zo geheel] [en] [zo bij een] [.]T-D3 I I bijeen.

866

f Het reizenaat verbintenissen aang

f met wat zich in de tijd verscholen houdt.1

f Ik ben toekomend en voorbij meteen1feweest ? doorgeweest]g f [voorbij]lg

T-D3

13 M I III f en voel mij door de ogenblikken gaang E[n] [ ]

T-D3 I I

14 MI III f als eeuwigheid [ og [ ], Gods enig enkelvoud. [? door Gods enig enkelvoud]g [ ] [God] is mijn [ ]

T-D3 I I

COMMENTAAR I Ditedicht is eïns ireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g p p g 1samen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april 1 . Zie verderp g p 949§3 6.1.2 De titel `Bunjan' M I h) verwijst wellicht naar John Bunyan(1628-1688),de1 verwijst Yauteur van het bekende boek The g jPilgrim's Progress. `Bunan' is een veel voorko-^mende naamsvariant, vooral in oudere Nederlandse vertalingen.g3 Zie 886 `Valuta' noot a en.3

8 I KELDERGAT9

OVERLEVERING M' Manuscript, H-75.T Maatstaf z (mei 1 9 53), p. 102.M2 Typoscript, kopij D I , H-76.P Proef D I , H-78.D' Cenotaaf, p. 3 7.M3 Kopij D2, H-112.D 2 Cryptogamen 4, p. 113.M4 Kopij Dj, H-i zz.D3 T/er7amelde gedichten, p. 814.

DATERING VÓÓrseseptember I 25 p 9s

1 M' III

T-D3

I r M I IIIT-D3

ti MT III

867

[891] 'Kelderg at', M I (collectie NLMD)

868

Titel MI

T-D3

M'

T-D3

2 M'

T-D3

3 MI

T-D3

I

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG De reconstructie van deenese van dit gedicht wordt bemoeilijkt doordat hetg g bemoeilijk gedicht in potlood is geschreven de verschillen in ductus vaak moei-gehele esc en versc en vaag P g

lijk precies van elkaar te onderscheiden zijn. De fasering is dus in hoge matelp zijn. g gonzeker. De volgende overwegingen vormen de basis voor de hiernavolgendeggppresentatie.

De redelijk forse ductus waarin het begin van dit gedicht is geschreven,

redelijk g g gkomt verderop in het gedicht nog een aantal keren voor. Ook de onregelmatige

p g gverdeling van de regels op het papier doen vermoeden dat Achterberg in eersteg g p p P ginstantie alleen een onvolledige opzet (met een aantal open regels) van hetg p p g -egdicht had. Dezerondlaa (fase a) bestaat uit de regels 1-2, en I o.g g g , 5,

In de volgende fasen heeft Achterberg de opzet vervolledigd en uitgebreid.

g g p g g0 grafische gronden kan slechts één laag met zekerheid worden aangegevenP gg gfase d),eenrecieze afbakening van de fasen b-c is niet mogelijk. Na fase d

P g g 1heeft Achterberg het gedicht voltooid waarbij de nieuwe rondlaa fase e isg g , 1 g gen er tenminste nog twee correctielagen onderscheiden moeten worden. Deg gtitel is als laatste aangebracht.g

VARIANTEN EN M' a-hotloodpCORRECTIES

a [ontbreekt]h Kelder

Kelder atg

a Morgengeheim tussen ons in rondwind,gbMor en ezicht ? ? door gezicht [6]g g gb[Morgengeheim]bMor en e ruchtg gc Bodem [geheim] ? door Bodem]ge Ritselinge Fluistering

a over 0b de we teen de buitenmuurg, gb

a 0b vindplaatsen van dood blad en oud papierp ^Pb vuil ? door vuil en oud]b Vpind laatsen oud

869

[? door het en i'gl

? door met]

T-D3

a [ 0 ]b gaan zacht te keer, alsof gij weer begint.b [ ]stil [ ]d [ ]{het [

.stro ewit

a De zekerheid, die mijn geheugen tint.l ggb Krankzinnigheid, waaraan ik mij opwindg ^ mij p

a 0b met zachte feesten tot in elk kwartierc elke kier,e [elke kier

4

MI

T-D3

4/5 MI—D3

5 Mc

T-D3

6

M'

? door M I c, r. 6 elke kier en elk kwartier]

M I a nadert, verwijdert en vat bijna vuur7 verwijdert bijna zich

e ;T—D3

I I

8 MII a 0c aan 0 1 waar de werkli'kheid begint.l g

II c ^brandIII d brand, die het doredachtehout verslindt.g

T-D3


M I I a Gij die ik met m geestesoog aanschouw9 Gij mijng gc U voord [met] hetzelfde [oog]e op dezelfde wijsp 1

II e U die ik met hetzelfde oog aanschouwge Gij

T-D3 I I

Jo M Ia met zo'n vanzelfte, dat [breekt af]d en de vanzelfheid waar ikrasge een mens[?], een dier

lans ?pe 'k een overbuur

T-D3I I

? door werkli' kheid1

? door met

870

II M' e of boom mee kenf [ ] dier [g [ ] mens [g [ ] [boom] [

g [T-D 3 I

I I/I 2 M ' e [geen strofewit]T-D3 (rtrofesvitJ

moet buitenjbliven in de kou

;

? door mens]

I2 MI e kan niet veranderen in o 1 vrouwe omhoog [veranderen in]g ? door omhoog]

kunt u niet van het ritselen ontdoen

e en om het huis heen lopen naar de deurPg

T-D3

14 MI e zodat ik u dan binnenlaten zou.e {opdat] } [ ? door op en zo]P

uw hand uitsteken en hem opendoen.pT-D3


2 Zie[88 9] 'Myopie', noot 2.

[892] EN ROUTE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-80.T Maatstaf r (juli í9S 3), p. ZS 3.

M2 Typoscript, kopij D I , H-8i.

P Proef D T , H-86.D' Autodroom, p. 14.M3 Kopij D2, H-112.Dz Cryptogamen 4, p. i6o.M4 Kopij D3, H-1 22.


DATERING Vóór seseptember I 2S P 9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG Van ditedicht schreef Achterberg eerst r. i-8 M I a . Vervolgens bracht hig g g hijin ditedeelte veranderingen aan en voegde hij een nieuwe regel toe (fase b),g g g hij g 3

gT-D3

z;

MI

g

871

waardoor de overige regels een plaats opschuiven. Door deze toevoeging -g g p p g g vervalt het strofewit in r,et is niet opnieuw door Achterberg aangegeven).

4 S p gOok in het vervolg van het gedicht is het strofewit niet of niet duidelijk -g eg duidelij

In fase b schreef Achterberg verder tot en met r. I2 waarvan hijg ^ hijmet name r. I() voortdurend veranderdeo twee plaatsen op het manuscript:p P P pM I I II . Daarna schreef hij op de onderste helft van het blad de nieuwe r.lpI I–I M I III), hij voor r. I –i o een aparte plaats een tijdelijk alter-1-14 ^ waarbij hij 3 4 p p p tijdelijknatief noteerde M I IV).

VARIANTEN EN M' a- potloodgpCORRECTIES


T [Zeven reisgedichten]gM2-D3 [ontbreekt]

a [ontbreekt]

g En route

a Landstreken hebben zich in mij vergeten.

mij gb liggen eensggb worden alsb achter onsb liggen of ze zijngg zijn als in mi'l

a Bestemmingen, misschien o bereiktgb

J nog wel [b

T-D3

Titel

I

2

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

aasseren hemelsbreed en staan geijktp glb wanneer ik doel en richting had geweteng gb had ik de richting en het doelg

a in torenspits opb [passeren hemelsbreed en staaneikt^l

T-D3

4/5 MI a [strofewit]b [geen strofewit]

T-D3 [strofetvitJ

5

M Ia Onstentenis van wat had kunnen hetenb [in ptorens its en aantal kilometers.

T-D3

3

MI

T-D3

4

MI

(= M' a, gJ(?? door kilometers]

872

6 MI a levensvervulling, 0 blijktg^ la lotsbedeling,b [Ontstentenis van wat] kon hebben [heten]b ooit zoudenb kon hebben

? door levensvervulling]

M T a, I1

T-D3

M I a op lege zijwegen, de wagen wijkt7 P g l g ^ g la in4 ]b bestaans vervullin [lotsbedeling,g^ g^ blijkt

8 MI aeen 0 af [breekt agb aanle e zijwegen de wagen wijkt]g l g ^ g lf . D e

T-D3I I

8/9 MI b [geen stro ewit9 gT-D3 stro ewit

9 MI been haarbreed uit zijn koers wij rijden door = M' a,g zijn l rijde van

f uitf [ ]. W[ij] [ ],

T I IM2-D3 I I van I 1

b raken verloren, komen niet weeromc nooit [weerom]c ^omceraken uit het oog en komeng gc wijlc al verderc worden verloren uit het oog en komengc zijn uit het oog verlorenzijn g

II c raken verdwenen [uit het oog]c verloren

T-D3

I I M I I b wat zal er worden van oIII c waarschijnlijk in dit leven nooit meer langs.waarschijnlijk g

c nietc nooitc niet

T-D3 I I

I I i a M I I b stro ewit?Al l III c een strofewit]gT D 3 stro ewit

(= M I a, 6]

I=MI a, 7]

1 MI I

873

I MI I b een zoet vervreemden van/-6 zichzelf [breekt af]III c Wat doet een onbenutebleven kans?g

T-D3

I MI III c Ee3c [E]ven een zoet vervreemden, waargenomeng

IV d Ter hoogte van het buikvlies waargenomeng g

V e [Even een zoet] bevreemden [waargenomen] = M I III]gT-D3

14 M I III c op buikvlieshoogte. Een verlaten spoor ? door verlaten]4 p g p

IV d even een zoet vervreemden van het spoor.P

V eo buikvlieshoo te of ik iets verloor = M I III]P ge er bevroor.

T-D3I I

COMMENTAAR

[M I IV, r. r –r werden (fase e) te amen doorgehaald]^ 3 4 ^

I Ditedicht is mogelijk eïns ireerd op de reis die Achterberg in I 2 metg g l g p p g 9SEd. Hoornik naar Frankrijk maakte. Zie verderFrankrijk 39.3.3•2 Zie 886 `Valuta' noot 2 en.3

[893]

RECHERCHE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-75.M2 Doorslag van M3, kopij T, H-68.

T Maatstafi (april 195 3), p. 43.

M3 Typoscript, kopij D', H-76.P Proef D', H-78.D I Cenotaaf, p. 31.

M4 Kopij D 2 , H- r r 2.

D2 Cryptogamen 4, p. tol.M5 Kopij D3, H-122.

D3 Ver.^ameldegedichten, p. 8o8.

Vóór S eseptember I 2S p 9S

M2

M I a-hotloodpM 2 a typemachine, b anilinepotlood, c potlood (in onbekende hand d-e ot-YP ^ p ^ P ^ plood (in de hand van B. Bakker

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

874

Titel MI

M2

a [ontbreekt]

g Rechercheh Researcha Recherchec Researchd Recherchee Research

a Hier bleven nog van mijgetuigenissen.g lg ga Erb De wereld houdt met u bemoeienissen.

b Het bodemonderzoek wordt voortgezet.g

b De hemel krijgt langzamerhand een netlgg

b luchtlijnen die u niet meer kunnen missen.lb vanlucht vaart lijnen om [u niet te missen.1

I

T-D3

M'

M2-D3

2 MI

MZ-D3

3 M1

M2-D3

4

MI

M2-D3

4/ 5 MIb [strofewit]M2-D3 I 1

5 MT b En de historie zal zich niet vergissen

M2-D3 I I

6 MI b met elke vinger wordt er op geletg M[et] [ ] blijft [

M2-D3 I Ib onder het lezen en een streep gezetPg

tijdensg tijden

MZ-D3

7

MI

? door wordt]

8 MI

M2

b die over uw o I omtrek beslissen. [? door die;? door omtrek]b 1 de tekenen die over u beslissen. [? door tekenen]c teekens die over uw omtrek beslissen ? door omtrek]

g renvooi en vondst [die over u beslissen.

g fout [ Iab

T-D3

[? door de b-le in en van M I r. 8^^ ^

87S

I0 MI

II I2 MIM2-D3

I2 MI

M2-D3

13

MI

f de ogen 0g om teetui en.g g14

MI

8/9

9

MI

MZ-D3

MI

Mz-D3

d stro ewit

d Als dee evens bij elkander zijngg bij 1

M2-D3

d zulleneleerden zich over u buigen ? door over u]g gdaarovererover

I daarover

d 0

e en u bewijzen uit het ongerijmdebewijzen g l

e opgesomdepg

[ ] [on eri' mde .g l

? door M I e, r. rr opgesomde en ongerijmde]pg g 1

d stro ewit

d oetui eng gf de lege plekken in het ondermijndegP ondermijnd De

f materiaal komen op tafel enP

II

M2-D3

M'

e [

e {

M2-D3

g [g C

1

flliggen } [] [komen] [

l

l

I

? doorliggen en komen]gg

f zullen strak staan[xxx] [getuigen.] .g g g

g vang staan van u te

heren staan op omg ph de [heren staan op omph een heer staat op

M2-D3

COMMENTAAR I De titel `Research' in M I h is waarschijnlijk later aangebracht, gezien M 2 (vgl.waarschijnlijk g ^g gook Daisy Wolthers' brief aan Achterberg van a september I 2 inY g p 9S 39.3.4).In M 2 is dee te titel `Recherche' (fase a) met potlood doorgehaald en ing tYP p gonbekende hand vervangen door `Research' (fase c . Deze titel werd uitgegumdgen vervangen door `Recherche' (in de hand van Bert Bakker),dat ook weergwerd uitgegumd, evenals de doorhaling van de getypte titel (fasen d- . g g Yp e2 M2 maakt deel uit van de kopij voor Maatstafen is, evenals bij 8 `Silhouet'p l ^ l 94en[89 5]Daggelder' het geval is, een doorslag van M3. M 2 vertegenwoordigt95 gg g ^ g g gt

876

echter een ouder stadium in de overlevering en wordt om die reden vóór M3ggeplaatst. Naderhand heeft Achterberg de in M 2 aangebrachte varianten over-geil g g

enomen in M3. Omdat het in deze gevallen gaat om het `bijwerken' van eeng g g 'bijwerken verouderde versie, wordt in het apparaat alleen de gecorrigeerde ver-PP g g

sie van M3 betrokken.3 Zie [886] `Valuta' noot 2.4 Zie[88 7] `Aj alon' noot 4.j ^ 4

[894] SILHOUET

OVERLEVERING M I Manuscript, H-75.M 2 Doorslag van M3, kopij T, H-68.

T Maatstaf r (april 1953), p. 44•

M3 Typoscript, kopij D', H-76.

P Proef D I , H-78.D I Cenotaaf, p. 32.

M4 Kopij D 2 , H-z r i.

D 2 Cryptogamen ¢, p. z o8.M5 Kopij D3, H-122.D3 Verzamelde gedichten, p. 809.

DATERING VÓórSeseptember I 2S p 9S

LEESTEKST MI d

VARIANTEN EN MI a-dotloodpCORRECTIES M3 a typemachine, b potloodYp^ P

Titel M' a [ontbreekt]

c Silouetd [Sil]h[ouet]

M2-D3

2 AP a zodatji weer naar voren treden kan.gb totdat ik u op mijn netvliezen vang.P mijn g

M2-T zodatji weer naar voren treden kan.gM3 a

b totdat ik u op mijn netvliezen vang.P mijn gP-D3 I I

I I M' a met zuiver licht, dat u zou kunnen bindenb directc [licht, dat u] direct [zou] moeten [binden]

M2-D3

877

I2 MI a aan 'n speciaal voor u geschapen wet.p g Pc 't zelfde oog volgens dezelfde wet.g gd [ 1, C

M2-D3

a Om u niet door het niets te zien verslinden

M2-D3

COMMENTAAR

C ] de schijn [

I Zie [893] Recherche' noot 2.932 Zie [886] `Valuta' noot 2.

3 Zie[887]A'alon' noot .7 j , 44 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V.Vitkovskij.g Vitkovskij

{895] DAGGELDER

OVERLEVERING M' Manuscript, H-75.M2 Doorslag van M3, kopij T, H-68.T Maatstaf r (april 1 95 3), p. 39.M3 Typoscript, kopij D', H-76.P Proef D I , H-78.D I Cenotaaf, p. 33.

M4 Kopij D 2, H-i r z.Dz Cryptogamen ¢, p. ion.

M5 Kopij D3, H-izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 8 z o.

DATERING Vóór seseptember I 25 P 9S

LEESTEKST M2

EN MI a- potloodgPCORRECTIES M2 aemachine b potlood, c potlood (in onbekende hand)tYp ^ p ^ P

M4 aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , P

Titel m1 a [ontbreekt]Daggelderg gg

M2_D3

Opdracht M' [ontbreekt]PM2 a

c ter herdenking van Vincent van Gogh 188 –Ig g 3 953

T Ter ,M3-D3 [ontbreekt]

z;

MI

878

I MI

{] val

a In een zoete van van zomeravondgd 1 widel

M2-DIM4a

b [ ] deD2-D3

2 MI a zit de boer op het aardappelvelda 1 kruipt } [d [zit] [ ]

? door kruit en zitp]

M2-D1

M4a I Ib [ ] een [

D2-D3

aas 0 met zijn kiel gesteld :a p zijn gd Paars is 't alreeds

g

zijn gezicht in schaduw zwaar gehavend.a zijn g gb het 4 ]d het

b stro ewit

b met zijn handen in de aarde gravendzijn gd M[et] [

l>

I

b wordt hij bij de [ o ] geteldb [ ]dieren [ a ] [ ]b [ ] kevers op[geteld]

g [ I.

b in het handboek staat van hem vermeld:

M2-D3

4

MI

3

MI lees: paarsp

? door het en zijn]1

M2-D3

4/5 MI

Mz-D3

5

MI

Mz-D3

6

MI

7

Mz-D3

MI

MZ-D3

8 MI b om den brode tobbend

b heel een leven om den brode slavend.

M2-D3

8/9 MI

b [strofemitJ

MZ-D3

879

11 /12 MIM2-D3

I2 M I I

II

9 MI

M2-D3

10 MI

b Eindelijk komt hij langzaam overeind; [? door hij]Eindelijk hij g }

b Loot hij op zijn beide achterbenenP l p lb dec en looptPc wankelt

b naar(?)b wankelend naar zijn o en kindren[?] toe1b vrouw kindersc naar zijn vrouw en kinders dood en moe.

II

M2-D3

MI

C ] vaal [

M2 ab [

] oud [T-D3

M2-D3

? door M I b, r.rr9–

d stro ewit

d In zijn dromen o op hem toezijn Pe trekkenf 's Nachts raakt hij door glanzen Gods verblind,

1 gf opnieuw Gods [glanzen]rflanzen Godsg

I MI I d o op hun tenen3 pe flouden torrengoude• torren vanoud ovangou

edelstenen,II f vind hij schatten ouds en edelstenen} goud

f [vind]t [

?? door ouden torren]g

1 4 M T I

II

e en hij glimlacht o}ge verder dommelend.f maken hem de manden vol niet moe.f en de manden maken hem niet moe.f doet de manden vol en wordt niet moe.f vult de manden tot de morgen toe.f manden vol tot aan de moren toe.g

[? door de regels]

M2-D3

? I I I, r. r2-1 werden vervolgens (fase tezamen doorgehaald].doorM I M3 4> 4 g ^

880

I MI

2

3

4

COMMENTAAR I Zie [893] Recherche' noot 2.932 Zie 886 `Valuta' noot 2.

3 Zie[88 7]'Ajalon', noot 4. In M 2 is de in potlood toegevoegde o dracht7 1 ^ 4 popdrach uitgegumd, evenals de zetinstructies die op het blad stonden. Dit is P

na deublicatie in Maatsta ebeurd. Het jaartal `I 88 ' in M 2-T moet `I 8 'P g 1 3 S3zi j n, het geboortejaar van Vincent van Gogh o maart 18 –2 uli i8 90). De1^ g l g 3 S3 91april-aflevering van Maatstafwas gedeeltelijk aan de schilder gewijd.P g g 1 g l4 Zetfout in D 2, r.: Het i..v het (niet gecorrigeerd in M 5 ).4 p g ^

8 6 CLAIR -OBSCUR9

OVERLEVERING M' Manuscript, H-p ^ H-75.

T Maatstaf I (mei 1 . 10I.9S3 ^ p

M2 Typoscript, ko i' D I H-7 6.kopij ^P Proef D I H- 8.^ 7D I Cenotaaf, 38.p 3

M3 Kop D 2 H I 1 2.P1 ^

D 2 Cr to amen p. 114. y ^ 4,

p

M4 Kopij D3 H-I 22.P1 ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 815. ^ g ^ P

DATERING Vóórseseptember i 2S p 9S

LEESTEKST T

VARIANTEN EN MI a-eotloodpCORRECTIES

Titel MI a [ontbreekt]e Clair-obscur

T-D3

a De zwarte schilderijen van de nacht1b Donkere

T D3

M I -D3 hanen tentoon esteld buiten het raam.g g

M I -D3 Het licht is sterk onderverdeeld,spaarzaam,p

a heldert het op in eilanden van krachtpb een enkelb eiland op in hoer kracht.p gb enkel [eiland op in]p

T-D 3

4/5 M I -D3 [strofewitJ

MI

óóI

I0 MI

T-D3

1 I/12 MI-D3

12 MI

I 3

T-D3

MII

II

a Want donkre vakken houden zwaar de wacht .b { En [b [Want] zwarte [d [

S

MI

T-D3

6 MI-D3

7 MI

maken het doek voor 't evenwicht bekwaam

a tussen mijn o gadeslaanmijn ga haast belangloosgb onbevangeng

T-D3

a en d'eigen ingebouwde o macht.g ga af[gebouwde] opper[macht.]g ppermaca over[macht.]b om[gebouwde] [oppermacht.]g ppb ingekeerdeg

T-D3


9 MI a Ieder detail voldoet aan wat ik denk.c En ieder beeldd Ieder detail]

[? door detail]

T-D3

8

MI

T-D3

a Het kan het oosten in] of onder water zijn,

marmer

a vier uur en over twintig jaar mijn dood.g l 1a ofb o een celkern in hetroot.gc seinen oc een sein, de zee,

.stro ewit

a Het is een raadselachtig oergeschenk :g ga ;

a zelfstandig en verlost van alle pijn;g P1a volkomen zonderc vol van uw leven [x]c ergens in 't geheim .g gd lichaam

II

T-D3

MI

a [b [ l

882

14 M I I

II

a volmaakt van elke levensangst ontblootga totaal van levens [breekt all

c waarvan zich nu en dan een deel ontblootd dat zichd [waarvan] een deel zich af en toe [ontbloot].

T-D3


2 Zie[889] 'Myopie', noot 2.

[897] CONTRAPUNT

OVERLEVERING M I Manuscri t H-80.P^

T Maatstaf I (juli 195 3 ), p. 2 2.1 9S3^ p S

M2 Typoscript, ko i' D I H-81.kopij ^P Proef D I H-86.,D I Autodroom p. I I.,pM3 Kopij D2,p l ^

D 2 Cr to amen p. I 57.y g 4, SlM4 Ko i' D3 H- I22.Kop ^D3 Verzamelde gedichten, p. 8 6.^ ^ ^ p S

DATERING Vóórseseptember I 2S p 9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG De ontwikkelingsgangvan dit gedicht is vrij ingewikkeld. Achterberg heeft in g vrij g gverschillende fasen aan hetedicht gewerkt, waarbij hij een aantal tekst edeel-

g g ^ waarbij gten op een aparte plaats op het manuscript bewerkte. De chronologie tussen deP p P P p galdus verspreide eenheden I is met een redelijke mate van waarschijnlijk- -

redelijke 11heid te reconstrueren. De fasering binnen de teksteenheden is minder zeker engwordt om die reden zo sober mogelijk aangegeven.g 1

De eerste aanzet van hetedicht bestaat uit r. i – M I I II . Deze regels

g 3 ghaalde Achterberg door be on eronder opnieuw en schreef in verschillendeg , g pfasen door tot en met r.I M I III). Hiervan werden r. (1 3 ) en r.(12)-04)o

4 3peen afzonderlijke plaats hernomen M I IV V . In de synopsis worden deze vijfafzonderlijke plteksteenhedene resenteerd als M I I r. 0)-04).gp

Vervolgens heeft Achterberg verschillende plaatsen in de eerdere tekst-g g op eererepgedeelten veranderingen aangebracht, waarbij hij enkele keren vanwege ruimteg g g ^ -ewaarbij ggebrek weer op een andere plaats verder schreef. Zo bracht hij eerst eeng p grootp hij gaantal gveranderin en aan in M I VI r. 6-8, week daarna uit naar een onbe-schreven ruimte onderaan het pmanuscri t M I VII maar schreef de definitie-

883

ve versie van deze regels tenslotte toch weer in het oorspronkelijke gedeelteg p 1 ge(gepresenteerd als M I VIII). de nieuwe versie van r. I2–i kwam op tweegp 4 p

afzonderlijke plaatsen tot stand M I IX/X).afzonderlijke p

VARIANTEN EN MI a-motloodpCORRECTIES

Reekstitel M I[ontbreekt]T [Zeven reisgedichten]M 2 -D3 [ontbreekt]

Titel MI I a [ontbreekt]III g Contrapunt

i Taborj [Contrapunt]

T-D3

(--> (901, Titel]

M I I r. (1)–(1 4):

(I) MI I a De bergen klimmen bij mij in met treden

g bij lIII c I1 dalen

f

2 M' I a die dalen naar de vloeren van uw dood

II b die naar u toegaan op begane grond ? door de regel]

g p g g ^

III c die klimmen uit de diepte van uw dood.p

M I I a halfweg [breekt af](3) gIII c Ik voel jmizelve middelevenreden

M I III r. (I)–(3) werden (fase c) te amen doorgehaald]

(4) MI III c tussen wat o vlood. ? door vlood]

c komst 0 ? door komst]

d aldoor nadert en ont[vlood.]

(4/5)

MI III d stro ewit

M' III d Het hoge komt dichtbij, het lage bloot(5) g 1^ g

6 MI III e o versmallen en verbreden

M III e En in mij wisselt heden en verleden ? door in mij](7) I 1 l

e [verleden] [en] [heden]

(8) MI III e vanlaats o en blijven o groot.p blijven g

e ri even

(8/9) MI III e stro ewit9

M I III e Halfweg de hemel a ik door u heen,(9) g gf Teeng

884

S40 Iti

og.-.ote: .-^-,-.' `ti :

^ °.^^^

[897] `Contra unt' M' (collectie NLMD97 P ,)

885

I o M l III e wordt ik van ueeneden ogf [word] en besta

? door M I III e r.(9)–(10]

I I M I III fetweeëndeeld naar boven en beneden.gin dubbelvoud van naar [vanuit ditunt naar [en]Pdank zij dit puntzij p

I I i2 M I III f stro ewit

I2 MI III f Daarom reis ik naar zuidelijke steden13 i Vroeger en later komen hier bijeeng 1

i xxxxi hier

ggg

? door en]

(r 3) M' III f

gg

IV h3 i

04) M I III f3 i

i

en weer 0 weldra[ ] het noorden omee met het licht dat [breekt af]Gij haalt mij in. Ik tijg u achternaGij mij lg

0 u achternaop dit plateau der tegenwoordighedenp Pwi' zijn elkanders

[???? op 0

[? door de regel]

? door achterna]

[? door M I III, r.(12)–(q); M I III r. (12-14) en M I I V r. 1 werden (fase i) tea-^ III, 4 ^ 3 men doorgehaald; M I V r.(12)-4werden (fase ^ te amen doorgehaald]g > > J ^

I MI VIT-D3

2 MT VIT-D3

3 MI VIT-D3

4 MI VIT-D3

4/5 M I VIT-D3

5 MI VIT-D3

M I VI-D3 r. 1-1 4:4

[De bergen dalen bij mij in met tredeng bij mij

[die klimmen uit de diepte van uw dood.]p

Ik voel jmizelve middelevenreden]

tussen wat aldoor nadert en ontvlood.]

[[atrofewitJ]

1 I

[Het hoge komt dichtbij, het lage bloot].

[= M I III f, (ril

(= M I III c, (2)1

[= M I III c, (3)J

(= M I III d, (4)J

[= MI III d, (Oil

(= M I III d, (j)J

886

6 MI VIIk word van hellingen ?? door van heffingen]1 g gDoor hellingen gevonden en gemeden1 g g g

sLangs gLangs hellingen opglooiend en vergleden1 g g pg g0 looiend langs de helling en ver1 Pg g gDe helling opglooiend en afgegleden1 g pg

k naar bovenlooiend en voorbij gegledeng lggk N[aar]

VII 1 Naar bovenlooiend en voorbijgegledeng lg g

VIII m Onder mijn voeten glooiend en vergledenmijn g gm op[glooiend] [en vergleden]pg gm met de helling medeg

T-D3

[All VIII m r. G werd met een i t ingevoegd]pJ

M I VI verwisselen het [verleden en heden] = M I III e7 j (7)]

VII 1 terrein wisselt het heden en verleden

VIII m [verwisselen het verleden en heden] = M I III]m [wisselen]m [verwisselen]

T-D3 I I heden en verleden

8 MI VIin mij [van plaats] [en blijven even groot.] = MI III e, N1 l p blijven gvan zeespiegel [ ]l

VII 1 van zeespiegel [breekt af]VIII m begane grond [en blijven even groot.] = M I III]g g blijven g

TD3I I

I? door Al' VII, r. 6-8 en vervolgens (fase m) te amen doorgehaald;? door Al l VI], r. Nplaats]

8/9 M I VI m stro ewit = M I III, e9 ^ 9T-D3 I I

M I VI m [Tegen de hemel ga ik door u heen,] = M I III9 g g f 3

I I

Io M I VI m [word ik van uesneden en besta] = M I III(rollgT-D3 I I

I I M I VI m [dank zij dit punt naar boven en beneden.] = M I III IIzij p ^^T-D3

I I

III 2 MI VI m stro ewit = Al l III rr r2T D 3geen stro ewit

887

12. M I IX m Begin om Begin en einde [xxxxx] dezelfde steen.g

X m hebben elkaaremeen.gm ons

XI m [eind] raken [dezelfde steen.]m worden

TD3 I I

I IX m Wij zijn alleen, terwijl ik niet veri M , verga3 Wij terwijl gT-D3 I I

I aan al uw alomte enwoordi heden.14 MIX m aa4 g gm binnenm aan uwem [binnen uw]

TD3 I I

COMMENTAAR I ïngeïnspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwDit gedicht is e s g 1g g P Pr Ter Kuile hebben gemaakt in april i . Zie verdersamen met het echtpaar e 4P g p 99

36.1.

2 Zie [886] `Valuta' noot a en.3

[8981 GORGE DE LOUP

OVERLEVERING M I Manuscri t H-80.P^T Maatstaf I uli 19 53), p. 2 I.J 9S3^ p SM 2 Typoscript, ko i' D I H 81. p1 D',M3 oorspronkelijk collectie M. Fer uson-Wi erink H-82.M Typoscript, t o s ,Ypp ^ p 1 g gP Proef D I H 86.,D I Autodroom,. I .P 3M4 Kopij D2,p l ^

D 2 Cr to amen p. I .y g 4, S9M5 Kopij D3, H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 8.^ g ^ p S

Vóór seseptember I 2S p 9S

T

M' a-eotloodpM2 a typemachine b otloodCORRECTIES t^ , pM4 a gedrukt, ukt^ potlood otlood (in de hand van D. Wolthers)g

Reekstitel MI ontbreektT [Zeven greis edichtenM2-D3 [ontbreekt]

[= M I IX]

T? door aan uwe]

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

888

Titel M I -D3 Gorge de Loup

0)-(3):

a Ogen zonder gezicht en hondehoofden.g g

a Lucht van oud hooi met water aangelengdb hoog aan de bergwand breekt ag ^

b [Lucht van oud hooi met water aangelengd]

M I I, r. (r)-(3) werden (fase c) tezamen doorgehaald]

M I II-D3, r. 1-14:

i MI II c Tegen de hoge bergwand aangebracht F- M I I b, (2)]g g ^ g ^

d Hoog tegen deg gd Omh o0g

T-D3I I

2 MI II c ogen zonder gezicht en hondesnoeten F- M I I a rg g ^

d honde n snoetend wolven snoeten ,

TI I

M 2 a I I hondensnoeten,b wolven snoeten,

M3-DI

M4ab wolve snoeten

D2-D3

M I II c lee marianissen en de moeten3 gd heiligen[nissen]d fossielen[nissen]

T-D3I I

M I II c o voorwereldlijk breekt all4 voorwereldlij van een dierengeslachtg

d fauna eslachtgT-D3

4/5 M I II d stro ewitT-D3

I I

M I II d dat in zijn nagelaten vormen tracht [???? door de regel]5 zijn g ^ed of het in deze od [dat in zijn nagelaten]zijn

T-D3

889

II M ' II

6 MI II d o ontmoeten . ? door ontmoeten]e hier uit te monden en ons te

T-D3

7 MI II de maar vastgehecht zit in de grote kracht

Ig g

aan oude ? door oude en rotegblinde [

] oude [ ]verre [ ]

] m[acht]T-D3

1

e [e [e [e [e [

8 MI II d [ 0 mamoethen

T-D 3

e van steen en tijd erklpe [

0 ]beren en mammoeten.

[? door AO II e, r. 8 perk en tussen () geplaatst; () vervolgens geschrapt]

8/ 9 MI II d [strofewit?]

T-D3 [strofewit]

9 M I II d [ 0 naderbrengt.ge Lucht van oud hooi met water aangelengd

( Ai' I b, (311

e ,T-D3

I0 M I II

T-D3e die mij de praehistorie naderbren t. = M I II d1 p g 9]

? door M I II e r. lo raehis torie, p

I O I I Al' II e jstrofewit?]

T D 3 stro ewit

e Hier komen niet veel mensen even stile [

blinde [

]. E[ven] [ ]T-D3

12 M I II e als voor dat wij er waren ligt de weg.lge rL zij bestondenl

TD3

12/13 MI II e stro ewit?3

T-D3 [strofewit

I M I II e De woorden die ik tot mijzelve zeg 1 gT-D3

890

14 MI II e klinken voor 't eerst God die opeepe [

] [op]nieuw begint.e [

]o of [God] [T-D3

COMMENTAAR I Ditedicht is geinspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwg g p p g 1samen met het echtpaar Ter Kuile hebben gemaakt in april I . Zie verderP g p 949

36.1.2 Zie [886] `Valuta' noot 2 en.33 Ditedicht is vertaald in het Indonesisch door A. Sani.g

[8991 VERVALDAG

OVERLEVERING M I Manuscript (in twee he lften gescheurd), H- .p g ^ 7SM2 Doorslag van M3, kopij T, H-6 .g ^ p l ^ 9P I Proef T, H o.^ 7T Deid.r I I .II (november I a), p. 6.g S 9S ^ p 3 S

M3 Typoscript,Yp p^ kopij ^ 7P2 Proef D', H- 8.^ 7D' Cenotaaf, 2 .p 3M4 Ko i' D 2 H- I I 2.Kop ^

D 2 Cr to amen ID..^ ^ 4, p 99•MS Kopij D3 H-I22.

P1 ^D3 Verzamelde gedichten, p. 800.^ g ^ P

DATERING Vóór 27 september I 27 p 95

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Deenese van dit gedicht is niet zonder meer ondubbelzinnig te reconstru-g g geren. Op M I bestaande uit twee helften van oorspronkelijk één blad, staan deP ^ p 1verschillende regels in drie gedeelten over het papier verspreid. De volgordeg g pp p gvan twee teksteenheden correspondeert echter niet met de volgorde van hetP guiteindelijke gedicht, en ook op inhoudelijke gronden lijkt het niet aannemelijkuiteindelijke g ^ P inhoudelijke g lijkt ldat dezerafische volgorde de door Achterberg geïntendeerde volgorde verte-lt g gg genwoordi t. Gezien de onzekerheid met betrekking tot de genese van dezeg g g g

regels is in de reconstructie hieronder de regelnummering tussen haakjes -g g g ehaakjes gplaatst.

De eerste aanzet van hetedicht M I I, r. I – werd in zwarte inkt -g ^ 4 egschreven en evervolgens met – inmiddels sterk vervaagd – potlood verder uit ge-

g g p gwerkt. Vermoedelijk heeft Achterberg hierna eerst op de andere helft van hetVermoedelijk g pblad ditedeelte vanaf r. hernomen en uitgebreid tot en met r. M I II).g 3 g 9Onder M I II noteerde hij een nieuwe r. MI III).hij 4

Wellicht uit ruimtegebrek schreef Achterberg vervolgens weer op de eersteg g g Pbladhelft, na enige witruimte onder M I I, het slot van het gedicht M I IV r.

g ^ g

891

Io)-04)).0 dat moment zijn de twee helften van het blad waarschijnlijk alOp kzijn 1 1van elkaarescheurd geweest: de laatste regels zijn kleiner en dichter op elkaarg g g zijn pgeschreven (tegen de onderste papierrand aan) dan de overige.g g pP

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

M I a zw inkt, b-i potlood^ p

M2 a emachine b potloodtYP ^ P

P 2 a edrukt b potloodg ^ p

a [ontbreekt]

e Vervaldag

M I Ir.I- 4

I MI I a Het warm aroom dat om de dingen hing gb oud

i M I I a is langzaam van hun wezen afgenomeng gc afgegaangg

MI a sedert o(3) gijb niet meer zijt voorbijgekomenzijt lgb lans ? ekomeng g

AP a o bewustwording gb bewegende [6 in een gesloten kring g gb omhangen van o zware glinstering g gb ^verlorenlans ?g

? door lans [6g]

? door glinstering] g

MI I, r.(3)–(4)werden afzonderlijk en vervol ens ook tezamen doorgehaald (fase dll^ ^ 8

M I II III r. 0)–(9)9

(I) M' II d [Het oud aroom dat om de dingen hing,] g,

2 M I II d [is langzaam van hun wezen afgegaan]g gg

M I II d Sinds gij er niet meer tussen hebt gestaan(3) gl ge sedertij niet meer zijt voorbijgegaang l le ge ,

M I II d glanzende in uw zware glinstering ?? door zware glinstering] g g g g gd 1 ^bewustwordinge omgeven van o ring ge ^uw manen [?_/ en ringe "Saturnus ^hoofdring

III f zoals Saturnus wandelt in zijn ring gi

?? door M I II e, r.manen ? en ring;? door ^hoofdrin en manen[?]4 g^ gen ring; vervolgens werden beide regels tezamen doorgehaald. M I III, r. 4 werd met eenpijl ingevoegd in M I II]

(= AP I, (2)]

892

8 'Vervaldag', M' (in twee helften gescheurd) (collectie NLMD)99 g ^ g

893

d Bij het verbreken van dezelfde ring [? door dezelfde]l ge kring

d die o sterren o hun baane waarin de [sterren] reizen om[?] [hun baan]e op [ ]

e En/7] mijn gedachten kwamen naakt te staanlge zijn [naakt] komen1

e aan[?] hetortaal van i-6pe in hunner bewustwordinge mijner1ie Ika de wereld in zonder ogh moet respijtpl

M I IVr.IO–I :4

g Ik zou niet weten uw bestaan te noemenverblijfg 1

h en zou uw verblijf niet weten op te noemen.verblijf pi Ik zou niet weten uw verblijf te noemen].l

de woorden gaan vooruit en wenken mijg g lig [strofewit?]

Hier valt een enkel feit meer te verbloemeng gig zijMaar elke waarheid heeft zijn overzij ? door waarheid]n overziji

t• Ik ben u aan de ene zijde kwijt zijde 1g buitenkanten [ ii

(5) M I II

(6) M I II

(7) M I II

(8) M I II

(9) M I II

(io) M I IV

(r r) M I IV

(II/I2) M I IV

2) M' IV

3) M I IV

(r 4) MI IV

? voor AI' IV r, r en o r. I ^? vervolgens geschrapt]^ 3 4^ g g p

M2-D3 r. 1-1 4:

I M2-D3 Het oud aroom dat om de dingen hing, g,

2 M2-D3 is langzaam van hun wezen afgegaang

M2-D3 sedert ge niet meer zijt voorbijgegaan,3 g 1

894

M 2 a zoals Saturnus wandelt in zijn ring.4 zijn gbjelikg

PI-M3P 2 a I1 kring.g

b[ ] [rin .gDI-D3

I I

4/5 M2-D3 stro ewit

M 2-P 2Bij het verbreken van dezelfde kring5 Bij gD I -D3 I I ring

6 M2-D3 waarin de sterren reizen op hun baanp

M 2 -D3 zijn mijn gedachten naakt komen te staan7 zijn l g

8 M2-D3 in hetortaal mijner bewustwording.p mijner g

8/9 M2-D3 stro ewit9

M 2-D3 Ik moet de wereld in zonder respijt9 pl

10 M 2-D3 en zou niet weten uw jverbli f te noemen.

I I M 2-D3 De woordenaan vooruit en wenken mij.g l

I 1/1 2 M 2-D3 stro ewit

12 M2-D3 Hier valteen enkel feit meer te verbloemen.g

I M2-D3 Maar elke waarheid heeft zijn overzij.3 zijn )

I M2-D3 Ik ben u aan de buitenkanten kwijt.4 )

COMMENTAAR I MI dateert wellicht uit 1946-1948, ezien de overeenkomsten in papiersoort gezien p pen schrijfstoffen met andere manuscripten (zie de Lijst -st van documentaire bronschrijfstoffen p lnen H-75 ). M I bestaat uit twee helften van oorspronkelijk één blad. De helf-7S p lten zijn op een gegeven moment aan elkaar gehecht geweest, getuige de -zijn p egg g g ^ eg g roestsporen van eenpaperclip.p 2 M2 maakt deel uit van de kopij voor De gids en is evenals bi' oo `Souvenir'p l ^ , l 9tot en met[903]'Acoustiek' het geval is, een doorslag van M3. M 2 verte3 g ^ g -engwoordi echter een ouder stadium in de overlevering en wordt om die reden^ gvóór M3 e laatst. Naderhand heeft Achterberg de in M 2 , r. aangebrachtegp g ^ 4 gvariant overgenomen in M3.Omdat het in dit geval gaat om het `bijwerken'g g g lvan een inmiddels verouderde versie, wordt in het apparaat alleen de ecorri-pp ggeerde versie van M3 betrokken.3 In de loop van september I 2 heeft Achterberg [8 99] 'Vervaldag' tot en metp p 95 g 99 g

`Acoustiek' aan Bert Voeten gestuurd ter publicatie in De gids. Op 27 s -[903]g p g p 7 september 1952 stuurde Voeten de gedichten aan E.J.Dijksterhuis, met de su9 5 gl ^ gges-tie ze in het novembernummer tevergebeurd.laatsen. Dit is inderdaad ebd. Zie -g gder 39.3.5.

895

4 Wellicht hebben de aan De gids gestuurde gedichten (zie noot behoord totg g g 3de verzameling die Achterberg in de loop van I 2 aan Bert Bakker heeft afge-g g p 9 eS gstaan voor een jubileum-nummer van Critisch bulletin. Zie verderjubileum-nummer 39.3.4.5 Mogelijk moeten de varianten in P 2 a, r. (kring. i.p.v. ring.) en D"-D3, r.^ 4 g p 8 5(ring i..v k rip beschouwd worden als zetfouten.g P g

900 SOUVENIR

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M' Manuscri t IH 80.P^M2 Doorslag van M3, kopij T, H-6 .g ^ p l ? 9P I Proef T H- o.^ 7T Degids I I (november I 2 p. 366.g 5.11 9S ^p 3M3 Typoscript, ko i'D I H-- 81.kopij ^

Pr Proef D I H-86.,D' Autodroom p. I o.,pM4 Ko i' D 2 H I I 2.Kop ^D 2 Cr to amen p. i 6.yp g 4^ SPMS Ko i' D3 H-I22.P1 ^D3 Verzamelde edichten p. 8 5.gedichten, S S

Vóór 27 september I 27 p 9S

M2

M I a-g potlood

Titel M" a [ontbreekt]f Cote d'azure

g SouvenirM2-D3

I m1 a Schip van brillanten in de baai d'Antibes .pb voor de Capb cap

M2-D3

2 M' a Lust om te liggen in de blauwe nacht;ggb lust

M2-D3

896

MZ-D3

7 M'

Mz-D3

8 MI

Mz-D3

a een eindje van de kust af, onverwacht ? door kust]1b boven zijn eigen o aangebrachtzijn g gb o eigen pracht,g pb vlakbij de kust, boven zijnvlakbij ^ zij• onder

I? door M i I b, r. aangebracht en onverwacht]3 g

a verrezen uit een onbekende dieptepb als de verwezenlijking ener liefde1 gb/ [ ] [ver werkelijkin van een [liefde]l gd als de eenwording van tweeerlei liefde ? door de regel]g gd hartsgeliefdengd ziels[geliefden]ge 't vereenzelvigenge waarop de spiegelingen het verhieven.p

[ver][xxxx]e verhieven.

?? door M I I, r.3-4,-?? door M I I b, r. verwezenlijking ener; M I III, r.4 l g , ,eeni 1 ingevoegd]p1

stro ewit

a Daar tegenover tot Mentoga 0 I de drachtc tegen deze zijde [tot] Mentong zijd• Lans aan Nicegc de land[zijde]

I Il

tot

a snoeren die keren [breekt af vanaarlen o verte klievenp

c der o die de zachtef ;

c verkoren snoeren naar eigen believen = M' a, 6 ? door eigen]

g ^ gc hun vrijlf

c dalend en rijzend boven/7] berg en schachtrijzend gc over

3 MI I

II

M2-D3

4 Mi

III

M2-D3

4/5 MI-D3

5 Mr

M2-D3

6

MI

4 is met

897

c de lane afstand 0gc de lane limousine in 't fluweelg

f? door de regel)

[4— [870] M' , 4—I]lI0 MI

II M'

I2 MI

Mz-D3

c stro ewit

c Feest van bereiken, voorbestemd en vol ? door volc Dit is de cote d'azure, een hemelhal. —[MI] M I Li]

c flonker hal.c schemer hal.c [flonkerhal.]e d'azur

8/9 Mr

M2-D3

M'

c D [e]M2-D3

I

c wordt zelf een diamant in diteheelge bi'1f ;

M2-D3

c een broche tussen de gitten op het kleede [ ]Ibxos [ HvanR ]e [ ] [broche] [ ] [op] [

13

M2-D3

MT c dat zich o aanmeetc de hoogte achter onsge van zilver dat de hoogte zich aanmeet

MZ-D3

14 M' c tot aanc 1 tegen der sterren stil miljoenentalg lc [2 millioengetalgc doorspikkeld van der sterren goudgetal.p g gc door wevenc en reikt teeng

? door de reelg

M2-D3

COMMENTAAR I is geinspireerd op de Franse reis die Achterberg en zijn vrouwDitgedicht P g 1g P Ter Kuile hebben gemaakt in april I . Zie verdersamen met het echtpaar4g P 99

36.1.2 Zie[899]'Vervaldag', noot 2 tot en met 4.99 g ^ 4

3 Literatuur over hetedicht:gSchmitz, P.F. 'Intertextualiteit door signalen en door symptomen.'> g

898

90I NACHTPAUWOOG

OVERLEVERING MI Manuscript, H- .p , 7SM2 Doorslag van M3, kopij T, H-6 .g ^ p l ^ 9P l Proef T, H- o., 7T De gids I I.II (november 1 2 p. 367.g S 9S , p 3 7M3 Typoscript, ko i' D I H- 6. p l ^ 7P2 Proef D I H-7 8.,D I Cenotaaf, p. 2 .,p SM4 Kopij D2 H-112. p l ^

D 2 Cr to amen p. I o 1.yp g 4, pMS Kopij D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 802.^ g ,p

DATERING Vóór 27 september I 27 p 9S

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG M I bestaat uit een smalle strookaroef ier waarop het gedicht in klein ot-p pp ^ p g Ploodschrift tot stand isekomen. Het handschrift is op sommige plaatseng P gPslecht leesbaar, doordat de varianten op een klein oppervlak en vaak doorp ppelkaar heeneschreven zijn. Er is tot zekere hoogte een chronologische

g zijn. op g gvolgorde vast te stellen op basis van de verschillen in ductus.g p

Eerst schreef Achterberg in zacht potlood r. I-8 M I I). Meteen eronderg Phernam hij r. 1-2 M I II . Vervolgens schreef hij, enkele regels lager maar in

hij g l^ g gdezelfde hand, het sextet M I III). dit gedeelte staat een losse notitie

, g notitie,die door mij is opgevat als variant voor r. 13 M I IV . Nog weer lager staan

l pg 3 g gtwee alternatieve regels voor r. 4-5 M Ien de titel.g 4S

Vervolgens heeft Achterberg in dikker potlood (fase e) in het gehele gedicht

g g p g gveranderingen aangebracht. Twee varianten die in een meer forse hand zijn

g g lgeschreven, worden hieronder als een aparte fase weergegeven fase f).g ^ p

VARIANTEN EN MI a-fotloodPCORRECTIES

Titel MI

MZ-D3

a [ontbreekt]d Nachtpauwoog ? door Nachtpauwoog]P g P gf[? eschra tg p

899

[901] Nachtpauwoog', M I uitsnede (collectie NLMD)9

900

I MI I a De lucht is mild als melk aan[?] [xxxxxx] ogena tegen/?] mijg n1 ?

II b Avond vol schapenvacht en kinderogenp gb blauwe[ogen]bauwe o enp g

[ ] [scha e vacht [en] auwe n o enp P gf vanf van

M2-D3

I? door M I I a, r. r xxxxx • ? door M i II b, r. I vol;? ? door vacht;? door blauwe enkinder;? ? door M I II r. r van en vol,

z MI I a Ik wordedra en op de vleugelslagg g P g gII b o de vleugelslagg g

b en daar doorheen o ? door daar]b [de] lome[?]vleu elsla ? door lome[?g gb voorheen lauwee over mijmi heene xxxe Over

M2-D3

M I I r. 1-2 werden (fase b) tezamen doorgehaald; voor M I II, r. 1-2 en met een pijlingevoegd vóór I, r. 3]

M I I a van vogels naar het einde van de dag g ga der voelen ' tg

M2-D3I I

M I a o gebogenebo4 g gb waarvan de lente staatgb loodblauw[staatebo eng gb doodg[auw][ [lees: dood rauw?g doodgrauw? wiens lente in de hemelg

V d die in zijn lengte loodblauw staat gebogenJ g g gVI e tot voor mijn voeten langzaam omgebogen;l g

M2-D3I I

? door M I I b, r. waarvan;? ? door lengte], 4 , g

M I I a [geen stro ewit4/5 gM2 -D3 stro ewit

M I I a wanneer zijn uren worden afgewogen ???? door wanneer]5 zijnV d het oosten in als hij wordt afgewogenJVI e terwijl [zijn uren worden afgewogen]1 J

M2-D3I I

[MI V, r.– werden (fase e) tezamen doorgehaald]4 1 ^

901

6 M' I a tegen wat gij met heel de tijd vermag, g l tijd g,M2-D3

M I I a die is verlopen xxxx ik u niet zag p ge sinds

[verlopen]sedert [ik u niet meerp

M2-D3I I

8 MI I a en aan mijn o werd[?] onttogen.) ga rL ondervinding ? door ondervinding] ge rL wase werde bleefe was

M2-D3

8/ 9 MI III b stro ewit9M2-D3

M I III b Dichter dan ooit is het geluk nabij9 g ),e

M2-D3 I I

1 MI III b Ik voel het aan mijn armen en mijn benenmijn mij in [? door in]

e de de 10 ?eschra tgM2-D3

I I M I III b die meebewegen en ook aan mijn hoofdg mij tegen

e [ook aan hetM2-D3

I2 M I III b wordt het met duizend wimpers uitgedoofdP gM2_D3

I M I III b en blijft het voor mij uit verschenen3 blijft l

IV c ^lo ende [voor mij uit verschenen ? door lopende]p l pVI f zwevend

M2-D3

[???? door M I III b r. 13 blijft het voor mij]3 blijft 1

I M' III b o is het nog niet voorbij.4 g voorbij• komt weer terug en isg

M2-D3I

I

COMMENTAAR I M I is op dezelfde papiersoort geschreven als 82 `Pand' en [90 5 1 `Telex'. Erp pp g 4 9Sezijn verder geen aanwijzingen dat de gedichten in dezelfde periode zijn -zijn g l g g P zijn g

schreven.2 Zie[899]'Vervaldag', noot 2 tot en met 4 .99 g ^ 4

902

2 MI

M2-D3

3 MI

M2-D3

0902 CONJUGATIE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-P ^ H-75.M 2 Doorslag van M3, kopij T, H-6 .g ^ p l ^ 9P I Proef T, H- o.^ 7T Degids I I .II (november I 2 p. 368.g S 9S ^ p 3M3 Typoscript, H-6.Yp P^ kopij ^ 71) 2 Proef D', H-78.^

D I Cenotaaf; 2 .^p 4M4 Koi' D2HII 2 .p l ^

D2 Cr to amen p. I oo.y g ^^ pM5 Kopij D3 H-122. Pl ^D3 Ue amelde gedichten . 8 o I.^ g ,p


LEESTEKST M2


a [ontbreekt]h gjConu atie

a Je was niet doodgegaan, maar blijven leven blijve langer[doodgegaan]vannachtg

M2-D3

Titel MI

I

Mz-D3

MI

MZ-D3

b

a droomde ik vannachta heb ik vannachtedroomdga heb ikedroomdgb heb ikedroomd maar verder blijven leven.g ^ blijve

en ? door de a-le n en van M I, r. 2; de alternatieven werden (fase b) te amendoorgehaald]g

b Wat niet kon zijn werd mij opeens gegeven

zijn mij p g g

menselijke krachtlc in een versnelde, zalige toedracht.g

4

MI

? door de regel]8

? door menselijke]l

4/5 MIM2-D3

c [strofesvitJ

I I

903

SM' c Een uitgestelde losgelaten krachtg g

d Uwlos e s la en [kracht]g ge Als had ' e op dat ogenblik gewacht1 p g g

? door Uw en Een

e [ ]ik[ l

M2-D3

8

8/9

MI

MZ-D3

MI

M2-D3

MI

M2-D3

MI

MZ-D3

c doet mi' de taal ten uiterste bestrevenmijc het[mij] zelfld laate zich zelfe mi' u1

c om al ditlotselin e te belevenp gd [ ]het [e [ ]dit [

c in zuivere verheffing tot een macht.gc haar 4 ]e eene langzame zijng l

I I zijn I I

f [.ctrofewitJ

? door haar en een]

M I I f Nu heb ik weer voor dagen lang genoeg [? weer]9 g gg gII h

M 2-D3 I I

10 M I I f Het kan weer eenzaam worden enewoon ? door weer]gII h 0

h weerM2-D3

I I

II MII

II

f en zonder uitzicht op 0pde werklijkheid l

h zonder vertrouwen op de eeuwigheid.p gh en [zonder] wissel

? door werkli'kheid

M2-D3

I i/i i M I I f [strofewit]II h I I

M2 I I131-7- [geen strofewit]

M3-D3 [rtrofewitJ

904

12 MI I f De eenmaal toegevoegde ondertoon

II hM2-D3

I MI I f doet aan het denken mee en ik vervoeg gf ][xxx]f de toekomstf het leven

II h doet mee aan het bestaan en ik vervoegM2-D3

I MII f de vo4f woorden 0 1

in een onbepaalde tijd.g d

p 1

II h de woorden o toegemeten tijd.

g 1h in een onbepaaldep

M2-D3

? door denken]? door[xxxil

?? door onbepaalde]p

COMMENTAAR

MI I, r.–I werden (fase h) tezamen doorgehaald]9 4 ^

I M I is, gezien de roestsporen van een paperclip op de keerzijde van het blad,,g p PP P p 1samengevoegd eweest met M I van o `Autisme'.geweest 942 Zie[899]'Vervaldag', noot 2 tot en met 4.99 g ^ 4

[9°31 ACOUSTIEK

OVERLEVERING M I Manuscript, H-75.

M2 Doorslag van M3, kopij T, H-69.Pl Proef T, H-7o.T De gids 115.11 (november 1 95 2), p. 369.

M3 Typoscript, kopij D I , H-76.PZ Proef D I , H-78.D I Cenotaaf, p. 28.M4 Kopij Dz,H- rrz.

D Z Cryptogamen ¢, p. 104.M5 Kopij D3, H-I22.D3 Verzamelde gedichten, p. 8o5.


LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In derondlag van M I (fase a) schreef Achterberg r. I–I I van dit gedicht. Ing g g gditedeelte bracht hij – gezien de verschillen in ductus in verschillende fasen –g hij eenroot aantal veranderingen aan. De fasering van deze varianten M I b-d) isg g g

90S

M2-D3

2 MI

enigszins onzeker. Op grond van de veel dikkere potloodvoering kan fase p g p ase cgmet zekerheid onderscheiden worden. In de regels waar deze fase ontbreekt,s tb eektis het niet altijd duidelijk of de varianten tot fase b dan wel tot fase rse d ge re-altijd duidelijk g-kend moeten worden. In fase d schreef Achterberg het Iet vervolg M I I I–I2 .g gDaaronder hernam hij, in dezelfde ductus, r. 10-14 M I en onder aan het1 ^ 4 IIblad nog eens r. I –I M I III). De titels zijn waarschijnlijk4 als laatste aange-g 3 zijn g-bracht.


Titel Al' a [ontbreekt]

h Otologiegh Otophoonph Acoustiek

? na Otologie en Otophoong p

M2-D3

a Het luistert aan uw o ik luister mee.a in dea [aan uw dood ? door dood]b .Ikc•ika

a Hoewel ik u in doeken hebele dg gb Langs alle ween met u afgelegd,g g ^b [Hoewel ik u in doeken hebele dg gbLans alle ween door [u af ele dg wegend g gdb Op metpc0 [alle we en o door [u af ele oP g dg g

In lase c plaatste Achterberg in M I a, r. 2 een ? door ik, ???? door doeken en ? doorgelegd]

I

M2-D3

MI

M I -D 3 zijti' over de hele wereld weg; l gij g;

a werd elke steen en elke stadedwee.g4

M'

MZ-D3

4/5 M`-D3

5 MI

MZ-D3

b [ I ieder dorp [

[strofewit]

a In deze kinkhoorn sta ik aan de zeea echo bi'1b Als van een echo [bij]lb In deze

? door M I a, r.echo en kinkhoorn;? doorbij en aan]f J

f? door de regel]

906

90 `Acoustiek' M I (collectie NLMD)3

907

6 MI a van uw volbrachteheim hoewel onthecht, >a ruisend raadsel,a volbrachteheimga lotd mijner verlatenis,ld van deze suiselingd sui z elingd van mijn verlorenheid1d uwd mijner verlatenheid1

I? door M I a, r. G geheim;? door hoewel;???? ???? door ruisend raadsel en volbrachteheim • ? door lot ; in fase c: ???? door onthechtg ^ ,]

M Ia hebt gij mij eens uw lichaam toegezegd7 gl ld [eens] hebti' mi'g l 1d hebtij mij eens ogl mij

M2-D3 I I

8 M'-D3 en daarmee is ditans heelal tevree.g


M Ia De woorden die nog komen zullen zijn ? door die]9 g zijn zullen erenoe van [ I

g gM2-D3 I I

I() M I I aebonden aan de afspraak die wij maakten ? door die]g P 1b ver bondenb [a metb aan ? door aan en met]c dezelfde uit

II d om onze oude afspraak die wij maakten ? door die wij]p wij ld te kunnen houdene waar te[m]a[k]en;e te continuerenf [waar te maken•

M2-D3 I I

I I MI I aeklonken aan [breekt agd in de keten van refrein

II d te klinken in oe de keten van refrein f koren

gM2-D3 I I

MZ-D3

? door continueren

908

I2 M I I d waarmee zij tot o geraaktenzij gII d en met mi' wit te worden, heel alleenmij

d oude en zo, als zij er zijn uw oren moeten raken –1 1e die overal [uw oren moeten raken –]

1 3M I II d die zij zich uit die verre oorsprong bouwden3 zij P gIII f en l

f naar mijmi weer te keren, een voor eenf tot

gM2-D3

14 M I II d en dan overgaan o in d4 gd steen

III f wanneer ik zelfgehoor geworden ben.g gM2-D3 I I

COMMENTAAR I Zie[8 99]'Vervaldag', noot 2 tot en met 4.99 g ^ 4

? door steen

[9°41 AUTISME

OVERLEVERING M' Manuscript, H-75.T Podium 8 (juli/september 1952), p. 264.M 2 Typoscript, kopij D I , H-76.P Proef D', H-78.D 1 Cenotaaf, p. 22.M3 Kopij D2 , H-112.

D 2 Cryptogamen ¢, p. 98.M4 Kopij D3, H-izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 799.

DATERING VÓÓr I december i 214 9S

LEESTEKST T

VARIANTEN EN MI a-f otloodpCORRECTIES M2 a-b typemachineYP


f Autisme

T-D3 I I

909

1 MI a Morgens staan dood in huis . Zonder begin.g gb De moren komt zondergbMor ens staan doodg

TD 3

2 MI-D3 Het opstaan is een kruis. Ik kleed mij aanp J

M I a en blijf voortdurend bij mi' zelve staan3 blijf 1 mij zelv nauwlettend[jmizelf vandaan,

c mijzelf nauwlettend gadeslaan,J gc mezelf hardnekkig 0 1gc nauwlettendadeslaang

T I I me zelfM2-D3I I mezelf

M I a om niet te vallen in vertwijfeling. 4

a anders ver val ik totberaak ikgc verval ik [ ]

TD 3 I I


M I -D 3 Overgeleverd aan dwanghandeling,5 g g g,

6 MI -D3 moet ik het streng autisme ondergaang g

M I a elk manuaal nauwkeurig na te gaan.7 g gb hardnekkigc rL nauwlettendc [nauwkeurig]

TD 3 I I

8 MI a En de minuten krijgen slot noch zin .lgb hebbendf

T I IM2 a i i,

b [ ].

P-D 3 i I

8/9 M' d [strofewit]

T-D 3 I I

? door adeslaang

910

I2 MI

T-D3

i M'4

T-D3

COMMENTAAR

9MI d Verzuim om u

d terwijl ik u verzuim, die verder sterftld zoals

zo lan i [breekt age omdat [ik u verzuim, die verder sterftf T erwijll

T I IM2 a terwijll I I

b Terwijl1P-D3

? door om]

II

MI

T-D3

M'

T-D3

d geen kleed meer hebt, geen huid, geen ogenblikd [ Hof } [ ]

d [ ] [geen] [

d o 1 hechtd o 1 zoals ikd om er in zijn betrokken1d om op u te betrekken [zoals ikp

l? door hecht]

I I/12 M Id [geen stro ewitT-D3 stro ewit

d en elk 0 derfte 0 aangrijpingspunt o

[aangrijpingspunt]of doelwitT-D3

13 M' dd waarmee de

0

0

] hecht [? door hecht]

e 0 zich aan het levene 1 ichaam [hecht]

I I ziel

d o buiten lacht de spechtpd om te bestaan ene .En

? door M I d, r. r^ 9-4

I M I is, gezien de roestsporen van een paperclip op de voorzijde van het blad,^g p pp p p voorzijd eweest met M I van [9021 'Conjugatie'.g 9 lg

2 In de juli se tember-afleverin van Podium I 2 werden [9041 `Autisme' tot1 p g 9S 9 4en meto `Tuinbeeld' gepubliceerd. De aflevering verscheen pas medio99 gp g pjanuari I .0 14 december i 2 stuurde Gerrit Borgers de – niet bewaardjanuari 9S3 Op 4 9S gebleven – drukproeven aan Achterberg. Zie verder 39.3.6.gebleven p g 3 9 36

[???? door lacht de]

3 Wellicht hebben de aan Podium estuurde gedichten (zie noot 2 behoord totg gde verzameling die Achterberg in de loop van 1 2 aan Bert Bakker heeft afge-g g p 9 eS gstaan voor een jubileum-nummer van Critisch bulletin. Zie verder1 39.3.4•4 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.g g Y

[9051

TELEX

OVERLEVERING MI Manuscri t H-80.P^T Podium 8 uli se tember I 2 p. 26 .l p 9S ,p SM2 Typoscript, ko i' D I H 81.kopij D',

P Proef D I H-86.,D I Autodroom p. 16.,pM3 Koi'D 2 H-112.p l ^

D 2 Cr to amen p. 162.yp ^ ¢^ pM4 Kopij D3, H I22.P1 ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 861.^ g ,p

DATERING Vóór I december I 214 9S

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG De eerste aanzet van ditedicht bestaat uit r. 1-4 M I I a . De onvolledigeg 4 gr. 2-4 werden onder de aanzet hernomen en uitgebreid met r. 5-14 M I II b4 g S 4 -c). In ditedeelte bracht Achterberg vervolgens veranderingen aan (fase d),g g g geronder hernam hij r. I2–I M I III e . Tenslotte voltooide hij het gedicht4 hij gdoor in M I II III nog enkele wijzigingen aan te brengen (fase f) en de titel teggnoteren (fase g).



g TelexTD 3

1 MI I a Boomen die buiten zijn een nacht vol blad ?)II b 0 10

T-D3 Bomen

2 MI I a houden uxx evat inga in [gevat] og

II b dat aan elkanderrenst .gb zijn om u heenc houden u bij.1

T-D3 I I

[? na de regel]

912

o `Telex' M I (uitsnede) (collectie NLMD)9S

913

7 M I II

M I I a holen be [breekt a3 gII b Gij kunt zo ver niet gaan of een voor eenGij g

c langs het padg pd aan weerszijld elke [6 [xxxx] zijld [aan weerszij]1

T-D3

M I I a o ondergrondse4 ga onderaardse atmosfeer

II b volgen de stammen u op het bospadg p pc aan elke zijld verzellen u [de stammen] langs het pad.g p

? door de regel]g

T-D3

4/5 M' IIT-D3

5 MT IIT-D3

6 MI II

? door M' I a, r. 2-4 en omcirkeld; vervolgens (fase b) werden de e . regels a onderli kdoorgehaald]g

b stro ewit

b En in de steden doen de huizen dat;

c nemen u over van de bospartij.P 1

T-D3d laatste rij.l

c ween en straten o doen enerleigc rivieren, beren en zeegd Water en wolkeleiden [enerlei].g

T-D3

8 MI II

T-D3

8/9 M' IIT-D3

9 MI II

T-D3

10 M I II

T-D3

c al wat natuur is o ingevat.gd houdt ud A[1] heeft [ I

c stro ewit

c Wi' volgen u over de wereld heenWij gf het wereld rond.

c Ik krijg berichten uit de verste streken,lgf [bericht] onbekende

(— M I I a, 2]

[? door volgen]g

914

I I M I II c dat daar van uw voorbijgaan is geblekenlgg

TD3I I

I I 1 2 M I II c [geen stro ewit

III e stro ewitTD 3

I2 M I II c het was te merken aan een bloem of steen

III «e mensenteene molensteenf Het [was te merken aan] de morgenstond, 1==W' II]g

TD3

I M I II c die anders lag of stond. Een eigen lijn3 g g lijn aeedrukt in 't zand. Een bovengrondse lijng g l

e die anders lag.gf stiller dan ooit.

T-D3 I I

I M I II c doet mij van alles op de hoogte zijn.4 mij p g zijn doet van uwan en op de hoogte zijng g p g zijn

ff heengaangfan eng g

T-D3

COMMENTAAR I M I is op dezelfde papiersoort geschreven als [824] `Pand' en 01 `Nacht-P app g 4 9pauwoog'. Er zijn verder geen aanwijzingen dat de gedichten in dezelfde erioP -g zijn g l g g Pde zijn geschreven. De eerste aanzet van dit gedicht zou uit I 6 kunnen date-zijn g g 94unnenren gezien de spelling van Boomen' in r. I.,g p g2 Zie[904]Autisme' noot 2 en 3.4 'Autisme', 3

[906] CUMULI

OVERLEVERING M I Manuscript, H- .p, 7ST Podium 8uli se tember I 2 p. 266.1 p 9S ,p

M 2 Typoscript,Ypp^ kopij ^ 7P Proef D I H- 8., 7D I Cenotaaf, 2 .p 7M3 Kop D 2 H I I z.p l ^

D 2 Cr to amen p. I o.yp ^ 4, p 3

M4 Kop D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 0.^ g ,p 4

91S

DATERING

LEESTEKST

INGREEP

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Vóór 14 december I 24 9S

T

9 werklijkheid < werkelijkheid

M I a-f potlood

a [ontbreekt]f Cumuli

a Binnen de engelen een wolk aaneengb stroomb wolkf

Titel MI

I

T-D3

MI

T-D3

2 MI

T-D3

6 MI-D3

7 M1 II

T-D3

a die altijd zonder o1b einde iseblevengf

a vertoeft nu opgenomen uit het opga zijti'l gijbzijti' leven.l gij

Soms aan de onderkant bengelt uw beengb een ? door een en uw]f een

.stro ewit

a Het zullen wolken zijn, over mij heen.

l^ 1a doodgewone [wolken zijn ? door doodgewone]g 1^ ga ^zwerk ? door zwerk]b ^waterdam ? door waterdamp] Pc [Het zullen formaties zijn [over mij heen.

l^ mijc zal cumuli zijn k]

Dan heb ik dit natuurlijk niet geschreven.

natuurlijk g

a Hoewel, het blijft eigenlijk om het evenblijft g 1b Misschien ook wel ? door de regel]c Misschien ook wel]. Ik werd er toeedreveng

T-D3

3

MI

T-D3

4 M1

T-D3

4/5 M'-D3

5 Mr

? door zijti' en vertoeftl ij]

916

a omdat het zo o scheen.c aannemelijk ver[scheen.])

c stro ewit

c Wat is de werklijkheid zonder een beeld)f [ ,

c waarmee ze uit zich treedt enaatgzich zelve [treedt en] krijgt)g

c verbinding aan met [breekt agd [met] bewustzijn en het wordt

d iets anders dan het is zonder tekort,f [

1'

e terwijl de tijd die alle wonden heeltterwijl )^f [ ,

e illusie en verlies tesamenrijgt.lg

COMMENTAAR I Zie[904]Autisme' noot 2 en 3 .4 'Autisme', 32 Literatuur over hetedicht:gPeet E. `Een wolk van steeds weer weten.', ,

[9071 PLANIMETRIE

OVERLEVERING M I Manuscript, IH .P ^ 7ST Podium 8juli se tember I 2 p. 26 .1 p 9S ,p 7M 2 Typoscript,koi'D I H-6.kopij ^ 7P Proef D i , 8., 7D I Cenotaaf, .20.p

M3 Kopij D 2 H I I 2.p l ^

D2 Cr to amen p. 96.y g 4, p9M4 Kopij D3 H-12.2. Pl ^D3 Ve amelde gedichten, p.^ g ,p797.


8

8/9

9

I0

II

I2

z;

^4

MI

T-D3

MT

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

d

917

LEESTEKST T

INGREEP zonder < Zonder3

eerst r. 1-7 M I I) en, onder dit gedeelte,N ANG Van dit gedicht schreef AchterbergONTWIKKELI GSG J , ggeen nieuwe r. M-I II . Vervolgens haalde hij het geheel door en begon o4 hij g g pg

• I – . Eronder schreef hij een alternatief voor M I III, r. 4nieuw. M III, r. 18 , 3 ,, jhij z reels toch weer M I IV/V). Geheel onderaan kwamverwierp dezel P g

tenslotte het sextet tot stand M I VI).

VARIANTEN EN MI a-i potloodv pCORRECTIES

Titel MI I a ontbreektII Planimetrieg

T-D3

I Uw aanzijnsvlakken hebben zich gestrekt.I M I a U

1 gaanzi'ns kromme heeft uitgerekt[.]a ^

III dT-D3

I I a Rondte verliet uw dijen en uw wangen M genlIII d

f armen ? door armen]

f [dijen]

TD3I I

I om zich aan geen o op te hangen I a gen3 g Pa van binnend Zonder het leven lachend te omprangen.III

IV e om lachen nocheluk meer te omprangeng

V e [Zonder het leven lachend te g

Pom ran en. = M I III]

T-D3 zonder I I

I geen aarde houdt uw lichaam toegedekt

M I a e g4 ga hield ? door hield en houdt]

a de aarde ligt in platten uitgerekt.^ p gblateaupb er iseen punt waarop gij samentrektg p Pgl

II c Uw lichaam ligt in plano uitgestrekt.g P gIII d

zover het in het leven wordt verstrektIV e ove1 no uitgestrekt.] = M I III]V e [Uw lichaam ligt in ag P g

TD3I I

I ingevoegd; M I IV e, r. 3-4 werden tezamen direct weerII c r. werd met een pijl an evoe dM ^ ^ 34 ^

4 1 g ^doorgehaald (fase ell

ái8

4/5 M I I b stro ewitIII d

T-D3

M I I b Uw oog verloor de bolvorm van verlangen5 g g

III d Wateras is de steen die u toedekt.Pe heeft [de steen] [u] toe e dekt. ? door heeft]ge houdt ? door houdt]f houdt

T-D3

6 All I b Geen holte kan meer o I ontvangen ? door ontvangen]g g

III d Uw oog verloor de bolvorm van verlangen. F— M I I b

g g 7]T-D3

M I I b Gij zijt volkomen waterpas o7 11 pb Volkomen wateras [breekt ap

III d Geen holte kan bevrediging ontvangen . F— M I I b, 6]gg gd 10

T-D3I I

[M 1 I r. 1-7 werden (fase d) te amen doorgehaald]

8 MI III d vanuit hetunt waarop gij samentrekt. F— M I I bp pgl b, 4]f binnen de rechte linen die gij trekt. ? door lijnen]1 gl l

TD3I I

8/9 M I VI stro ewit9 gT-D3

I I

M I VI Ik kan u niet benaderen dan met9 gh GijGi zijt geheel te achterhalen met1 g

TD3

I 0 MI VIlanimetrie de leer van 't platte vlak,g planimetrie, pTD3 I I

I I M I VIwaarin gij nu in alle richting past.g gl gPiwaaro elkeP

T-D3

I I 12 M' VI stro ewitgT-D3

I I

I2 M I VIMaar als ik een paar strepen heb gezetg p P gdh [doorgehaald]g

i [Maar als ik eenaar hoeken [heb ezetP gT-D3

919

I MI VI worden het ogen, wegen o3 g g ^ gi worden het ween staat de wereld strakg^

T-D3

I M I VI Achter de4 gkomt gij tevoorschijn [breekt af]g gl 1

i iners ectief een diepte die u tast.P p ^ pT-D3

I I

I? door M I VI r. 12-13; vervolgens (fase h) werden r. 12-14 a onderli k doorgehaald;de doorhaling van r. 12 werd echter weer ongedaan gemaakt (fase t);? door M I VI i, r.8 g ^13-14]

COMMENTAAR I zie 0 `Autisme' noot a en 3.9 4 'Autisme', 3

[908] WEERKUNDE

OVERLEVERING MT Manuscript, H-75.

T Podium 8 (juli/september i952), p. z68.M2 Typoscript, kopij D I , H-76.P Proef D I , H-78.D I Cenotaaf, p. 21.

M3 Kopij D 2 , H-112.

D 2 Cryptogamen 4, p. 97.M4 Kopij D3, H- iz2.

D3 Uer7ameldegedichten, p. 798.


LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG Bovenaan M I schreef Achterberg een beginregel, waarbi hij meteen alter-g waarbij eenhijnalief noteerde M I I r. I). Vervolgens haalde hij deze aanzet door en begon

g hij g– na enige witruimte, waar later de titelvarianten werden genoteerd – opnieuw.g ^ g PDit tekstgedeelte M I II) bevatte in eerste instantie enkele open regels (r. 6g P g 4,

endie in een later stadium vervielen, doordat Achterberg bij de uitbreiding7> g bij g

van hetedicht de andere regels op elkaar liet aansluiten.g g POok het sextet kwam in meerdere fasen tot stand. Eerst schreef Achterberg

r.9–II en, in een afwijkende ductus, r. I2–i . Deze laatste regels haalde hij9 ^ afwijkende ^ 4 g 1door. Eronder noteerde hij een losse regel M I III), opgevat moet worden

hij g ^ pgals een alternatief voor M I IIr. I o. Ook deze regel haalde Achterberg weerg^ g gdoor. Vervolgens voegde hij aan het eerdere tekstgedeelte één regel toe (M I IIg g hij

g gr. –I2 . De laatste twee regels van het gedicht schreef hij tenslotte helemaalj, 9 g g hij

onderaan het blad M I IV r. 13-14).

920

VARIANTEN EN MI a-notloodp

CORRECTIES

Titel M I I a [ontbreekt]II m Crio een... ? door Criogeen]

g gn Weertafel ? door tafel]n Weer kunde

T-D3

I MI I a Hoe stug zit ieder midden in u vastgb Hoe hecht raakt

II b Gij hebt alleen gemiddelde gehouden

1 g gd

T-D3I I

?? door de alternatieve regels in M I I, r. r • de regels werden vervolgens (fase b) tezameng g g ^doordoorgehaald]

2 MI II c uw termen werden onberekenbaar [? door termen]f Uw

T-D3

M I II c tussen het absolute nulpunt o ? door tussen]3 Pd mij de absolute koude1f Tussen

T-D3I I

4

Mi II c o

dschommelti • heen en weer met hangend haar = M I II cgij g y]T-D3

4/5

M I II c stro ewitT-D3

M I c schommelt heen en weer met hangend haar5 gij ge dat zich over het witpapier vo[?]PPe uit vouwde;e ontvouwde; ? door ont en uit]e ontvouwde•

T-D3 I I

6 Mi II c 4e een net van isotherm en isobaar,

T-D3 I I

7

Mi II c o

d o isobaar [? door isobaar]e waaringevan en bleven al de oudeg

T-D3I I

921

[908] `Weerkunde' M I (collectie NLMD

922

I o M I II ag De Bild weet u o te voorspellen

g P

a ild tgIII pi De Bildt weet u een dag vooruit te seinengIVtussen o depressies door.

YJ pde plaatsen van de ressie door.

I jP PT-D3

T-D3

II I2MIII

T-D3

8 MI II

T-D3

8/9 M I IIT-D3

9 MI II

T-D3

e data gelijk geluk [ o ]f [ ] van jaar op jaar.

g [ttrofewit^

«g Ik sla de kaarten op en volg het spoor.ag [ ] om [ ]«g [ ] op [ ]

P i [ ] de lijnen

I j [ ] [het spoor .]

i 10

door gelijk geluk]

? door om]

? door lijnen en spoor]J P

? door de regel]? door s van pde ressies

I i M' II g

1

? voor M I IIr. –Io mogelijk ook bedoeld voor M I I V , r. io]g^ 9 ^J^

op basis van wat is geregistreerd.P g g[De Bildt weet u nauwkeurig [te voorspellen]gDe Bilt I

h [ctrofewitJj [geen strofewit]

MI II g, Z0]

12 M I II h Daarbuiten valti' niet meer voor te stellenij[op basis van wat is geregistreerd.] = M I II, IiilP g g ^ g,

T-D3

IM I II h al weet ik dat gij nadert immerdoor3 gJ

IV k Het wordt een kwestie van meten en tellenk blijft11 schijntJ

T-D 3 I I schijnt I I1

? door M i IV l r. 13 schijnt, blijft en wordt]^ J ^ blijf

M' II h omdat de tijd naar binnen is gekeerd4 tijd gIV k waar ofi' in mijn leven wederkeertgl mij

waar en wanneer en hoei' wederkeertgJ1 [waar ofi' in mijn leven wederkeert].gl mij

T-D3

? voor de regels]

???? door M I II h, r. 12-14; de regels werden vervolgens (fase k) te amen doorgehaald]

1

923

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel M'

TMz

P-D3

S

MI

T-D3

6

MI

acde

ab

abc

abbc

COMMENTAAR I In M I II e staat er enige witruimtegmet de middenvouw van het blad enstrofewit.2 Zie [904]Autisme' noot 2 en 3.4 'Autisme', 3

3 Zetfout in D2 , r. I2: ere istreerd i. .g ^ p

tussen r. 6 en r. maar dit valt samen7,

moet derhalve niet opgevat worden alspg

vere istreerd M4(niet gecorrigeerd in .^8 g g

[909] TUINBEELD

OVERLEVERING MITM2PDIM3D2M4

D3

Manuscript, H-p , H-75.

Podium 8uli se tember I 2 p. 26 .l p 95 ^ p 9Typoscript, ko i' D I H- 6.

kopij ^ 7

Proef D I , H- 8.^ 7

Cenotaaf, 26.pKo i'D2 II-112.Pl ^

Cr to amen . I o2.y g 4, pKopij D3, H-122. p l ^

Ue amelde gedichten, p. 80^ g ^ .P 3

Vóór I december i 24 95

T

M I a-eotloodpM 2 a typemachine, b potloodYp ^ P

ontbreektScribomanieTuinbeeldAutografiegTuinbeeld

I IAutografieg

het licht verschoten en

de ruit van tin –door [en

mijn leven moet aan dit decor verstijven.H

mijn verstijven

bi'1[voor]

? door Scribomanie]

[--> [97I], Titel]

? door voor en aan

T-D3

924

a Buiten mij gaat de hand zelfstandig schrijvenl gg lb Vanbuiten

a dat ik van steen word ergens binnenin.gb een stenen beeld aan 't worden ben.

a houden mijn vingers op en staan gekromd [? door omijn g P g op]b? eschra tg p

a over het woordevan en in hun greep.

g g g pb rondomb over uitlopend op een streep.

p p pc inc op

T-D 3

1 3 M I a hurkt ongezien [xx] urenlang in 't zand3 g gc somsc en

T-D3

I M I a schrijvende [breekt af]4 1b en heeftenoe aan deze lettergreep.g g

T D3

COMMENTAAR I Mogelijk is de titel 'Autografie' in M I (fase e) pas later aangebracht, gezien T.g l g p g ^g2 Zieo `Autisme' noot 2 en 3 .94 'Autisme', 3

I 0 GRAFWINKEL

OVERLEVERING M I Manuscript, H- .P ^ 7S

T Schrijversalmanak voor het aar r. Red. C. E ink G. S6temann.^ 9I3 ggAmsterdam, [december I 2 p. 36.^ 9S ^ p 3

M 2 Typoscript,Ypp^ kopij ^ 7P Proef D I H-7 8.^

D I Cenotaaf, p. I .^ P 9M3 Ko i' D Z H I 12.Pl ^D2 Cr to amen p.y g ¢^ p9S.

M4 Ko i' D3 H-Ira.Kop ^D3 Verzamelde gedichten, p. 796.^ g ^ p 79

DATERING VÓÓr 1953

7

8

I0

II

MI

T-D3

MI

T-D3

M'

T-D3

MI

925

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

T-D3

I

2

MI

T-D3

MI

T-D3

3

MI

T-D3

4

MI

T-D3

4/5 MiT-D3

S

MI

T-D3

6

MI

LEESTEKST T

MI a-e otloodpM 2 a emachine b potlood^ ^ P

a [ontbreekt]

c Grafwinkel

I I

a Ik was vannacht weer toe aan uw ob bestaan . [? door bestaan]b

a Er viel aan dood niets aana bij op te merken1 Pa van 2b waarin de dood nergens viel op te merken. [? voor de reelg p ^

a bij steenhouwer stonden alle zerken1b B i'1c deraf zerkeng

a nog overeind zonder letters er op ? door letters]g pb op een rij aan.p lb recht overeind aan. [? door recht]b [nog]

? door M I a, r.zerken en r. o • ? door M I b, r. o een rij en overeind; ? door3 4 p > 4 P rijaan]

b stro ewit

b En ook aan j6 die van u was [6 nietsedaange met bleeke scheene was ;

b een gladde steen, die nog bij alle kerkenb [ ] spiegelvlak, [ 0 ] om te bewerken,b [ ] gereed [ ] [? door gereed]d [ ] [? door vlak]e [ Hk1aar [ ]e [ ] [spiegel]vlak, [gereed] [ ]

T-D3

926

7

8

8/9 M'T-D3

9

MI

T-D3

b stro ewit

c Ik heb niet meergeweten wie hem kocht.

b o die nog bij alle kerkeng bije zo vers en nieuw dat hij1e beitel-nieuwe [beitelnieuw],

? doorh l e, r. beitel-nieuw en vers en nieuw]7

b zou kunnen liggen met een vreemde naam.gg

T-D3e [ ] onder elke [ l

I

MI

T-D3

MI

1 MI c Wij zagen ons een ogenblik weerkaatstl g g weerkaatst,T-D3

I I M Ic maar liepen door, dieper oP ^ Pc het leven in.

T-D3 I 1

I I 12 M IC stro ewitT-D3

I I

12 M Ic Later, alleen, heb ik vergeefs gezocht> g gc keerde ik terug en [zocht]g

T-D3I I

c vergeefs ergens een verse openingg g,

c [erg

c [verc[ergens]g

geefs]gens][vergeefs]g g

ab[ergens]g

c de rij had zich ternauwernood verplaatstrij pc ook schijnbaar niet [verplaatst]schijnbaar pd Geen steen was ogenschijnlijk van zijn plaats.g ll lpdeeng

? door M I d, r. r Geen;? door was;? voor de regel]4 ^ g

z;

14

MI

TMZ

P-D3

MI

T-D3

927

COMMENTAAR I In een brief van I I augustus 1 2 verzocht de redactie van de Schriversajlma-g 9S ^nak voor hetjaar 1 in de personen van C. Eggink G. Sotemann Achter-^ 9i3 ^ P gg enbergeen gedicht bij te dragen van ten hoogste dertig regels, vergezeld van eeng g bij g g g g ^ g

hoto (liefst een scherpe afdruk op glanzend papier) -en enkele bio- en biblioP P p ag pPgrafische gegevens.' Wanneer Achterberg zijn bijdrage heeft gestuurd, is nietg gg g zijn l g gbekend. De almanak zal vermoedelijk rond december i 2 uitgekomen zijn. Invermoedelijk 95 g zijn

Nieuwsblad voor de boekhandel van 20 november i 95 2 werd vermeld dat de9Salmanak `binnenkort' zou verschijnen.l2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.g g Y

91 I ICHTHYOLOGIE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-p , H-75.

M2 Manuscript, oorspronkelijk collectie B. Bakker, kopij T, H- .p ^ P 1 ^ p l ^ 74T Maatstaf I (april I . 42.9S3 ^ p. 4M3 Typoscript, ko i' D I H- 6. p 1 ^ 7P Proef D', H- 8.^ 7D' Cenotaaf, p.p 34.

M4 Koi' D2H- II2 .pl D2,

D2 Cr to amen p. I I o.yp g 4, pM5 Kopij D3 H-122.P1 ^D3 Ue amelde gedichten, p. 8 I I.^ ^ ^ p

DATERING Tussen eind december 1952 en i o maart I9S 1953

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN M' a-b zw inkt, c-dotloodPCORRECTIES

Titel MI

a Malanie Anjouanaea [Malani]a [ ]b Ichtijologieb [Icht]h[ijologie]

M2-D3

Ichthyologie

a Allen die om deze vis heenstondena En a[lien]

a voelden zich met den ichthyoloog verslondenY gb op dat ogenblikp g

6

MI

Mz-D3

7

MI

M2-D3

928

8

9

MI

M2-D3

MI

a door de miljoenen jaren achter hen.a millioenen

a Hiërarchie van mens tot hagedisgc Rangordegc tussen

en M2-D3[lees: en hagedis]g

z; MI

M2-D3

a de reeks naar boven toe dezelfde isd het[zelfde]

I I hetzelfde? door het en de]

COMMENTAAR I 0 20 december I 2 werd in de omgeving het Comoren-eiland AnP 95 g g -vanjouan een tweede exemplaar gevangen van de coelacanth. Een eerste exemplaar1 P g g pvan dit dier, dat zou behoren tot de sinds miljoenen jaren uitgestorven familiemiljoenen jaren gCoelacanthidae van de orde der kwastvinnigen, was al in I 8 gevangen. Het

g ^ 93 g gwerd beschouwd als de ontbrekende schakel tussen de vissen en de eerste am-fibieën (deze hypothese bleek later onjuist). De ichth olooJ.L.B. Smith ver-Yp1 Y gnoemde zijn vondst naar de vindplaats en naar de premier van Zuid-Afrika,

zijn p pD. Malan, die een militair vliegtuig ter beschikking had gesteld om de coela-

g g g gcanth te transporteren (vergelijk de titelvarianten in M I . Eind december I 2p g 1 95begin januari I werd het bericht van de vangst via de Nederlandse mediag januari 953 gversverspreid. Afgezien van de berichtgeving in de dagbladpers werd ook inter-P g g g ersg P wer oo eenview van de Zuidafrikaanse radio met Smith -uitgezonden (de tekst ervan is o

g pgenomen inJ.L.B.Smith, Old ourle s. The story of the coelacanth. Londen etc.,g ^ g ^I .29 S ^ p. 247).2 M2 is, evenals M 2 vanI2 'Begrafenis op Westduin', in een later stadium9 g paan deet te kopij voor het april-nummer van Maatstaf zie 88 `Ajalon'

g YpPl p 7 lnoottoegevoegd. Zie verder 39 .4.1.43943 Van ditedicht bestaan verschillende gelegenheidsversies, die vanwege hun

g g g ^ grivé-karakter niet in de overlevering van het gedicht zijn betrokken. Volledig-privé-karakter g -

g zijn gheidshalve worden hieronder de afwijkingen van de – mij bekende – versies ten

1 g mijopzichte van M 2 in een lemma-apparaat gegeven.p pp g g

De eerste versie is door Achterberg geschreven in het ongepubliceerdegg`Liber amicorum' terele enheid van de vijftigste verjaardag Chris Leef-g g l g l g vanlang I oktober 1 954 (collectie Chr. Leeflang, . Leeflang heeftg op 954 g^ gAchterberg zelf om een bijdrage verzocht, na de viering van zijn vijftigste -

g l g ^ g verzijn l gjaardag. Op de standaard uitnodi in sbrief schreef hij: `Beste Gerrit wellichtl g p :g g 1verzuimde men je dit briefje te zenden, maar ik zou toch graag iets van jou inje^ g g 1het boek hebben. Zou dataan?' (Ongedateerde brief.) De varianten ten og g -Pzichte van M 2 zijn:lOpdracht [ontbreekt] > Aan Chris Leeflang g

eeuwen > eeuwig g(14/1 ontbreekt > stro ewitSIontbreekt > En God zal zeggen: kijk daar heb je Chris.S gg kijk l

929

Een tweede versie werde ubliceerd in het Liber amicorum Jac. van Hattumgepubliceerd(Amsterdam, 1. i2), dat werd samengesteld ter gelegenheid van de vijf-9S S^ p g g g 1en-vijftigste verjaardag van Jac. van Hattum op Io februari i . Op 2J g l g p 955 P 3 -november I verzocht M.A. Veltman Achterberg om een bijdrage. De kopij9S4 g l g plmoest medio december binnen zijn. De varianten ten opzichte van M 2 zijn:zijn. p zijn• Ichth olo ie > Jac. van HattumY g

eeuwen > eeuwig g(14/I [ontbreekt] > stro ewitSIontbreekt > En God zal zeggen: o is dat 'em,S gg16 [ontbreekt] > de felle dichter Jac. van Hattum!

De derde versie stond Achterberg af voor het `Liber amicorum' bij de zes-g bijti ste verjaardag van Hendrik de Vries op 1 augustus 1 6 (collectie H. deg 1 g P 7 g 9SVries, g OpGroningen). . 0 22 augustus i 6 bedankte De Vries hem voor het9Sgedicht. De varianten ten opzichte van M 2 zijn:zijg P 1S eeuwen > eeuwig(14/1 [ontbreekt] > stro ewitSIontbreekt > En God zal zeggen: Hendrik de Vries,S gg16 [ontbreekt] > kom in je tovertuin. Het kost je niets.

je l0 een verzoek van H..M.F Lodewick (d.d. 16 augustus 1 6 om een bijOp g 95 -l

drage voor het `Liber amicorum' ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag g g g l gvan Pierre Kemp op 1 december I 6 stuurde Achterberg de volgende versiep P 9S g gcollectie P. KempMaastricht):p,

(14/I [ontbreekt] > stro ewitS1ontbreekt > En God zal zeggen: Kijk, daar is Pierre Kemp, gg l ^ p,

(i6) [ontbreekt] > tijd dat ik nu mijn eigen kleuren demp.tijd mijn g PO 2 2 oktober i 61 vroeg H.G.M. Prick toestemming aan Achterberg om dezeOp 9 g g gversie te mogen publiceren in het aan Kempgewijde december-nummer vang P Pg lRoeping. Achterbergging hiermee akkoord, maar wegens ruimtegebrek werd hetgg g ^ g g

edicht uiteindelijk niet opgenomen (brief H.G.M. Prick aan mij, 28 mei Igedicht uiteindelijk pg l^ 1995).Ten slotte citeert Victorine Heftin de volgende variant van het gedicht,g g g

door Achterberg geschreven in het poëzie-album van haar dochtertje o : `Engg p dochtertje PGod zegt, kijk daar heb je o en tegen Eva, schiet een beetje o ' (N. Be-g^ kijk je Jop, g ^ .beetje Pemann Victorine. Amsterdam, 1 88 p. 286). Het origineel is niet achterhaald.g 9 ^P ^

4 Ditedicht is vertaald in het Duits door M. Piitz en in het Engels door D.B.g gGross enJ.S. Holmes (ax).5 Literatuur over hetedicht:gBerg, van den `Gedicht belicht. 'g> >Lever, J., `Coelacanth.'

[9 I 2] BEGRAFENIS OP WESTDUIN

OVERLEVERING MI Manuscript, H-75.p ^

930

Titel MI

M2-D'M4

Dz-D3

Motto MI

M2T

M3-DIM4

D2-D3

I MI

M2TM3PDIM4DzM5D3

Manuscript, oorspronkelijk collectie B. Bakker, kopij T, H- .P^ P l ^ P 1 ^ 74

Maatstaf I (april I . I .9S3^P 4Typoscript, ko i' D I I-I- 6.

p 1 ^ 7Proef D',

Cenotaaf, p.p 35.

Ko i'D2H--IIz.Pl ^Cr to amen p. III.yp ^ 4^ pKop D ^ H-I ZZ.p l ^

Ue amelde gedichten, p. 8 I 2.^ g ,p

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Tusseno januari en Io maart i3 januari 1953

M2

M I a otlood b zw inkt, c- potloodp > > gpM4 a edrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

a [ontbreekt]

f Begrafenis op Westduing P

ab Teraardebestelling

a [ontbreekt]

g Twist met ons,

ab [doorgehaald]

[ontbreekt]

a WijWi stonden bij een halte in de stadbijde Twijfelend [

twist met ons, twist niet met mate(Nijhoff). M. Nijhoffl

I 0

I I

I I I

i

M2-TM3-D3

2 MI

Mz-DIM4

D2-D3

a en vroegen daar een aanspreker de weg.g P gd Ik vroeg een aanspreker de naaste weg.g P ge vroe i k kortsteg

I I ik Iab [ ]naaste [

931

I0 MI

M I -D 3 Ik moet er ook naar toe, heeft hij gezegd.3 ^ dl g g

M I -D 3 De tuinman en de dood, heb ik gedacht.4 , g


M I -D 3 Hij wist niet wie hij te begraven had.5 Hij hij

M2-D3

a Een naam zou hem ook niets hebbeneze d.g gd De van Nijhoff had hem niets1

ab Namen worden het eerste afgelegd.

a Ieder komt evengoed bij hem terecht

g 1e

aebonden als hij is aan d'eigen vracht.g hij gdeklonkenge Geen mens bestaat zonder zijn eigen vracht.1 g

6

MI

MZ-DIM4

D2-D3

7

MT

M2-D3

8

MI


9 MI a Doodbidders, vier aan vier, gaan voor de kist

A/12-D'M4

e [

a lb Lijk[bidders,] [

i.

D2-D3

a een zwartuadraat schuift naar een dito gat.q ge E[en] [

I2

Mz-D3

I I MI-D3

11 /12. MI-D3

MI

Al2-D3

En kleiner wordt het laatste ogenblik.g

[strofewit]

Ruimte en tijd kortsluiten op het padtijd P p

I M I I a Of God nog eenmaal met zijn schepsel twist.3 g zijn pa tot hiertoe met

II c Het touwaat liggen met een losse knikg ggM2-DI IM4a

bD2-D3

932

I MI I a Dan valt het touw voorover met14a 0 het einde van een blika 0 het touw valt in een knika De sterke touwen vallen in een knika Eind van een blik. Het touw valt in een knik.a Het touw valt open in een losse knik.PbmetS S

II c wijl God niet eeuwig met zijn maaksel twistwijl g 1M2-DIM4 a

b Is langs de benen, haastig weggegrist.g ^ gDz-D3 I I

MI I, r. 13-14 werden (fase c) te amen doorgehaald]3 4 ^

COMMENTAAR I Ditedicht is geschreven naar aanleiding van de begrafenis van M. Nijhoffg g g g 1(18 94-195 o o januari I te Den Haag. Het motto is ontleend aan `Son3 p 3 januari 9S3 -.gnet III', r. 14 uit Nijhoffs cyclus `Voor dag en dauw', gepubliceerd in De gids4 Nijhoffs Y g ^gp g100.1VI 6 p. 20. Zie ook A. Middeldorp, De wereld van Gerrit Achterbei93 ^ p p^ g,p. 1 3 6-14o met een rereproductie van M op 2IpIp pp [219]).2 Zie I I] `Ichth olo ie' noot 2. M2 is gereproduceerd in Maatstaf I I(1963–9 Y g ^ g p16 Achterber -nummer9 4 g , p. 793.3 Begin I heeft Achterberg ook voor het Nijhoff-nummer van De gids eeng 9S3 g l gIn memoriam-gedicht toegezegd. Deze publicatie is echter niet doorgegaan.gpZie verder 39.3.5 .

4 Volgens een mededeling vanJ.C.Achterberg-van Baak aan R.L.K. Fokkemag g gheeft Achterberg het gedicht voor Cr to amen herschreven omdat `hij de zes-g g yp g 4 'hijde regel "De naam van Nijhoff had hem niets gezegd." van te weinig piëteitg l g g gp

enej ens de nagedachtenis van Nijhoff vond getuigen' R.L.K. Fokkema, Varian-jegens g 1 g gten bij Achterbei dl. a, 51).J g, ^ p. S

` IK LOOP IN DOODVACANTIE DOOR DEN HAAG'

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D i H- I.P ^ 7M 2 Tweede manuscript D', H-72.p ^

M3 Typoscript D I H-77.D',T Maatstafi (september I p. o.9 S33), p 3S

DI Ode aan den Haag, p.g, p7•

M4 Ko i' D2 ^ I I2.Kop ^D2 Cr to amen p. I I.y g 4, P 7MS Kopij D3, H I22.p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 818.^ g ^ p

933

DATERING Tussen oktober 1 95 2 en 'uni I95 1 1953

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Van ditedicht schreef Achterberg eerst r. I-6 M I a . Vermoedelijk kwam hij

g g Vermoedelijk hijvanwege het rijm niet verder, want in een volgende fase begon hij vanaf r. a

g rijm ^ g g hijmet een ander rijmwoord. Ditmaal schreef hij door tot en met r. (fasen b- .rijmwoord. hij 9 eDeze regel werd van een vraagteken voorzien en vervolgens doorgehaald. Het

g g g guiteindelijke sextet is, gezien de afwijkende ductus, vermoedelijk in een lateruiteindelijke ^g afwijkende ^ vermoedelij

(M' II).g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

MI a- potloodgpM 2 a zw inkt bpotlood, p

Titel M I[ontbreekt]M 2 a

b WinkelbWinkel meisje1b Doodvacantieb qBouti ueb Noordeinde

M3-D3 I I

I MI In doodvacantie loop ik door Den Haag gM2-D3 Ik loop in doodvacantie door den Haag.p g

2 MI a Het uitgestalde heeft mijn interesseg lb wordt eigendom ei enmijn g

M2_D3

M Ia De dorst naar u kan/7] zich eindelijk lessen3 eindelijk laat

b slaat op de wereld ompb het leven ? door leven en wereld]

M 2-D3I I de wereld

M I -D 3 zonder dat ik de dingen overvraag.4 g g

45 M I -D3 stro ewit

M I a Ze liggen daar egeprijsd van hoog tot laagg p l g gc tot o vandaag g

M 2-D3 Zij van hoog tot laag.1 g g

6 MI a Ik hoef ze niet tot een te veel teressenpb uw volslagen vormgd Niemand behoeft ze voor hun ware som [? voor de regel]d [a van u de [3e [Niemand behoeft van u de ware som]

M2-D3 Niemand behoeft hun absolute som

934

I `Ik loop in doodvacantie door den Haag' M i (collectie NLMD)[9 3] p g^

935

I `Ik loop in doodvacantie door den Haag' M Z (collectie NLMD)[9 3 ] ^^

936

Mz-D3

13 M' II

MZ-D3

14 M I IIMz-D3

COMMENTAAR

M2

b omhoog te jagen og lgc ieder stuk alomd te accepteren.pe [te accepteren.]a meer te begroten ieder ding alomg , ga .Iederb stuk

? door M i b, r. te accepteren en omhoog te jagen]7 p g lg

b en weet dat ik in elke winkel slaagc vertegenwoordigt u van hoo tot laaghoog g

I I tot o vandaag.op g

b stro ewit

b Want alles wate zijt geweest is hierg zijt gf De winkelieren knikken bijbi mijn komstmij

Wij overleggen in geheime hoekenWij gg ga I 1,b ;

f rijk [ 0 1 gelukg [ ] en gelijk van [ 0 ] [ J

I aan wederzijds geluk.wederzijds g

7

MI

M3-D3

8

MI

MZ-D3

8/9 MrMZ-D3

9 MIIII

Mz-D3

1 s M I II

MZ

M3-D3

I I MI II

Mz-D3

[? door de regel]

I I 1 2 M I II f een stro ewitgM 2. -D3 stro ewit

12 MI II f De winkelmeisjes zijn behoorlijk drukwinkelmeisjes zijn behoorlijkhebben het l

De meisjes hebben het bijzonder drukmeisjes bijzonder

om in de dozen alles op te zoeken.pom alles [in de dozen [op te zoeken.]g p

f Hun ogen glanzen en de winkel gonstg g g

ii maakt deel uit van het eerste stadium van de reeks `Ode aan den Haag',,M maa gdat uit zevengedichten bestaat: I `Ik loop in doodvacantie door den Haag' tot eng 9 3 gm t I `Kerstmis'. Van deze gedichten – en van 20 `Gemeentereini in 'e 99 g 9 g g

2 i `De blikken van voorbijgangers braveren' – heeft Achterberg vervolgens^g ensg(stadiumII een netmanuscript vervaardigd M2 waarop hij naderhand, - , waarp g pl

of meer tegelijkertijd, een groot aantal titels heeft uitgeprobeerd.schijnlijk min o ee l l^ gg

937

Derecieze fasering van de titelvarianten is onduidelijk, vandaar dat slechtsp g l^één fase is aangegeven zie ook het overzicht in41. 3). M3 is onderdeel vanhet volledige typoscript van de bundel, waarop voor het eerst de reekstitelg tYp p ^ pvoorkomt. Zie voor de samenstelling van de verschillende stadia van de bundelgverder1.42 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij.g Vitkovskij. Literatuur over de reeks `Ode aan den Haag':g

Bolhuis, A.. De aarde dekt hem toe, p. 18 9-240.

, ,pDamman, B. `De wedergeboorte van de stad.', , gMiddeldot A. `0 weg om u te vinden.'

Middeldorp 'Op g

Middeldorp, Het avontuur van Achterberg, p. I o–

p, g, p 3 3Ruitenberg-de Wit, A.F. Het huis van Achterberg, p. i8 5 -21i. g , , g, pRuiter, K. de, `Een literaire passage.', p gVeldstra B. `Wi' gaan er samen voor een uur vandoor.'> `Wi

OGEN GLANZEN EN DE WANGEN GLOEIEN'

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H I.p , 7M 2 Tweede manuscript DI H- 2.p , 7M3 Typoscript D I H- .^ 77T Maatstaf I (september 1 p. 1.9 S3 , p 3S

DI Ode aan den Haa p. 8.g^ pM4 Koi' D 2 H-I I2.p l ^

D2 Cr to amen p. I 1 8 .y g 4, pM5 Koi'D 3 H-122.p} ,D3 Verzamelde gedichten, p. 81 .

^ ^ ,p 9

DATERING Tussen oktober iz en 'uni i9S 1 9S3

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I is ditedicht op twee blaadjes tot stand gekomen (zie de afbeeldingen).

g p l gOp het eerste blaadje schreef Achterberg het octaaf M I I). Hiervan schreefp blaadje ghij r. 1- 5 o het tweede blad nogmaals uit M I II zonder het oorspronkelijkehij S p g ^ p 1tekstgedeelte door te halen. Eronder noteerde hij, in een afwijkende ductus,g 1^ afwijkend

sextet M I III). Geheel onderaan het blad staat af escheiden door een, gstreep, eerste regel van I `De diepten van de warenhuizen in'.p^ g 9 S^

VARIANTEN EN MI a-hotloodpCORRECTIES M2 a zw inkt, botloodp

[9141

93g

ï '-•-.3^---•- ^^- ^.--- "^+-^ ^ - r i •^y ,= -^^,.^^ .^. •-_^-^^=z:.=a-..

- ' ^r-:x ^^==`•-= T^^,^. ^rt-s:'^ =•µ^^^3^^='^ • r^ =^= -_` ^ ^^'..:^-^.#• _^k: ^ ^^ • ^. •^a^,. :^_- ^ ^;^... _e " :T'M_.'_. . _ ._ ... .. • . _. ^ -.

•^^^^s'^ ' ' ` • - ^.-^^ - . •- ^,., `-_.-• ï ^ ^ -- ^ - .e---:^=^^^-^ - ^ ^"W,^= :i^, ,^ m•,^- ' ' ^• :.^._.^^t ^^^^ -^ ^-:

- s. - :^x^^;^i.i^:^ - = ^^^z: fi^ 's; :T,.^^^^..t ^_•_ •-

z `De ogen glanzen en de wangen loeien' M' blad r (collectie NLMD

939

z `De ogen lan en en de wangen loeien' M I blad 2 (onderaan staat, afgescheiden door een94 g g g gloeien', ^ gstree de eerste regel van z `De diepten van de warenhui en in') (collectie NLMD)P^ g 9 S^

940

Titel M I I

M2

a [ontbreekt]

c Gadinga [ontbreekt]

b Gadingb Klantb Clientèleb Au bon-marchéb Bonneterieb Gerzon

M3-D3

a De ogen glanzen en de wangen gloeieng g g gdab blinken

M3-D3

2 MI I a een zachte brand staat oa Eenb om de handen heen

II dM2-D3

3

MI I a die met de linten en o stoeb [De klanten worden koningen meteen .g

II d I I zijn als I i 0

M2 I a I I wordenb o koers drentelen dooreenp

II c Bezoekers zijngegadigden meteen.1 III d Wie winkelt ise adi de meteen,gegadigde g

d wordtM3-D3

a De klanten worden koningen meteen.g

I MII

IIM2

4

MII

I-_ M I z a, 4.7

b en laten zich door o boeien

llI

II de allerhande

M2 abb maagd en modegbalanterieëngalanterieë kostbaarheden

II c Zij laten zich door het geringste boeien.Zij g gIII d want heterin ste kan de aandacht boeien.g g

M3-D3

? door allerhande

941

4/5 MI

II

M2-D3

a stro ewiteen stro ewitg

stro ewit

5 MI I

IIM2

a Een etaleur staat metb Ded een staat er meta Een etaleur staat metb

eenpope stoeienp

0 te stoeieneen pop te stoelen

7

M3-D3

6 MI I

M2

M3-D3

MI I

M2-D3

8 MII

[M' I, r. 1— werden niet doorgehaald en moeten dus meegelezen worden]I g

a Wij het aan door de vitrine heen1b en waant zich met zijn eigen vrouw alleen1 gab Hij i

a en kunnen ons er kwalijk mee bemoeien1b W[iji [

Wij l

a De vreugde is vandaag voor iedereeng g b gemaakt [

M2-D3 I vandaag aan elk gemeen.g g

8/9 M' IIIM2-D3

9 M I III

Mz-D3

I o M' III

M2-D3

f stro ewit

f Wij het aan door de vitrines heen1Wij kijken door vitrines heeng 11Wi' zien het aan door de vitrines heen1

h Naar alle kantenaan [vitrines heen]gNaar alle kantenaan vitrines heen.g

f Staande alsrote prisma's opgesteldg p pg

[E— M I I a, 6]

I I M' III f achter elkaar verdichten zij het niet1M 2 -D3 I I,

I I 1 2 M I III f [geen stro ewitM 2 a stro ewit

b een stro ewitgM3-D3

f tot het voorwerp dat men liggen zietIZ op p gg

I f Ze halen u naar hier met lichtgeweldI M III3 gM2-D 3 Zij1

M I III

M2-D3

942

^4 M I III f en variëren u o

g in vorm en doelvormgevoelg g

oer ?mensen vorm evoelg gh [en variëren u voor iedereen.

[? door in

MZ-D3

COMMENTAAR I Zie' `Ik loop in doodvacantie door den Haag, noot I en 3 .[913] g, 32 Au Bon Marchév 1. de titelvarianten een goedkoop Parijs warenhuis, hadg ^ g p 1in de viergrote steden in Nederland verschillende vestigingen in Den Haagggalleen al vijf). Gerzon was een betere modezaak, gevestigd in Amsterdam en1 ,g gDen Haag (aan de Venestraat).g

[9 1 S]

`DE DIEPTEN VAN DE WARENHUIZEN IN'

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN


M2 Tweede manuscript D', H- 2.p , 7M3 Typoscript D I H.^ 77T Maatstaf I (september I p. 2.9S 3 ^ p 3SD I Ode aan den Haag, p.g^ P 9•M4 Ko i' D2 H-ijKop ^D 2 Cr to amen p. I I .yp g 4, P 9M5 Kopij D3 H i22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 82o.^ g ^ P

Tussen oktober 1 95 2 en juni I9S 1 9S 3

MZ

M I a-c otloodpCORRECTIES M2 a zw inkt, botloodp

Titel M I [ontbreekt]

M2 ab Liftboyb Elevatieb Galerie moderneb Galerie s [moderne]s

M3-D3

I M I I a De diepte van de warenhuizen inpII b De diepten v/dP

M2-D3 I I van de

943

4

4/5

S

6

7

8

8/9

9

M I II

MZ-Dj

M I IIM2-D3

M I IIM2-D3

M I IIMz-D3

M I IIM2-D3

M' IIM2-D3

M' IIM2-D3

M T II

M2-D3

10 M T II

M2-D3

M3-D3

iz MI II

2 MI IIM2-D3

3 MI IIM2-D3

b ben ik op weg gegaan om u te vindenP ggg

b Ik laat mij door de menigte opwindenmij g P

Mz-D3

b tot zachte haast en voetenschuifelenb met

tot

b stro ewit

b De liften zoeven, klappen open enPP pbreken

b ontlasten zich. Tientallen dringen binnen.g

b Dicht op elkaar, bij 't stijgen, ondervindenP ^ bij lg

b wij allen dat gevoel der vogelen.wij g g

b stro ewit

b Op de bovenverd ie in uitgezwermd

p g gc weer uiteen

I I pbovenverdie ing

b tussen de anderen o I verdundc met gvleu els in de voeten oc en

tot zwevende zelfstandigheid verdund,g

b lopen wij kristallijn en paden af,

I Ip wij l p

kristallijnenlb [geen strofewit]a stro ewit

b een stro ewit8I I

b Bb bijna bij engelen [ o ] stafb [ ]. Het is vergund

(? door tot]

[? door staf]

944

I M I II b een blik op u te werpen zijdelings ? door zijdelings] 3 p pb bovenaf ? door bovenaf]

M2-D3I

I te werpen in het massagraf,p

1 4 M' II c over de balustrade o heen4M 2-D3 leundend over de balustrade heen.

COMMENTAAR I M I I r. I staat onderaan het kladhandschrift van[ 9 14]De ogen lan en en de4 g 8 wangen loeien' M I tweede blad, zie 940).^ ^ p. 942 Zie1 `Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot I en 3.9 3 p g^ 33 Destijds hadden grote magazijnen als Galeries Modernes en Bijenkorf etagesDestijds g g l Bijenkorf gdie in het midden eengrote ruimte vrijlieten. De galerijen waren afgezet metg vrijlieten. g l gbalustraden A.F. Ruitenberg-de Wit, Het huis van Achterberg, p. I . Sommigeg ^ g^ p 93 gwarenhuizen – in Den Haag bijvoorbeeld de Bijenkorf – hadden liftbedienden,g bijvoorbeeld

1`Liftbo ' genoemd (vgl. de titelvarianten).Y gg

9 I `STIPPEN BEWEGEN IN EEN OERTOESTAND'

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I (alleen r. 1-4 en r. –1 H- I.p 4 9 4^ 7M 2 Tweede manuscript D', H- 2.p ^ 7M3 Typoscript D I H- .^ 77T Maatstaf I (september I .9S3 ^ p 353•D I Ode aan den Haag, p. 1o.pM4 Koi' D 2 H-II2.pl D2,

D2 Cr to amen p. I20.yp g 4, pM 5 Ko i' D3 H-122.Kop ^D3 Verzamelde gedichten, p. 82.1.^ ^ ^ p

DATERING Tussen oktober i 2 en 'uni i9S 1 1953

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In de hiernavolgende synopsis wordt M I afzonderlijk gepresenteerd. Daarnag 1 gpvolgt de gecombineerde presentatie van M2-D3.g g p

In M I schreef Achterberg eerst r. 1 – van dit gedicht M I I). Meteen

g 3 gonder deze regels en, noteerde hij alternatief r. – 2 na een wit-g eenhij voor r Ireel een aanzet voor het sextet M I II . Na enkele regels brak hij af begonregel, g hij ^ geronder (in dezelfde hand) opnieuw en voltooide het sextet M I III). Tenslottepvoegde Achterberg in de eerste strofe van het gedicht alleen nog de regelsg g g g g

toe. De tweede strofe van het gedicht (M2-D3, r. –8 is niet in M I(3)–(4)g ^ S

overgeleverd.g

945

VARIANTEN EN MI a-eotloodPCORRECTIES M2 a zw inkt, b-dotloodp

Titel MI

M2[ontbreekt]

ab Cassière

b Snake itpb Bi' enkorfl

M3-D3

M I III r.I- :4•

(I) MI I a Stippen bewegen onder in het gatpp g gb krioelen

II c Stippen beween in een oertoestandPpg

2 M I I a Namen weerklinken door een telefoonb [een] microfoon

II c De mensenisten om u op te brengeng p g

M I I a Elk ogenblik o(3) ge Mijnheer Van Dam mevrouw van o1e is onder onze massae bevindt zich in de massa

MI I e [Elk ogenblik] kan die van u het zijn = M I a(4) g zijn I (ill

M I II III r.(9)-(14):

(9)

M I II c o I massa

III d Elk ogenblik kunt gij er onder zijng gl zij

MI II c Dan zal ik g bijmij vervoegen bij de chef ? door zal]

III d dan I I cassa

I I M I II c en naar u informeren aan de cassac voor de schijn1

III d en overwint de werklijkheid de schijn

1 schij

MI III d als ik mijplotseling aan u vertoonl pg

I MI III d en klinkt het antwoord dood en doodgewoon3 g

I M I III d wanneer ik mij van ver aan u vertoon4 1

M2-D3 r. I-I

^ 4•

I M2-D3 Stippen bewegen in een oertoestand. F- M I II c r

Ppg ^

2 M2-D3 De mensen isten om u op te brengen F-- M' II c, 2g p g ^

946

3 M2

II

M3-D3

4 M2

IIM3-D3

4/5 M2-D3

5 MZ

M3-D3

6 M2-D3

7 MZ-Dj

8 MZ

M3-D3

8/9 Mz-D3

9

Mz-D3

Jo MZ

M3-D3

II Mz-D3

i i/iz M2-D3

12 M2-D3

13 MZ-Dj

1 4 M2-D3

a met vitusdansen . Hogepriesters lenenplengenb door de snake it zengen

P gc111 Witte jassen plengenjassen p gd Hogepriesters

a de rode wijn steken offers in brand.l^beboortestui en. Het reukoffer brandt.g pc een nieuwe odeur.

.stro ewit

a Kikker en krokodil klimmen aan landb hagedisgcenjon etes ' elen aan moeders hand.g 1 g

Winkeldieveggen, zakkenrollers mengengg ^ g

zich in 'tedran . Aan lange navelstrengeng g g g

a speelt jong en oud patertje langs de kant.P} g P l gcroot en kleingroo

.stro ewit

Namen weerklinken door een microfoon.

a Mijnheer Van Dam bevindt zich in de massa.1b Men[eer]

Elk ogenblik kunt gij er onder zijn.g gl zijn

ewit

Dan zal ik mij vervoegen bij de cassamij g bij

en naar u informeren voor de schijn1

en aan de juffrouw zeggen waar ik woon.l gg

(-- M I I b, (2)]

(<— MI I g i317

(F M T III, (9)J

(F– M' II C, (II)]

COMMENTAAR I Zie[9 1 3] `Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot9 3 p ^^ I en 3.

[9171 IN EEN ETALAGE, KOMT GIJ VOOR,'97 J

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H-71.p ^

947

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel M'

M2 Tweede manuscript D I H- 2.p ^ 7M3 Typoscript D I H- .

} 77T Maatstaf I (september I p.9 S 3 ^ p 354•

D I Ode aan den Haag, p. II.^^ p

M4 Kopij H-112.pl ^

D2 Cr to amen p. 121.

yp ^ 4, pM5 Kopij D3 H-I zz.

p J ^D3 Verzamelde gedichten, p. 822.

^ ^ ^ p

DATERING Tussen oktober 1 9 5z en juni i9S J 1953

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg eerst in dik potlood (fase a) r. 1-5 van dit gedicht.g p S gIn een andere ductus bracht hij in deze regels enkele veranderingen aan enhij g gschreef hij het vervolg, 6-14 (fase b . Hiervan haalde hij r. 9-14 in één keer

J g^ 4 hij 9 4door. Op een ander blaadje schreef hij een nieuwe versie van het sextet MI

p blaadje hijII waarvan hij r. I I–I ten slotte nogmaals hernam M I IV . De laatste regel1 3 g gvan hetedicht (r. 14) is ook nog omgekeerd onderaan het tweede blad -

g 4 g eg gschreven, waarschijnlijk is dit een eerste losse notitie (te situeren vóór M I IV,JJderhalvee resenteerd als M I III), Achterberg vervolgens in r. I gebruiktgp ^ g g 4gheeft.

Mz

M I a-eotloodpM 2 a zw inkt, botloodp

a [ontbreekt]b Hiermaalsc [doorgehaald]a [ontbreekt]b Etaleurb Hiermaalsb Liberty

a Soms in een etalage staat gij zelf

g gJb komti' voorgl

, I i ,

a tusseneslach t enoten neergezetg g gb opgesteldpg

geslachtgenoten enotengI

a bekleed met nieuwe k[xxx]

I

M3-D3

MI

Mz-D3

2 MI

3

Mz-D3

M'

[? door Hiermaals

Mz-D3

a [

[k]leren [ 0 ]b [ en vermeldt

948

z `Soms, in een etalage, komt gij voor,', M I , blad z (collectie NLMD)

949

..-,,.,-_' -.,,y.....- ^cx _ sa^g^isa^-°i`•`_ .. ^. ^ <

r `Soms in een etalage, komt i ' voor,', M I , blad 2 (onderaan staat, omgekeerdgeschreven, M' III, r. 14) (collectie NLMD)g 4

9S0

a 0 1b het kaartje op uw borst de prijs waarvoor.kaartje P p 1

4

M'

4/5

s

M2-D3

MI-D3

M'

stro ewit

a [ 0 verloorb Dan weet ik weer hoeveel ik u behoor

6

MZ-D3

MI

M2-D3

bb

Het enige datg in mijn leven geldtmijn g

b wordt binnen op de toonbank neergeteldP ga I I,a

M3-D3

8 MI bi'gaat er met een vreemde heer vandoor.g l gM2 -D3 Wij er samen voor een uur vandoor.lg

8/9 MI

b [strofewit]M2-D3

M I I b De plaatsen zijn verdwenen in de nacht9 p zij c 's Avonds na zessen is de winkelruit

M2-D3 's Avonds

I o Al' I b waar ik u overdas heb aangetroffen.g gII c van binnen metershoog met een doek bespanneng p

c man shoogM2-D3

I I M I I b De ma azijn en gapen half verlichtg l gpII cij komt er met uw ogen bovenuitg l g

M2 -D3 Gij1

I I I a Al' I b een stro ewitgII c

IV e [strofewit?]M2 -D3 stro ewit

I2 MI I b Lugubere personen doen hun plichtg p Pbedaanten 4 Ig

II c Valeersonen maken zich gereedp gIV e vale I I

M 2 -D3 Vale

? door M I I b, r. r2 edaanten en personen]g P

? door komt

7

MIM2

9 SI

I M I I b zijj spannen voor o13

II c 0 j de duivel uit te bannenIv e de bozeeesten bij ug l

M2-D3

I M I I b zijt weer v o4 J gII c Z

c Zoodati' 's morgens niets meer van mij weet.g J g mijIII d ^ opdat geen pop zich met een man vergeetp g pp gIv e 1 I man

M2-D3 i I man

M I I, r. 9-14 werden (face c) tezamen doorgehaald; M I II, 12-14r eveneens (fase e)]

COMMENTAAR I Zie[91 3] `Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot I en 3.9 3 g^ 3

2 Liberty (vgl. de titel) was een exclusief dameskledingmerk, dat o.m. in DenY g gHaa verkocht werd door Metz & Co /Liberty in de Hoogstraat.Haag Y g

[918] `DE STILTE STAAT GESCHILDERD IN DE STRAAT'


M 2 Tweede manuscript DI H 2.p , 7M3 Typoscript DI H- .^ 77T Maatstaf I (september I p.9S 3 ^ p 35 5.

D/ Ode aan den Haag, p. 12.pM4 Koi'D2H--I I2.p l ^

D2 Cr to amen p. I22.y ^ 4^ pM5 Ko i' D3 H-I22.Kop ^D3 Verzamelde edichten p. 82 .gedichten, 3

DATERING Tussen oktober 1 9 52 en juni i9S juni 9S 3

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN MI a-cotloodpCORRECTIES M2 a zw inkt, botloodp

Titel PP [ontbreekt]

M2 ab Conducteurb Moirab HTM

M3-D3 I I

I MI-D3 De stilte staateschilderd in de straatg

9 S2

M3-D3

4 Ap

MZ-D3

4/5 MI-D3

5 MI-D3

6

M'

M2-D3

7 MI

M2

M3-D3

8

M'

MZ-D3

8/9 MI-D3

M'M2-D3

MIM2-D3

II MIM2

M3-D3

I I I2 MI-D3

9

I0

abbbbbb

Omuur in de nanacht. Op de fiets

3 pom drie

nadert de eerste conducteur en iets

een trambestuurder al [ ]klein [en iets]stilindsg

de eerste [trambestuurder]. I[ets•iets

waarschuwt aanhoudend met een witgelaat

[strofewit]

HijHi ziet het niet. Ik weet niet of het baat

a om hem teen te houden a want nietsgc er is

a is zo hard 0 als een vroege fietsgbhard nekki deze [fiets]gc dat [zo hardnekkig] [is] [als deze fiets]ga 1 I isb o

a waarmee een mens weer naar zijn werk toe gaat.zijn gb man

[strofewit]

Hij gaat zijn gang. Over een uur of

lg zijn g g 3Straks, na een klein verdriet,

zal ik tussen ander ontwaken in

I I,

de eerste tram de bocht om horen komenab bewuste

[strofewit]

2

M'

M2-D3

3 MI

Mz

9S3

I2 M I I a Dan zal hijj opa HijHi zal op 't voorbalcon niet hebben dromenp

II b Dan zal hij op 't voorbalcon staan dromenlPc HijHi had op 't voorbalcon niet kunnen dromenp

M2a Hi' had op 't voorbalcon niet kunnen dromenHij pb Eneen der passagiers hadg p gb Geen van deb [Geen] der inzittendenb Onze bestuurder heeft [niet][b had

M3-D3 1 Iniet

1 3MI van deze lange nachtelijke schim3 g ^M2-D3

14 M I -D 3 die langzaam afneemt en de ramp ontvliedt.4 g p

COMMENTAAR I Zie[91 3]Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot I en3 p g

[9191 KERSTMIS

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H-7'.p ^

M2 Tweede manuscript D I H- 2.p ^ 7M3 Typoscript D I H- .^ 77T Maat,rta I (september I p. 6.9S 3 ^ p 3S

D I Ode aan den Haag, p. r .g^ p 3

M4 Ko i' D 2 h^ I I 2.Kop ^D 2 Cr to amen p. I 23.

y ^ 4, p 3

M5 Ko i' D3 H-122.Kop ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 2 .^ g ^ p 4

DATERING Tussen oktober 1952 en juni i9S 1 9S 3

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN AP a-cotloodpCORRECTIES M2 a zw inkt, botloodp

Titel M I [ontbreekt]

M 2 a Kerstmisb Nachtwakerb 1 Timmermanb Kerstmis

M3-D3I I

(—) [924], Titel]

9S4

I MIMz

M3-D3

2 M'Mz-D3

3 MI

Mz

M3-D3

4 Mr

M2-D3

4/5 MiM2-D3

5 Mi

Mz

M3-D3

6 MI-D3

7 MI

MZ-D3

8 M'-D3

8/9 MI-D3

9 MI

MZ-D3

io MI

M2-D3

I I mi

M2-D3

I I/I2 MIMz

M3-D3

Klokken haalden mij uit de slaap vandaanl pab

Kerstmis over Den Haag om middernachtgden

a Al wat ik hebeze d gedaan, gedacht

g g ^ g^gb Hij die ik tot vandaag te wezen plachtHij g Pa altijd weerlb jda eliks d[acht],g

a sloeg in mij los en kwam alleen te staan.g mijb trok uit mij weg g

[geen strofewit][strofewit]

Ik keek tegen mijn eigen leven aang mijn ga I I lichaaa leven aan,

alsof een ander het had doorgebracht.g

a Een vreemde helderheid betrok de wachtb legeg

tussen pgmijmi en het opgeschoven raam.

[strofewit]

a De stad verstomde oc I. Mijn verbeelding inMijn ggging

a over de daken heen van Bethlehemc torens

naar

a 2000 jaar her is daar een kindcaren1

[geen strofewit]a [strofewit]b een strofewit]g

95

I2 MIM2-D3

zojuist geboren . Zie de moeder windt

I1 g

o en

1 3MI-D3 het in een doek. De ezel en de man3

kijken verlegen toe. De engel zingt.J g g gab eerbiedig Eengb maken het nuchter mee.

M3-D3

COMMENTAAR I De titel `Kerstmis' in M2 a is niet doorgehaald. Het valt niet met zekerheid tegzeggen of de twee variante titels (uit fase b) samen of afzonderlijk als opengg afzonderlijk pvariant bij deze titel hebben gefungeerd.1 g g2 Zie[9 13]Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot i en 3.3 p ^^ 3

9 20 GEMEENTEREINIGING

OVERLEVERING M I Tweede manuscript D I H- 2.p ^ 7M2 Typoscript D I H- .^ 77T Maatstaf I (september I p.9S 3^ p 3S7•

D I Ode aan den Haag, p. I .g, p 4M3 Ko i' D 2 H I I2.Kop ^

D 2 C to amen p. I 24.^ g 4, p 4M4 Ko i • D3 H- I22.Kop ^D3 Verzamelde gedichten, p. 8 2.^ ^ ,p S

DATERING Tussen oktober i2 en juni I

9S J 9s3

LEESTEKST M' e

VARIANTEN EN MI a-b zw inkt, c-eotloodpCORRECTIES

Titel M I a [ontbreekt]c Vuilnismanc Gemeentereiniginggg

M2-D3 I I

I MI-D3 De kelder van de moren in edaald

g g

2 MI-D3 zet ik eerste voetstappen op de straat.pp P

a Er is metsteren geen rode draad.^ gc gaat naard Eris met

M2-D3

14 MIM2

3

M'

956

4

MI a Gij hebt mij bij de deur niet afgehaald.

Mz-D3


M I I r.(5)–(8):

M I I a Ik ben door 't oog gekropen van een naald.S g g pb aan 't kruienpc maar zijt [gekropen]zijt g P

(6) M I I a Terwijl de melkboer met een juffrouw praat,Terwijl l Pc dame

M I I hoor ik hoe in de hoogte een klok slaat.(7) g

8 M I I Al wat ik had moet worden afbetaald.

(8/9) M I I stro ewit9

M I II-D3, r. 5-9:

d Tussen ons bleef niet anders meer pbe aaldd isd bleef

MZ-D3

d dan wat [de melkboer met zijn klanten raatzijn p

M I II d terwijl van de torens o [een klok slaat.7 terwij en [van de torens dezelfde

d en de verkeerspolitie gadeslaat.p gd en de verkeersagent passeren laat.g p

In MI fase e voegde Achterberg een nieuwe regel toe; M I II d, r. N wordt daardoor r.

8 MI II d Hetgeen [ik had moet worden afbetaald. = M I I,III e Ik ben door 't ooggekropen van een naald.gg p

M2-D3

M I e [Hetgeen ik had moet worden afbetaald. = M I II, ó9 gM2-D3


M I -D3 r.Io– I I :9 4 S

Io M I -D3 De heren van den Haag zijn onderweg.9 gl g

S MI II

6 MI IIM2-D3

M2-D3

9S7

MI(13)

14

M2-D3

MI(14)

IjM2-D3

COMMENTAAR

Io MI a Voorzien van handschoenen en aktetasII e o

M2-D3

I 1)12 MI-D3 zwermen zij uit, bezetten zij de stad,

02)212/1 3MI-D3 stro ewit3

I 2 MI a om ongedaan te maken wat ik zeg gb [

] mijn toeleg13 e [

[wat ik zeg]

M2-D3

a en uit te wissen wat eraande wasge

a 0e Voor elke woning staat een vuilnisvat.g

I Ditedicht en 2I `De blikken van voorbijgangers -j an ers braveren' zijn niet overgele-g 9 Jg g zijn gverd in het eerste stadium van de reeks Òde aan den Haag'. Zie I Ìk loopg 93in doodvacantie door den Haag,' noot,.g^2 Zie[9 1 3] Ìk loop in doodvacantie door den Haag', noot 3 .9 3 p g^ 3

2I `DE BLIKKEN VAN VOORBIJGANGERS BRAVEREN'9 J

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

INGREEP

M' Tweede manuscript D j I-I- 2.p } 7

M 2 Typoscript D I H.

^ 77

T Maatstafi (september I . 358.9S3 ^p 3S

D I Ode aan den Haag, p. I .g^ p 5

M3 Ko i' D Z H I i2.Kop ^D 2 Cr to amen p. I2 .yp g 4, spM4 Kopij D3 H-122. Pl ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8z6.^ g ^ p

Tussen oktober I 2 en juni I95 1 5953

M'

bangstbangst. < ban9 g g

95g

Zo `Gemeentereini 'n ' M I (collectie NLMD)9 ^ g^

9S9

Titel MI

M2T-D3

I MI

7 M'

M2-D3

9

MI

M2-D3

I0 M'

M2-D3

COMMENTAAR

VARIANTEN EN MI a zw inkt, botloodpCORRECTIES

a [ontbreekt]b Allureb Oberb Café-restaurantb Bodegagb Doelenb Les vieux doelen

Du vieux Doelen

a De blikken van voorbijgangers braveren.b Het kijkenl

M2-D3

a Zoals ik deed als knaap en voor de grap gPb

i,MZ-D3 I

6 MI a te zweven tussen schouderklapn trap Pa schouderkt o Pb ,

M2-D3 I

a tussen verlakkerij en achterklap, P,b omkoperijp lb toenadering

3

M'

a Voor obers enortiers ben ik het bangstp gb

a Een klein vergrijp teen de etiketteg 1P gb[ ] [eti u etteq

I Zie' `Gemeentereini in ' noot I.

[9 20] g g^2 Baak namens haar man het typoscript van deToenJ.C. Achterberg-van ^ p

Bakkerstuurde, zij of de naam van het Haagse hl-bundel aan Bert Bak tuur vroes vroeg zij gse hotel-

restaurant Du Vieux Doelen

g gespeld'` oed was: `is het les Vieux doeles ofdoelen?'On edateerde brief.) Zie verder 41.5.g 4S3 Zie[913]Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot 3.

3 g^ 3

X60

[9 22] INNEMÉE

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

MI Derde manuscript D I H- .

p ^ 73M 2 Typoscript D I H- .D', 77T Maatstaf I (september 1 953), p.9S3 ^ p 359•

D I Ode aan den Haag, p. 16.pM3 Ko i' D 2 H I I 2.Kop

^

D2 Cr to amen p. I26.y ^ 4, pM4 Kopij D3 H-122. p l ^

D3 TUe amelde gedichten, p. 82 .^ ^ ^ P 7

Tussen oktober 1952 en juni I9S l 1953

MZ

M I a-d potloodCORRECTIES

Titel M Ia [ontbreekt]d Innemée

M2T-D3 Innemee

I MI-D3 Ze worden hier begraven met een haastg

2 MI a alsof de dood ze op de hielen zit.Pb hen

M2-D3 I I

3mi a o

II c [En wat een buitenman [het meest verbaast = M I I b,

M2-D3I I

4 mi a oII c [is dat de stoet bijna geen staart bezit = M I I a, 6]bijna g >

M2-D3 I I

4/5 M I I a stro ewitII c [geen stro ewit

M2 -D3 stro ewit

M I I a En wat daarbij het meest van al verbaast5 b de wandelaar verbaast

II c natuurlik [weer een ver familielid = M I I b,

M2-D3

6 MI I a is dat de stoet bijna geen staart bezit;l gII c waarmee men even naar deroeve raastg

M2-D3

961

7 MI I a [ 0 ] een ver familielidb Natuurlijk weer1

II c omauw terug te wezen van de rit,g gM2-D3

a Een ieder is zichzelf het allernaast.b want blijft1

M2-D3

8/9 MI-D3 stro ewit

M I a Bij ons in 't dorp luidt urenlang de klok.9 Bij p gb luiden ze urburenlan de klok.][urenlang

M2-D3

Io M I -D3 Een kind beseft wat teebeuren staat.g

I I M Ia De likkoets gaat voorbij in diepe stilte .l g voorbij pb statie komt oc Men schaart zich achter 't lijk1

M2-D3

I 1/I 2 M I[geen stro ewitM2-D3 stro ewit

12 M I -D3 En lang daarna hangt in het dorp een kilte,g ^ p

I MI-D3 die iemand door de schouderbladen pat;3 g

1 4 MI-D3 als het herstellen van een zware schok.4

COMMENTAAR I Ditedicht werd, evenals 2 `Zieken' tot en met [92 7] 'Passage', in eeng ^ 93 97 glater stadium aan Òde aan den Haag' toegevoegd. De gedichten ontbreken inggstadium i--II van de reeks(zie[91 3]Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot 1).3 p2 M I isere roduceerd in Achterbei kroniek 9.2(199o),tussen en 45 .g p g 9 p. 44 4S

3 ToenJ.C. g typoscriptAchterbei -van Baak het van de bundel aan Bert Bakkerstuurde, vroeg zij namens haar man of de naam van de Haagse be rafenison-g zij g gdernemin Innemée `goed gespeld' was (ongedateerde brief). Zie verder I. .g g g p g 4 S4 Zie[9 1 3] Ìk loop in doodvacantie door den Haag', noot 3.9 3 p ^^ 35 Literatuur over hetedicht:gPerre, R. van de, Ìnnemee.'

8

MI

962

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel M'? door Amortisatie]

? na Verval

[923] ZIEKEN

OVERLEVERING M I Derde manuscript D', H- .p ^ 73M 2 Typoscript D I H- .^ 77T Maat.rta I (september 1 953), p. 6o.9í3 ^ p 3

D I Ode aan den Haag, p. I .g^ p 7M3 Kop D 2 H-112.p l ^

D2 Cr to amen p. i 2.yp g 4^ p 7

M4 Kop D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde edichten p. 828.^ g ^ p

DATERING Tussen oktober 1952 en juni i9S 1 1953

LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg eerst een onvolledige opzet voor dit gedicht ing g p gzwarte inkt (fasen a-b): r. 1– en aanzetten voor r. 6-7 en r. –1o. Met potlood 7 d9 pheeft hij het gedicht voltooid, waarbij hij een aantal gedeelten op afzonderlijkehij g ^ waarbij hij g p afzonderlijk

op het manuscript schreef. Deze gedeelten worden in de synopsisplaatsen p sisp g Y pdoor middel van de stadia-aanduidingen I gemarkeerd. De fasering is hoofd-g g gzakelijk op deze stadia gebaseerd.1 p g

M2-D3

I MI-D3

2 MT

a

gggg

M I a-b zw inkt, c- potloodgpM 2 aemachine b zw inkttYp

ontbreekt

AmortisatieNecropoolpVervalZieken

Soms denk ik dat het niet meer om uaatg

a en loop u in mijzelve kwijt te rakenp 1 kwij

3

M2-D3

MI a Maar in de muren vallenrote aten .g gc ;

M2-D3

963

áyria I httAv

my cork cot, 44,1mi

4.4r1t-,

! ^ $^ ^ _#

4 74

-

[9 2 3 ] `Zieken' M I (collectie NLMD)93

964

a da De huizen worden tot een honingraatgb brokkelenc brokkelen totc rijen zich1c tot een lege raatgd de cellen van een lege honingraat.g ge Engel des doods oge diegeen 0 overslaate huisf Doodsengel die geen deur meer overslaat.g gf niemand

Verderf- en el [die niemand overslaat.g ga verderfengelgbverderf - en elg

T-D3

4/5 AP I a stro ewit

II e stro ewit?

III f stro ewitMz-D3

M I I a De straten o is een visgraat5 gb met zijstratenl

c De straat kruispuntenp

II e Een doorkijk van de straat is een visgraatdoorkijk gIII f Een doorkijk in de straat [is een visgraat]doorkijk g

f eenM2-D3

a derond pokdalig og p ga met[?] roosters ob vol roosters waar de voeten hakend Grondrooster vreten weg, voeten hakeng^e Grondrooster s [vreten weg][.] D e [voeten haken].g

4 MII

II

III

M2

6

MI

[-= M I I a, I]

[? door pokdalig]

MZ-D3 I I I

7mi a uit o

a 0d het hemeldak vol van melaatselatenp

d schijnwerpers o1 Pe en schijnwerpers belichten zieke plaatsenl P P

IV f Groen zien de brievenbussen en naamplaten,p

M2-D3

96S

M 2 --D3

COMMENTAAR

8 MI I a od verval en vormeloosheid [ o Ie van het kwaad

IV f waarop geen letter meer te lezen staat.pg

M2_D3 I I

8/9 M' I a stro ewit?9

IV feen stro ewitg

M 2-D3 stro ewit

9

IO

MI

MZ-D3

MI

M2-D3

a Dood overal oe skelet van stad die sterft,f

0

a uitgestorven [breekt age omdat het leven overbodig wordtg

I I M' e zonder uw tred teen degevels aan.g gM2-D3

I I

I I 1 2 M' V stro ewitgM2-D3

I I

12 MI VWanneer uw beeld van binnen uit bederft,gM2-D3

13 M I V kan ik met mijn[?] edicht naar huis toeg l gg

dit [g wel met dit vers

vergaanmoeten mijn verzen als een huis verg mijn g

g 0 1 de zolder in de kelder stort.

g waar[?] ook

g totdatg waarvan

I Zie22 `Innemée' noot i.92 Ditedicht is vertaald in het Spaans door F. Albal = F. Carras uer en F.g P 9Carrasquer (3x).q 33 Zie[913] `ik loop in doodvacantie door den Haag', noot 3.9 3 g^ 3

Mz-D3

14 M i v

gaan,

[9241 NACHTWAKER

OVERLEVERING MI Derde manuscript D I H- .P ^ 73

966

M2 Typoscript D I , H-77.T Maatstafi (september 1 9S3), p. 361.D I Ode aan den Haag, p. i8.M3 Kopij Dz , H-z I2.

Dz Cryptogamen 4, p. iz8.M4 Kopij D3, H-izz.D3 VerZameldegedichten, p. 829.

DATERING Tussen oktober i 2 en juni i9S 1 9S3

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN MI a-eotloodpCORRECTIES M2 a typemachine, b zw inktYP

a [ontbreekt]

b Nachtwaker

Hij gaat geagiteerd portieken inl g g g p

en doet iets aan de deuren wat niet mag,

a steekt telkens over o zig-zagg gb o vreemdb Trekt eenc met een vreemdeza .g gc ;

Titel MI

M2-D3

I MI-D3

2 M'-D3

3

MI

R— [919] M 2 b, Titel)

M2-D3

4

MI

M2-D3

4/5 MI-D3

5 MI

Mz-D3

6

MI

M2

T-D3

a de stille straten door ob en zonder zinc Een zig-zag in de leegte zonder zin.g g gc e[en][zigzag]

stro ewit

a Hij heeft iets van een man van overdag, g,b schijnt [een man te zijnschijnt zij

maar altijd met de nacht tussen hem in.lb er tussenab tussenin.

967

M I I a waar o eindigt is zijn begin7 g zijn g

II c Doodzijde van het leven legt beslal g beslagM2-D3

8 M'I

II

M2-D3

a haastig en nauwgezet en zonder lachg gb en niemand weet waar dit eindigen mag gc op deze nameloze zonderun .p gd [ 1;

8/ 9 M I I a [geen stro ewit9 g

II c stro ewitM2-D3

M I I a Systeem [breekt a9 Y

II c Verloren in systemen van de spin,Y p^III ehandlap er van zichzelf en dubbelganger = M I II d II]g^ d,

e oM2-D3

MI I, r.– werden (fase c) tezamen doorgehaald]79 ^

Io M I II c weeft hij zijn web en spint zich verder inzijn pd [ 1;

III e [als drek ll of een rattenvanger.] = M I II d, 12]Y^ gM2-M4D3 I I dr.

voor M i III, r. ro en met een pijl ingevoegd], 9– pJ

I o I I M I II c een stro ewitg

M2-D3 stro ewit

I I M I II c een dr Yek l oc handlanger van zichzelf en dubbelganger :gd

III e [Verloren in systemen van de spin,] = M I II cY p ^ 9]

M2-D3I I

I2 M I II c van drek l of een rattenvanger.Y gd een[ ] [Jek 11Y , [ Id als

III e [weeft hij zijn web en spint zich verder in ;] = M I II d, io]hij p >e

M2-D3

12/13 MI II C [geen stro ewitM 2-D3 stro ewit

1 3MI II c De grote val staat in de steden open.3 g pM2-D3

968

1 4 M I II

M2-D3

COMMENTAAR

c Geen sterveling kan door de draden lopen.g p

I Zie2 2 `Innemée' noot I.92 ToenJ.C. Achterberg-van Baak het typoscript van de bundel aan Bert Bakkergstuurde, vroeg zij namens haar man of ` ek ll' (r. I o) 'goed gespeld' was ong zij Y -eg g p gdateerde brief). Zie verder1. .4 S3 Zie[913]Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot 3.3 p g^ 3

[925] SCHUDDEGEEST

OVERLEVERING M I Derde manuscript D i H- .p ^ 73M2 Typoscript D I H.D', 77T Maatstaf I (september 1 953), p. 6 2.9S3^ p 3D I Ode aan den Haag, p. I .^^ p 9M3 Koi'D2 H1I 2.p l ^

D2 Cr to amen p. 12 .yp ^ 4^ p 9M4 Ko i' D3 H-122.Kop ^D3 Verzamelde gedichten, p. 8 o.^ ^ ,p 3

DATERING Tussen oktober 1952 en juni i9S l 1953

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Van ditedicht schreef Achterberg, in zwarte inkt M I a eerst r.(0-0[3),g g>waarvan r.(12)–(1 3)no onvolledig bleven. Vervolgens heeft Achterberg met

nog g g gpotlood enkele veranderingen aangebracht en tevens het slot van het gedichtp g g g(r.1 – 1 trachten te voltooien, maar in r. 1 brak hij opnieuw af. Dit -3 5 )) ^ S ehij p gdeelte wordt in de hiernavolgende synopsis eerst afzonderlijk gepresenteerd alsgafzonderlijk gpM I I r. 0)-05). Daarna volgt de weergave van Achterbergs bewerking van r.g g g g

M I II . De fasering van de vele veranderingen in potlood is onzeker.(7)–(4)g g pHet uiteindelijke resultaat van M I bestaat twee strofen: r. 0)–(6)en, na eenl

witregel, r.(7)–(14). In M 2-D3 is de volgorde van de twee gedeelten omge-g^ eg g gdraaid waardoor hetedicht de sonnetvorm heeft. Op M I is deze omzetting p omzettingechter nog niet aangegeven. Dit is in de synopsisgerespecteerd.gg p

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

Mz-D3

M I a zw inkt, b-hotloodpM3 aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg s p

a [ontbreekt]h Caltexh Schudde eestg

969

4.e.1

4_19W get

—w,4c,^.o-w-.r:^"—^`- --cb^•Y. x +^.-m+x ..,..,^....aw^tmma.^ •=s.m^^^^^*''-±Rq.,>-c .^ -- +m^•^z^...

- m•,-

_

2 `Schudde eest' M' (collectie NLMD9S g)

970

M I I, r. (1)–(15):

(I) MI I Het infraphile bloedbelopen oog p g

2 M I I a van Phili slam en loert uit winkelkastenp pb

(3)

M I I a Politie als een decimeter nadertb

M I I a Terwijl mijn leven door mijn lichaam adert(4) Terwijl mijn mij het

M I I a loop ik op luiken langs een muur te tasten

S p p gb naar de wegb in dozenco luiken[op

[? door M I I b r.in dozen en op lu]J p

(6) M I I a Mijn benen zijn van hout . Mijn tong is droog zijn Mijn g gb 10 en veel te hoog.g

(6/7) M I I stro ewit7

M I I De caltex-ingewanden van de shell

7 g

8 M I I lijken geslachte ossen in de nachtlijken g

M I I a het licht prostitueert zich en verwacht

9 pb betracht

I o M I I a een auto die benzine nemen zalb zijn koude wellust olb hogeg

Io I I All stro ewit

I I MI I De gin an van de hemel of de helg

I2 M I I a bloedbruiloft ob in het kleinestolde schalg

I M I I a papier maché [breekt af]3 ppb in alle stilte van de stratennacht.b stratenschacht.b binnen de

I MI I c Al wat ik denk verandert in het zacht4c zie

I M I I c papier maché. [breekt af]S Pp

971

(8) M I II

(12) M I II

MIIIr.(7)–(14):

d De caltex-ingewanden van de shell] = M I I ag ,7f Rode benzineomenp Pf Gelef Verre verlichteomen [van de shellP]

dlijken geslachte ossen in de nacht] = MI I a, Nl gf[lijken] een slachtplaats holle [nacht]1 pf koeleslacht laats in de] [nacht]pf[ ] [slacht ele enheid bijg g 1 [ ];

d ofoed beschouwd 2 schildwachten op wachtg pe [bloedbruiloft in het kleinestolde schal] = M I I b, rzge ,

e [binnen de stilte van de stratenschacht. = M I I b, r,j

voor M I II, r– Io en met een i l ingevoegd]9 pJ

f Van dichtbij zijn 't soldaatjes uit een speldichtbij soldaatjes pHet zijn tinnen soldaatjes op schildwachtg zijn soldaatjes P

in een spelg Puit een spelg P

f en voor de overwinning staan zij palg lpuit spel en in de verte staan zij pal.g P lpen voor mijn staan zij pal op wacht.g J ogen zij p

h en samen staan zij in de verte pal op wachtzij p ph Vlak naast elkander [staan zij] [pal op wacht

l p p

[Al wat ik zie verandert in het zacht] = M I I c rg ^4h voor speelgoedhuizen bomen worden zachth .Bomen

a ier - maché. speelgoed overal = M I I c rg pp ^ Ih Ik voel mijmi in de val.

M 2-D3 r. I–I^ 1-14:

I M2-DI Verre verlichte pompen van de shell (F—MI IIf, (7)J

M3 a i Ib [ ] S [hell]

DZ-D 3 I I

2 M2-D3 lijken een slachtgelegenheid bij nacht; (– M I IIf, (8)J

3 M2-D3 bloedbruiloft in het klein, gestolde schal [E– M I II e, (y)]

4 M2-D3 binnen de stilte van de stratenschacht. [<--- MI II e, (zo)]

4/5 M2.-D3 [rtrofewitJ

972

M 2 -D3 Het zijn tinnen soldaatjes uit een spel. f— M' II 11S zijn soldaatjes p ^^

6 M2-D3 Vlak naast elkander staan zij pal op wacht f— M I II h, (12)]l pp

M 2-D3 voor speelgoedhuizen. Bomen worden zacht f— M I II h 17 ^ 3

8 M2-D3 aier-maché. Ik voel mij in de val. f— M' II h, 1pP mij ^ 4


M2-D3 Het infraphile bloedbelopen oog f` M I I a 19 P p g

Io M2-D3 van Phili slam en loert uit winkelkasten. f-- M I I b, 2P P

I I M 2-D3 Politie als een decimeter nadert. f— M I I b,

I i/i 2 M 2 -D3 stro ewit

12 M2-D3 Terwijl het leven door mijn lichaam adert f— M I I aTerwijl mijn ,4

I M2-D3 loop ik op luiken naar de weg te tasten. i-- M I I c3 P p g 011

I M2-D3 Mijn benen zijn van hout en veel te hoog. f— M I I b, (6)]4 Mijn zijn g

COMMENTAAR I Zie[9 22]`Innemée' noot I.2 Zie[91 3] `Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot 3 .9 3 p g^ 33 De oliemaatschappij Caltex (vgl. de titelvariant en M I I II r. had in dePp l g ^ 7jaren vijftig verschillende benzinestations in Nederland.1 lg

[926] LEICA

OVERLEVERING MI Derde manuscript D', H- .p ^ 73

M 2 Typoscript D I H.s 77

T Maatsta I (september I . 363.9S3^p 33

D' Ode aan den Haa p. 20.g^ pM3 Koi' D 2 HII2.p l ^

D2 C to amen p. I o.rJ'p ^ 4^ P 3

M4 Kopij D3, H-1 22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 I.^ ^ ^ p 3

DATERING Tussen oktober 1 95 2 en juni I9S 1 1953

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Een onvolledige aanzet voor dit gedicht in zwarte inkt (M' a) werd doorg gAchterberg met potlood uitgebreid en voltooid. De fasering de vele -

-aang p g g van ver

anderin en is onzeker en wordt om die reden zo terughoudend mogelijkg g glgegeven.

973

VARIANTEN EN MI a zw inkt, b-dotloodpCORRECTIES

Titel M I a [ontbreekt]

d LeicaM2-D3 I I

I MI a De middag maakt een blauwdruk v/d stadgb

M2-D3 I I van de

2 M' I a waarmee de avond al wordt doorgelichtgb de huizen worden doorgelichtg

II b Langs witte lijnen wordt ze doorgelicht.

g l gM2-D3 I I

M I II r. 2 werd met een pijl ingevoegd]

M I a Ika de ruiten van o3 ga schijvenb de ruiten wandelen db schuivende ruiten staan in mijn gezichtgbaan door mijn gezichtgaan mij xeVensterkozijnen schuiven in 't icht.Vensterkozijnen ge[x]icht

g

M I a maangelakt [breekt a4 gb oen 0 filmen o datgb fotograferengb filmen ob[ ] [foto ra v erengb leikb[lei]ca-[oen] [2 datgb filmoengb met mijn foto graveer ik datJ ogen gb i mijn lege leica-ogen filmen dat .mijn g gb Mijn [lege leica-ogen filmen dat

l g gM2-D3

[De o en varianten in M I b r. werden te amen doorgehaaldp ^¢

M I b [geen stro ewit4/5 ^M2 -D3 stro ewit

].

I I

M2-D3

974

[9 26] `Leica' M I (collectie NLMD)

975

8/9 MI

M2-D3c [geen stro ewit

stro ewit

I0 MI

I2 MI

MZ-D3

b Tot gij verschijnt van voren afgeplat .b [ ] de wangen[?] [c [ ]flanken [c [ ] het lichaam } [ ic [ ] uw[?Jc [ ] [de flanken] [ ]d t[ot] [ ], [ ],

b de flanken oc en[?] oen constant ogc de op de lens gericht.p gc uw

c WijWi doen ze voor elkander niet meer dicht

c omdat o omvat.d zolang de een de andere omvat.gd nud 'een geheel [de andere omvat.g

5

MI

M2-D3

6

M'

MZ-D3

7 MIM2-D3

8

MI

? voor het lichaam

9 M'

M2-D3c Het blauw staat in de avond doorgesteendg

c van sterren die dezelfde [xxxxxx] maken.d hoeken

MZ-D3

II MI

M2-D3c zijtGij zijt vereeuwigd in dezelfde ruiteng

c en[?] kunt o niet meer te buitend van overdag og

jgij kunt ze niet te buiten,gd end . Zij ulgd blijven u omsluiten1

Mz-D3

c hoe hoog ze staan, hoe ver in het heelalgc ijlld en ver ze om u hakend in de hemel hakend [hoe ijl] ze in de eindeloosheidd het eindeloze

z;

MI

M2-D3

976

M2-D3

COMMENTAAR

c autotypie, o vermeent.Ypd rastering o verleent.gd ^ ewa end glasg P gd ^omrasteringd ze zijn de lijst die U bestaan [verleent.]l 1d een rasterwerk datd filigraan,gd een overglanzen, datd eenglinstering [die]

Ig g^

o die

I Zie[9 22]`Innemée' noot i.2 Zetfout in D2 -M4, r. 1 3 : haken: i.p.v. haken; p.v haken • (in M3 is de puntkomma bescha-di d wat de zetfout verklaart).g^3 Zie[91 3]Ik loop in doodvacantie door den Haa ' noot .3 g, 3

14 MI

[927] PASSAGE

OVERLEVERING M I Derde manuscript D I H- .p ^ 73

M2 Typoscript D I H- .^ 77T Maatstafi (september 1953), p. 3 64 .9S3^ p 34D I Ode aan den Haa p. 2 i .g^ pM3 Ko i' D 2 H I I 2.P1 ^D2 Cr to amen p. 131. yp g 4, PM4 Kopij D3 H- 122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 2.^ ^ ^ P 3

DATERING Tussen oktober 1 95 2 en juni I9S J 1953

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I is de eerste laag van het gedicht (fase a) zonder onderbrekingen en ing g geen regelmatige ductus geschreven. Vervolgens heeft Achterberg in deze versie

g g genkele wijzigingen aanaangebracht (fase b . In een afwijkende ductus herschreef

g lhij ten slotte – op verschillende plaatsen op het manuscript, weergegeven alsl p p P p^M I I V – r.-8 (fasen c-f).3

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

I MI-D3

M' a-f potlood

a [ontbreekt]b Passage

Den Haag,stad, boordevol Bordewijkg l

977

2 'Passage', M I (collectie NLMD97 g^)

978

a en van Louis Couperus nog een vleug .P g gb[ ] [CouoveralP

a Op Scheveningen aan, waar ik mij heug

p g ^ mij gc Ik drink vanc twee tijdperken met teug op teug.l pgP gd op Scheveningen aan, het ene rijk

p g ^ 1e [

] de villawijk ,e [

10

a dat van Eline Vere lag haar rijkg lb hetb hetc Rols-royce en rijtuig rijden [xxxxxxx]Y 1 g 1c hierjeli k.gd waar ieder zich Eline Vere heugt.ge dat kwijnt en [zich Eline Vere heugt.]kwijnt ge die

2 MI

M2-D3

3 MII

II

M2-D3

4 MII

II

l

? door het]

Mz-D3

4/5 MI I a [atrofemitJII e (.ctrofeavit?J

M2-D3 [.ctrofetvitJ

I I a Maar in de binnenstad staan ze te kijken,M5 ^bkijklk

II e

III fM2-D3

6 MI I a huizenebouwd van Katadreufe's deugdg gb met [Katadreuf]f[e's] [deugd]

II e

III f deurwaardershuizen met de harde deugd d gM2-D3 i I

I I a en dat uit Rood Paleis, waarin de vreugdM ,7 g

III f van Katadreuffe die zijn doel bereikt.M2-D3

kt

M I I a wordt losgelaten en weer ingedijkt.8 g g lb dan weeredijkt.g 1b botgevierd weder in edijkt.

g g 1

III f Ik drink twee werelden in ene teug.gM2-M3 I I

D 2-D3 I 1 ,

[M I III r. –8 werden(lase te amen doorgehaald]

[--MIIc,31

979

I2 MT

Mz-D3

z; M'

M2-D3

i MI4

M2-D3

COMMENTAAR

8/9 MI I a stro ewit9

III feen stro ewitg

M 2-D3 stro ewit

M I -D 3 Den Haag, j e tikt er tegen en het zingt.9 g^ l g g

Io M I -D3 In deassa e krijgt de klank een hoogp g l gg

I I MI a weergalmen en beneden fluistert hetgb een fluisteringb omlaag

M2-D3

a tussen de voeten over hetraniet .gb

a Rose hartkamer die van boog tot boog gb rode in elleboog

a met drie uitmondingen de stad in dringtg gbeniet.g

I Zie[9 22]`Innemée' noot i.2 D 2 -D3 r. 8: werelden, i..v werelden) berust waarschijnlijk op een zetfout in> (i.p.v. waarschijnlijk pD2 . In M3 is de n van werelden gbeschadi d waardoor er na het woord een kom-ma lijkt te staan.l3 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij.g l4 Zie[91 3]Ik loop in doodvacantie door den Haag', noot 3.3 p g^ 35 Literatuur over hetedicht:gRuiter, K. de, `Een literaireassa e.'p g

[928] BAEDEKER

OVERLEVERING M I Manuscri t H 80.P^

T' Maatstaf I (juli I p. 2 .l 9S3^ p SSM 2 Typoscript,koi'D I H-81.kopij ^

M3 Typoscript, oorsoorspronkelijk collectie M. Fer uson-Wi erink H-82. p 1 g g ^P Proef D I , H-86.T 2 Wikor 2.2 (februari 1 9 54), p. o.9S4^p SD I Autodroom, p. .^ p 5

M4 Koi' D2H- II2 .pl D2,D 2 Cr to amen p. i61.y g 4, p

aso

MI

TI-D3

I

1z/13

MT3

TI-D3

M5 Kopij D3, H-izz.D3 Verzamelde gedichten, p. 86o.

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Vóór 'uni 11 1953

MI c

M I a-c otloodp

Reekstitel M I[ontbreekt]TI [Zeven reisgedichten]gM2 -D3 [ontbreekt]

a (ontbreekt)b Baedeker 1--i [929] M I k, Titel]

Titel

5

M'

TI-D3

M' a Zo was het vroeger tussen ons gesteld.g gb ook met

TI-D3

a Vlak bij uw mond en ogen ving het aan :} g gb

] [ving]en [TI-D3

7

II

I2

MI

T'-D3

MI

TI-D3

MI

TI-D3

a een lange voortzetting voorbij de maang g voorbijb de stenen vergezichten vang

a en u daarmee in alle ruimte leidtb en God zijn oude grenzen overschrijdtgc [en mij met nieuwe] horizon [omringt]mij gc afstanden

a en ik van vergezichten ben omringd.g gb en mij met nieuwe hemelen omringtl gc [en God zijn oude grenzen overschrijdt].zijn g 1

(= M I b, 12J

(= M I b, II]

[De omzetting van 11 I b, r. 11—r2 i c met een i l aangegeven]^ g ^ pijl

a .stro ewitb een stro ewitg

a Wat hier is wordt naar alle kantenrootgb zijden}

6

MI

981

COMMENTAAR I Ditedicht is mogelijk geinspireerd op de reis die Achterberg in I 2 metg g l g p p g 9SEd. Hoornik naar Frankrijk maakte. Zie verder 39.3.3•2 Ditedicht en [929] 'Topografie' werden – samen met vijf oudere gedichteng 99vijf gzie [886] `Valuta' noot– gepubliceerd in de juli-aflevering van Maatstaf,3 gp ) g

onder deezamenlijke titel `Zeven reisgedichten'. De publicatie ecatie werd aange-g l g p gkondi d op het omslag van de juni-aflevering van Maatstaf Zie verder39.4.1. g p g ) g 3 0 I november i verzocht redactiesecretaris L. den Ham Achter-Op 7 9S3 verzoc re van en ambergm een gedicht voor IVikor, 'Algemeen jongeAl emeen kunsttijdschrift voor jon men-g g ^ g kunsttijdschrift ) gsen' een uitgave van de stichting `Werk- en Informatiecentrum voor Kunst teng gdienste van het Onderwijs aan de Rijpere jeugd '. Het is niet bekend wanneerl lp ) gAchterberg het gedicht heeft gestuurd. Het werd opgenomen in de februari-g g g pgenomen ruarafleveringan I vergezeld van een korte introductie van de dichter 5i).^ 954 ^ S

[929] TOPOGRAFIE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-80.T Maatstaf r (juli í9S3), p. z5 6.M2 Typoscript, kopij D I , H-8i.P Proef D', H-86.D I Autodroom, p. 7.M3 Kopij D 2 , H-112.D2 Cryptogamen ¢, p. r 5 3.M4 Kopij D3, H- izz.

D3 Uerameldegedichten, p. 852.

DATERING Vóóruni I) 1953

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG Van ditedicht schreef Achterberg, twee fasen M I a-b eerst r. I– . Hetg g> 7vervolg kwam veel moeizamer tot stand en wordt hieronder in enkele arallelleg pgedeelten gepresenteerd M I I II III en IV . De fasering is voornamelijk og gp ^ g voornamelijk opde onderscheiden stadiaebaseerd.g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I a-k otloodP

M2 a typemachine, b potloodYp^ P

Reekstitel M I[ontbreekt]T [Zeven reisgedichten]M Z-D3 jontbreektJ

982

TM2

P-D3

MI

T-D3

MI

T-D3

M'-D3

MI

T-D3

4/5 MI

T-D3

S

MI

T-D3

6 MIT-D3

7 MI

I

2

3

4


k Baedekerk Reisflitsk Topografie

ab Wassende breedte

a Metlas en lak en nikkel toegedekt,g ga af edektg

a kijken mijn auto-ogen in het rond.kijken mijn ga vri'heids -oen1 ga o el -oenP g

De wereld heeft nergens een wond,g ope

zover mijn blik zijnmijn zij lange ovalen trekt.g

b stro ewit

b Landschappen worden langzaam opgewekt,Ppg Pg ,

b krijgen reliëf staan scherp op de voorgrond,lg^ P P g

b blijven ten achter en zijn avondstondblijven zij draaien naar

b1blijven tenT-D3

(F- (928], Titel]

[? door ten achter]? door draaien naar

(8) Mi

(9) M I I

[? door MI b, r. J7J

M I III r.B–I(8)–(14):

c achter een raam waar ik de leden strekc het alsc tegenc voor

c in het hotelbed waar ik rustend[?] lag

9g3

(io) M I I c en dan(?) herhaalt zich voor mijn nachtblikken [???? door blikken]

II d ^dromend "overkomen

? door M I II d, r, ro overkomen en dromen; de losse notities in Al' II d, ro zijnmet een lijn verbonden met M I I c, roJ

(I I) M I I c dezelfde rij van vreemde ogenblikken [? door dezelfde]

l g

12 M I I c maar dichterbij ik kijk tot in het hart [? door hart1, lc ziende wat ik niet zag

I MI I c ben ik nog onderweg en in 't bezit

3 g g

I MI I c voor altijd [breekt af]4 l

[M I I, r. (9)—(q)werden tezamen (fase e) doorgehaald; eronder hernam Achterberg r.^ g 9r M I I, r. (8) moet meegelezen worden:4>

(8) M I III

(9) M' III

MI III r.(8)—(14):

e k achter/tegen/voor het raam waar als ik de leden strek 1= M II 8

e alsof ik daar behoor en mi' bedachtmijf al eerder beneweestgf 'aren waslf eerder ben

[???? door de regel]

I o M I III e maar mij na jaren ol lf o hebf had bedacht

g wonen heb [ Imaar op een goeie dag mij [heb bedachtg p g g l

g keer

I I M I III e om deel te nemen aan de tocht daarnetf om nog op tijd te komen voor daarnet.gplg wezen

(I z) M I III e Wij worden door de ober opgewachtWij pgf eigenaarg

I MI III e In 't vreemde bed herhaalt zich voor de geest3 ge komen mi' voormijf verschijnen voor1

I MI III e brokstukken weg waar ik ben geweest4 g g

I? door eigenaar en ober]g

ff

van dewe maar stil gezetg ^ gnu ? door nu en maar

984

[929] '`To o rafie M I (collectie NLMD)^

98S

1

1

MIIVr.B–rIV, (8)–(14):

h als we uitstappen in de open plekpp p Ph wanneer wij stoppen in de lichte plekwij pp Ph [a bi' z1h [wanneer wij stoppen bij de lichtewij pp 1 plek]

h van het hotel een eiland in de nacht.,

h Diep in de slaap [verschijnen voor de geest]p p 1 gboom en beek,

h [brokstukken van de we [maar] [stil gezet]g^ g

h alsof ik er mijn leven ben geweestmijn gi als eengeboorteplaats, altijd eweest altijd geweest een soorteboorte streekg

i iemandsen zeer vergroot, [iemands geboortestreek,]g ^ g

? door oenp][? door de regels]

[???? door eiland]

1= M I III, i73il

1= Ali III, (14)1

R– cr i III, (9)]

( M I III, (II)1

h waaraan ik verderelders nooit meer hadedachtg

hij1

h om nog op tijd te komen voor daarnet.g p tij

r. 8-14:

wanneer wij stoppen bij de lichte plekl pP bij P

[strofewit]

van het hotel, een eiland in de nacht.

Diep in de slaap verschijnen boom en beek,p p verschijne

van de weg, stil gezetg^ g

[strofewit]

en zeer vergroot iemands geboortestreek,g , gab

waaraan hij elders nooit meer had gedacht,hij g

om nog op tijd te komen voor daarnet.g P l

I Zie[928]`Baedeker' noot i en z.2 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V.Vitkovskij en I. Volevic.^ 13 Literatuur over hetedicht:g

[Anoniem], gedicht van de week.' i 8

, g 9S

hi

(8) Al' IV

(9) M I IV

(zo) M' IV

(r z) M' IV

(i z) M T IV

(z3) M I IV

(r4) M I IV

8 T-D3

8/9 T-D3

9 T-D3

I T-D3

I I T-D3

II/I2 7-D3

iz TMz

P-D3

z; T-D3

14 T-D3

COMMENTAAR

986

MI a-f otloodp

M2 a typemachine, b potlood (aangebracht na D2)Yp^ p g

a [ontbreekt]

b Deïsme ? na Deïsme]

c [?geschrapt]

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D4

MI M 2 a-D 2, r. 1–I :> 4

I MI-D2 De mens is voor een tijd een plaats van God.tijd p

2 MI a Als je die som aftrekt van iedereen,l

[93°1 DEÏSME

OVERLEVERING M I Manuscript, H-92.p^M 2 Eerste typoscript D3 H- .^ 93

T Maatstaf I (augustus I p. 28 .953 ^ p SD I Voorbij ' de laatste stad I . I 22.J ,p

D2 Voorbij de laatste stad z , p. 1 o.^ ^ p 4M3 Tweede oscri t kopij D3, H-I16.tYp p ^ p l ^M4 Derde oscri t D3, collectie Ministerie van ox &w, H-11 .^ p > > 7D3 Vergeetboek, p.g ,p7.M5 Kopij D4,p l ^

D4 Ver amelde gedichten, p. 922.^ ^ ^ p 9

DATERING Vóóruni 1953 MI

4) 9S3Tussen 2 maart en z8 april i 61 (M3)3 p 9

LEESTEKST M2M3 zie20p5

ONTWIKKELINGSGANG De luiteindelijke versie van M I is door Achterberg in i overgetypt o M2g 9 S 3op(fase a). Later, in iedereval na D

2 heeft hij in verband met de samenstellingg ^hij g

van Vergeetboek op het oude typoscript veranderin en aangebracht (fase b). In

^ pg gde hierna -aanlagenvolgende presentatie wordt de chronologie van deze twee lag p g ggehouden: M 2 a wordt opgenomen tussen M I en T D 2 daarna volgt de -g pg ^ g pre-sentatie van M2 b-D4 (zie ook noot.3

C [

] twee [C [

] [som] [M2-D2

3 11P-D2

4 MI-D2

blijft er een kerkhof over met een steen,1

waaronder ligt die was gekomen totg g

987

II MI

I2 MI

4/5 MI-D2

5 MI

M2-D2

stro ewit

a deze voleinding, vergeten vod [? door voleinding] g , ga versleten ? door sl en g]b zc abrupte slot.P

? door M I a, r. voleinding in fase c eschra t

a maar Godaat verder, strijkt over hem heeng ^ strijk6

MI

b M[aar] [MZ-Dz

M I -D 2 in zijn millioenen. God is nooit alleen7 zij

MI-D2 want hij bestaat uit levensoverschot.1


MI I a Wij zijn van hem zolang het duurt en dan9 Wij ga Sedert hij zich verdeelt ? door de regels]hij gbWij zijn van hem] een oponthoud [en dan]ll dPd totdatf Hij neemt ons als een oponthoud te baat ? door de regels]Hij p ^

III f zijnWij zijn voor hem een vol benzinevat,M2-D2

I I

I o MI I c laat hij ons vallen in vergetelheid.hij gdhij ons] laat noodwendigheidl g

III f dat hij leeg achterlaat en zonder spijt.hij g plM2-D2

I I

voor MI III, r.–lo en met eenpijl ingevoegd;? door M I I d r. lo noodwendigheid9 g

en vergetelheid]g

Io I I M I c een stro ewitg

M 2-D 2stro ewit

[Sedert hij zich verdeelt] en verdersplijt. = M I I ahij P 1 9]c voortbeweegtc [zich verdeelt]d[ } [voortbewee t zich verspreidtg p

M2-D2

? door M I c r. 1^ voortbeweegt en zich verdeelt]

, g

c 0 I kancin en wij dood agg lc 0 niemandd en liggen langs het adgg g P ,d

MZ-DZ

988

12/1 3 M' d[strofewit?]3M2-D 2[strofewit]

d Alleen wat Jezus Christus ondername als niet de herder Jezus Christus kwame Als 10

M2-D2

14

M I I d doet weer de wolven weiden met het lam

II e die weer de wolf doet weiden met het lam.e om ons te vinden als verloren lam.

M2-D2

M 2 b-D4, r. i–io:

2 mens is voor een tijd een plaats van God.] = M 2 a, 1r M b [De ,tijd PM3-D4

2 Houdt een gelijkteken ze meer bijeen = M 2 a, 2]2 M II b ,

geen g 1 1b de zaakb de boel

M3-D4 I Inog iets I Ig

M 2 b dan blijft een kerkhof over met een steen3 1M3-D4 dan wordt hij afgeschreven op een steen.

hij g p

M 2 b [waaronder ligt die was gekomen tot4gM3-D4 De overeenkomst lijkt te lopen totlijkt p

4S M2b stro ewitM3-D4[geen strofewit]

M 2 b [deze voleinding, abrupte slot.5 g^ pM3-D4 I I

5/6 M2b een strofewit]]S gM3-D4[strofewit]

6 M2 b [Maar Godaat verder, strijkt over hem heeng ^ strijk Want I I zwenkend van

M2 III b in myriaden [God is nooit alleen7 YM3 -D4I I zijn millioenen.l

8 M2 b [want hij bestaat uit levensoverschot.lb kinder-overschot.b levensoverschot.

M3 Voorene kwam een ander weer aan bod.g

8/9 M2

b [stro, fetvitJ ]

[= M Z a, 8/9JM3-D4

13

MII

II

II, MZ a,31

l= M2 a, 4]

[= M2 a, j]

(= M2 a, J/6i

[-= M 2 a, 6]

M 2 a, >J

l= MZ a, 81

989

= M2 a, 9]7

= M 2 a lo,]

= M 2 a lo/II,]

= M2 a II,]? na breidt]

II

(t 2) M3-D4

1 Mz

(13) M3-D4

12/1 3Mz

03/14) M3-D4

M2

9 M2 b [Wij' zijn voor hem een vol benzinevat,]M3-D4

10 M2 b [dat hij leeg achterlaat en zonder spijt.]hij g plM3-D4 I I . Hij moet het kwijt, 1,

Io I I M2 b Vstrofe2vit]]M3-D4 een stro ewitg

[In M3-D4 is de volgende regel toegevoegd:]

M3-D4 r.(II):

(I I) M3-D4 al de afval, met zijn wezen in strijd.zijn strijd

I2 M3-D4 stro ewit

M2 b-D4 r. II I2–I I :4 S

b [Sedert hij voortbeweegt en zich verspreidt]hij g pb ver breidtb[ ] [vers reidtp

Sinds hij zich van de schepping onderscheidt,hij pp g

bn en wij dood en liggen lan s het pad .] = M 2 a, 12]^ g 1 g p ^

i

b [strofeavitJ

I I

= M2 a, I2 I^12/13]

I M2 I b [Als niet de herder Jezus Christus kwam] = M2 a, I3 ^3IV b Wanneer niet Christus, koopman in oud roest, [of wanneer]p

I M3 -D4 wanneer niet Christus, koopman in oudroest,4 ^ p

i M2 I b [om ons te vinden als verloren lam.]14IV b 1 ons juist in zo'n conditie vinden moest.1

IM3-D4 ons juist in zo'n conditie vinden moest;S 1

De volgende regel ontbreekt in M 2 b:^

[=MZa,14I

(r6) M3-D4 alsof hij met de Vader had gesmoesd.

COMMENTAAR I M I isere roduceerd in Schrijvers rentenboek 52.g p ^ p 52 Ditedicht heeft Achterberg, met zeven andere gedichten, vóór unig g^ g ^ 41I aan Bert Bakker gestuurd ter publicatie in Maatstaf Op uni I schreef9S3 g p p 4 953Bakker hem dat ditedicht I 'Rorschach' en [932] 'Comptabiliteit' in hetg ^ 93 93 pauaugustusnummer zouden worden opgenomen, en dat hij de andere vijf edich^ pg ^ -hij vijf gten zie`Steno`Stenografie', noot I had afgestaan aan Garmt Stuiveling voor933 g ^ g ghet Nieuw Vlaams tijdschrift. Zie verder .2.394

990

3 M2 maakt deel uit van het eerste verzameltyposcript van waarinVergeetboek,van 27 gedichten de eerste typoscripten (daterend uit i –i bijeengebracht7 g tYp P 9S 3 9S4 J gzijn. Op deze oude typoscripten heeft Achterberg later (ook nog na 1 inJ p ^ p g g 9SSpotlood veranderingen aangebracht. M3 maakt deel uit het tweede,volle-p rac maa van vog gdi typoscript van Vergeetboek, dat tussen 23 maart en 28 april i 61 isge tYp p g ^ 3 -vervaarp 9di d. M4 behoort tot een op Achterbergs verzoek gemaakt typoscript van deg p g gbundel, dat hij aan het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappenhij l ^ ppheeftestuurd om te voldoen aan de hem verleende regeringsopdracht. Ziegvoor de samenstelling en datering van de verschillende stadia van de bundelg gverder o.S4 VolgensJ.J.Buskes wijzigde Achterberg r. I –1 (M2 IV) op advies van A.g l g g 3 4 pMarja, die het oorspronkelijke slot `te traditioneel, niet corresponderend op datl^ P J ^ p Pvan het volle en lege benzinevat, ... te zoetelijk' vond .. Buskes, `Deïsme'g ^ zoetelijk' >

33; vgl. ookJ.J.Buskes, `Koopman in oudroest', 2– . Zie ook noot 5.p. 33^ g ^ p ^ p. 3S 3S3 S

5 Volgens A. Middeldorp heeft Achterberg `lang getwijfeld' of hij de titel vang P g gg J hijditedicht kon handhaven: `Deïsme is immers een term die de nadruk legt og g ophet feit dat God de wereldescha en heeft, ... en nu zonder verdere dage-g p ^ eglijkse bemoeiing de wereld laat draaien .... Achterberg heeft gespeeld met del g g gptitel "Deïsme voorbij" maar die bevredigde hem toch niet. Wij praatten ervoorbij, g Jpeen- en andermaal over en uiteindelijk kon hij zich vinden in handhaving vanuiteindelijk hij gde oorspronkelijke titel met de motivering: de schepping is een gegeven, eenp J g pp g ggeschenk en de genade is toegift; "dat hoef ik er niet boven te zetten wantg ^ g g

dat moet van de andere kant komen."' Middeldorp vermeldt verder dat Achter-g verme vererben lang gewikt en gewogen' heeft voor hij de nieuwe versie van r. I –i koosg gg g g hij 3 4(vgl. noot 4). Zie A. Middeldon De wereld van Gerrit p. '17-121.

4 p^ ^^ p6 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.g g Y7 Literatuur over hetedicht:gBerg, van den `Gedicht belicht. 'g, >Buskes, .. `Deïsme.'Fens, K. `Handel en wandel.'Hanssens, D. Deïsme.'Middeldon A. `Deïsme met een toe ift.'Middeldorp, gV enemans B.A. `Achterber s "Deïsme".'

> gWegman, H.A.. `Cosmorama.'g >

X9311

RORSCHACH

OVERLEVERING M I Manuscri t H-80.p^

T Maatstaf 1 (augustus I p. 28 .9S3 ^ p 7

M2 Typoscript, ko i' D I H- 81.kopij ^

P Proef D I H 86.,

D I Autodroom, p. I .^ p 7

M3 Ko i' D2 H I I 2.Kop ^

D 2 Cr to amen p. 16 .yp ^ 4, 3P

991

a [a [b [b [b [

] lengte } [] breedte } [] [breedte] [] lengte } [] [breedte] [

? door breedte en lenteg]

? door lenteg

T-D3

M4 Kopij D3, H- I22.D3 Ue amelde gedichten, p. 86z.^ ^ ,p

DATERING VÓÓrUn1I4J 9S3

LEESTEKST T

VARIANTEN EN MI a-iotloodPCORRECTIES M2 a typemachine, b potloodYP ^ p

Titel M Ia [ontbreekt]h Rohrschachti Rorschach

T I IM2 a Rohrschacht

b [Rorschach]P-D3 I I

I MI-D3 Misschien zal ik nog sporen van u vindengP

2 M'-D3 achter in Engeland of vlak bij huis.g bij

M I a Wij weten niet precies waar het dood ruis3 Wij P doodgruis

T-D3

4 MI a zich met bestaande stoffen o I verbindena kan

T-D3


5 MI a noch onder welke o de beminde

(? door de regel)[? geschrapt]

6

MI a zich gelden laat. [ o ]

b { [ o ] tot elke prijsb { [ o ] ik u kruisc [zich gelden laat.] Ik moet [tot elke prijs]

7

T-D3

MI b 0 reisc vrij blijven voor de volgendevrij blijven gc eerst[volgende][reis]

T-D3

992

8 MI b [ o ]blinde.c en leef zolang [ 0 ] als in [c [ ] den [blinde.]c [ ] bij vrouw en vriend [ ]c [ ] bij het bekende [

T-D3

? door M I b, r. 6-4

8/9 MI c stro ewit9

T-D3 I I

M I I c Eens doemen bergen op o9 g pc[ ] aat uw o open [???? door de regels]gaat ^ ^

II d Eens doemen vreemde bergen voor mij op lpe doemt een[vreemd] voor mi' omi

fT-D3

I 0 M l II d Ik zie het nu al ingedachte liggen,g gge met ketenen die ik kan tekenen

IV fh

T-D3 I I

I I M I II d het dal, waari' weer als een mens vertoeftglIV f de toegangswegen en de hoohoogste top E— M I III e, Ig p j3

f naarh

T-D3

12 M I II d En dan verschijn ik op de laatste top P PIII e is met de kaarten uit te rekenen

e kompassen [ ]p

IV f de ligging van het dal waar gij vertoeft f- M I II d, rrgg g g lh ;

T-D3I I

1 3 AI' II d en voeg me bij u zonder iets te zeggen3 g bij gg

III e de toegangswegen en de hoohoogste topg p

IV f een spiegelbeeld van het geblekenegdubbelvouw bijg l

met ? door met en bij]g 1g naasth [ a

T-D3 I I

M I II r. 12-13 werden (fase e) te amen doorgehaald]

993

I M I III e deli in over de Rohrschacht-test beproefd4 ligging Pe [ ]een [

IV f Ef een Rohrschacht-test diegeen uitleg behoeftg gh o i .

I I Rohrschach-testa I I Rohrschacht-testb [Rorschach][-test]

M I I III r–r werden (fase tezamen doorgehaald]9 4 ^

COMMENTAAR I Ditedicht is mogelijk geinspireerd op de reis die Achterberg in 1 2 metg g l g P P g 9SEd. Hoornik naar Frankrijk maakte. Zie verderFrankrijk 39.3.3.2 Zie[930]`Deïsme' noot 2.

3 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.g g g

[932] COMPTABILITEIT

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.p ^ 9M 2 Eersteoscri t D3, H- .tYp p ^ 93T Maatstaf I (augustus 1 p. 286.9S3 ^pD I Voorbi ^ de laatste stad I . I 28 .^ ,PD2 Voorbij de laatste stad z , p. 1 6.^ ^ p 4M3 Tweedeoscri t kopij D3, H 116.^ P^ Pl ^M4 Derdeoscri t D3, collectie Ministerie van OK&W, H-I I.tYp P > > 7D3 Vergeetboek, p. 8.^ ^ PM5 Ko i' D4 H-122.Kop ^D4 Verzamelde gedichten, p. 2 . g ,p 9 3

DATERING Vóóruni I4) 9S3

LEESTEKST MI e

VARIANTEN EN M' a-eotloodpCORRECTIES M2 a typemachine, b-c potlood (aangebracht na D 2)co yp , p g

Titel MI a [ontbreekt]

c Comptabiliteitpd

I? na Comptabiliteit]f? geschrapt]

M2-D4

T

Mz

P-D3

994

r M I -D 2 Blauwe toornruit, waar 'k u dood in sla.M2 II b Rose dagboek dat ik opensla :g p

b logboekgIII c jGrize

c Rose da boek lo boek = M I I]g gcGri' s vergeetboek1 g

M3-D4 Oud vergeetboek,g

2 M I -D 2 Witte maanschuit, wild u achterna.M 2 b Witte ooghoek in de pagina.g pg

b daghoek doorgb [2 naastc om

M3-D4 I I ooghoek omg

2/3 MI-D4 [strofewit]3

M I I a Goudgalon, onder de avond uit.3II b Goudgalon teen de horizong gIII cGoud alon onder de avond uit. = M I I]g

M2-D 2

M2 b Goud volants [? door volants]bGoud along

M3-D4

M I I a Groene dieren kruipen achteruit.4 pII b Groene dieren kruien andersompIII c [Groene dieren kruien achteruit. = M' Ip]

M2-D4

M I II r.– werden (fase b) tussen haakjesgeplaatst en vervolgens (fase c) te amen3 4 ^ gdoorgehaald; in M I is de grondlaag vanaf r. ase c] ^ ^ J


M I -D4 Levenloosheid van het proefstation.5 p

6 AP-D4 0 etelde af etrokken som.pg , g


M Ic Zwarte nacht met nauwlijks een7 ^ pc] [nauw e li' ksld

M2-D 2

M2 b I. Over de sterren scheertM3-D4

8 M'-D 2 die de wereld omkeert en vergeet.gM 2b Gods gjwisvin er die het blad omkeert.M3_D4

995

.stro ewit

c Op zijn handen loopt de dood voorbij

p zijn p voorbijd komt

10 M I c Maar de kamer heeft een overzij,d aan de kamer in een tover-ei,e een kristallen ei

M2-D4

I o I I M I -D4stro ewit

I I M I -D4met de lam de boeken en het broodp,

I2 M I -D4 waarij levend zijt en levensgroot.

gl zijt g

COMMENTAAR I Zie[93o] `Deïsme' noot 2 en 3.93 ^ 32 Ditzxedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce en A. Rich .g g y3 Literatuur over hetedicht:gBerkhemer, W. 'Comptabiliteit en kristal.'p

Fens K. `0 tellen en aftrekken.'> p

[9331 STENOGRAFIE

8/9 MI-D4

9 MI

Mz-D4

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel M'

Al -D z

M I Manuscript, I-I- 2.p ^ 9M 2 Eersteoscri t D I H- .tYP p ^ 93

T Nieuw Vlaams tijdschrift se([september of oktober] I p. Io .7 p 9 S 3^ p 77M3 Tweede typoscript, ko i' D I H-I16.kopij ^

M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-117. > >

D IVergeetboek, p. II.g ^ pM5 Koi'D2H-Izz.p l ^

D 2 Verzamelde gedichten, p. 926.^ g ^ p 9

Vóóruni I W I )4 J 9S3Tussen 2 3 maart en z8 april 1 9 61 (M3)3 p 9

MZM3 (zie p. SZO)

M I a-eotloodp

a (ontbreekt)b Stenografie

9 96

I M'-TM3-D2

2 MI

M2-TM3-D2

3

Al' -TM3-D2

4 Al' -TM3-D2

Nui'geen ander lichaam hebben kuntg l gwezen

a danunt voor punt verwijderend van watP P lb straalsgewijsbunt voorpunt][punt

I I tegenover mij aan tafel zatg mij

ik eenmaal in mijn armen hebgehad,mijn zichunt voor punt verwijderend, zodatp p

waarmeeji u ten einde toe verdunt,ggij door de muur tot een waasgl op

? door straalsgewijs]g

4/5 AP -D 2stro ewit

Al' I a o hoe goed het zat [? door de reel5 g reeg l b word mij1

b word tmi' het allerlaatste woord misgund1 gb stationnaire

M2-TM 3 -D2 is

6 MI I a o vergundII b over uw toestand o wat ik had

b allesc . A[lles

M2-T I IM 3 -D 2 omtrent I I

M I I, r. –6 werden (fase b) te amen doorgehaald]

M I II b xxx woord a op het blad7 pb aan veroudertb bulletinc overzicht,c [veroudert] onder mijn handen [op het blad.]mijn pc [aan overzicht 0[veroudert] o het blad.][op

M2 -T I IM 3 -D Z I I definitie brokkelt I I

7/8 M I - [geen stro ewit7 gM 3 -D Z stro ewit

8 MI II b [xxx] gvol en u van verre oc Toch[volg]k u stuntelendgc Ik volg u stenografisch, [stuntelend]g

M2-T I IM 3 -D 2 Om adequaat te blijven, hic et nunc, 1 >

? door overzicht

? door vergund]g

997

8/9 M I IIM2-TM3 -DZ

b [strofewit]

[geen strofewit]

M I II b Maar liever onderweg, u aan9 g^

III c en streep u door en slaat u staan en scheidpc of Uijaat]

M2-T I IlaatM3-D 2 volg ik u stenografisch in het kladg g

I o M I - T [geen strofewit]9 ^M3-D2[strofewit]

10 Al' II b danb al is het op een afstand en misschienpb daarmee

III c u van het vorige in streng beleid,g gM2-T I IM3-D2 en rekt het teken zich reikhalzend uit

[lees: laat]

R__ M I -7; cv

? door misschien

II

I2

M I II b het risico dat ik u mijlen mislIII c want onverbiddelijk vergaat de tijdonverbiddelijk g tij

I I

M3-D 2 bij deze wedloop tussen taal en1 p

? door M I III, r.9--n-;? vervol ens (fase d) geschrapt]p

II/12 M I II

b [strofewit]III

d l I

M2-D2

M I II b dan neer te zitten bij nieuwe waan1

III d en kleiner wordt de wereld om mijle groter

Eens trekt de letter in het eindgedichtg

M I II, r. 9-12 werden (fase c) te amen doorgehaald]

d o steen voor steen,e waarin ik u ? moet[?] vinden,f te inventariseren,

M2-TM3-D2 zijn laatste vrije ophaal om u dicht.zijn vrije P

Hier eindigen M 3 -D 2g

M2-TM3-D2

13 M' III

14 MI III

MI -T r. 14:

d o Ialleen.

e want niets in de natuur liet uM2-T

998

COMMENTAAR

[9341

I Bert Bakker heeft voor deublicatie van 'Stenografie' tot en metP 933 g 937`Tuinarchitect' in het Nieuw Vlaams ti dschri t ezor d. Zie o `Deïsme' noot 2J g g 93en verder.2.3942 Zie[93o] `Deïsme' noot 3 .93 ^ 33 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.g g Y4 Literatuur over hetedicht:gFens, K. `De dichter als de ene leerling.'> g

AURORA

M I Manuscript, II 2.P^ 9M2 Eersteoscri t D I H- .tYp P ^ 93T Nieuw Vlaams tijdschrift s e([september of oktober] 195 p. 1o78.

7 P 9S 33),

M3 Tweedeoscri t kopij D I H-I16.tYP p^ P1 ^M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W H-1 I.tYp p ^ 7D' Vergeetboek, p.g ^ p 9.M5 Kop D 2 H-1 22.p l ^

D2 Verzamelde gedichten, p. 9 24-^ g ^ p 94

I

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D2

M'

M2-TMZM3

M4-D2

2 MI-D2

3 MI

M2-TM3 I

IIM4-D2

Vóóruni I4J 9S 3

M2

M I a-hotloodPM2 a typemachine, b potlood (aangebracht ná. T)Yp^ p gM3 a typemachine, b potloodYp^ p

a [ontbreekt]

h Aurora

a Land dataat liggen in het blauw vandaag.g gg gc Het l[and]

b De tuina Julib De streek

0 u na is de morgen zonder dood.P g

a Maar of hij met u minder wijd en groot1 wijd gb En met u zou hij even wijd en groothij wijd g

ab [ ] net zo juli-groot

[? door tuin

999

M I a zou zijn gekomen is voor mij geen vraag.4 zijn g lg gbekomen zijn over de rozenhaag.g zijn g

M2-D2 I I

[? door M I a, r.–34

4/5 M I -D Z[strofewit]

M I a Daarom zijt gij aanwezig in de wao5 i

zijt g l g waagc [ 1.c ,

M2-T I IM 2 begM 3 -D 2

I I

6 MI I a van elke nieuwe dag o zich sloot [? door nieuwe]ga die [zich] ontsloot

II c Waarmee ik weer het venster Po enstootIII c waarmee de [nieuwe dag] [zich] weer [ontsloot] = M' I]g

M2-D2

[? door M I II c r. 6 en omcirkeld]

7 M I I a aan het verlorene oa 0 avondrood ? door avondrood]a een [ ]b tegenroodgb jon [a ]jongb en jubelend1b verjongend [ ]b aan ondergang ???? door ondergang]

II d [aan het verlorene] en sta ik blootIII e en blijven rood = M' 1,blijven 7]

M2

I I

T I I,I IM3-D 2I l° 1 I

? door M I I b, r. verjongend, en jubelend en jong;? door M l I a, r. 6–7 1 6-7]

8 M' II d aan leven dat ik bijna niet verdraag gd nauwelijksl

III e de rozen o blauw omlaag. ? door rozen]ge en de werele velden [blauw omlaag.]g

M2-T I IM2 b landenM3-D 2 1 I velden I I

? door M' II d, r. 8 nauwelijks en bijna niet;??? door M l II d, r. 7-8 en vervolgensnauwelijks bijna 7 gdoorgehaald; daarna (fase e) werden M I I II r. 7-8 te amen doorgehaald, met uit onde-rin van M I r. aan het verloreneg ^ 7

I000

8/9 MI-D2[strofewit]9

M I III e De verte wemelt van uw mogelijkheid.9 glf[ ] [mo o likheid.gj

M2-D2

Io M I III e Met kleinejrize ogf staafjes door elkander1f vonken

M2-D2 I I

I I M' III e hebtgij u oglf voor mijn uitgebreid.

1 ogen gf in de ruimtef houdt zich [de ruimte] voor u

g sluit u de ruimte aldoor in en uit.M2-D2

I I

I 1/1 2 M / III e [geen strofewit]M2-D 2[strofewit]

12 MI III e Er [breekt af]f kan ldaarbij niets anders wezen dan er

M2-TM2 b Soms denk ik al te zien wenkende handen,M3-D2

I MI III f overal is3faande is. Het leven sluitgg licht verblindt

M2-TM 2 II b een lok sidderend haar.M3-D2

I MI III f 0 in en uit4

u nog te veelg gzo waar ik mijn wendg l g

[te tot ge de tijd niet vind [lees: vindt]g g 1g [ dat ? door dat en tot]

g alvorens ik u vind.M2-T I IM3-D 2 ons

COMMENTAAR I Zie`Steno`Stenografie, noot I.933 g2 Zie[93o] `Deïsme' noot 3.93 ^ 33 Zetfouten in T, r.: moo li kheid i..v moo li kheid. en r. i o: klene i.p.v. kleine9 g J P ^J p

I00I

MI

M2-TIM2M3-D2

a [ontbreekt]d Crescendoe Nostalgie

b Terminus

Titel

[935] NOSTALGIE

OVERLEVERING MI Manuscript, H-92.P^M2 Eersteoscri t DI H- .tYp p ^ 39T1 Nieuw Vlaams ti dschri t se tember of oktober]o tobe I p. 10J 7 p 9S 3^ p 79.M3 Tweedeoscri t kopij D I H-I16.tYp p ^ p l ^M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, 0 &W ^II .tYP p ^ 7T2 Meteen PEN te beschrijven. Red. N. Noordzij. Amsterdam, [oktober] 1961,>Metgeen ^ Noordzij. > 9

p.15.D l Vergeetboek, p. 12.g ^ pM5 Koi'DZH-122.P1 ^D2 Verzamelde gedichten, p. 92 7 .^ 8 ^ P97

DATERING VóórUni 14) 1953

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN MI a-hotloodpCORRECTIES M2 a typemachine, b otloodaan ebracht na T 1 )g

Reekstitel M I -M4 [ontbreekt]T2 gLon a paluspD I -D 2[ontbreekt]

M I -D 2 r. I–II;,

I

2

M Iacd

M2-D2

M I I aII b

bb

Mz-Dz

Weemoed die weet waari' gebleven zijt.g l g lAfspraken op het land hebben de tijd.p p l

Eindpunten [ ]P

In 't stadje waar ik slaap klinken geluidenstadje P gklinkt mannenzang

0

klinkt mannenzang

I002

M 2-D2

6 MI IIM2-D2

7 M T II

d Ik hoor niets meer. De mannen zijn naar huis.1

zangers ? door zangers]g

9

MI IIMz-T'MzM3-D2

b

3 M' I a die o beduiden

II b uit een verenigingslokaal eerlapeerlangb o I steeds aan deang gb van een vereniging,c nog

M2-D2

[? door M I II, r. 2-3]

4 MI II b met oefeningen [ o ]c [ ], telkens uitgebreid .

d [ ]. Telkens] [d [ ]; telkens] [ ]

MZ -D2 I I

4/5 M' II c (rtrofewit?J

AF-D2 [strofewit]

c 0 1 slitld Van het begin af aan hernomen sluitge v[an] [

s

M I II

[? door uitgebreid]g

Id de melodie u verder in en kan

d bijna komen tot uw volle omvang gedurig g [

b

zijn [

d maar loot weer o de oude stilte uit.

p pe danf weer

d stro ewit?

[strofewit]

M2-TIMzM3-D2

8 MI II

M2-D2

8/9 M T IIMZ-DZ

l

I0 M' IIM2-D2

d Ze worden door hun vrouwen opgewacht,pg

1003

?? door luister naar]? door end]

[? door luister eschra tg p

ll

I I M I II d krijgen koffie en gaan met ze naar bed.gM2_D2

I i/i a M I II d stro ewitM2-D2

I I

MI II r. I2–I:4

d Ik kijk naar buiten in de holle nacht1

d en luister naar het ver en vreemderuisgd luister endd [en luister]

d dat zich tegen de lucht heeft afgezet.g g

do. door M I II, r. (I2)–(14) en vervolgens (fase e) tezamen doorgehaald]

M I III, r. 02)-04):

e Provincie-wind doet in de holle nachtf maakt

e een resonans overgaan in geruisg gf een bronzen resonantie tot

e waarmee de stilte ziche thans is gin ezetf De stilte in het oor heeft ingezet.g

? door maakt

M I III, r.(12)–(4werden (lase tezamen doorgehaald] g aa^ g

MI IV-D 2 , r. I2–I : 4

12 M I IV Provinciewind maakt in de bronzen nachtgM2-D2

1 3M I IV een laatste resonantie tot geruis3 g ^h [ 1.

M2 -D2I I

I M I IV dat binnen in het oor heeft ingezet.4 g gh Fluistering naastgh bi'1h Gefluister

M2-D2

COMMENTAAR I Zie `Stenografie', noot I.co 93 3 g2 Zie [93o] `Deïsme' noot 3.93 'Deïsme', 3

1004

3 0 uli 1 60 verzocht N. van Breevoort-Noordzij Achterberg om een bi'Op 9 l g -ldrage voor een door haar samen te stellen P.E.N.-uitgave, gewijd aan het themag g ,g 1`milieu en ouders'. De sluitingsdatum was gesteld op 1 januari 1 61. Wanneerg g P januari 9Achterberg zijn bijdrage heeft ingestuurd, is niet bekend. De zeven gedichteng zijn l g g ^ gwerden in Meteen PEN te beschrijven gepubliceerd onder de gezamenlijke titel8 beschrijven g P g lTonga palus', een door Achterberg vaak gebezigde latinisering van Langbroek.g P ^ g g g g gDeze reekstitel staat boven het eersteedicht [961] `Komaf' met erbij de

g ^9 ^ erbijvoetnoot 'lang drassig land'. Zie verder 50.6.g g S

[93 6] VILLÉGIATUUR

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.p ^ 9M2 Eerste typoscript D I H-93.

^

TI Nieuw Vlaams tijdschrift se tember of oktober] 1953), p. IoBo.7 p 9S3 ^ pM3 Tweede typoscript, ko i' D I H-I16.kopij ^M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-117. tYp p > >

T2 Meteen PEN te beschri ^ven. Red. N. Noordzij. Amsterdam, [oktober] I 61g J Noordzij. ^ 9,p. 13.

D' Vergeetboek, p. I o.g ^ pMS Koi'D2 H-IZ2.P1 ^D2 Verzamelde gedichten, p. 925.^ g ^ p 9 S

DATERING VbóruniI4J 1953

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I is met name deenese van r. I-10 gecompliceerd, doordat Achterbergg g p ^ gin ditedeelte een groot aantal veranderingen heeft aangebracht, waarvan nietg g g

Deorenaltijd met zekerheid bepaald kan worden tot welke fase zij behoren. D fase-altijd P zijrings in deze gevallen zo terughoudend mogelijk aangegeven. Globaal is de

g g g g lontwikkeling van dit gedicht in M I als volgt verlopen: Achterberg schreef eerstg g g p gr. I-6 hernam onder deze regels r. 5-7 M I II) en noteerde vervolgens twee

g S 7 gregels (M' III), de eerste met een pijl op de plaats van M I I, r. werd

g ^ Pl p P ^ 4

gezet 5 doorgehaald). gezet (r. werd door ehaald . Het gedicht bestond in dit stadium dus uit r. 1–. Een aantal regels lager, de onderste helft het blad, noteerde Achter-? g erg^ op on van

bergwee nieuwe regels M I IV, r. 7-8); de oorspronkelijke M I II, r, plaatste

g g ^ 7^ p 1 ^ 7 Phij erna M I IV, r. 9). In dezelfde hand schreef hij ten slotte onderaan het bladhij ^ 9 hijr. io—I S.

VARIANTEN EN MI a-hotloodPCORRECTIES M2 a typemachine, b potlood (aangebracht na TIYp ^ p g

1005

6 `Villé 'atuur' M I (collectie NLMD93 ^

100

I

2

3

4

Reekstitel M I -M4 [ontbreekt]T2 Longa palusgPD'-D2[ontbreekt]

Titel M I a [ontbreekt]h Vilegatuurgh Villégiatuurg

M2TIVillegiatuurgM3 -D 2 Villégiatuurg

? door Vilegatuur]g

MI -TI r. 1-1 5:

M' a Een dorpsstraat in de middag – wezenloos.p gb

M2_ TI

M Ia Aan deezichten is hetzelfde dood ? door de regel]g gb Achter de ruitenb 2aat R ]gb Over de steneninggb Aan/7] alle stoepen staatPb Voorb Bij is1

M2-T1I I

? door Ml b, r. 2 Achter de ruiten en Aan deezichteng

a [xxx] zich tegen de gevels aan vergrootg g gb dat opb wat

M2 - TI IM 2 II b wat soms teen de torenklokken stootg

M' I a zodat de huizen al een heleoosPb elk huizenblok schijnt een helepoos]1

III d en aan dean is al een hele poosg g pe schijntl

M2-TI I I

4/5 MI

M2-T1een stro ewitg

stro ewit

MT

1007

5 MII

II

III

IV

M2TI

a schijnen geworden tot een lege doosschijnen g ga te lijken o1 opb alleen te staan, een leege o doos,gc diepe blokke doospc blindec te huur 3e in ieder huis [breekt af in ieder huis [een lee ge o doosg

f lokke dooslegeg

I I blokkendoos,

? door diepe]P

? door te huur]

=M I II]

? door M I I, r.4–F? ? door M I III, r. 4–f; M I III, r. werd met een pill ingevoegd in4J, ^ 4J^ ^ ^M I I; M I III, r. werd doorgehaald]> y g

[

6 MI I aII bIV f

MZ- TI

7 MI II bb

IV ffff

M 2 - T

waarin nwaar niemand woont, die iemand eenmaal sloot

0 ] voor altoos.om het alleen te laten[ 0 ] in de voorkamer ontbloot

0 tot o het hemd ontblootopnadat hij zich tevoren had ontbloot1

10

?? door de reelg]? door de regel]g

Onder M I II, r. staat onder dit gedeelte – waarschijnlijk aan ebracht infase e – de losse7 ^aangebrach leeg en loos (mogelijk een alternatief voor r. of r. die vervolgens echter der-g gJ J 7), ens^ we

om werd doorgehaald]

8 MI IV f zijn lichaam werd hem plotseling te grootzijn p g gf – –

M2-TI

9 M I IVM2-TI

f en in de velden vluchtte [voor altoos.] = M I II, •? door de regel],7^•

Mz- TI

W I II, r. 7 werd met een pil verplaatst naar M I IV, r. 9]

f [strofewit]

f Over het wegdek loopt een lange scheurf [ ] { zit [g [ ] [zit] [

9/to M I IVM 2 -T I

zo M I IV

1008

I I M I IV f van de notaris naar deastorie.pg

M2- TI I I

I2 M I IV f De burgemeester is een bolleboosgM2_ TI

I M I IV f want hij o het dagelijks gezeur.3 1 g l gf weerstaatf bezweert

g bezweert

I? door notaris]

M2-TI

I? door M I IV r. r bezweert en weerstaat3]

14 MI IV f De dienstmeid van de secretaris, Toos, >f Het meisjeHbovenmeester{,I1f Het meisje [van de secretaris [Toos,] >

M2_ TI I I

I? door M l IV r. 14 Het meisje en De dienstmeid;? door bovenmeester en4 meisj

lIl

15 MI IV

M2-TIMZ

f loof stapt met een mandje in de pas van drie.P mandje pf loot haarP

b staptp

[? door M 1 IV r. lo–I, J

M3-D 2 , r. 1-1 4:

I M3-D2 Een dorpsstraat in de middag, i- M I -TI i]p g^ ,

2 M3-D2 Aan alle stoepen staat hetzelfde dood MI -TI 2]p

M 3 2-D wat soms tegen de torenklokken stoot M2 II3 g 3]

M3-D 2en schijnt begonnen al een hele poos M I - TI4 schijnt g p4]

4/5

M3-D 2 stro ewit

2M 3-D in ieder voorhuis, groeiend eendekroos, i- M I IV TI5 ^g ,J

6 M3-D2 dat langzaam over de bewoner sloot, E- M I IV TI 6]g ^ ,

M3-D 2nadat hij zich tevoren had ontbloot; i- M I IV TI7 hij 7]

8 M3-D2 zijn lichaam werd hem plotseling te groot. F I IV TI 8zijn p g –g M

8/9 M3-D2 [strofewit]9

1009

M3-D 2Over het wegdek zit een lange scheur F- M I IV-T1 , Io]9 g g

10 M3-D 2 van de notaris naar deastorie. MI IV-P, rlp

I o I I M3-D 2 stro ewit

I I M3-D 2 De burgemeester is een bolleboos, f- M I IV-T1 , 12]g

12 M3-D 2 want hij bezweert het dagelijks ezeur. f- M I IV-T1 , I1gezeur. 3

1z/1 3 M3-D 2 stro ewit

I M3-D2 Het meisje van de secretaris, Toos, F– M I IV-T1 , r3 meisje 4

I M3-D2 stapt met haar mandje in de pas van drie. F- M I /TAP, r4 p mandje PI

COMMENTAAR I Zie `Stenografie', noot 1.933 g2 Zie [93o] `Deïsme' noot 3.93 'Deïsme', 3

3 Zie `Nostal ie' noot 3.93S 'Nostalgie', 3

[9371 TUINARCHITECT

OVERLEVERING M I Manuscript, I-I- 2.p ^ 9

M 2 Eersteoscri t D I H- .tYP P ^ 93T1 Nieuw Vlaams tijdschrift se([september of oktober] 1953), p. 1 o81.7 P 9S3 ^p

M3 Typoscript, oorsoorspronkelijk collectie M. Fer uson-Wi erink H-8 2 . P l g g ^T2 Schrijversalmanak voor het dar 1 . Red. C. E ink G. S^temann. Amster-J 914 gg

dam [november I p.^ 9S3 ^ p 35.

M4 Tweedeoscri t kopij D I H-116.^ p^ p l ^MS Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w, H-11 .

> > 7D/ Vergeetboek, p. I.

8 ^ p 3

M6 2M Kopij H122.

P1 ^

D 2 Verzamelde gedichten, p. 928.^ ^ ^ P 9

DATERING Vóóruni I4J 1953

LEESTEKST M 2

VARIANTEN EN MI a-fotloodPCORRECTIES M2 a typemachine, b-d potlood (aangebracht na T2)Yp^ p g

Titel MI

M2-D2

a [ontbreekt]f Tuinarchitect

I0I0

I MI

M2 - T2

2

MI

M2-T2

3

M'

M 2 - T

4

MI

M2 - T2

4/5 MI-T2

5 Mr

M2 - T2

6 MI-T2

M'

M2-T2

MT

M2-T2

7

8

? door lopen]P

? door gebaar]? door hand]

[? door doende]

I? door voor en in

MI-T2 r. I-8;,

a Hij kent de bomen over zestig jaara [ H ziet [b [ ] [2 ] zijn [ ] al na [b [ ] [ ]{de} [b [ ] [kent zijn] [

a als hij ze plant en legt een appelpit.l p ga ofootpb[ ] of [legt]g

a Dan lopen andre mensen waar hij zitP hijb wonen

a oebaar.gebaar 0 hand [gebaar.]g

a te 0 met een indirectebaar.gb al doendeb [te] meten

.stro ewit

a Hij maakt nu vast hun wandelingen klaarHij ga ;

een in de tijd vooruitgeschoven lidtijd g

a van 't leven dat opschuift naar een doelwitPb ver schuiftb zich richtb c)'14

b strevend naar een ver doelwitb ,

? door Al' a, r. opschuift;? door doelwit]7

a alleen in deze ogen openbaar.g Pa voorb aan [ ]b inb voor

8/9 MI -Tz[strofewit]

M I I, r. (9)-04):

M I I a De ruimte in zijn hand voldoet aan God(9) zij

o M I I a die niet vanisteren is, of van vandaag ^ gb overisteren nochgb [over] [a

I i) M' I a maar aan zichzelf vooruit in de natuurb de morgens stil doet staang

? door noch en of]

I I Iz Ml I b stro ewit

12 M I I b de o inricht op de lange duurP gb wereld

I M I I b creatuur o laag op laag g p gb met nieuwe creatu ren

I MII b o lot4b loodrechtebonden aan het eigeng gb zelfdeb[ ] [ei engc

[M I I, r.(9)-04)werden niet doorgehaald; eronder schreef Achterberg een alternatief voor g

r. (10)–(12)(r.(9) mee ele en worden

9 g

M I II r.(9)–(i 2):

M I II c [De ruimte in zijn hand voldoet aan God](9) zij

MI II c die zich onledig houdt in de natuurg

(II) M I II c met nieuwe morgens jonger dan vandaag 1 g gc alle

II ia M I II c [Strofewit?]

12 M I II c en daar de wereldc zoc waar hij de wereld inricht op den duur

hij p

M I I, r.lo – I en M I II, r.(r0)–(I2)werden ase d) te amen doorgehaald]

4 1^ g

[= AP I, i9)1

9 M T IIIMZ-TZ

MI III-T Z r.9-14:

d [De ruimte in zijn hand voldoet aan God]1 f= M I I, i911

I0I2

JO M I III d die alle morgens jonger dan vandaag

g gd die wandelend langs de border van vandaag ge toevend aanf

M2 - T2

I I M I III d zichzelf onledig houdt in de natuurge ,

M2-T2

12 M I III d de wereld in te richten op den duurpd scheppingPp ge door te zetten

M2-T2

I M I III d met nieuwe creaturen, laag op laag3 ^ g P g,e ,

M2-T2

I MI III-T 2 loodrecht gebonden aan het eigen lot.4 g g

M 2 b-d, M4-D2 , r. 1-14:

I M2 I bHij kent zijn bomen al na zestig aar = M2 I a, I]l zijn g lb honderd 4 ]

III c HijHi rekentIv d Hij kent zijn boom al over zestig jaarl zijn gJ

M4-D 2 Het is de boom al over honderd jaar1

2 M2 I b [als hij ze plant of legt een appelpit.]= M 2 I a, 2]hij p gII b en hoort ze ruisen in de bruineitP

b [als hij ze plant of legt een appelpit.]

J p gb onder hetoten waait het in hun pitp Pb waaien zeb [als hij ze plant of legt een appelpit.]

J p gIv d als hij hem plant en op zijn hurken zit.

hij P pJd 2oot 2Pdlantp

M4-D2als hij hem plant en op zijn hurken zit.

J p P 1

I? door M 2 II b, r. 2 bruine;? na de regel;? door hun;? na de regel; de regel en de openvarianten werden vervolgens (fase b) tezamen doorgehaald]

M 2 b [Dan wonen andere [mensen waar hij zit = M 2 I a3 hij , .3d dit

M4-D2I I dit

M2b [te meten met een indirect gebaar.] = M2 I a4 g ,4d afbakent [

M4-D 2 afbakent I

1013

=M2Ia p]

=M2 Ia Io,]

=M 2 Ia II,

9 M2 zijn b [De ruimte in zijn hand voldoet aan God]M4-D2 1 1 bijl I I

I0 M2 b [die, toevend aan de border van vandaag,]b bi'l

M4-D 2 I I aan

I I M2 b [zichzelf onledig houdt in de natuur]gM4-D2

COMMENTAAR I M I heeft oorspronkelijk één blad gevormd met M van `windstrepenp } g 3Bloed[vateni liggen in de lucht' (fragment, zie Appendix A).^ g ^ pp A

2 Zie`Stenografie', noot i.933 g3 In een brief van 22 september I vroeg Clara Eggink Achterberg om eenp 9S3 g gg ggedicht voor de Schrijversalamanak voor het aar r . Wanneer Achterberg aan ditg ^ ^ 9J4 gverzoek heeft voldaan, is niet bekend. Zie verder.2.1.444 Zie[9 3 o] `Deïsme' noot 3.93 'Deïsme', 3

[938]

MANIA RELIGIOSA

OVERLEVERING M' Manuscript, H-92.P^M 2 Eersteoscri t D I H- .tYP p ^ 93M3 Doorslag van M2, kopij T, H-8 .g ^ p } ^ 3P Proef T, H-8 .^ 4

T Degids 117.1 '(januari I p. I o.g } 9S4^pM4 Tweedeoscri t kopij D I H-i i6.^ P^ p } ,M5 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w, H-I I.tYp p > > 7D I Vergeetboek, p. i6.^ ,pM6M Kopij1 D H-122. ^

D2 Verzamelde gedichten, p. I.^ g ^ p 93

DATERING Vóór I december IS 9S3

LEESTEKST MI c

VARIANTEN EN MI a-CotloodpCORRECTIES M2 aemachine b potlood (aangebracht na T)tYp ? p g

M3 aemachine b bl potloodtYp ^ p


c Mania greli iosaMz-D2

I014

r MI-T Zeven agenten hebben hem besprongen.gM 2b Vier dorpsveldwachtersP

b DeM4-D 2 De

2 M' a Hi' gooide melkbussen over het huislgc ,

M2-D2 I I

3 MI a die vol stonden ob 0 't werd nietluisPb en blonken. He [t1b vol veertig liter elk.gc was

M2I I

M3 ab van

P-D2I I

M I a o Cellen drongen engc in deze bovenkamer.

M2-D2I I

4/5 M I -D 2[strofewit]

M I a teveel opeen. Hij voelde zich gedwongen5 p l g gc [tel [veel

M2-D2 I I

6 MI-D2 de orde te herstellen door de sluis

M I a der kracht te zetten. o7 pc Per abuis

M2-TM2b Meteruisg

b Vol ? door Vol en Met]M4-D 2 Volgebruis

8 MI a o de bussen zo hoog dat zij zongen.g zij gc smeet hijl

M2- 3 vlogengP smeet hij1T vlogengM2b

b 1 stroomde de melk omlaag in lange tongeng g gb van 't dak

M4-D2 stroomde de melk omlaag in lange tongen.

g g g

[? door M 2 b, r. S van 't dak en omlaag]

I0I5

I2 MI-T

Mz

8/9 MI-D2

9 pp

M2-T

M2M4-D2

.stro ewit

a Hij had een meisje, maar het ging niet door .Hij l^ g g

verkering[,]

C [C [

b [

Io M Ia zodat zijn leven tot een bus bevroor.l

b een bus om zijn gedachten vroorlgbzijn leven tot een bus bevroor.]

M2-D2[zij

I M I -D 2 En bijbelteksten lagen op de loer:bijbelteksten g p

II ,2 M I een stro ewitgM2-D 2stro ewit

de hoer van Babylon, goede oede werken.Y b [b tien talenten en

M4-D2 I I tien talenten en

13 MI

M2-D2

a God heeft ze hedenmiddag kunnen merkengc

1

0 ] ook maar een boer.c Daarvoor is hijhij tenslotte ook

M2-3

waren ze dan ook vanP I is hijhij tenslotte ook I IT-D 2 I waren ze dan ook van

COMMENTAAR I Middeldorp vermeldt dat dit gedicht `volens een mededeling van mevrouwp g 'volgens gAchterberggeinspireerd [is] op een bericht in een streekblad: een boerenjgg p P -on1

en was zo woedend geworden om het feit dat zijn meisje de verkering hadg g zijn meisje gverbroken dat hij, om zijn kwaadheid af te reageren, met melkbussen was gaanl^ zijn g ^ gooien over het dak van de boerderij heen' A. Middeldon De wereld van Gerritgooien 1 p,

Achterberg, .6 .g^ p. 32 Van de lezing Zeven agenten in M 2, r. I haalde Achterberg in fase b alleen a -g ^ ^ g engten door. Gezien de nieuwe variant Vier dorpsveldwachters moet ook Zeven alsdoorgehaald worden beschouwd. De variant in M3, r. heeft Achterberg -g r 3 g naderhand overgenomen in M 2 . Dit geval van `administratie' is in de synopsiss d s o ssg g Y Pene eerd.g g

3 0 i december I stuurde Ed. Hoornik drie gedichten van Achterberg 5 9S3 esg g– ditedicht `Brood en stenen' en o 'Buitengoed' – aan E.J.Dijkster-g ^ [939] 94terg 1

^4 MI a

1016

huis, zijn mederedacteur van De gids. In zijn brief schreef hij dat dit gedicht

^1 g zijn hij greeds bij drukkerij Van Kampen was: `het gaat nog eens hierbij, omdat klei-bij drukkerij P g g 1? om erne wijzigingen in zijn gekomen.' Gezien de tekstverschillen in r. 8 en 1 4 is het

zijn g 4waarschijnlijk dat dit gedicht in P is gezet op basis van een eerder, verlorenwaarschijnlijk g g p ,

aan afschrift van M I . Dat dit gebeurd moet zijn nadat Hoornik het

gegaan, g zijn typ-oscript met de gewijzigde versie (M3) stuurde, kan worden afgeleid uit het feitp g l g ^ gdat hetedicht samen met de twee latere gedichten in P voorkomt. De nieuwe

g gversie is dus – door Dijksterhuis of door de zetter – per abuis genegeerd. Zie

1 P g gverder.2.2.444 Zie' `Deïsme' noot 3 .93 ^ 35 Literatuur over hetedicht:gFens, K. "`Hetzelfde woordgebruik en handgebaar":, g g

[9391

BROOD EN STENEN

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.P^ 9M 2 Eerste typoscript D I H- .^ 93

M3 Doorslag van M2 , kopij T, H-8 .g ^ p l ^ 3

P Proef T, H-8 ., 4T De gids I I.I (januari 1954), p. 8.g 7 1 9S4,pM4 Tweedeoscri t kopij D I H-116.tYp p ^ p l ^M5 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van O K&w H-I I.tYp p ^ , 7D I Vergeetboek, p. I.^ ,p 4

M6 2M Kopij H-I22.p l ^

D2 Verzamelde edichten p. 929.^ ^ ^ P99

DATERING Vóór i december iS 9S3

LEESTEKST M2

VARIANTEN EN MI a-cotlOodp

CORRECTIES M2 aemachine b potlood (aangebracht na T)tYp ^ p gM3 aemachine b potlood (waarschijnlijk niet in de hand van Achterberg) ^ P l l g


M2-TM4-D2

b Brood en stenen

ps elen

I MI -D

2 MI-TM Z IIM4-D2

't Woord heeft het eerste en het laatste woord.

Daartussen liggen daden te bederven,ggb valt een ideaal aan scherven,

I017

a enlant een ouder man zich in mij voort,p mijc[plant]en en zich generatiesp gc reeksen[generaties]

M2-D2

M I a wiens eigenschappen ik moest overerven.4c wier moe t

M 2 1 moestM3 a

b[moe][t] [P-TAF b ] moest [

b ] [moe] [t] [M4-D2 I moest I

4/5 11P -D2 [strofewit]

M I -D 2Ika met eengebeurtenis accoordg g g

a die niet in mij klanken kan verwervenl

b weerklankb het ja-woordb jawoord]

S

6

3

MI

II

IlI

MI

? door s van moest]

9

M2-D2

7 MI-D2

8 MI

M2-D2

8/9 MI-D29

MI-D2

10 MI

M2-D2

II M I -M2M4-D2

II I2 MI-D2

12 MI-D2

I MI3

M2-D2

om voor te leven of om voor te sterven.

a 0 eenmaalehoord.gb De kleine vissenaan weer over boord.g

[strofewit]

Een brood is brood en stenen zijn van steen.1

a Wiea ggHijHi die het ene weggeeft voor het ander

zal hongeren, hard worden en vergaan.g ^ gbhon erend in de koude blijven staan.g blijve

[strofewit]

Maar beide zijn dezelfde offerande:1

a een kind een hinkelsteen oraan ? door graan]

graan gb een volk het[graan][? door volk het]b volkerenraan.gb en volkenraangb volkerenraan.g

? door eenmaalehoordg

1018

14 MI

M2-D2

COMMENTAAR

b En elke derde hond loot met een been.p

I Zie[93 8] 'Mania reli iosa' noot 3.93 g ^ 32 Zie' noot .93 , 33 Literatuur over hetedicht:gMul, J. de, `Het eerste en het laatste woord.'

[9401 BUITENGOED

OVERLEVERING M I Manuscript, H-92..p^M2 Eersteoscri t D I H- .^ p ^ 93M3 Doorslag van M 2 , kopij T, H-8 .

g ^ p l ^ 3P Proef T, H-84. ^

T De gids 11 7 .1 (januari 1 9 54), p.g l 9S4 ^ p 9.M4 Tweedeoscri t kopij D I H- I I 6.

tYp p ^ p l ^M5 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w H I I.

tYp p ^ , 7

D I Vergeetboek, p. I.g ^ p S

M6 2M Kopij H-I22.

p l ^

D2 V amelde edichten p. o.^ g ^ p 93

DATERING Vóór i december I MIS 9S3Tussen 23 maart en 28 april 1 961 (M4)3 p 9

LEESTEKST M2M4 zie. 2IP S

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg eerst een aanzet van twee regels M I I haalde deze

g gdoor en verbegon eronder opnieuw M I II . Dit gedeelte stagneerde bij het -g p g g bijvol van r. : Achterberg noteerde eerst twee onvolledige regels M I II, r. 6g S g –g g

IMmaar haalde deze weer afzonderlijk door. Daarna schreef hij r. 6-167^ afzonderlijk hijIII waarbij hij r. 1 3 nog eens in de marge hernam M I IV). M 2 (fase a M3waarbij hij 3 g g . Men P bevatten de uiteindelijke versie van M I en worden hieronder gezamenlijk

uiteindelijke g lmet M' e resenteerd.gp

T bevat ten opzichte van M I één extra regel T r. i6 . Waarschijnlijk isp g ^ Waarschijnlijkdeze in het – niet bewaardeebleven – tweede exemplaar van de proef aange-

g p p gbracht. Dit nieuwe slot van hetedicht heeft Achterberg vervolgens weer -g g eg gwijzi d in fase b van M 2 . Ook deze twee bronnen worden afzonderlijkl g l gepresenteerd. Daarna volgt de presentatie van M4-D 2 die weer een geheel nieuweg p ^ gversie van hetedicht vertegenwoordigen. Om die reden is M 4 eveneens alsgleestekst afgedrukt.g

I0I9

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel M'

MI a-e otloodpM 2 b potlood (aangebracht na T)M a typemachine, ^ P g

M4 a emachine b potlood

tYp ^ p

a ontbreekt

d Buitengoedg

M2-D2

M', M2 a-P, r. I-16:

I de volière buiten, in de zalen1 M I a In ,a schemer[zalen]

II b I I in de zalen

c koepelingp gd verblijven1

M2-P

? door koepeling]p g

I zomerdag,onder de breekt a2 M I a van

II b I I boomgehelen,g? door licht en dag] zomerlicht tussen g

d [zomerdag,]AI -P

M 1 r. .rI werden (fase b) tezamen doorgehaald]1-2 roer

3 egale al ruimte waar de stammen rijzen,M II b e e lc

b zijn in mij over eerste lotsbewijzen,zijn mij 1

1 en voel ik op mij nederdalenM' II b e5 p 1b vreded [voel ik een

M z-P

M' 0 van duiven velen6 M II bvan vele duiven, stuiven op hun stelen6 III c va v p

M2-P

I 0 stuiven stelen

(7) M II bhun zaad, onderverdelen7

III c bloemen ,

M Z-P

4 MI II

Mz-P

? door op mij]p 1

d

I [h]et [

M2Z-P

M' takken zich tot schemergrijzeM III c de ta8 glM2-P

IO20

o `Buiten oed' M I (collectie NLMD)94 g ^

IO2I

c zachtzinnigheid en, [xxxxx] halen ? door [xxxxx]]gdzachtzinni h eden achter halen ? door achter]g

c holten in mij de homogene} gc het [??? door de regel]g

9

MI III

MZ-P

I MI III

MZ-P

I r M I III

MZ-P

c begin met u dat ik niet kan bewijzen ? door de regel]g bewijzen ^d kunt er in herrijzen ? door de regel]d G i' o

12 M I III c zoc terwijl de vogels blijven kwelen,terwijl g blijve tot o uw werkelijke benenop werkelijk

M2-Pe [ [

I MI III c en wankelen van leven3d die wankelen alsalenP

IV d als wankelendealenp

V d en wandelen daarhenen .e 10

M2-P

I M I III e langs kilometerpalen,4 g pM2-P

IM I III e de vogels horen kwelenS gM2-P I I

16 M I -III e en uit mijn oog verdwalen.l gM2-P I I

(I) TMz

(to) TMZ

(I I) TMZ

(I I/I2) TMz

( 1 3) TMz

T-M2 b r. (I)–(i7):

In de verblijven buiten, in de zalenlb Bij1

holten in mij het homogene1 gb vertwi' in enlg g

begin met u. Gij kunt er in herrijzen}b van ons begin[.]

stro ewiteen stro ewitg

en wandelen daarhenenb [ ],

ie noot r

IO22

( 14) TMZ

(z f) T

MZ

(r6) T

MZ

( 1 7) TMZ

langs kilometerpalen,g Pb neerzitten inriëlenP

de vogels horen kwelengb 10

neerzitten inriëlenPb [en uit] hetoo verdwalen og

en uit mijn oog verdwalen.l gb langs kilometerpalen.g P

M4-D Z r. I-16:

4- 2 Denkend aan mijn bezitting, de zalenI M D ,mijn g

M4-D 2van zomerdag, de boomgehelen,2 g, g ,

M4-D 2harige ruimte waar de stammen rijzen3 g rijzen

in alle eeuw – a.s. kroongetuigen4

M4-D 2van hetplaatsgrijpen – en de sa en stijgen5 sappen lg

6 M4-D2 bij' elke tel... onderverdelen

M4-D 2 de takken zich tot schemergrijze7 gl

M4 a stenen verwulfsel, achterhalen8 ,

b vervul ven ,M 5-DZ

M4homogene omheiningen het homo9 g g

Io M4-D2van ons begin. Gij kunt er in herrijzen

g Gij herrijze

I M4-D2 tot o uw wankelende benenP

I2 M4-D2 en wandelen daarhenen;,

I M4-D2 neerzitten in priëlen,3 P

I M4-D2 de vogels horen kwelen14 g

I M4-D2en uit het oog verdwalenS g

I6 M4-D 2 langs kilometerpalen.g p

COMMENTAAR I Mogelijk is het strofewit in T, r. I 112 een zetfout: in P valt de overganggoe gglvan r. I I naar r. (12) samen met dea inawisselin .pg g2 Zie[938] 'Mania reli iosa' noot 3.93 g , 33 Zie[93o] `Deïsme' noot 3.93 ^ 3

ío23

[941i RISICO I

OVERLEVERING T Vandaag. Nieuw werk van Nederlandse en Vlaamse schrijvers. Red.. Romijn.g lUtrecht april I . 6o.p 954 p

DATERING Vóór 2 december i3 9S3

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG Ditedicht en [942] `Risico II' zijn ontstaan uit de omwerking van [786] `Risi-g 94 zijn g 7co' uit de bundel Hoonte. Bij de voorbereidingen voor Cr to amen iii heeftBij g y gAchterberg de twee gedichten wederom samengevoegd onder de titel `Risico'g gmet weglating van de reeksnummers (zie ook noot 2 . In de synopsis wordtg galleen aangegeven welke regels verwantschap vertonen met het gedicht uitg p gHoonte.

VARIANTEN EN

CORRECTIES

I T Nacht, laat mij over aan de dag. [786], i1 g 1^

6 T en moet het voor mijzelf bezuren. — 86 12J 7

COMMENTAAR I Over deublicatie van dit gedicht in Vandaag, samen met 2 `Risico II' enp g g^ 94`Hallucinatie' zijn geen precieze gegevens bekend. Achterberg zal de e-[943] zijn g p g g g g

dichten eind I of wellicht nog begin i hebben gestuurd, in ieder geval9S3 g g 954 g ^ gvóórdat hij [941] `Risico I' en 2 `Risico II' weer samenvoegde (zie noot 2).J 94 94 igDe jverschinin van de uitgave werd gemeld in een advertentie in het Nieuws-verschijning g gblad voor de boekhandel van 25 maart I . Zie ook44.2.3. S 9S4 2 0 z december I vroeg Achterberg in verband met de voorbereidingenOp 3 9S3 g g gvoor Cr to amen iii aan Alice von Eugen-van Nahuys of hij de kopij van dityp g g Y hij p 1gedicht en [942] `Risico II' nog even terug kon krijgen. Vervolgens heeft hijg 94 g g lg g hijbeideedichten samengevoegd tot één gedicht 8 `Risico' zie verder hetgg , 94apparaat aldaar).pp

942 RISICO II

OVERLEVERING T Vandaag. Nieuw werk van Nederlandse en Vlaamse schrijvers. Red. Romijn.^ schrijvers. lUtrecht april I .61.p 9S4^p

DATERING Vóór 2 december i3 9S 3

LEESTEKST T

1024

ONTWIKKELINGSGANG Ditedicht is ontstaan uit de omwerking van [786] `Risico' (zie de Ontwikke-gedicht g 7

lin s an bij i `Risico I' . In de synopsis wordt de verwantschap met dat^^ g 1 9 4Pgedicht aangegeven.g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

2 T Bij daglicht moet ik mij verhuren 86 2]Bij g l 7

T aan veler oogopslag 8G3

7 ,3

'T om 's avonds weer te keren F- 8G5 7 4]

8 T en liever hier de kans riskeren —86 io]7

I 0 T te vallen slag op slag 86 ii]g P g 1

COMMENTAAR I zieI `Risico I' noot I en z.94

[9431 HALLUCINATIE

OVERLEVERING M I Manuscript, H z.p ^ 9M2 Eerste oscri t D I H- .tYp p ^ 93

M3 Doorslag van M2 kopij T, H-8 .g ^ Pl ^ ST Vandaag. Nieuw werk van Nederlandse en Vlaamse schrijvers. Red. J. Romijn.g J l

Utrecht april 1 95 4, D. 6o.Utrecht, p 9S4,p

M4 Tweede oscri t kopij D I H-116. tYP P ^ p 1 ^MS Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-1 1 .ryp p > > 7

D I Vergeetboek, p. zi.^ ^ p

M6 zM Kopij H-Izz.P1 ^D2 V amelde gedichten, p. 936.^ ^ ^ P 93

DATERING Eind I 953/begin I 9S4

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In de synopsis wordt de tekstontwikkeling van M I M2 a-Tvoorafgaand aang ^ gdie van M2 b-D 2 e resenteerd.gp

In M I schreef Achterberg in verschillende fasen (a-d) r. I— waarbij hijg 4 ^ waarbij hijvoor r. 2 een alternatief onder het teksgedeelte noteerde (M' II). Daarna MIgII d-e) vervolgde hij met r. —8 en een nog onvolledig sextet, afzonderlijk e

jk -

g hij S g g^ lgresenteerd als M I II, r. — I . Achterberg voltooide het sextet door hetP ^ 9 4 g

toevoegen van de nieuwe regels 13 en 14 M I III).g g 9, 3 4In M 2 werd ditedicht — met name het sextet — door Achterberg hh-

g gerscreven. Onder deet te eerste versie (M 2 I a) hernam hij eerst r. 9-10 (M2 II b)

gYP hij 9

102S

I MI

en direct daaronder r. Io–I 2 (M 2 III c). dezeVervolgens haalde hij d twee tekst-g hije eelten door (de eerste versie M 2 I, r. 9-14 werd niet doorgehaald) end ^ 4g 9 g

hij onderaan het blad een nieuw alternatief (M 2 IV d, r. –I . Al dezeschreef^ 9 4 werden in dezelfde ductus geschreven en zijn dus hoo stwaarschi'varianten-nw g zijn g ^

één zitting ontstaan. De nieuwe versie is definitief vastgelegd in M4-D2 .lijk in een itt1 g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D2

M I a- potloodgp

M2 a emachine b-d potlood (aangebracht ná. T)tYP ^ p g

a jontbreekij

gHallucinatie

M I I II M2 a-T, r. I-8:

a Gij regent in de schemeringen uit.Gij g gb De schemer tekent u ten voeten uit.

M2- T

M I I a De avond liet u binnen en begon ongleven [? door levenb Het ev]vond 0 liet u binnen ? door de regel]c De avond g

d Namiddag [liet u binnen en begon] = M I Ig g

a u te omringen met een horizongb zichd hetrote sleepnet van deg P

a die u verzamelt voor de vensterruit. [??? door verzamelt]

c samentrekt totc [samen]trok ? door trok en trekt]

c gsamen etrokken [? door de regel]d samen te trekken g

M2-T

4/5 M I IIM2-T

5 MI II

M2-T

6 MT IIM2-T

7 MI II

M2-T

d stro ewit

Te midden van het grijs, donkere buitend ,gl[buit], ,

die niet meer aan de ban ontkomen kon, ,

d wandelti' heen en weer op het gazongij P ge ,

II

Mz-T

3 Ml

MZ-T

4

MI I

1026

en laat de 41extrea_,

ter elf-der- ma*

943 `Hallucinatie' M 2 (collectie NLMD

IO27

8 MI II d o zonder besluit.e beslissing nemend [zonder] vastg

M2-T

? door M I II, r.-8I

M I II, r.(9)-04):

8 M I II d [geen stro ewit(8/9) ^

M I II d Het is genoeg voor wie hallucineert(9) g g

(io) M I II d o

II MI II d evenveel massad alsewone werklijkheid [massa tussen ()]g werklijkhei evenveel [massa] [als] in[werklijkheid] geschrapt]1 g p

i i M I II d Hetaat en komt op dezelfde manierg pe bestaat uit u

I M I II d en regelt zich naar o tijd3 g ld dezee en laat de deuren open van de [tijd]P 1

I MI II d verschillen vallen weg ge dati' u voor mijn oog manifesteertgl mijn g

M I III, M2 a-T, r. 9-14:

8/9 M' III f [strofewit]

MZ-T I I

9 MI III f De avond is nog lang genoeg en groot.

M Z-T I I

zo M I III f Evenveel] [massa als in werklijkheid] [= M I II, (rr)J

M Z-T I I

I I M I III f [bestaat uit u], [op dezelfde manier], (= M I II, (rz)Jf [ ]o

M Z -T I

II/I2 M I III f [geen strofewit]

M Z-T [strofeivátJ

I 2 M' III f [en laat de deuren open van de tijd] (= M I II, (1311

M Z-T I I

1 3 M I III f de afstand tussen ons is [ o ] een kierf [ ] maar [ ] f? door maar]g [ ], [? geschrapt]

M Z-T De l I

1o28

[= M Z a, 9]

= M 2 a, lo] ? door massa]

[? door stifle]

= M 2 a II,

1 4 M I III f [ 0 die nimmer helemaal sloot.

Mz-Tf ter elfder uur, nooit [ i

I

M2 b, M4-D2, r. 1-8:

I M2

M4-D2

b [De schemer tekent u ten voeten uit.] = M2 a, r

2 M2

M4-DZ

bNamidda liet u binnen en begon]g M2 a, 2]^

3 M2 b [het grote sleepnet van de horizon] =M2 a,b [ ] verre [ ] uit } [

? na uit en van]

b [ ] [ °] [ ] [van] [M4-D2I I lange I

M2 b [samen te trekken voor de vensterruit.] = M2 a4

4]

M4-D2

4/5

f

M2

M4-D2

M2

M4-D2

b Vstrofewit]]

b [Te midden van hetrijs donkere buit,] >1-= M2 a, f>

6 M2M4-D2

7 M2M4-D2

8 M2M4-D2

b [die niet meer aan de ban ontkomen kon

bwandeltij heen en weer op het gazon,]gij p g

bbeslissin nemend zonder vast besluit.]g

l= MZ a, 6]

l= M2 a, 71

l MZa,81

8/9 Mz b [[strofewitJ jM4-D2

I

M2 I III r.9-14:

M 2 I b [De avond is nog lang genoeg en groot.]9 g gg g g

II b Hetrint luistert o ]gb fluistert o

I 0 M2 I b [Evenveel massa als in jwerklikheid

II b enkele stappen van de werklijkheidpp werklijkhei c Het stille tuinhek draait op zijn scharnier.Pl

? na M I II, r. –roi 9

I I M2 I b [bestaat uit u op dezelfde manier,p]III c Tot o een steenworp van de werklijkheidop p werklijkhei

1029

II iz M2 I bVstrofewit]]III c een stro ewitg

I z M 2 I b [en laat de deuren open van de tijd.] = M2 a, 12

p lIII c luistert hetrint of het u vrij geleidt.g lg

I M2 I b [De afstand tussen ons is maar een kier = M2 a, 13] ,3

I M2 I b [ter elfder uur, die nooit helemaal sloot.] = M2 a, r4 4

na M 2 I r. 10-12 en met een lijn verbonden met M 2 111 r. ro-12 • vervolgens (fase d)

werden M 2 I1 III tezamen doorgehaald. Onderaan het blad schreef Achterberg een nieuwe

^ 8 gversie van het sextet (M 2 I r.r werden niet door ehaald

9-4 g

M2 I IV D 2 r.9-14:

M 2 I d [De avond is nog langgenoeg en groot.] = M2 b,g gg g g ,9IV d De/7]

d [De avond is nog langgenoeg en root.

g gg g gd Tot o een steenworp van de werklijkheidop p 1

M4-D 2Een steenworp verder, in de werklijkheid,p ^ 1

Io M 2 I d [Evenveel massa als in werkli'kheid = M 2 b, lo]lIV d luistert hetrint of het u vrij geleidtg lg

M4-D 2 luistert hetrint of het u vrij geleidt.g lg

I I M2 I d [bestaat uit u, op dezelfde manier = M2 b, II],p ,IV d De avond houdt om uwentwil zich dood.

M4-D 2 De avond houdt om uwentwil zich dood.

I I I z M2 I drstrofewit]]IV deen stro ewitg

M4-D 2 stro ewit

I2 M2 I d [en laat de deuren open van de tijd. = M 2 b, 12]

p lIV d Alleen het tuinhek draait op zijn scharnierpl

M4-D 2 Alleen het tuinhek draait op zijn scharnier.p zij

M2 I d [De afstand tussen ons is maar een kier = M 2 b, , 13]IV d De afstand tussen ons is maar een kier

M4-D2 De afstand tussen ons is maar een kier,

2 I d [ter elfder uur, die nooit helemaal sloot.] = M2 b, rI M ,4 ^ 4IV d Iter elfder uur, die nooit helemaal sloot.

d [te]d [te]r

M4-D 2ter elfder uur, die nooit helemaal sloot.

COMMENTAAR I M I I c r. 4: en samen werden uiteindelijk niet doorgehaald, maar moeten4 uiteindelijk gwel als zodanig beschouwd worden.g

I030

2 M 3 is het enige overgeleverde blad van de kopij voorg g pl`Risico I' noot 1).3 Zie' noot .93 , 34 Ditedicht is vertaald in het Frans door H. Fa ne eng Fagn

Vandaag (zie [941]

E. Lauf (fragment).

[944]

OVERLEVERING MIM2M3TDTD2M4MSD3M6D4

Manuscript, H- 2.p ^ 9Manuscript, H-92.p^Eerste typoscript D3 H- .D3, 93Maatstaf I (februari 1 95 4), p. 728.9S4^ p 7Voorbij de laatste stad', p. 12 .^ ^ p 7Voorbij de laatste stad 2 p. I .J ^ p 4STweede typoscript, ko i' D3 H-I16.kopij ^Derdeoscri t D3, collectie Ministerie van OK&W, H-11 7 . tYP p ^ ,Vergeetboek, p. I .g ^ p 7Kop D S H-122.p l ^

Verzamelde gedichten, p. 932.^ ^ ^ p 932

DATERING

LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG Het kladhandschrift van ditedicht (M') toont een moeizaam verlopen dicht-g enpproces, dat verschillende plaatsen is onderbroken en hernomen. In bijna ^ op nap 1alle regels heeft Achterberg een groot aantal veranderingen aangebracht, -

g gwaarg gvan de fasering niet altijd met zekerheid vastgesteld kan (zie de afbeel-g analtijd g worending p. 10 3 2). Aan de onderstaande, afzonderlijke presentatie van M I ligt degpp^afzonderlijke P gvol ende reconstructie ten grondslag.g g g

In M I zijn drie hoofdlijnen in de tekstontwikkeling te onderscheiden. Eerstzijn hoofdlijnen gschreef Achterberg r.(i)–(i waarbij hij vooral vanaf r. het schrijfprocesg 5 ^ waarbij hij 4 lpmeermalen afbrak, Onder aanbracht en o nieuw begon (fasen a-f). nderp gdit teksttekstgedeelte M I I) noteerde hij twee titels; geheel onder het blad h-g oner aan erhij ^gnam hij r. 6 – M I II . Tenslotte schreef hij tussen M I I en M I II in – -

hij 9 ehij gdeeltelijk tussen de titelvarianten door – een nieuwe r. 1 en een regel die niet

1 S gin het tot dan toe vaststaandeedicht te plaatsen is. De regel werd niet d-g p g wer oorgehaald en was vermoedelijk bedoeld als aanzet voor een uitbreiding M I III,g vermoedelijk gr.(15)-06)). M I III r. i werd uiteindelijk weer vervangen door een andere

III, S uiteindelijk gre el (M I IV).rege

het op M I volgende manuscript (M 2) is het gedicht met een strofe vanp g p gvier regels uitgebreid (M 2, r. 6– . M I r.(6)-0 5 )zij hierd in M 2 ver-

g g ^ 9 ^zijn1 hierdoorlaatst naar r. Ia–Ip .9

Vóór januari Ijanuari 1954

1031

`S m athicus M' (collectie NLMD)944 y p ' ^

I032

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2

M3-D4

(I) M'

M' a-kotloodpM 2 a-b blotloodPM3 a typemachine, b potlood (aangebracht na D 2)Yp^ p g

a [ontbreekt]

Cr olietg Yg C en Ak Bervoetsab S m athicusYp

I 1

M I r. 0)-06):

a Het komt soms uit mij aan, een koud ? gelukmij ^ gb Soms [komt] Piet] [uit mij aan, een koud/7]ud . geluk]mij ^ gb Soms wil het weer bestaan [een koud[?]el ukgb Soms kan het opengaanb wilb [Soms wil het weer bestaan] vroegb oud [ ]k

? door vroeg]

(2) M I a 's avonds wanneer ik a [

het waait en ik alleen

M I a nog opgebleven ben o(3) g pga een oude steenb koudeb hardeb beeld vankk

a breekt langzaam in mijn binnenste aan stukg mij valt[langzaam]luisterende naar het stukg

b ^en ikb ^aangcaat met mijn 0 uiteeng mij treedt met degene die ik ben uiteeng

d treedt op een ogenblik met mij uiteen

P g mij

(4) M 1

[of dode]

(5) M' b C 0 ] tijdelijk

c verlaat het huis [ o ] [ ]

d En hij [verlaat het huis] nadrukkelijk [? door hij]k [ i.

1033

6 M' I b breken van binnen van de zware druk.b ^juk ? door jukl 1c en van mijmi afgenomen wordt de drukgd het 'ukl

II h o overdrukh Mijn ogen vestigen zich op de krukMijn g g p

(7)

Ai' I c waardoor[?] ikd waaronder overdag mijn leven scheen ? door overdog mijn overdag]e lichaame leven

II h der kamerdeur die te beween scheeng

(8) M I I adebukt te gaan tot er voor og ge leveneenge bezinnene verbeelding

If tussen de volte in

Pf en in mijn lichaam geen ? na de regel]mijn g

II h Het kan snelaan. Zou het een wonder zijng lh Laat het

I? door M I I d, r. (8) gebukt; ? door er;? door M l I e, r. (8) leven;? ? door bezinnen;? door verbeelding]

(9)

M I I ad o drukad 0 II 1' ukad 0 flruk ? door ruk, 'uk en druk]

e ruimte meer bleef o

[3 1Pf bijbi zoveel over drukf en er geen ruimte [bleef bij zoveel drukY g l

II h wanneerji binnenkwam na een windruk?gh binnen trad ? door trad en kwam]

[M I I, r. (6)—(9) werden (fase h) tezamen doorgehaald]

9 Io M' e stro ewit

I o M I e Terwijl de warme gronden van weleer ? door weleer]Terwijl g

I I M' e zich openen en ik u weer opaan kruimelenegaa

kruimelen zie ik ons beide weerg

? door M I e, r. (m)—(u);?? II •?? door M I e, r. II gaan kruimelen en zich openen;???? door M Ir. II zie ik ons beide weer]

12 M' f lopen in nieuwe kleren, jong en strak, ? door jonP ^l g ^ jong]f xxxxf vroom

1034

(1 3) M r f het jaartal staat nog in mijn oude[?] pakf [ ] daagse [ ]f [ ]merk}[ ]gewone}[ ]f de winkel [ ] [daagse] [ ]

(13/14) M' f [strofewit]

I MI f Ik trek het langzaam uit en ga naar bed4 g g

rMI I f o De wekker is gezet.^ gf Morgen Maandag gf vroegop.gpf De wekker is voor morgenvroeg gezetg gg

III i terwijl ik machinaal de wekker zetli waarbij1

IVwaarbij ik nau1 waarbij

j rustig op de voordeur let.gp

?? door M I I r.I vroeg op en Maandag]I g p

06) M I III i o ondervinden het voorheeni 0 krijgen leven om mij heen

lgmij

j De ramen levenj

muren 4 ][a van het origineel, leven [breekt af]1 g

M2-D4 r. 1-1 9 :9

1 M2 a Soms wil het weer bestaan, een oudelukgb voort bestaan

M3-D4

I? door ewone en daagse]g g

? door de reel

?na dereelg

? door rustig]

[-M', (I)1

fr- M I , (2)12 M2 a 's avonds wanneer het waait en ik alleenb bij als1

M3-D2M4-D4middernacht I I

M2a nog opgebleven ben : ? een beeld van steen F- M I3 g Pg, Oilbb .Een

M3-D4I I

M 2 -3 treedt met mijn leven overlangs uiteen i- MI,4 mijn g 4T D2 Ilichaam I IM3 b lichaamM4-D4

M 2-D4en hij verlaat het huis nadrukkelijk. –5 M Ihij nadrukkelijk. ,1

103

5/6 M 2-D4stro ewit

M D

2 - 4 Ik heb geen inhoud een moment. Wind rukt6 b g

M2 deze vrij laats. Dan stroomt het voorheenM a om d7 1Pb trekt

M3-D4

2_ 2 door de s m athicus in merg en been

8 M D do Yp gM3 b

bflnaar4 ]

M4-D4 i Iin

2- 4 en merktekent het muur en meubelstuk.9 M D

9/10 M2-D4 stro ewit

2- 4 Mijn ogen vestigen zich op de krukIo M D Mijn g g p

2- 4 der kamerdeur, die te beween scheen.

I I M D , g

2- 4 Laat het snel gaan. Zou het een wonder zijI2 M D a zijn^g

2 - 4 wanneer je binnenkwam per ongeluk?

I M D wa l p g3

13/14 M2-D4stro ewit3 4

Terwijl de warme gronden van weleer14 M2-D44l g

2- 4 over de vloer schuiven, zie ik ons weerI M D ,S

lo en in nieuwe kleren, vroom en strak.16 AP-D4,P

AP II, (v)J

R---ml III, (r6)1

16/17 M2

M3-D4

a een strofewit]gb stro ewit

I I

De winkel staat nog in mijn daagse pak.

g mijn g Pfirma

het langzaam uit en ga naar bed,Iktrek g g

waarbij ik rustig op de voordeur let.I AF-D2W 1 g p9M3 b niet meer

b Pam erM4-D4 I Irustig

? door M3 b r.1 am er en niet meer, 9b pe

r7 Mz-D zM4-D4

18 M2-D4

COMMENTAAR I oa werd het omslag van de januari-De publicatie van dit gedicht in aatstM op g 1p gnummer aangekondigd. Zie ook . 3 .I.fleverin voor het volgende44a g g

2 Zie[93o] `Deïsme' noot 3.93 ^ 3

1036

[b

[9451 TIJDBARRIÈRE^

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M' Manuscript, H- 2.p ^ 9M 2 Eerste typoscript D I H.^ 93

T Maatstaf 1 (maart 1 p. 7 69 .9 S4^p 7 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H 1 16.kopij ^

M4 Derde oscri t D I collectie Ministerie van oK&w H-I I.tYp p > > 7D I Vergeetboek, p. 1 8.^ ^ pMS Kop D 2 H-122.p l ^

D 2 Verzamelde gedichten, p.^ g ^ p 933•

Vóór maart 1954

Mid

M I a-d otloodpM2 a typemachine, b potlood (aangebracht ná. T)Yp^ p g

Titel M' a [ontbreekt]d 1Tijdbarrière

M2-D2

I MI-T De avond heeft een achtergrond van groen

g gM 2 b

b houdt ? door houdt]M3-D 2 I I houdt I I

2 All - T zo oud en zo veraf, om in te lijvenM 2b

b stroef erbij ? na stroeflM3-D2 oud en verafenoe omg g

M I -T de tijd van u, die dan niet hoeft te blijven3 tijd ^ blijve al uw weleer, dat I I

M I -T voorgoed verleden, maar zich voor zal doen4

M3-D2 aartp

4/5 MI -D 2 stro ewit

M I -D 2in dit oneindig heden en bedrijven5 g bedrijve

MI-D2 – –vanzijnde tegenwoordige tijd toenltij

MI a weleer en werklijkheid oover twee schijvenl

c [ nu over dezelfdeM2-T

M3-D2 voorheen en thans

1037

MZ-D2

8/9 MI-D2

9 M`-DZ

I0 MI

a 0c totij een stip zijt op de horizon.g l P zijt pc de

stro ewit

Ik kan het door eenlas misschien aanschouweng

a wat er tegen de horizon gebeurtg gc achter deezichtseindergd [ ]boven [

8

MI

II

M2-D2

MI-D2 aan ondernemen en naar binnen bouwen

I I 12 M I [geen stro ewitM2-D2stro ewit

I2 M I -T zonder dat mijn gevoel door midden scheurtgM2b doormiddenM3-D2

13 M I-D2 als mijn vermoeden overgaat in schrik3 mijn g

a en deze wederstaat het ogenblik.ga [ ]dit [

I dubbel [ogenblik.]d [ ] ik weersta

M2-T

M3-D2 I verduuri

1 1

COMMENTAAR I 0 6 januari I vroeg Daisy Wolthers Achterberg namens Bert Bakker omP januari 9S4 g Y g`vijf of zes verzen' voor het maart-nummer van Maatstaf Wanneer Achterberg gde daarine laatste drie gedichten – dit gedicht, [946] `Flash-back' eng p g g ^ 94 [947]`Stenose' – heeftestuurd is niet bekend. Zie verder ..1.g ^ 44 32 Zie' noot .93 , 3

[9461 FLASH-BACK

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.p ^ 9M 2 Eersteoscri t D I H-93.tYp P ^T1 Maatsta i (maart 1954), o.9S4^p 77M3 Tweede typoscript, ko ij D I H 116.kopijM4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w H-I I .h'pP 7T2 Meteen PEN te beschrijven. Red. N. Noordzij. Amsterdam, oktober 161Met geen J Noordzij. ^ 9

p. 16.

14 MI

1 o38

M2

TIM3-D2

2 MI

? door De treinen]

? door wrange]g

DI Vergeetboek, p. 19.M5 Kopij D2, H-izz.D 2 Ver7ameldegedichten, p. 934•

DATERING Vóór maart i 954

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg eerst in verschillende fasen r. i-8 (waarvan t 8 nog gonvoltooid bleef) en r. 9-14. Vervolgens heeft hij r. 7-8 een aantal keren – eng 1 7op verschillende plaatsen op het manuscript – hernomen. Deze afzonderlijkeP p P P afzonderlijk

worden in de synopsis egepresenteerd als Al' II V. De faseringgpgis hoofdzakelijk op de onderscheiden stadia gebaseerd.

hoofdzakelijk p g

VARIANTEN EN MI a-iotloodPCORRECTIES

Reekstitel M I -M4[ontbreekt]Ti gLon a paluspDI-D2 [ontbreekt]

Mi -D2

a [ontbreekt]

i Flash-back

a De treinen fluiten weer als vroeger,g,b Ik hoor de treinen weer als vroeger fluiten,gb als vroeger weerde treinen] [fluiten;]gb [de treinen [weer als vroeger] [fluiten ;]g

a lokvogels van geluk uit verre jeugdg g 1 gb wekroepenpbelukssi nalen [uit] eeng gb[lokvogels][van geluk] [uit]g gc

? door M I a, r. 1-2

b die in mij schrijnen met de zoete vreugdmij schrijnen gb wrangegb en voel [in mij] het [schrijnen] van [de] [vreugd]l 1 g

Titel

I

MI

M2-D2

MI

3

MI

b [

] [het] [in mij] [ ] om [ ]b [

[ ] [schrijnen om de] [wrange] [vreugd]c En [

M2-D2

1 o39

e [ ]

op deze kooi oPc van overzicht en deugdg

[? door op deze kooi]p6

MI l

4

MI

b dat alles nog hetzelfde is van buiten.b [ ] {daar [

? door daar en van]

b [ ] onveranderd [ ] [a ] [ ]c [ ] [nog hetzelfde] [ ] [daar] [ ]

4/5

5

M2-D2

M'

M2-D2

MI

b stro ewit

b Naar binnen toegaat zich het leven sluitenb ] de wereld [

M2-TIM3-D2 I ging deze vrijdomgg vrijdo

Mz - TI

M3-D2 I de jaren van onderscheid en mist.1

M I I b terwijl o heugt7 terwijl gb in mij o meerlgc alsof vleugelslagg g

II e alsof hen soms de oude vrijheid heugtvrijheid ge Alsof

III f Alsof mij nog hun oude echo heugt

mij g gf hen de

IVAlsof de tijd zich hier een echo heugtg tijd g

V h I mijner I I1m. .2_ T

I

M3-D 2 I in het huis vergistg

8 MII b o muitenc slaan zijzij met hun snavels o

c 0 aan de tralies aan o ? door de regel]II e slaan zij teen de tralies aan het muiten1 g

III f hoor ik ze teen de vier wanden stuitengf komen

IVhoor iggaat hij met vleugelslagen lans de ruiteng g hijlang

ik zijn aar4 [ ]g 1raken zijn [zg 1

V h strijkt hij met grote vleugels langs de ruitenstrijkt hij g g gi komt voor

M2-D2

voor M i III r, -8 vervolgens (fase tezamen doorgehaald; M I I V r. 7-8 werden1 ^ g g) ^7(fase h) eveneens tezamen doorgehaald; voor Al' V r. 7-8 en met een pijl ingevoegd inMII

1040

[946] `Flash-back' M I (collectie NLMD)

1041

8/9 Mr

Mz-D2

9

MI

c stro ewit

c Wat heeft een mensewonnen in het levengd

1,

MZ- TI I

M3-D2

I zijn I I

I0 MI c ziende op alles wat hij achterlietp hijd terug[ziend] [op] hetgeen ?g p g

[? door de regel]

M2-D2

I I M Icoed of verkeerd, hij moet het overgeveng ^1 gd Goed

M2-D2 I I

11/12 M I C een stro ewitgM 2-D 2stro ewit

12 M' c en wordt een hard massief dat hem verstietd Het

M2-D2

I M I c en voor zich uitdrij ft naar o muur3 1d de anderee ,

M2-D2 I I uit drijft1

c die 0 nadert 0 ieder uur.d in de verte nadert [ieder uur.d naderend in de vertee die nadert onweerhoudbaar,e a

14 MI ? door die]

M2-TIM3-4

T2

DI-D2

wier tranzen schemeren door het azuur.

I I transen

I I tranzen I I

? door M I c, r. r^ 9-4

COMMENTAAR I Zie' noot 1.94S 1 ,2 Zie' noot .93 , 33 Zie`Nostal ie' noot 3.93S Nostalgie, 34 Drukfout in D2 , r. I I: over even • i..v over even. ecorri eerd in Ve amelde^ P 8 g g ^edichten 2 .g

5 Literatuur over hetedicht:gSande, J. van de, `Zonder enig agens.'gg

1042

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D2

I MI

[9471 STENOSE

OVERLEVERING M I Manuscript, H- z.p ^ 9M2 Eersteoscri t D I H- .^ p ^ 93

T Maatstaf I (maart 1 9 54), p. I.9S4^p 77

M3 Tweede typoscript, ko i' D I H-I16.kopij ^M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H I I .tYp p > > 7D I Vergeetboek, p. zo.^ ^ pM5 Koi'D2H-IZZ.p l ^

D2 Verzamelde gedichten, p.^ g ^ p 935•

DATERING Vóór maart 1954 MI9S4Tussen 2 3 maart en z8 april i 61 (M3)3 p 9

LEESTEKST M2 bM3 zie21p5

ONTWIKKELINGSGANG 0 grond van verschillen in ductus in M I is de volgende ontwikkelingsgangtepg greconstrueren. In de eerste fase schreef Achterberg r. 1-4, zeer onvolledi-

g 4^ eene tweede strofe (r. 6-7 bleven nog open) en r. –1 z. Vervolgens schrapte hijg 7 g p 9 g p hij

hiervan eerst r.waardoor r. io–i 9–I innamen) en

2 de plaats van r. I i vervol-g p 9ledigde hij het sextet met de nieuwe r. i 2-14 (fase b). bracht Achterg hij 4 -. Hierna racber in de eerste strofe enkele veranderingen aan en bewerkte hij r. –8 totg g hij S

tweemaal toe, hierondere resenteerd als M' II III. Eerst M I II) schreef hijgp hijin de opengelaten ruimte van M I I, r. 6-7 de nieuwe r. 5 -6 r. 8 (de oor-^ 7 – enSs ronkeli'ke M I I, r. 8 werd hierdoor r. 7). Vervolgens M I III) haalde hij hier-p 1 ^ 7 g hijvan r. -6 weer door en verving deze door de nieuwe r. 7-8 (waardoor M I II,S g 7r.-8 verplaatst werden naar r. 5-6). In dezelfde hand als deze laatste verande-7 p S

ringen bracht Achterberg ten slotte de titel aan (fase e).g gM3-D 2 bevatten een sterk afwijkende versie ten opzichte van M I -T (metafwijkende p

name het octaaf is ingrijpend ewijzi d en worden om die reden afzonderlijkgewijzigd) g afzonderlijk resenteerd.gp

M' a-eotloodp

M 2 a typemachine, b bl potlood, c potlood (aangebracht na T)Yp^ p ^ p g

a [ontbreekt]

e Stenose

M I -T, r. I–I 1-14:

a Er komen lege stukken in ml staan,g la delen [? door delen en stukken]a stukken

Mz-T

1043

2 MI-T

3 M'

waarover ik niets meer te zeggen help;gg

a alsof ik daar langzamerhand verlep pc hand[?]c of ik daar langzaam plaatselijkg p lc [alsof ik]

MZ-T

gaan. a en voor mijzelve moet verloren .4 l gc in m'n eigen bijzijn moet ver aan.g bijzijn g

M2-T I I

4/5

M I -T stro ewit

5MI I a Van hier naar u breekt zich een o baana lege ? door lege]g gb Gehele 0 breken zich baan

II c Hoe minder ik de dagen onderschep P

III dVerbindin sbuizen sluiten met een kle = M' II cg p> c, 1M2- T

6 MI a o

II c des te toevalliger breken zij aang zij

III d [die aan de buitenkant werd dichtgedaan.]= M' II c, 8]M2-T I Idichtgedaan.g

? door M I II c r.-6I

7mi a 0

II cVerbindin sbuizen sluiten met een klep], = M I I a, 8]g p > >

III d Waar ik het licht niet langer onderschep pM2-T

I I

8 MI I a 0 onderschepa Verbindingsbuizen sluiten met een klep.g p

II c die aan de buitenkant werd dichtgedaan.

III d breken de uren nog bij toeval aan.g l

d [ ]dagen [

MZ I IT i I Per I IM Zc [ ]per [ ]

? door onderschep]

8/9 MIIM2-T

9 MII

MZ- T

a stro ewit

a Ik ben mijzelve al met o kwijt [? door mijzelve]l kwijt la met stukken [lees: al met stukken]b [Vooral bijbi het betreden of verlaten] = M I a I, io]

I 044

Io M I I a Vooral bij het betreden of verlatenb [der kamers, op de tra in hetportaal]p P^

M2-T

I I MI I a der kamers, op de tra in het portaalp p^ pb [trekt eengevoel van anonimiteit]

M2 a I I anonymiteitYb [anon]i[miteit]

T

I I 12 M I I a stro ewit?b jgeen stro ewit

M 2-T I I

12 M I I a trekt eengevoel van anonymiteitg Ya [anon]i[miteit]b door het bewustzijn en ik sta een tijd1 l lb naar

M 2-TI I bewustzijnlM2 c

c door 4 i

? door M I I a, r. 12 evoel;? dooranonanonymiteit]

g y

I M' I b in tussendeuren voor de grote gaten.3 g gbeheime [ ]g

M2-T

14 Al' I b Een ogenblik is er geen overhaal.4g gb Minutenlang [ ]b Momenten[lang]

M2-T I I

? door M I I b, r. 1 Minutenlang en Een ogenblik/^ 4 g

M3-D 2 r. 1-1 4:4

I M3-D2 Er komen lege stukken in mij staang l

2 M3-D2 binnen 's levens decorverwisseling.g

M 3-D 2Zoals de lampen worden uitgedaan3 P g

M 3-D 2in een lokaal, na een vergadering.4 .g g

4/5 M3-D 2 stro ewit

M3-D 2Buiten hoor ik nog wel de ander aan,5 g

6 M3-D2 maar benelijk m'n eigen sterveling;g 1 g g;

2M3-D met in de rug het vreemde ruimtedm7 g ruimteding,

[lees: bewustzijn]1

? voor door en naar]

[(__. M' -T, 1]

104

8 M3-DZ

8/9 M3-D2

9 M3-DZ

Io M3-D2

I r M3-D2

11/12 M3-D2

12 M3-D2

13 M3-D2

14 M3-D2

COMMENTAAR

dat nu zijn naar me op kan slaan.l ogen p

[strofewit]

Vooral jbi het betreden of verlaten

der kamers, op de trap, het portaal^P p^ P

trekt eengevoel van anonimiteit

[strofewit]

door mijn vermogens en ik sta een tijdmijn g tij

tussendeuren vooreheime gaten.g g

Momentenlan is er geen overhaal.g g

I Zie[945] noot I.94S 12 Zie' noot .93 , 3

(F- M I -T, 91

(F M' -T, so]

(- M'-T, rrJ

[-M'-7, 12]

(f- MI -T, r3J

(F-M I -T, 141

[94 8] RISICO

OVERLEVERING P I Eersteroef D I H-88.p ^

P 2 Tweederoef D I H-8 .P ^ 9D' Cr to amen Hi, p. 2 I o.yp g ^ p

M Kop D2 H I 22.p l ^

D 2 Verzamelde gedichten, p. 6 6.^ g ,p 7

DATERING Tussen 28 december I en 6 maart I

9S3 1954

LEESTEKST PI

COMMENTAAR I Ditedicht is een samenvoeging van [941] `Risico I' en `Risico II' tweeg g g 94 942gedichten die reeds waren ontstaan uit de omwerking van het gedicht [786]g g g 7`Risico' uit Hoonte. In verband met de gvoorbereidin en voor Cr to amen rrryp ^vroeg Achterberg op 2 3 december i aan Alice von Eugen-van Nahuys: 'zou g p 3 9S3 zoug Yik de beide verzen die in HOONTE voor RISICO in delaats komen nog evenP gmogen hebben?' Op 28 december I stuurde Von Eugen hem de gevraagdeg p 9S3 g g gkopij . Vervolgens heeft Achterberg de gedichten dus wederom samengevoegd,Pl g g gmet weglating van de reeksnummers. De tekst van het gedicht is verder ideng g -gtiek aan de versies van' `Risico I' (r. I–I van dit gedicht) en `Risico

94 3 g 94zII' (r. 14-26 van dit gedicht). Op 6 maart I stuurde Querido de kopij voor4 g P 9S4 p)Cr to amen rrr aan de zetter. Zie verder 45.2.y g 4S

I 046

I

2

3

4

5

8

I0

I2

X949] I0 MEI I

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

M I Typoscript, oorsoorspronkelijk collectie B. Bakker, H-8 . P l ^ 7T Maatstaf 3 (mei I p. 72.3 9SS^p 7

M2 Tweedeoscri t kopij D I H-I16.tYP p ^ p l ^

M3 Derdeoscri t DI H-I I.tYp p ^ 7D I Vergeetboek, . 2.p 3M4 Koi ' D2H-- I22.P1 ^

D 2 Ue amelde gedichten, p.^ g ^ p 947.

Vóórmaart I9 1954

m1

M I a typemachine, b anilinepotloodYp^ pCORRECTIES

Reekstitel M I io MeiT Mei4M2 -D 2 Dodenherdenking

Nummer M' a [ontbreekt]b I

TD2

MI Als op de roe Mei moeders en meisjes gaanp meisjes gT i 1 e4M2-D2 I I mei

naar 't heldenkerkhof op een duin bij Bloemendaal,P bijI in het I

M Imoet het een algemene dag zijn van gedenken.g g zijn gT-D 2 I I avond zijn van algemeenzijn g

M' Die zal de Landsvorstin haar onderdanen schenken.T-D 2 Wie zag niet elke dag zijn eigen dode wenken?g g zijn g

M I -T Al brak reactie zich met nieuwgeweld ruim baanM2 -D2 Iruimbaan

mocht niet een dag van rouw zijn rijkdom overdenken.g zijn lI uur

hem komt het laatste toe wat tijden lotgenotentijd- glot- en landgenoteng

een handvol bloemen en een woord te rechter tijd1,

MI

T-DZ

MIT-D2

MI

T-DZ

MI

T-D2

1047

gezwegen van de traan in eenzaamheid vergoten oteng gtranen ongemerkt I Ig

o bed of bij het breken van het dagelijks brood.p 1 glbij 't eenzaam dagelijkse I Ibij gl

COMMENTAAR I De eerste versie van ditedicht (M') en 0 `Io mei II' heeft Achterberg og 9S g opverzoek van Bert Bakker afgestaan voor Nationale snipperdag, emeenschag -een gemeenschap-

eli • ke april-aflevering van negen tijdschriften, uitgebracht ter gelegenheid vanp l p g g l ^ g g gde tiende Bevrijdingsdag en uit `verzet tegen de disqualificatie van de de Mei,l g g g q Sonze nationale feestdag,ot "nationale snipperdag" .. .' Bakker vond Achter-ber s bijdrage niet geschikt, zoals blijkt uit een brief van maart i aang l g g ^ blijkt 9 9S4Anna Blaman. Ongetwijfeld hadden zijn bezwaren te maken met Achterbergsg l zijn gvermen n van de historische gegevens. Zie verder 44.3.2.vermenging gg 4432 Begin i heeft Achterberg nieuwe versies van – o ` 10 Mei' -ewi'g 9SS g 949 9S g 1zi d in '4 Mei') aan Bakker gestuurd ter publicatie het vredesnummer (mei) vang 4 g PMaatstaf (T). Zie ook[95 o] `1 o mei I I ' noot I en verder 44.4.1.9 S ^ 44 43 Ditedicht is niet overgeleverd in het eerste typoscript van Ver eetboek (zieg g g

o Deïsme' noot 3).93 ^ 34 0 een notitieblaadje uit 161 staat de volgende aantekening van Achterberg:P l 9 g g g`Ver eetti: Floris v oe jaar, e mei?' Het eerste heeft betrekking og ^ S 1 ,4 g op 959`Gravure' (zie ook aldaar).5 Literatuur:R.L.K. Fokkema, `Deeleenheid maakt de dichter.'g g

[9501 I0 MEI II

r;

MI

T-DZ

14 MI

T-D2

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I Typoscript, oorsoorspronkelijk collectie B. Bakker, H-87. P 1 ^

T Maatstaf 3 I , p.3 9 SS P 73•

M2 Tweede typoscript, ko i • D I H-116.

kopij ^

M3 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-11 .

tYP p > > 7D I Vergeetboek, p.g ^ p 33.

M4 Ko i' D 2 H-1 z2.Pl ^

D 2 Verzamelde gedichten, p. 948.^ g ^ p 94

Westmaart I9 9S4

MI

Reekstitel M Iio MeiT Mei4

M 2-D 2 Dodenherdenking

104.8

6 MIT-D2

En wat het buitenland moest zeggen als het zag gI de vreemdeling I hij I

7 MI

T-D2

9

I0

I2

r;

14

MIT-D2

M'

T-D2

MI

T-D2

MI

T-D2

MI

T-D2

COMMENTAAR

2 MI

T-D2

al lang weer aan de macht, op jacht naar geld engoed,g ^ p l g allang

dat ere dierf eneen saluut verwierf de stoet

I Iengee

Die rusten in Mar raten op de Grebbeberg, ^ p g,op de Holterberg en bij Mar raten

p g 1 Margraten

door stengun of handgranaten,gwit van de kruizen, duizelend in carréeschaardg

halfstok boven hun stof de Nederlandse vlag

`dat in de wereld wij de vrouwen niet vergaten,1dat wij de vrouwen, waar ter wereld,

gefolterd om hun doden op de Holterberg. p .gdoor wie zij lang over de zee zijn nagestaard.

zij g zijn g

I Zie`i o Mei I', noot 1 en 2.0 april i gaf Cathrien Achterberg949 ^ Op 3 p 9 S S g gnamens haar man `no een paar veranderingen' door in verband met de ubli'nog -p g pcatie in Maatstaf: `Nu is de Grebberg [lees: Grebbeberg] er uit, Gerrit vraagt ofg g ^ g

'.je het zo ook niet beter vindt. Dit is dan voor Maatstaf de definitieve lezing.' g2 Ditedicht is niet overgeleverd in het eerste typoscript van Vergeetboek (zieg g tYp p ^

o Deïsme' noot93 ` ^ 3).3 Ditedicht is vertaald in het Russisch door I. Volevic.g4 Literatuur over hetedicht:gR.L.K. Fokkema, `Deeleenheid maakt de dichter.'g g

[9SI]

WANDELING MET TANTE

OVERLEVERING M I Manuscript, H-92.p^M 2 Eerste typoscript D3 H- .D3, 93T1Degids 117.11 uli 1954), 52.g 1 9S4^p SD IVoorbij de laatste stad I p. i 2..7 ^ p 9D2. Voorbij de laatste stad 2 . I .^ ^ p 47T2 Dromen met open ogen. Bloemleijng uit de Nederlandse oë ie van de laatste vijftig

jaar. Red. A. Morriën. Amsterdam, 1 959 , p. .8^ ^ 9S9^p SM3 Tweede typoscript, ko i' D3 H-116.kopijM4 Derde typoscript D3 collectie Ministerie van OK&W, H-117. ^

1049

I MI

T3 Met een PEN te be.cchri ^ven. Red. N. Noordzij. Amsterdam, [oktober] 1 61g J Noordzij. ^ 9,p. 17-18.

D3 Vergeetboek, p. 22-2 .g ^ p 3M5 Kop D4 H-122.p l ^

D4 Verzamelde gedichten, p. – 8.^ g ^ p 937 93

DATERING VÓÓr 20 Uni 1954

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I lijkt dit gedicht grotendeels in een en dezelfde ductus te zijnl g g ln gescreven. De fasering is mede gebaseerd op het gegeven dat Achterberg verschillen-g g P egg g -versc ende regels op afzonderlijke plaatsen op het manuscript heeft hernomen hier-g P afzonderlijke P p ee ernomen –Ponder aangeduid als M I I IV –, waarvan M I I, r.(11)–(16) afzonderlijk wordengafzonderlijgepresenteerd. Daarna volgt de gecombineerde synopsis van M I III IV D 2g P g gr. I I-20. De veranderingen die Achterberg naderhand (dat wil zeggen na D 2)g g ggin M2 aanbracht, worden tezamen met T2-D4 weergegeven. Tenslotte volgt deg

resentatie van een uitbreiding die het gedicht in T2-D4 onderging.p g g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I a-eotloodp

M2 a typemachine, b-c potlood (aangebracht na D 2)Yp^ p g

Reekstitel M I -M4[ontbreekt]T3 Longa palusD3-D4 [ontbreekt]

a 14 dagen met een oud vrouw4 gb Wandeling met tanteg

MZ-D4

M I -D4 r. I–I0:,

a Als ik met tante op de weg loop schijnt het netp g p schijn] lijkt [

b

is [Mz-D4

2 MI a alsof er iets in scene isezet.gb [ ] wordt [b [ ] [sc]è[ne] [

l

A/2.-D2 i

IM2b [of] [er] een stuk [in scène] [

l

T2alsof 1

IM3-D4 of I

1

2/3 MI-D4 [strofewit]

Titel

MI

1050

3 M' I a Gaat zij de kamer uit, kom ik de kamer inII b Wij gaan de kamer uit maar bij de buitendeur

lg , bijbc ,

M2-D4

M I I a dan denkt ieder het zijne o4 )

II b krijgt ze om te beginnen al een kleur1^ c aarzelt ze uit instinct en krijgt [een kleur].lg

M2-D4 I I

4/5 MI-D4 stro ewit

5 MI a Zij heeft een hart van goud, boordevol kleine spelden,b Ze

M2-D4

6 MII-D4 die zich doorlopend op mijn lichaam melden.P P mij

All -D4 stro ewit6/7

M I a Ze zet: Napoleon, dat was een echte held7 gb wareb nog eens [een]g

M 2-D4 I I een

M 1 -D4en slaat mij een kwartiertje uit het veld.mij l

MI -D4[strofewit]

MI

a ta Tot ik haar troef met Kenau Simons Hasselaar.

M2-D4

10 M' a ab Zij zwijgt en krimpt een beetje in elkaar.Zij lgp beetj Dan krimpt het vrouwtje verder in elkaar.P

M2-D4

'oh ' MI -D4 stro ewit

MIIr.I1-16:

II MI I a Ik zou haar in een bos kunnen verdonkeremanen

02) M' I a tussen de balken van 2 zonnebanen.

IZ i MI I a stro ewit3

r M I I a Daar zou het wezen of zij nimmer had bestaan3 zij

1 MI I a als mens. o4

8

8/9

9

105

(14/1 5)M I I b stro ewit

IMI I b Op weg naar huis kraaide misschien een haan.s p gb Alleen o p

16 M' I b Maar dat had dan Napoleon gedaan.p g

M T III/IV-D 2 , Y. II-20:

I I MI III c Ze reikt, met hoed en al, nauwlijks tot aan mijn schouders

c{ ] [nauw e li'ks totlM2-D2

12 MI III c en spreekt daarom zo dierbaar van mijn ouders.p 1M2-D 2

I I

voor M i III, r. 11-12 en met eeni i ingevoegd in M I I]J

1z/1 3 MI III c stro ewitM2-D 2 I I

1 3MI III c Ik zou haar in een bos kunnen verdonkeremanen3M2-D 2 I I

14 MI III c [tussen de balken van 2 zonnebanen.4d twee

M2-D2 I I

14/1 5 MI III c stro ewit4 SM2-D3 I I

I MI III c [Daar zou het wezen of zij nimmer had bestaanS zijc Et. Waar het moest

e

M2-D2

? door M I I c r. I En en Daar]I

16 MI III c maar weer in 't elvenrijk was opgegaan1c zo weinig ruimte kan een mens beslaan.g

M 2-D 2 Zo

16/1 7 M I III c stro ewit7M2-D 2 I I

1 MI IV d Zij werd heelhuids in 't rijk der elfen opgenomen7 Zij rijk Pge [Z]e wase werd

M2-D2

Ivy I, (rill

(= MI I, i1211

AP I, i1317

1 oS2

18/1 99

19

20

II

12

12/13

13

14

14/1 5

I8 MI IV d en hoorde voortaan tot de kwade dromen.e [

] bij [M2-D2

voor M I /14 r. 17-18 en met een i l ingevoegd in M I III7 pi/7

M I IV d rstrofewit]]M2-D 2 I I

M I IV d Alleen op weg naar huis kraaide misschien een haan.] [= M I I, (ilil g ^ JM2-D2 I I

M I IV d [Maar dat had dan Napoleon gedaan.] = M I I,16p gM2-D2 I I

M 2 b, T2-D4, r. 11- 1 4 : , ,

M2 b [Ze reikt, met hoed en al, nauwelijks tot mijn schouders] = M 2 a, II

, nauwelijks 1T2-D4

I I

M2 b [en spreekt daarom zo dierbaar van mijn ouders.] = M 2 a, 12]p lT2 -D4 I I

b rstrofewit]]

b Zij zou in een root bos emakkelijk verdwalenl g g 1c in 't bos alleen

diep in het bos, p bos,

b [tussen de balken van] de zonnestralen.

b rstrofewit]]

[De volgende regels ontbreken in T2:

Mz b-c, M3-D4, r. 15-16:

If M2

M3 -D4

b [Waar het moest wezen of zijzij nimmer had bestaan.]b kon lijken1c [moest wezen]c kon schijnen

I I1

moest wezen I I

= M2 a, If]? door kon lijken]1

M2

T2-D4

M2

T2-D4

M2T2-D4

M2

T2-D4

= M 2 a, 13]

[? na alleen]

=M2 a 1,4

16

1617

M2

M3-D4

M2

M3-D4

b [Zo weinig ruimte kan een mens beslaan.]g

b rstrofeivit]]

[= M Z a, rGJ

105

18/19 b [strofewit]](16/17) I I(i8/19) I I

M2

TZ

M3-D4

M2

T2

M3-D4

M 2 b-c, T2-D4, r. I I 1 18> 2 7 S -7 20 20:

I M2 b [Ze werd heelhuids in 't rijk der elfen opgenomen] = M 2 a, 17 rijk pg ^ 17]IT2Geruisloos in hetS1 M3-D47

I8 M2 b [en hoorde voortaan bijbi de kwade dromen. = M 2 a, 18]b]in[?][c bi'1c tot ? na tot]c bi'l

16 kon zij geen achterdeur meer binnenkomenlg(18) I I,

TZ

M3-D4

1 M2b [Alleen op weg naar huis kraaide misschien een haan.] = M2 a, 19 p g ^ 19]I T2 tenzij het achterdeurtje van de kwade dromen.7 tenzij achterdeurtj M3-D49

20 M2 b [Maar dat had dan Napoleon gedaan.] = M 2 a, 2o]p g18 T2 Tot weer die wandeling werd ondernomen.g20 M3-D4

T2-D4 r. I21 — 22 2 :9 4

(18/19) T2 stro ewit9(20/21) M3 -D4 I I

1T2Als de verpleegster o een bus Droste cacao9op2I M3 -D4 I 10

20 T2 verdween haar klein figuurtje in het rauwgrauw M3 -D4 I I

20 2i T2 stro ewit(21/22) M3 -D4 I I

2I P. Alleen op weg naar huis kraaide misschien een haan . f— M 2 b, 1p g ^9(23) M3-D4j

22 T2 Maar dat had dan Napoleon gedaan. i- M2 b, 2o]p g2 M3-D4 omdat hij daar Napoleon zag gaan.(24) hij p gg

COMMENTAAR I 0 2 juni 1 vroeg Ed. Hoornik Achterberg om gedichten voor het juli-P 1 9S4 g g g 1nummer van Degids. Waarschijnlijk hebben zij elkaar noggesproken voordat^ Waarschijnlijk zij gg pAchterber op zo 'uni dit gedicht stuurde `ziehier dus de gevraagde tante'). InAchterberg P 1 g g g

1054

eenpostscriptum vroe hij: `Is Kenau Simons Hasselaar goed geschreven?' (vgl.vroeg hij: g g gr.. Zie verder9 44.3.3•

2 Zie [93o] `Deïsme' noot 3.

93 ^ 3

3 0 6 oktober 1 vroeg de uitgever van de bloemlezing Drome n met open ogen5 p gOp 99 g g gAchterberg om toestemming voor opname van dit gedicht, `dat voorzover wijg g p g ^ wij

kunnen g ggna aan nergens gebundeld is'. Gezien de varianten in T 2 heeft Achter-bergen nieuwe versie van het gedicht gestuurd. Uit de zetfouten in T 2, r. I eng g gr.1 (zie noot kan worden afgeleid dat hij geen drukproef heeft ontvangen

(moge

7 5) g hij p glijk berust het ontbreken van M 2 , r. I –16 eveneens op een zetfout,g 1 ^ 5 p

maar hiervoor zijn verder geen aanwijzingen).

1 g4 Zie`Nostal 'e' noot 3.93S $^^ 3

5 Zetfout in T 1 , r.: men i.p.v met; zetfout in T 2 r. 1: loopt i, .v. loop en r. i :9 p > p p 7dromen, i.p.v. dromen.; zetfout in D 3 r. 22-24: verdween haar klein uurt je in hetp ^^ J

grauw omdat hij daar Napoleon a aan. Alleen op weg naar huis kraaide mis-schien een haan, i..v verdween haar kleinfiguurtje in het rauw. Alleen op weg naari.p.v. ^ p g

huis kraaide misschien een haan, omdat hij daar Napoleon a aan.6Dit2xedicht is vertaald in het Engels door S. Wiersma .

g g

TERRA INCOGNITA

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.p ^ 9

T Maatstaf 2 uli au stus 1 p. 1 6.1 gu 9S4^p 3

M 2 Tweede oscri t kopij D I H-116. tYp p ^ p l ^

M3 Derde typoscript DI collectie Ministerie van OK&W, H-1 I.> > 7

D I Vergeetboek, p. 2.g ^ p 4

M4 Ko i' D Z H-122.Kop ^

D2 Verzamelde gedichten, p.^ g ^ p 939.

DATERING Vóóruli Il 954

LEESTEKST T

ONTWIKKELINGSGANG In M I zijn dermate veel veranderingen aangebracht, dat een gedetailleerdezijn g g ^ gfasering niet mogelijk is. In hoofdlijnen kwam het gedicht als volgt tot stand:g gl hoofdlijnen g geerst schreef Achterberg een aanzet van twee regels M I I, r. I-2 haalde dezeg g >door en begon eronder opnieuw M I II . In de nieuwe grondlaag (b) vervolgdeg p g g ghij tot en met r. 8, waarvan r. 7-8 nog onvolledig bleven. Wanneer Achterberghij ^ 7 g g gde talrijke veranderingen in dit gedeelte aanbracht, valt niet precies te zeggen;talrijke g g ^ p ggom die reden is slechts één fase aangegeven fase c . Vermoedelijk nadat inliedereval r. 7-8 gecompleteerd waren, begon Achterberg aan het sextet. Ditg 7 g p ^^ ggedeelte kwam weliswaar veel minder moeizaam tot stand, maar op grond vang ^ p dgduidelijke verschillen in ductus kunnen hier toch enkele fasen onderscheiden1worden (fasen d-f). Onderaan het blad noteerde Achterberg tenslotte (faseg g)de titelvarianten.

105


Titel M I a [ontbreekt]Terra incognitag g

g Kernreactie[Terra incognita]g

TD 2

1 MI I a Nui' in mij voldongen zijt tot hierg l l g zij staat I f? door staat]

II b Gij staat met ieder uur in mij voldongen. ? door uur]1 l gc op elke plaatsp pcGij staat [op elke plaats]l p pc aan ? door aan en op]c aan

TM 2-D 2 Om u is het aan elkelaats begonnen.

p g

? door M I II c, r.1 op elke plaats en met ieder uur]

P P

2 MI I a ben ik u blijven volgen op de voetblijven g Pa — ik ben

II b Ik ben u blijven volgen op de voet. ? door volgen]blijven g p g

TD 2 II

? na M I I, r. 1 2 ; de regels werden vervolgens (fase b) tezamen doorgehaald]

3

MI II b Er is niets anders wat tussen ons doetc Niets wat ons van elkaar verschillen doet. [??? door de reelsg]c [Niets wat ons van] elk ander raken doet o

TD 2 I I

M I II b dan lied op o volzongen P genb allerlei manier ? door allerlei]c ener[lei] [ ]c tijd bedwongen1 gc duur z ? door duur, tijd en lied]c[ ] tijd verschil tot ogenblik [bedwongen]l g gc tijd verlies ? voor verlies en verschil]c z ommezienc Het tijdsverloop P,c [dan][c ,

T-D 2 I I

4/5

111' II b stro ewit

TD 2 I I

ío56

2 `Terra incognita', M I (collectie NLMD)9S g ^

1057

b Ik heb me zover aan u opgedrongenc heb ik [m]ij

l [ ]c Ik heb] [mij] [zo ver]1

b dat mi' overal volgen^1 mij gb heen volgen moet ? door volgen]gc elke kant uit ? door kant]c dat u het toeval achterhalen moet.c dati' onwillekeurig mee gaan moet.g l g g

b o taal en tonengc over hoogvlakten en tot in landtongen

^ gc O[ver] [ ] voorbijl

5

M I II

T-D2

6 MI II

T-D2

M I II [? door taal en toneng]

T-D2

8 M' II b [ o ]stoetc Gij werd uw eigen onafzienb're [ i-c [werd] [(glij] [ ] kronkelende [ ]

T-D 2I I gij I I

? door stoet]

?? door M I II c, r. 8 Gij werd; ? door onafzienb're]

d stro ewit

d Een karavaanaat om de aarde heengd trekt

8/9 M' II

T-D2

9 M' II

T-D2

? door heen]

I o MI II d en krijgt een kringloop ver door het heelal ? door door]l gg pd dwars ? door dwars en vet]d haar [a ? door haar en een]e haar gwe en op de wereldkaart,P

T D2 I I

I I M I II d o maat enetalgehoorzaam og

e 0 en alleenf diep in het lege nog een li np g g 1f stippellijn.pp l

T-D2I I

I I 1 2 M I II e [geen stro ewit

T-D 2stro ewit

I z M' II

T-D2

e schimmen en evenbeelden lichten na [? door lichten]f Schimmen

1058

I II e door reizigers tot raadselen verklaard13 M ,3 gf 0

T-D2

i M I II e wanneer ik zelf allang niet meer besta.14 gf en alselijkenissen ondergaan.

g l gf overlevering van lieverlee.g

T I IM Z I I vanlieverlee.M3 i I van lieverlee.D I -D 2 ivanlieverlee.

COMMENTAAR I van dit gedicht in Maatstaf, samen me t `Ad interim'Over de publicatie Sp g 93

en[9 5 4] zijn geen gegevens bekend. Zie ook9 S4 'Lucifer', zijn g g g 44.3.3•2 n' overgeleverd in het eerste typoscript van Ver eetboek (zieD it gedicht is niet o g ^g

o Deïsme' noot 3).93 ` ^ 3

3 ggVgl. H.U. essurun d'Oliveira, `Gerrit Achterberg',, p. 35.

4 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.g g Y

[9531

AD INTERIM

OVERLEVERING M I Manuscript, H-92.P^T Maatstaf 2 ull au ustus I p. I.j g 9S4^ p 3 7

D I Voorbij de laatste stad I p. I .1 ^ p 3SD 2 Voorbij de laatste stad2 p. I .^ ^ p S3

M 2 Tweede typoscript, ko i' D3 H-I16.kopij D3,

M3 Derde typoscript D 3 collectie Ministerie van OK&W, H-11 7 . M , ^tYp pD3 Vergeetboek, p. 2.^ ^ p SM4 Kopij D4, H- I 22.P1 ^D4 Verzamelde gedichten, p. o.^ ^ ^ P 94

DATERING Vóór uli I (T)J 954Tussen 2 3 maart en z8 april 1 961 (M2)3 P 9 M

LEESTEKST TM2 zie. z2P S

INGREEP T 6 bloot. < bloot,

N In M I schreef Achterberg van dit gedicht eerst (fasen a-c) r. I-8 en een aanzetONTWIKKELINGSGANG g gvoor het sextet, hieronder afzonderlijk gepresenteerd als M I I III r.(9)—(i3).voo i es J gp

haalde hij niet door toen hij, in een afwijkende ductus (fasen d-e),Dit sextet a l l

1059

9S3 `Ad Interim' M' (collectie NLMD

1O 0

onderaan het blad een nieuwe versie schreef (M' IV r.–I en ook nog een9 4 galternatief voor r. I2–I noteerde M I V, fase f . Vermoedelijk nadat Achter4 , -na1berge definitieve versie van r. I2–i geschreven had M I VI, fase haalde

g 4g ^ g),hij M I V r. I2–I en M' I III r. – i tezamen door (zie ook de afbeel-

J , 4 , 9 3ding).

De uiteindelijke versie van M I werd overgenomen in T-D 2 . M2-D4 bevat-

uiteindelijke gten een sterkewijzi de versie van het gedicht en worden om die reden afzon-g l g gderli k gepresenteerd.l gP

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

T-D4

M I a-h otloodP

M2 a typemachine, b potloodYp^ p

a [ontbreekt]

h Ad interim

M I -D 2 r. I -8:,

a Wereld, u gebleven, dag en nacht .

, g , gb o ,b Stratenc [Wereld]

a Dezelfde mensen nog; willen niet dood.a [ ]i weer 4a [ ]gaan }[b [ ] [;] [willen] nog [ ]b dezelfde] [ ] [nog;] [willen] [ ]

a Leven neemt toe, kinderen worden groot

, gb[ ] aat doorgaa volstaatk]

c [neemt toe,]c houdt stand. K[inderen]

1 1

a en elke lente krijgt zijn eigen pracht.lg zijn g pa en ieder voorjaar krijgt zijn ouderacht.J Jg zijn pracht [2 houdt 2

a [en elke lente krijgt zijn eigen pracht.]

lg zijn g pb De hele wereld heeftb E[n] [ [elke lente] heeft oude

T-D2

4/5 MI -D2 [.rtrofemit)

I

2

3

4

MI

T-D2

M'

T-D2

MI

T-D2

MI

[? door niet]

? doorgaan, weer en nog] ^ g

? door worden]? door gaat door]

? door de reels

1O61

M I a Ik heb hier heel alleen op u gewachtS p ga jda eli ksgc Het denken, al die tijd op u bedacht,p

T-D2 I I

6 MI a en stond aaneen o blootgb veranderingengc [stond aaneen tegenstrijdighedeng

TD2

M I a Wanneer je binnenkomt is alles goed ? door de regel]7 je ga gea hoewel ik boeken opendeed en slootpb H[oewellc deurenc Ofschoonc [Hoewel]c [Ofschoon]

T-D 2 Hoewel I I

8 MI a Ik heb ereen gevoelens doorgebracht. ? door doorgebracht]g g gb [heb] i[k]

T-D2

8/9 M I -D 2 stro ewit9

MIIIIIr.–I :9 3

MI I a Je kunt opnieuw beginnen(9) p ga aansluitena weer binnenkomen alsewoonga 0

II b Gij kunt aansluiten bij uw laatste vraag,l bij g,III c En ook de wegen liggen als voorheen ? door de regel]g

? door M 1 I a, r.aansluiten en opnieuw beginnen]9 p

(so) M I II b Ik heb het antwoord o

II M I II b o

I a) MI II b Maar zij verouderen en vragen omzij gb Ze zijn hier opgehoopt ?? door de regels]zijnb bleven [ i 4 jb [Maar zij verouderen]1b [Ze zijn hier opgehoopt]l

I M I II b het vollepond, een nieuwe ronde som3

?? door M 1 II r.12 – I . Onder deze regels schreef Achterberg een nieuwe versie van het3 ^ g ^sextet (M 1 I III r.0)413)werden niet doorgehaald en moeten dus meegelezen wordeng

1o62

9 MI IV dT-D2

io M' IV dd

T-D2

ii M I IV deee

11/12 M I IV dT-D2

iz M I IV ddee

3 f

VI g

ST-D2

z; M I IV d3 f

VI gT-D2

14 MI IV dd

3 f

VI gT-D2

T-D 2TD2

M3-D4

2 MZ-D4

3

Mz-D4

Idezelfde mensen no o een afstand.g, p

Het leven rekt zich. Kinderen hand aan hand

[-- AP-D 2, 2]

[ AP-D2, 3]

M I IV D 2 r.9-14:

Ik kan een brief ontvangen en vertrek.g

Een oproep in de radio volstaat.P Pdoor

I door

Een advertentie in de bladen isenoeg geen bladenoe tg g

zetten isenoe .g gplaatsen

I

[strofewit]

I IDegene, die inlichtingen verstrektg ^ g

aanwijzingen een nader spoor ontdekt

{ Ip

misschien sporen ontdektpWil heer, die daar en daar een koffer droeg

Alles wacht af tot zich bij mij vervoegtbij l gof

die leiden tot een volledig resultaatgzich melden, daar 'k inlichtingen verstrekg

d e ene [die] [aanwijzingen] [verstrekt]g ^ 1 g

ontvangt de boeken die ik opensloegg p gdat hij zich bij de hoge instantiën vervoeg'.hij l g gdie leiden tot volledig resultaatg

[die leiden tot volledig resultaat].g

b

] de [

I? door door en in]

[=M I IV d, 12]

(? voor de regel]

[= M I IV d, rj]

[M I V, r. 12-14 en M I I/III, r. (9J–(73) werden (fase g)

M 2-D4, r. I–I :^ 4

tezamen doorgehaald]^ g

I M2a Tekenen aan uw wandlijden voorbij;g ) l^

1063

M2 -D4 rijgen uw leegte door de jongste mei.4 lg g l g

4/5 M 2-D4 [strofewit]

M 2 -D4Denken aan u verliep in zand en hei; E— M I -D 25 p > 1

6 M2-D4 tochten in de omgeving onderhand.g g

M 2-D4 Postduiven zijn gelost, schepen verbrand.7 zijn g ^ P

8 M2-D4 De oudste hypothesen komen vrij.Ypl

8/9 M2-D4 [strofewit]9

M2 -D4 Ik kan een brief ontvangen en vertrek. F- M I -D 29 g9]

Io M 2-D4Een oproep door de radio volstaat. M I -D2 so]p P

I I M2-D4 Een advertentieplaatsen is genoeg. AllI-D2 ii]p g g

I I I z M2-D4[strofewit]

I2 M2-D4 Stel het_ dat zich bij mij vervoegt E- M I -D2 52geval l l g

I M2-D4 degene, die inlichtingen verstrekt, F- Al lI -D 23 g ^ g > i3

I M2-D4 die leiden tot volledig resultaat. i- Al lI -D24 g , I4

COMMENTAAR I Zie' `Terra incognita,' noot 1.9S2 Ditedicht is niet overgeleverd in het eerste typoscript van Vergeetboek (zieg g ^

o Deïsme' noot 3).93 ` ^ 3

[9541

LUCIFER

OVERLEVERING M I Manuscript, H- z.p ^ 9M2 Eersteoscri t D I H- .tYp p ^ 93T Maatstaf zjuli au stus I p. 18.l ^ 954,p 3

M3 Tweede typoscript, ko i' D I H I16.kopij ^

M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-117.^ p > > 7D I Vergeetboek, p. 26.

8 ^ pM5 Koi'D2 H-I ZZ.p l ^

D2 Uer amelde gedichten, p. I.g ^ p 94

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

Vóór juli 19S4

M2

M I a-eotloodp

CORRECTIES M2 a typemachine, b potlood (aangebracht na T)YP ^ p g

I 064

MITitel a [ontbreekt]b Lucifer

M2-D2

Ondertitel M I[ontbreekt]M2 a naar een schilderij van Johannes Franciscus1T NaarM2b bijlM3-M5D 2 (Bij1 I I)

r MI a Uit hemelenevallen onheil, eenmaal hoog ^ gb God

M2-D2

2 MI a en onlosmakelijk met God verbonden .lb hem

M2-TM2b in 't hemeloppersteppM3-D2 in 't hemelopperstepp

M I a Toen uitgestoten en zijn weg gevonden3 g zijn ggb t[oen] afestotengcaf[gestoten]g

M2-TM3-D2 I I

? door hemelopperste]pp

? door af en uit

aal naar omlaag o ? door omlaag]p gb 0 i zoogb met een verlaten boog ? door verlaten]gb langs ? door langs en met]g gc pangs}

tuimelt omlaag

b [geen strofewit][strofewit]

b De aarde, die het naar beneden zoog,

b naderde snel het heeft zich diep omwondenp

4

MI

M2-TM3-D2

4/5

MI

M2-D2

5

MI

Mz-Dz

6

MI

C [

]. H[et] [C ]; h[et] [

7

Mz-Dz

MI

M2-D2b met wat de armen samennemen konden

1065

ohfra `De evallen en el'ohfra, g g

I o66

M2-T

M2

M3-D2

II I2 M'M2 -D2

I2 MI

M2-D2

z; M'

M2-D2

iq MI

A/12-D'

COMMENTAAR

8 MI

M2-T

Mz

M3-D2

8/9 Mc

M2-D2

9 Mr

M2-D2

10 MT

M2-D2

I MI

b aan flarden licht waarop het zich bewoog.p gc nog

breen [? na repen en flarden]p pb flarden

I I waar het doorheen bewoog.g

b stro ewit

b Tegen een telefoonpaal op de straatg p , pc o aan

b terechtgekomen ogen ver uiteen :g ,gc wijdl

b schrik die als watten o ? door watten]c fl met door het lichaam slaatd de ledematen

e Yembr onaal het lichaam van de schrik :e ;

b Io

b [geen stro ewit

stro ewit

b een hoornevormd schuift over de straatsteen [? door straatsteen]ge het laatste ogenblik.g

d De veevoederfabriek die verder staate iets 1 aat

d met dit fantoom in het landschap alleenpd op de landweg ge dit wit fantoome Het wrak vanlastic met zichzelfpe het

I Ditedicht is geinspireerd op het schilderij `De gevallen engel' I vang g p p schilderij g g 944Johfra, pseudoniem van F.J.G. van den Berg(1919-1998),die zijn werk aanvan-pg zijn

met de naam Johannes Franciscus ondertekende (zie ook T. van Deel,`Een wrak vanlastic'45-46). In een brief van I mei I o hadJ.A. Vooren

p ^p9S

1067

Achterberg een reproductie van het schilderij dat in de Tweede Wereldg op -–p schilderijoorlogerloren was gegaan – attent gemaakt, waarop Achterberg schreef 2g gg g ^ il g (24'uni 1 95 o): `Naar die reproductie van Johannes Franciscus moet ik bijgelegen-l-il lg gheld eens navraag doen, want daar ben ik erg benieuwd naar geworden.' In deg s g gcollectie Achterberg bevindt zich een foto van `De gevallen engel' (zie de af-g g gbeeldin op p. 1066).g ilil2 Zie[9 52] `Terra incognita', noot I.9S g3 Zie' noot .93 , 3

[95 51

NOVEMBER

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.il^ 9M2 Eerste typoscript D I H.^ 93M3 Doorslag van M2 kopij T, I-I- I.g ^ ill ^ 9T De gids 117.11 (december 1954), p. I– 2.^ 9S4 ^ p 39 39M4 Tweede typoscript, ko i' D I H-116.kopij ^MS Derde typoscript D i collectie Ministerie van oK&w H I I.> > 7

D/ Vergeetboek, p. 27-28. g ^ pM6M KopijI D H-122.D2,

D2 Verzamelde gedichten, p. 2–^ g ^ p 94 943•

DATERING Vóór december 1954

LEESTEKST MI b

VARIANTEN EN MI a-b otloodilCORRECTIES M2 a emachine b-c potlood (fase c is aangebracht ná. T)tYil ^ il g

I MI-T De nederige dagen van Novemberg gM4-D2 i I november

9

MI-TM4-D2

zo MI-TM4-D2

MI

Mz-D2

MI

MZ-D2

en lopen hoog voorbij de kale heg.il g voorbij ggroot

De fietsen rijden groot over de weg.rijden g ghoohoog

a Aftakeling gaat zienderogen door.g g ga Verwintering

a Bloot ligt konijnenhol en karrespoor.g konijnenhol ilb Armoedig liggen adgpa De eerste kouwe handen komen voor.

II

I2

ío68

14 MI

Mz ab

ontnuchteren deaarse boerenerven.PI diepeP

paarseM3-D2

I M I-T De protestantse dagen van NovemberS P gM4-D2 1 I november

wijken een stuk uiteen op de kalenderwijken Pc dragen geen heiligeng g

weduwen, terend op een schraal pensioen;, p pEen rij weesjongens met gelijke trekken.rij J g g l

aemeentewonin en die zes gulden doeng g ^ dgb niet veelb weinig [ 1;

In 't lee land olepen gebleven hekken.

g p g

een rij weesjongens met gelijke trekken;

rij l g g lWeduwen, terend op een schraal pensioen.p P

in 't lee land olepengebleven hekken.

g p gGemeentewoningen die weinig doen.g g d

a Toon van November knalt het gja ersschot.

16 M'-TMZM4-D2

17 M'-TM4-D2

Ió

MI

Mz- TM4-D2

19 M'-TM4-D2

20 M'-TM4-D2

2I

M'

[—M'-7, z9]

(F-- M I -z; zo)

[—M'-7, r77

[F– M' -T, r8J

bM2-TM4-D2

l. [

I november

a dankstonden achter dun, doorzichtig glas.ggb eenvoudigb armoedig

M2-D2

COMMENTAAR I 0 december I schreef Bert Voeten aan E.J.Dijksterhuis, zijdeOp 3 9S4J , -zijnJ meredacteur van Degids: `0 het laatste ogenblik hebben we nog de hand kunnen^ 'Op g gleggen op enkele bijdragen van literaire prijswinnaars: een vers van Achterbeigg p l g p l Achterberg

(poëzieprijs Amsterdam) ... '. Zie ookp J 44.3.3•2 De variant in M 2 , r. 14 heeft Achterberg overgenomen in M3. Dit geval van, 4 g g g`administratie' is in de synopsisgenegeerd.g g3 Zie' noot .93 , 34 Ditedicht is vertaald in het Engels door S. Wiersma 2x en in het Russischg gdoor E.V. Vitkovskij.15 Literatuur over hetedicht:gFens, K. `Ver eetboek bundel van Gerrit Achterberg.'Lucas, E.P.A. `De aten van het 'aar.', g lMiddeldorp,. Het avontuur van Achterberg, p. 137-145.p g^ p

24 MI

1069

[956]

AQUARIUM

OVERLEVERING M I Manuscript, IíH z.p ^ 9

M2 Eersteoscri t D I H.tYp p ^ 93

T Maatstaf z januari 1 p. oz– o.l 9SS^p7 73M3 Tweedeoscri t kopij D I H I16.^ p^ p l ^

M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&w H-1 I.tYp p > > 7DI Vergeetboek, p. 29-31.

^ ^ pM5 Kop D2 H-122.

p l ^

D2 Verzamelde gedichten, p. – 6.^ 8 ^ p 944 94

DATERING Vóór januari i MI9SSTussen z maart en 28 april 1 61 (M3)3 p 9

LEESTEKST M2 bM3 zie p 523-524)

ONTWIKKELINGSGANG Ditedicht werd in de verschillende bronnen een aantal keren uitgebreid. In deg ghiernavol ende synopsis worden alle gepresenteerd, bronnen gezamenlijk resenteer

evendDe waar-

e

gg 1 gpbi' de toegevoegde edeelten steeds afzonderlijk worden weergegeven. D-

tgedeelten afzonderlijk ggschillen in regelnummering die door de diverse uitbreidingen zijn opgetreden,g g g zijn pgwordener regel aangegeven.p g

In M I (zie de afbeeldingen op p. 10 7 1 en p. 1 o bestaat dit gedicht in deg ppp 77 geersterondlaa (fase a) uit regels M I I, r. 1– . Afgezien van enkeleeerstegrondlaag S3 g ^ S3 gveranderin en breidde Achterberg (in fase b) dit gedeelte met drie regels uitg g g gMI II r. (20), en G . De laatste regel verviel weer (fase c waardoor het> > 43 J gedicht in dit stadium M I II) uit regels bestond. Vervolgens heeft Achter-gedicht SS g ensg ee

ben het gedicht op verschillende plaatsen uitgebreid door in de rechtermargeg g p p g greels toe te voegen. De toegevoegde reels werden alle in dezelfde ductus -regels gregels egschreven en zullen tijdens één werkgang zijn aangebracht. In deze fase noteer-tijdens g g racl gde Achterberg op de voorzijde van MI (rechtsboven in de marge) drie lossegp voorzijde gnotities die niet met bepaalde regels in het gedicht in verband gebracht kun-p g g gnen worden en om die reden hier worden weergegeven:

i kelders van karmozijnl(2) karmijnl(3) breinDeze notities werden toevoeandereanvervolgens tezamen doorgehaald. Bij de d-g g l

en in de marge kan de volgende chronologische volgorde wordengingen g or woren onder-g g gscheiden: eerst (fase d) schreef Achterberg M I III r.(21)–(22),haalde dezevervolgens weer door en noteerde eronder (fase e) drie nieuwe regels M I IV,g gr.(21)–(23)); daarna fase f) schreef hij, eveneens in de marge maar meer naar 1^ gboven M' V, r.(24)–(z8). Eveneens in dezelfde ductus is de uitbreiding vansgMI VI-VII r.(5_7)–(0)tot stand gekomen, waarbij ook twee fasen f- onder-g ^ waarbij gscheiden dienen te worden. In de uiteindelijke versie van M I bevat het gedichtuiteindelijke g6 regels.S g

I070

i^ ^4^^.?'x`^a^ . 5 :^•- ;^iF.^ ' _^;w.^

6 'Aquarium', M I (voorzijde) (collectie NLMD)95 q ^ 1

I07I

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M2-T zijn vrijwel identiek aan de uiteindelijke versie van M'. Na de ublica-l vrijwel uiteindelijke ptie in Maatstafheeft Achterberg in M 2 nog enkele varianten aangebracht (M2g g gc . De omvang van het gedicht bleef ongewijzigd.g g

In M3-D2 is hetedicht op een aantal plaatsen door Achterberg veranderdg p p gen wederom uitgebreid: in het gedeelte vanaf r. 2 i voegde hij negen nieuweg g g hij greels toe (M3-D 2 , r. 24-31 en r. 37).regels ^37

M I a- potloodgp

M2 a emachine b-c potlood (fase c is aangebracht na T)tYp ^ p g

Titel M I -D 2 Aquariumq

I MI-7- Goudvissen, eenhalanx van schijn, 1,M3-D 2 In het aquariumq

louteren als loverbewaren vissen de schijn1

onder de waterlijn;1^zopas geschapen te zijn;p g P l^

kabouterend om een hoek,

schokschouderend op zoek.p

6 MI a Vastgemaakt aan hun middelloodlijn ? door Vastgemaakt]g middelloodlijn gbVast e h aaktgb Gezeten

M2-D2

M I -D2komen zij toegeschoven7 zij g

8 MI-D2 in al het ondersteboven

M I -D2van kamer en raamkozijn.9 raamkozijn

M I -D2 Teen de zwaartekracht ing

I I MI-D2 randen zij bovenin

12 M'-D 2even het gdro e aan,

1 3M I a alsof van hun uit gezien3 gb benedenb hun uit

M 2-T I IM3-D 2 daar I I

14 MI-TM3-D2

en met ons oog bovendieng1 1 ,

I M I -D 2buren aan 't bekvechten slaan.S

2 M'-TM3-D2

3

MI-TM3-D2

4 MI-D2

5 MI-D2

llI

I072

16 M I - T Maar beide realiteitenM3-D 2 Doch I I

I MI-D2 zullen elkaar niet bijten.7 bijten

M'-D2God scheidde water en land

1 9MI a en state voor 't eerst aan land9 Pb

M2-D2

[In M I' II b voegde Achterberg de volgende regel toe:

M I II-D 2 r. 20

(20) M I II

b Het spiegelbeeld kwam tot stand.Zo M2-D2

[In M I (fase d) noteerde Achterberg in de marge twee regels (M I III, r. PI)—(22)), haaldedeze vervolgens weer door en schreef eronder (fase e) drie nieuwe regels (M I I V r. (2I)—(g • daarna(fase schreef hij, eveneens in de marge maar meer naar boven, in dezelfdeductus M I V r. (g4)—(28):]

M I III/v-7 r. (21)21--(28)28:

2I MI III d Lang voor Columbus deedg

IV e Jezus liep over het water,p2I M2-T I I

22 MI III d [xxx] de kust die Amerika heet. ? door kust]d aane maar dat was terug en later;g

c weerom

[M I III, r. (21)—(22) werden (fase e) tezamen doorgehaald]

(2i)MI IV e een spooksel, dachten ze, staat er.2 3 M2-T3

f zijnWij zijn hier niet aan het strand:f [doorgehaald]gfWi• zijn hier niet aan het strand :1J1

f Wij hier bij de interneJl bij

24 M2-T

(?i) MI V25 Mz- T

(z6) M I V

z6 Mz-T

f kwesties derf van de modernef gvraa stukken derf van de

IV22 MZ- T

Mz

1073

2 7 M2-T

(z8) M T V

z8 M2-T

f hydrodinamische wettenYfh drod namischeY Y ,

f die het ons voorlopig beletten.pg

[In M3-D 2 werd hetedeelte vanaf r. 21 als volgt uitgebreid:]^ ^ g

M3-D 2 , r. 21-37:37

21 M3-D2 Jezus liep over het water f- M' IV T 21]p

22 M3-D 2 op een scheepje af eeuwen later; MI IV T 22]P pl ^ later;

23 M3-D2 een spooksel, dachten ze, staat er. f– M I IV T3 p , , s 23]

24 M3-D2 Simon Petrus riep in de storm:4 P

2 M3-D2 Heer, indien gij het zijtJ ^ gl zijt,

26 M3-D2 beveel dat ik tot u kom.

27 M3-D2 De wonderen zijn de wereld niet uit,7 1

28 M3-D 2want hetin een paar stappen goed.g g P PP g

29 M3-D2 Maar toen ontzonk hem de moed.9

o M3-D2 Hij zakte als lood omlag3 2 Hij omlaag,

1 M3-D 2 greep Jezus hem niet bij de kraag.3 2 g p l g

32 M3-D 2 We zijn hier niet aan het strand. M I V T 23 zijn 24]

M3-D 2We zijn hier bij de interne M I V T 233 zijn bij ^ 2f]

M3-D2 vraagstukken van de moderne F— M' V T 2634 g

M3-D 2 hydrodynamische wetten E- M I V T 23127]

36 M3-D 2die het ons voorlopig beletten. F– I V T 28]3 Pg M

37

M3-D 2 Dan komt het wel in de krant.

M I I V D2 r.20 21 2 2 8– 1 2 0 0:^ 93 4 4 ^-- S J9

zo M I I a De watervracht naar omhoog(21) II bz V f

29 m-2.-7-9 I I

38 M3-D2 I I

1074

(zr) M I I a en de evenwicht ellebooga [ ] [evenwichtelleboog]

(22) II b [ ]

(3-0-) V f [ ]3 0 M2a I evenwicht elleboog

b ] [evenwichtelleboog]T I

39 M3-D2 I

(22) M' I a grondvesten iedere vis(23) II b [ ]

(3-) V f [I Mz-T I

40 M3-D2 i

(2 3) MI I a waar hij toevallig is.

(24) II b

32 M Z -T I¢z M3-D2 I deze I I

(24) M I I a Met minder kan hij niet toe(2i) II b ]

(3-,) V f ]

33 M2-T I

42 M3-D 2 I

(25) M I I a en meer wordt hij nimmer moe(26) II b(M) V f

34 M2-T i43 M3-D2 I

(z6) M I I a diepzinnig te verplaatsen(27) II b

(3-) V f

35 M2-T i44 M3-D2 I

(2 7) MI I a in een voorzichtig haasten;(28) II b ]

36 M2-T 1

41 M3-D2 I

(z8) M I I a een vrijheer onbetwist,(z9) II b ]

(3z) V f37 M2-T

46 M3 -D2 I

1075

(29) M I I a als hij niet beter wist ,(jo) II b ],( 5 $) V f ]38 M2-T

I

47 M3-D2I

(30) M I I a de staart met zachte zwenking(jz) II b [ ]

(3-9) V f [ ]

39 M2-T1

48 M3 -D2 1

( 3 i) M I I a aanhoudend in bedenking.(32) II b(4o) V f ]40 M2-T

I

49 M3-D2I

(32) M' I a 0 vis waarmee het bezig is(33) II b ]

41) V f ]41 MZ- T10 M3-D2

(33) M I I a wat ik niet heb: verheffenis(34) II b(^z) V f42 M2-TII M3-D2

(34) M' I a op eigen kracht en zinken

(31) II b [ ]

(4_3) V f [ ]

43 M2-TI

Jz M3-D2 I I

(35) M' I a door drempels van verdrinken .

(36) II b ];

(44) V f

44 MZ - T i13 M3-D2 1

(36) M I I a Symbool van God de Zoon

(37) II b symbool] [ ]

(4S) V f [ ]4S M2-T I I

14 M3 -D2 I I

1076

6] 'Aquarium', M' (keerzijde) (collectie NLMD)95 q ^ l

I 077

(37) M' I a om ons verdiende loon.(38) II b ]

46 Mz-T III M3-D2

(38) M I I a Er is daar nooit iets te horen

(39) II b [

(-7) V f [ ]

47 MZ- T IJ6 M3-D 2 Door een zondvloed eenmaal gespaard,

(39) M I I a onder die heldere toren.(¢o) II b [ ]

(4_a) V f [ ]48 M Z-T I I17 M3-D 2 voelen vissen zich onbezwaard.

(40) MI I a Al dreunen straaljagers over,4 ^g(qr) II b [ ]

(49) V f [

49 MZ- T I If8 M3-D2 I i

(41) M I I a zij houden hun stille tover.(42) II b [ ] vallen nimmer voorover,(5 o) V f [ ]so MZ-T I I19 M3 -D 2 zij worden geen duimbreed verschoven, [die noot 2]

[In M I II b voegde Achterberg de volgende regel toe:J

M I II-D 2 , r. (43)(5i)516o:

(43) M I II b beveiligd binnen hun tover.(R) V f [ ]51 MZ-T I I

6o M3-D2 I I

M` I/V-D2, r. (42)(44)(5-)526i–(46)(4 8)(t6)560-:

(42) M I I a Aan één stuk door verkiezen(4z

II b [ ](44) (-,ig-) V f [

5 2 M 2-T I I

GI M3-D2 I I

1078

(4 3) M I I a zij vlak voor hun neus precieze

(4J) II b [ ]

X5-3) V f [

S 3 M2-T i I62 M3-D2 I i

(44) M T I a punten aan doofstom glas,(16) II b [

(i-4) V f [

S4 M2-T I I

63 M3-D2 I I

(45) MI I a kauwende op hun kiezen

(47) II b [(,) V f [ ]

S 5 Mz- T i Idq M3-D 2I I

(46) M' I a of water wittebrood was ,

(;6) V f [ ]

5 6 M2-T I I6J M 3 -D2 I I

[In Af' (fast]) breidde Achterberg het gedicht op dele plaats uit met twee in de marge ge-schreven regels (M' VI, r. o_440)) . Deze haalde hij vervolgens (fase g) weer door enhernam ze eronder (M I VII, r. (u)—(0)):J

M I VI/VII-D Z , r. (5_7)5766—(5_8)58G7:

(5_7) M' VI f Scheelogend langs de borstvinnenVII g scheelogend naar het niets;

g [ ]langs [ ]

57 M 2-T I I

66 M3-D2I I

(0) M I VI f schiet ze niets anders te binnenVII g zichzelf het enige iets;

58 M2-T I IAF c [zichzel]ve [ ] [enig] [ ]

67 M3-D 2zichzelf I i

M I I/VII-D z , r. (47)(49)(S-9)59 68 (54)(I6)(66)6671:

(47) M T I a om plotseling, zonder reden,

(49) II b dan [b /Om] [ ]

(5-9) VII g [

59 M 2-T om I I68 M3-D2 I I

1079

(48) M I I a te vluchten uit het heden(Jo) II b [(60) VII g ]6o M2-T I

69 M3-D 2 I

(49) M I I a terug naar het verleden [x](J r) II b ],(6z) VII g6r M2-T I7o M3-D z I

(S o) MI I(f2) II(6i) VII6z M2-T

71M3-D2

(fi) M' I(13) II

(65) VII

63 M2-T72 M3-D2

a weg door het weerstandlozegb

g

a en doen de namiddag blozen;gb

g

( 5 2) MI I a het weerlichten van de geest

(14) II b L I

(^) VII g [ ]64 M 2-T I

73 M3-D2 I

(53) MI I a [ o ] geweest.a als je in Genesis leest.

(Jf) II b waarvan je in [Genesis leest],

c ][.](65) VII g

65 M2-T I .

74 M3-D2 1

(S4) MI I a [ontbreekt]

0-6) II b dat voor onze tijd is geweest.c (doorgehaald)

(66) VII g [ontbreekt]66 M2-T I I75 M3 -D2 I I

COMMENTAAR I Over de publicatie van dit gedicht in Maatstaf zijn geen gegevens bekend. Zieco p g ) g g gook 44.3.3.

1 o8o

2ft reeds begin i aan de nieuwe versie M 3 -D 2 gewerkt. InAchterber heeft ^ 9S9 gr H.U. Jessurun d'Oliveira (ondertekend `2 i april i gafhet interview door Sp 99 g

i' volgende toelichting bij M 3 -D 2 r.f8--)-9: `Wat die dehij de -vreemde en weten1 g g l

woorden betreft die ik in mijn gedichten gebruik. Soms verwijtmijn g g ^ tmen mi' dat. Neem nu het vers Aquarium:mij q

Al dreunen straaljagers over,lgzij worden geen haarbreed [sic] verschoven.l g

an de Fraunhoferse lijnen, waarin de substantie van het lichtIk ga hier dus uit van ,g lrukt. Het woord Fraunhofen doet me denken aan fronsen, rim -wordt uitgedrukt. , epg

ik hier op niet rimpelen, niet verschuiven. Dit is de manierlen en zo kom ,p pwoorden toepas. Ze moeten geintegreerdwaarop ik exacte wetenschappelijke wp p g g

aanhaken bij woorden in de omgeving.' H.U. Jessurun d'Oliveira,worden, aanha 1`Gerrit Achterberg', p. 2 . Vgl. ook 8. .g a p 7 g 4 3

3 Zie' noot .93 , 3

4 Literatuur over hetedicht:gBlom, N. van der, `De vis, symbool der oude christenen.'Fens, K. `Ver eetboek bundel van Gerrit Achterber .'g , gRuitenberg-de Wit, A.F. `Achterber s A uarium.'g g qVisser, W.M. `Sint Sebastiaan voorbij • teru naar Genesis.'> l^ g

[9 s 7l

LONGITUDE

OVERLEVERING M I Manuscript, H 2.p ^ 9

M 2 Eerste oscri t D I H- .tYp p ^ 93

T De gids I 18.1 uni 1 955 ), p.^ 1 9SS , p 374•M 3 Tweede oscri t kopij D I H-116.

tYp p ^ p 1 ^

M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-117. ^ ,

D I Vergeetboek, p.g ^ p 34.

M5 Kop D2 H 122.p l ^

D 2 Verzamelde gedichten, p.^ ^ p 949.

DATERING Vóór II mei 1955

LEESTEKST MI c

VARIANTEN EN MI a-cotloodpM 1 a typemachine, b-c potlood (aangebracht na T)CORRECTIES yp p g

I All -7- Bekenderaakt bij honderdduizend man,

g lM3-D 2 Na ieder uur dat tussen onsaat staang

2 MI

Mz-Dz

a ben ik voor evenveel met u verminderdc 1;

S

MI-TM3-D2

9

MI

M2-D2

I0 M'

Hoe verder ik verdeel, hoe meer versplinterdI I

plater ik dateer,

a Hoe vager of gij wordt in het verleden,g glc Des te vagerg

a hoe scherper zich de lee lek aftekentp g Pb zo ?veel tescher er zich de]pc hoe veelc zoveel

M2-DZ

I I M I -T waar het bewustzijn altijd op u rekent.bewustzijn altijd pM2 b

M3-D2b de percepties [

I het bewustzijn I[? voor deerce tiep p

I2

r;

MI

M2-D2

MI

a Zoveel te weinier in mijn gedachteng mijnc zeldzamer [ ,

a des teeeeder komt gij overnachteng glb vanzelverc blijftlc komt

^4

M2-TM3-D2

MI a en strekt de droom zich uit over het heden.b binnenc onder oc het

M2T en is de tijd opnieuw het oude heden.tijd pM2 b en is de tijd opnieuw het oude heden.tijd p

b op een der knooppunten v/h verleden.p ppb met hetc verknopen zich uw kleren met het heden.p

M3-D2I I

COMMENTAAR I 0 I I mei I schreef Gids-redacteur Bert Voeten aan E.J.Dijksterhuis:Op 9551`Rechtstreeks aan Van Kampen heb ik gezonden: een vers van Achterberg enp g geen vers van Van der Graft, beide bestemd voor Juni.' Zie ook..I.44 4

2 Zie[930] `Deïsme' noot 3.93 ^ 3

io8z

[958] CATACLYSME

OVERLEVERING M' Manuscript, H- 2.p ^ 9T Schrijversalmanak voor het dar 1 6. Red. B. Schierbeek/J. Walravens. Am-^ J 9I

sterdam [december I p. Io.^ 95S ^ p

M 2 Tweede oscri t kopij D I H I 1 6.tYp p ^ P l ^M3 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-117. tYp p > >

D I Vergeetboek, p. I.^ ,p 4M4 Kop DZ H- IZ2.p l ^

D2 Verzamelde gedichten, p. 956.^ ^ ^ p 9 S

DATERING VóórI mei I3 1955

LEESTEKST T


Titel M Ia [ontbreekt]f YCatacl sme

T-D 2 I I

I M' a Gij zijt in alle delen bij u dood.Gij zijt bija gaatb ? door dood]

? geschrapt]g g pT-D 2 I I

a MI a De hele wereld staat van u vergroot.gb ? door vergroot]gg[?geschrapt]

T I IM 2-D 2 Hemel en aarde staan I I

M Ib zo groot is een geheel en absoluut3 g gc vol het [? door het en een]c uw

gT-D 2 Zo

M Ib zo uitgestoten werd ik per minuut4 g pbuit e sloten ? door sloten en stoten]gc[ i [uit e sloten bengc word

gT-D 2

I I

I o8 3

4/5 AP c stro ewitT-D 2 I I

M I c dat ik overal op mi' zelve stoot5 P mij zelv [ik] tenslotte

gT-D 2 I 1

ik

6 M' c o hongersnoodgd overgeleverd aan degf ? door over]f uit[geleverd]? door uit]f[overgeleverd]g

? door over geschrapt]g , ra^T-D 2 I I

7 M' d die door de woorden heen naar buiten woedt

T I IM=-DZ I I,

8 MI d en bij mijn mond een leeg heelal ontmoetd [ ] / het [ ]d [ ] [een] [f [ ] het [

g [ I.T I IM Z-D2maar buitensmonds I 1

[? door M I , 7-8 (fase e • ? vervolgens (fasegeschrapt]> > > ^

8 Mi d stro ewit8/9T-D 2 I I

M Id Ik kan niet eten en verzadigen9 g ,g ;

TM2-D 2 I I communiceren;,

I o M I d alleen krachtmeten en beschadigen ? door beschadigen]g gg ;

TM2-D2 I I desintegreren;g

I I M' d verminderen teen uw meerderheidgg

T I IMz-D Zhet afleggen I I

r i/i z M Id [rtrofewàtJT-D 2 I I

1084

I2 MI

T-D2

d Maar elke keer maak ik contact [breekt af]

e en breidf Stap voor stap wijk ik terug [en] breid tp p wijk g

? door de regel]

e de arealen uit onzer verschuiving:gf het areaal zich

e instorten, overstromen, zandverstuiving gI I .

I De redactie en uitgever van de Schrijversalmanak nodi den Achterberg pergg gPstandaardbriefedateerd `Maart I uit om mee te werken aan de editieg 9S 5

voor 1 95 6. De bijdrage moest vergezeld gaan van enkele bio- en biblio ra-9S 1 g g g gfischee evens en vóór I mei i worden ingestuurd. Wanneer Achterbergg g 3 9SS g gditedicht heeft gestuurd, is niet bekend. Zie ook ..I.g g ^ 44 42 Ditedicht is niet overgeleverd in het eerste typoscript van Vergeetboek (zieg g tYp p ^

o Deïsme' noot 3).[930] ^ 3

r;

I4

M'

T-D2

MIT-D2

COMMENTAAR

[9591

GRAVURE

OVERLEVERING M' Manuscript, H-92.p^

T Maat,rta uni uli I p. 2 .3 l 1 9S S ^p 3 4M2 Tweede typoscript, ko i • D I H-I16.kopij ^

M3 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-117. > >

D I Vergeetboek, p.8 ^ p 35.

M4 Ko i' D2 H-122.Kop ^

D2 Verzamelde gedichten, p. o.^ ^ ^ p 95

DATERING Vóóruni I1 9S S

LEESTEKST MI b

VARIANTEN EN MI a-botloodPCORRECTIES

a boeren, sinds Floris v met een riekb 1;

a Dit is te zien op mijn vijftigstep mijn l gaoste jaarS 1boeS

5

9

MI

T-D2

MI

T-D2

ío85

COMMENTAAR I Ditedicht werd, samen met 60 `Ebenhaëzer' tot en met 6 `Faitg ^ 9 94accompli', gepubliceerd in een grotendeels aan Achterberggewijde aflevering ^gp g gg 1 gvan Maatstaf, samengesteld ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag op zog g g zijn l g 1 g pmei 1955. Uit een brief van B. Bakker aan A. Roland Holst van z april i9SS S p 955blijkt dat de opname van gedichten van Achterberg toen al vaststond. Het isl p g gniet zeker of alle zesgedichten op dat moment ook reeds voltooid waren. Zieg Pverder..2.44 42 Ditedicht is niet overgeleverd in het eerste typoscript van Vergeetboek (zieg g ^ p ^[930] Deïsme' noot 3).93 ` ^ 3

3 0 een notitieblaadje uit i 61 staat de volgende aantekening van Achterberg:Op 1 9 g g g`Ver eetb: Floris v, oe jaar e mei?' Het laatste heeft betrekkin o `Iog ^ S 1, 4 g p 949mei I' (zie ook aldaar).4 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij.g Vitkovskij Literatuur over hetedicht:g

Middag, `Dode hoeken en verdwijnpunten.'g> 1 p

[96o] EBENHAEZER

OVERLEVERING M I Manuscript, H-92.p^M 2 Eerste typoscript D I H- .^ 93T1 Maatsta uni ' uli I p. 2 .3 1 1 9S S ^ p 3SM3 Tweede oscri t kopij D I H-I16.tYp p ^ p 1 ^M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-I I.> > 7T2 Meteen PEN te beschrijven. Red. N. Noordzij. Amsterdam, [oktober] I 6 1Met geen J Noordzij. ^ 9,

p. I Z.

D I Vergeetboek, p. 36.g ^ p 3

M5 Kop D 2 H I22.p l ^

D2 Ue amelde gedichten, p. 951.^ g > P 9 S

DATERING Vóóruni I1 1955

LEESTEKST MI b

VARIANTEN EN M' a-b otloodp

CORRECTIES M2 a emachine b-c potlood (aangebracht n á. T1)tYP ^ p gM3 a typemachine, b potloodYp^ p

Reekstitel M I -M4 [ontbreekt]

T2 gLon a palusp

DI-D2 [ontbreekt]

1086

Titel M I a Ebenhaezerb Ebenha ë zer

M 2 - TIM3 a

b Eben H[aëzer]M4T2 Eben-HaëzerD I -D 2Eben Haëzer

Opdracht M/ -2 [ontbreekt]PTI Voor Paul RodenkoM3-D 2[ontbreekt]

I M'-T' Verdronken g bijZaterdagavond bi' ons thuis.M2 b

b BeslotenM3-D 2 Besloten zaterdagavondg

2 MI-D2 Mistvoeten liepen sluipend langs de schuur.P P g

M Ia Er was geen ander dan hetzelfde uur3 gb

M2-TI I IM2 I b ziel meer buiten op dat uurP

II c Er waseen mens meer buiten op dat uurg PM3-D 2 Er waseen ziel meer buiten op dat uur,geen P

M I -D 2de blauwe boerderij een dichte kluis.4 boerderij

4/5 M'-D2 stro ewit

M I -D 2Daar woonden wij bijeen met man en muis.5 wij bijee

MI a Door kleinea de plstalraam 'es viel een richel vuura koe[stalraampjes]

M2-D2

M I a uit goudlampen op deel, heilig van duur7 g p p ^ gb eeuwig

M2-D2

8 MI-D 2 en stil van lijnkoeken en hooi in huis.1

8/9MI-D2 stro ewit9

9 Mijn Min vader celebreerde er de mis:M2 b

b Grootvaderb Oud[vader]

M3-D 2 Mijn vader I I

? na Besloten]

? voor de regel]

? na de regel]

1087

zo MI -T'M3-D2

de koeien voeren, plechtig bij de koppen •^ p g 1 pP ^

I I M I -TIeen schim met schaduw boven in de nokken.M 2 I b diagonaal totg

II c 1 Hun tong krult om zijn handen als een visg 1

M3-D2 Hun tong krult om zijn handen als een vis. f- AI' -T I ,2]g l

I I I 2 M I -TI [geen stro ewit

M3-D 2 stro ewit

12 MI-7-1 De koeientonen krulden als een vis.gM 2 I b

II c Schaduw bewoog tot boven in de nokken ? na de regel]

g g

M3-D 2 Een schim, diagonaal tot in de nokken. M I - TI , ii]g

[M2 II r. 11-12 werden met eenpijl ingevoegd in M I I. ? bij dei l^ bij J

12/13 MI stro ewit

M2-D 2[geen strofewit]

1 3MI-D2 Godsdienst hing zwaar teen de hanebalken.3 g g

14 M I -D 2 Zijn aderen beginnen te verkalken.4 1 g

COMMENTAAR I Zie[959] noot 1.2 Over de reden van de opdracht van dit gedicht in TI aan Paul Rodenko – dieP gzich in Commentaar op Achterber juist kritisch had uitgelaten over de opdrachtenp ^ ist) g pdie Achterberg in zijn bundels opnam (zie 3 2.4) – is mij niets bekend.g zijn p 34 13 Achterberg heeft de schrijfwijze van de titel van dit gedicht (vgl. M3D2g -schrijfwijze g gvoorgelegd aan A. Middeldorp, blijkens diens brief van Io november 16o:p^ blijkens 9Wat Eben Haëzer betreft, dit moet als twee woordeneschreven worden. Ebengbetekent steen; Haëzer betekent "der hulp" zoals je bekend zal zijn. HetP l lHebreeuws schrijft dit als twee woorden. Eventueel zou er een streepje tussenschrijft plkunnen, daar het Hebreeuws wanneer, in gevallen als dit, het tweede woordkort is, zo'n streepje zet. De deskundige die ik raadpleegde, zei de voorkeur tepl ggeven aan de schrijfwijze zonder streepje,d het d Haëzer drie letter-g schrijfwijze daar woord

en heeft.' De titelwijziging in M3 b is ook aangebracht in de inhoudsogrepen lgg g pg-ave van het tweedeoscri t van Vergeetboek (zie o `Deïsme' noot 3).tYp p g 93 ^ 34 Zie`Nostal ie' noot 3 .93S Nostalgie, 35 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce en A. Rich.g g Y6 Literatuur over hetedicht:gFens, K. `Gedicht voor tweepersonen.'

[9611 KOMAF

OVERLEVERING MI Manuscript, H- 2.P^ 9

l

1088

MI-TIM3-D2

van vroeger en voortdurend in gevaarg gggeworteld

6

M2 Eersteoscri t D I H- .tYp P ^ 93T1 Maatfta uni ' uli 1 p. 2 6.3 l l 9SS ^p 3M3 Tweedeoscri t kopij D 1 H-116.tYp p^ p 1 ^M4 Derde typoscript D 1 collectie Ministerie van oK&w H-1 I.> > 7T2 Met een PEN te be.rchri ^ven. Red. N. Noordzij. Amsterdam, [oktober] 1 61Met geen J Noordzij. ^ 9 ,

p. II.D/ Vergeetboek, p.g ^ p 37.M 5 Kop D2 H-122.Pl ^D 2 Verzamelde gedichten, p. 952.^ ^ ^ p 9S

Vóór 'uni 11 1955

MI

M2 a typemachine, b potloodYp^ p

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

s

Reekstitel M I -M4[ontbreekt]T2Longa palusDI-D2 [ontbreekt]

komen nog op dezelfde dingen neer.g p ga Ib [

] altijd [op] hetzelfde] neer. [? na de regel]TI-D2

M IIk moet voorzichtig zijn of ben al weerg1M 2 a

b [alweer]TI

I I

M3-D 2 Ik mag wel oppasseng PP

4

MI

M2

Ik wil niet meer. Het heeft te lang geduurd.

I Igg

is te veel verzuurd.

en fiets hermetisch door de gstren e buurt.ab vrijzinnig g

I I hermetisch

? door M 2 b, r. r vrijzinnig en hermetisch]4 l g

9

M'-TIM3-D2

iq MI

M2

TI-D2

COMMENTAAR 1 Zie[959] noot I.2 Zie[93o] `Deïsme' noot .93 , 3

1089

3 Zie`Nostal ie' noot 3.93S Nostalgie, 3

4 Vgl. H.U. Jessurun d'Oliveira, `Gerrit Achterberg',g ^p 3S•

5 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.g g g6 Literatuur over hetedicht:gFens K. `Ver eetboek bundel van Gerrit Achterberg.'Fens, K. "`Hetzelfde woordgebruik en handgebaar".'> g g

[9 621 LITTEKEN

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.p ^ 9

M2 Eersteoscri t D I H- .tYp p ^ 93

TI Maatstaf3 uni ' uli I p. 2 .3 l l 9SS ^p 37M3 Tweedeoscri t kopij D I H-116.

^ p ^ p l ^

M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w H-11 .> > 7T2 Met een PEN te beschri ven. Red. N. Noordzij. Amsterdam, [oktober] I 61Met geen ^ Noordzij. ^ 9,

p. 14.D I Vergeetboek, p. 38.g ^ p 3

M5 Koi'D2 H-122.Pl ^D2 Ue amelde gedichten, p.^ g ^ p 953.

DATERING Vóóruni I1 1955

LEESTEKST MI c

VARIANTEN EN MI a-cotloodPCORRECTIES M2 a typemachine, b-c potlood (fase c is aangebracht na T 1 )co yp , p g

Reekstitel M I -M4 [ontbreekt]

T2 gLon a palusp

D' -D 2 [ontbreekt]

Titel

MI

a [ontbreekt]b Litteken

M2-D2 I I

I

z

a Willemien Hartveld-bos. Eerste symptomenc Engelien [

M Z -D 2I

M Ia van sexualiteit. Lidteken later.b [ ] [Li]t[teken] [ ]

M Z-D 2 I

MI l

I090

M Ia Na vijftig jaar altijd weer een sater3 1 gl speelt 1c ongestoordg

M 2ab onverstoord

TI _D 2

M I -D 2dezelfde spelletjes onder de bomen.4 p l

4/5 M I -D 2 stro ewit

M I a Het meisje groot geworden in mijn dromen5 meisje g g 1b droom en

M2ab [dromen].

TI

M3-D 2 I I doorgegroeid tot

6 MI a o enlad als onder water.gb zwaar van de liefde, licht

M2 ab Z[waar]

TI-D 2I I

M Ia Met 's morgens de gebruikelijke kater,7 g g 1c Vanmorgen de uiteindelijke katerg 1

M 2- T1 II

M3-D 2 Diep uit de tijd vanmorgen vroeg de kater,p tijd g g

8 MI a waaraan ik destijds niet ben toegekomen.

destijds ga vroeger

c[ ] [vroe er nooitgM2 - T1

M3-D2 I I 'k terlaatsep


M Ia Waarschijnlijk is de echte nog in leven,9 Waarschijnlijk ga jMo eli kg

M2- TII I

M3-D 2 Stellig is Lena ergens nog in leven,g g g

To M I - TI niet te herkennen uit die schoolmiddagengM 2 c

c thuis te brengengM3-D 2 I I thuis te brengen I Ig

? door M 2 c, r. io thuis te brengen en te herkennen]g

1091

I2 MI

c die deze nacht haar jeugdverlangen stilde.

1 hedennacht I

14 MT

M 2 - T1

M3-D2

II MI

/1/ 2- T 1

M3-D2

a dat de natuurbc [

toen daar de soort

moeite aan ons verspildep

I I I 2 M I -D 2stro ewit

a onkundig van dit nachtelijk gedrageng nachtelijk g gb [ l ? door de regel]c en loopt zich wederkerig af te vragenp g g

c wat van ondergetekende isg gc waar ondergetekende zou zijn gebleven,g zijn

Mz-DZ

r;

MI

Mz-DZ

COMMENTAAR I M I isere roduceerd in A. Middeldorp, De wereld van GerritAchterberg p p ^ g,

p. 222 .2 Zie[959] noot I.3 Zie[9 3 o] `Deïsme' noot 3.93 ^ 34 Zie`Nostal ie' noot 3.93S Nostalgie, 35 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.g g g6 Literatuur over hetedicht:gCornets de Groot, R.A. `Formules.'

[963]

STATION

OVERLEVERING M I Manuscript, H- 2.p ^ 9M2 Eerste typoscript D I H- .^ 93T Maatsta' uni uli I p. a 3 8. 3 l ) 9SS5),

M3 Tweede typoscript, ko i • D I H I16.kopij ,M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w H-11 .^ p > > 7D/ Vergeetboek, p.g ^ p 39.M5 Ko i' D 2 H-I 22.Kop ^D 2 Ue amelde edichten p.^ g ^ p 954.

DATERING Vóór juni I1 9 5

LEESTEKST MI c

109 2

feiten[,] [

M3-D2

{ dingen[,] [zaken[,] [dingen, I

TM2

M2 ab [

c [ ]wisten [c [ ]

? na zaken en dingen]g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

MI a-c otloodP

M 2 a typemachine, b-c potlood (fase c is aangebracht ná. T)Yp^ p g


b StationM2-D2 I I

I MI-D2 Ik voelde me bezoedeld in zijwegen1 g

2 MI -D 2 en vroeg de weg aan kinderen. Zij wezeng g Zij

I en noemden namen, die ik had gelezenM ,3 g

5

M I -D 2in oude kranten; keken schuw-verlegen, ^ g,

M Ialsof ze me wantrouwden. Ik moest wezenM2 a I

b [of] [ze] het niet ver[trouwden.] [ ]T-D2

6 MI

M2-D2

7 MI-D2

8 AP-D2

9 MI-TM3-D2

I ill'-TM3-D2

I I MI 1

II

M2-TMzM3-Dz

I MII

II

M2-D2

a bij school, maar alles was al bos. Wela[ I Wij kregen[W]ij gb We

een meisje op de fiets. Zij liet zich dezemeisje p Zij

kwestie uitleggen, bloosde toegenegengg ^

en stapte o . Ik kwam houtwagens tegen

I IP p g g

Houtwagens kwam ikg

en zag de wereld openstaan, genezen.

I Ig P ^g

het leven I I

a Onder mijn eigen naam en zonder vrezen1 g

b Gevelde bomen lagen aan de kantg

c Ontschorste

a heb ik die middag in het gras gelegeng g g gb klaar voor de meubelindustrie van 't land.

? door in hetrasg

io93

I m1 I a en ben vertrokken van een klein station,13

II b [Onder mijn eigen naam en zonder vrezen1 gM2-D 2

I M I I a dat niet in mijn geheugen blijven kon.4 mijn g 1

II b [heb ik die middag in het gras gelegen]g g g gc o een bank [ ]p

M 2-D 2I I

15 MI II b en ben vertrokken van een klein station 1=

M I 113/

M2-D2

16 M I II b [dat niet in mijn geheugen blijven k.]

mijn g g 1M2- T

I I

M 2 ccgedachtec dat veilig achter mij vergroeien kon

g mij gc [dat niet in mijngeheugen/gedachte blijven kon.]1c [dat] vrijuit [achter mij vergroeien kon]

vrijuit mij gc met de streekc jdat niet in mijngeheugen/gedachte blijven kon.]1c [dat vrijuit] [achter mi' [vergroeien kon

1 l gM3-D 2 dat vrijuit achter mij vergroeien kon.

vrijuit mij g

COMMENTAAR I Zie[959] noot I.2 Zie[93 o] `Deïsme' noot 3.

93 ^ 3

[964]

FAIT ACCOMPLI

OVERLEVERING M I Manuscript, H-9 2.p ^ 9M 2 Eerste typoscript D I H- .^ 93

T Maatsta uni juli 1 p. 2 .3 1 l 9S S ^p 39

M3 Tweede typoscript, ko i' D I H-I16. p 1 ^

M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-11 .> > 7D I Vergeetboek, p. o.

g ^ p4

MS Ko i' D2 H-1 22.Kop ^

D 2 Verzamelde edicbten p.^ ^ ^ p 95 5.

DATERING VÓóruni IJ 9S S

LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG Hieronder wordt eerst het kladhandschrift van ditedicht M I gepresenteerd.g gpDaarna volt de gezamenlijkepresentatie van M2-D2 .

g g 1 pDeenese van M I is met een redelijke achterjke mate van waarschijnlijkeid te -g 1 11

halen op grond van de grafische verschillen tussen de verschillende fasen. In

pg g

M I I, III

1= M I I, rzJ

MII14Í

? door gedachte]

1094

de eerste fase (a) schreef Achterberg r. I – en daarna (fase b) het vervolg 4 gtot en met r. (8). Aan ditedeelte voegde hij in dezelfde hand een nieuwe regelg g hij gtoe M I c, 8 . Vervolgens bracht hij in de tot dan toe geschreven regels ver-, g hij g ganderin en aan (fase d . In deze fase vulde hij ook de nog opengelaten r. 6 in,g hij ghaalde deze regel echter meteen weer door, zodat het uiteindelijke resultaat uitg ^ uiteindelijk

octaaf bestond. Het sextet werd eronder – en met een iets bredere gmar e –in de fasen e- geschreven. In dezelfde hand als fase voegde Achterberg tene-g g g g -slotte nog een nieuwe regel toe (de oorspronkelijke r. schrapte hij zodatg g 3 p 1 4 P l,het aantal regels gelijk bleef), hij op verschillende plaatsen interpunctieg g l ^ hij p p Paan en noteerde hij, gedicht, het de titel (fase h).

De versie M2-T bevat drie reels meer dan de uiteindelijke versie van MI:g 1r. die in M I als r. voorkwam, maar doorgehaald werd) en r. 8– . Na deS 4 g 9publicatie in Maatsta heeft Achterberg met potlood nog enkele veranderingen g p g engin M2 aangebracht. Deze keren voor een deel terug in de laatste versie van ditg ggedicht M3-D 2), waarin het gedicht nogmaals met een regel (r. (6)) werd uit-g ^ g g ggebreid.

VARIANTEN EN MI a-h otloodPCORRECTIES M2 a emachine b potlood (aangebracht ná. T)tYp ^ p g

M 3 a typemachine, b potloodYP ^ P

Titel M I a [ontbreekt]

h Fait Paccom liM2-D 2

II

M I r. i–I, 4•

a De avond krijgt metaal om zich te sluiten.lg

a Gi jGi kunt niet meer naar binnen of naar buiten.

a Dit is het uur van derote besluitengb Het 4 ]h Ik zie het stipje van de reiger stuiten.pl g

a en om het leven op u uit te buitenpb o te stuiten.d zonder op oph [Dit] [is het uur van derote besluiten].g

b stro ewit

b Tussen de wolken zit een lange kiergd Onder witted looptpd ligtgd zitditgh

(4) Mr

(4/5) MI

(5) AP

? door Het en Dit]

I09 5

6`Fait accompli' M I (collectie NLMD)94 p ^

I 096

(6) M I b od 0 tot hierd vanuit de verste hemelhoekendBijna een oog dat slaapt voor zijnplezier]1 g p zijn h

M Ib Bijna een oog dat slaapt voor zijn plezier(7) Bijna g P zijn pd[De] hemel koe el [wordt] van[pakpapier]ph

(8) M I b Toch houden wijwi elkander in 't vizier.c De hemel wordtrauw alspakpapierg d Nog [houden wij elkander in 't vizier.]g l

? door M I b, r.– 8T

(8/9) M I c [geen stro ewit

9 ^e stro ewit

M I c [Toch houden wij elkander in 't vizier.](9) e Over de heide, onderwegaar huisg,f door de ijle mistl

zo MIe rinkelt de nacht aan kettingen omlaag g

(I I) M' e en laat het deksel van de o dicht.e gaatf wereld

? door M' e, r.-119

II iz M I f stro ewit

I2 M If Tussen ons is vandaag alles beslist.g

IM I f En morgen blijft dezelfde open vraag

3 g blijft P gMorgen ontvang ik brieven uit Den Haag.g g g .g

I MI Vannacht rijdt Eddy Hoornik naar Maastricht.

4 g rijdt y

M2-D2 r. 1-17(18):

I M2-D2 De avond krijgt t metaal om zich te sluiten.

2 M2-D2 GijGi kunt niet meer naar binnen of naar buiten.

M 2-D 2Ik zie het stipje van de reiger stuiten.3 pl g

M2-T [geen stro ewit3/4 gM3-D 2stro ewit

M 2Dit is het uur van de grote besluiten4 gT-D2 I I

[? door tot hier]

(= M' b, (8)J

? door Tussen]

1097

M2e n om het leven op u uit te buiten.S pT EnM3-D 2 Om deze rots der eeuwen af te js liten.p

5/6 M2-T stro ewitM3-D2 een stro ewitg

[De volgende reel ontbreekt in M2-T.]g g

M3-D 2 r. 6 :,

(6) M3-D2 Luchtlanding in 't oneindige uitbuiten.g g

M2-D2 , r. 6(7)-17(18):

6 M2-D 2 Onder de wolken ligt een witte kier. i M I6(7) ^ ,J

7(8) M2 -D2 Bi jna een oog dat slaapt voor zijn plezier. F- MI 67 Bijna g p lp

8 M2- T Het licht verlegt zijn grenzen al tot hier.^ zijn g

M3-D 2de eindstreep(9) 2 P I I

8/9 MZ-T [geen strofewit](9/1o) M3-D2 (.ctrofewitJ

9 Mz-T Mijn schaduw is een lange populier.M 2 b [ ]wordt [

(io) M3-D2 II

isI

I

zo Mz-T De hemelkoepel wordt van pakpapier. [E—MI h, (7)]M Z b [ ] is [ ]

(z z) M3-D2 I I wordt I I

11 (12) M2-D2 Nog houden wij elkander in 't vizier. MI d 8g wij

II I2I2 I M2-D2 stro ewit3

12(1 3)M2-D2Over de heide, door de ijle mist, f-- MI

I I M2-D2 rinkelt de nacht aan kettin en omlaa F- M I e io34 g g

1 4(1 5) M 2 -D2 en gaat het deksel van de wereld dicht. MI rr4 S g

14/15

05/16) M2-D2stro ewitS

1 5 (16)M2-D2 Tussen ons is vandaag alles beslist. MI r2S g

1098

16 M2-T Morgen verschijnt Bert Bakker uit Den Haag .g verschijnt g

M2 II b bekom ik schrijven F– M Irschrijven ^ g, 3

b krijg ik een [schrijven]3glb [bekom ik schrijven]1

1 M3I a7

II b krijg ik volmachtenlgM4-D2

1 M2-T Vannacht rijdt Eddy Hoornik naar Maastricht. F- M I I7 rijdt Y g, 4

M 2 II b dat 0 bij de posterijen ligt1 P 1b Daar werd zojuist de laatste bus gelicht. ? na de regel]zojuist g ^

18 M3-D2Daar werd zojuist de laatste bus gelicht.zojuist g

COMMENTAAR I Zie [959] noot I.2 Zie' noot .93 , 3

[965]

TABOR

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

T' Europa 1.1 (november 1 p.p 9SS ^ P 5.

MI Eerste typoscript D I H- .^ 94M 2 Tweede manuscript D I H-96.P ^M3 Tweede typoscript, ko i' D I H. p 1 ^ 97M4 Doorslag van M3, kopij T2 , H-98.g ^ Pl ^P l Proef T2 H-Ioo.,

T2 Degids 1I .11 (december I 6 p. 422.g 9 9S ^ p 4

MS Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w H-Io2.> >

P2 Eersteroef D I H 10 .p ^ 7P3 Tweederoef D I H-I08.p ^

D I Spel van de wilde acht p. 16.p jacht, pM6M Kopij D HIIz.2 ^

D2 Cr to amen p. I 8.yp ^ 4^ p 7M7 Kopij D3 H-1 22.P1 ^D3 Uer amelde gedichten, p. 8 .^ g ^ p 73

Vóór november 1 TI95SEind 1 1956 (M I )9 55/begin 9SVóóro november 1 6 (M 2)3 9S

TIMI (zie p. 489)M2 b (zie p. 495)

1099

De oudste versie van dit gedicht, in i voorgepubliceerd in het tijdschriftONTWIKKELINGSGANG g , 95 SjEuropa, bestaat uit veertien regels. Zij is in deel 1 van deze uitgave opgenomenp ^ g Zij g Pgals leestekst[965A]n wordt in de hiernavolgende synopsis eerst volledig weer-S gge even TI .gegeven

In de tweede overgeleverde bron MI is het gedicht in eerste instantie uit-g ggebreid tot achttien regels. In de grondlaag van dit typoscript, o enomen alsg g g g opgenomenleestekst6 B heeft Achterberg vervolgens met potlood veranderingen9S ^ g -eng p g aangebracht. De eerste ingrijpende veranderin betreft de toevoeging van regelgverandering g g g(6),waardoor de regeltelling van de rest van het gedicht verandert. Daarnaastg g gheeft Achterberg de laatste strofe van het gedicht, r. 16(1 7)-18(19), een aantalg g ^malen hernomen. Hierbij zijn enkele subeenheden te onderscheiden, die l-Hierbij zijn ^ paral-lele resenteerd worden als M I I II en M I III IV (zie verder de toelichting gbij het desbetreffende gedeelte in het apparaat).1 g

VARIANTEN EN MI a typemachine, b-f potloodv typ , p

M 2 a-b potlood, c bl ballpoint (aangebracht ná. T2)CORRECTIES p , p g

TI r. 1-14:

Reekstitel TI Twee bereng

Titel TI Tabor

I TI Weilanden hebben avond. 't Is het uur

2 P dat aan de dauw behoort, al uren lang.g

IT Heilige geesten liggen in het lang3 g g gg g

TI even boven de grond, van zweven puur4 g ^ p

4/5 T I [strofewit]

T' en afgerond, vol innerlijke duur;5 g ^ 1

6 TI met elke volgende in samenhang g

7 TI door een vallei waar ik het vee zien kan,

8 TI een torensits verdronken bos en schuur.p^

8/9 T I [strofewit]9

TI De sterren staan tussen ons ingezakt.9 g

I 0 T' We vinden bijbi de hemel onderdak;

I I T' verzamelen elkaar van alle zijden.

I 02 TI [strofewit]

I2 T1 Er is een cosmisch, onbegrensd verblijden.g 1

IT I Ik kom weer bij m'n eigen oorsprong aan3 bij g p g

[F– [8971 M I III, Titel]

II00

14 TI en nam u uit het andere vandaan.

Titel M' -D 3 Tabor

I - 3 Weilanden hebben avond. 't Is het uur F– T II M D Wellande , i

I dauw behoort, al uren lang. i- TI 22 M dat aan de d ,g

M 2ab [urenlang.]g

M3 _ Tz

M Zc ] met [ ]verkeert[,] [ ]M S -D 3

n liggen in het lang T j]Heilige geesten ,g g gg g

van zweven puur F- T Ieven boven de grond, ,g p 4]

vol innerlijke duur . TI i]a en afgerond v ,g , innerlijke ,

a I 1 ;b substantiële

3

MI-D3

4

M'-D3

S

M'

M2

M3-D3

(6) MI

M2

M3-D3

[In M I b voegde Achterberg de volgende regel toe:g ^ 8

b [ 0 bedwangb stereoscopisch onder strakpb strengb [streng]ab sterk

? door streng en strak]g

6 (7) MI-D3 stro ewit

6 M' a Een dieptewerking,die ik meeontvang g(7) b De

M2 ab [mee ontvang]

M3-D 3I I

7(8)

8

MI

Mz-D3

M'

a op het balkon, tegen het groot azuur,p ^ g gb star

blijft in het panorama aan deana blijft p gang;

b cineramab cosmo rama

(9) ll1 MZ-D3

a houdt het omhoog met mij in samenhang mij gb laat [b [houdt] [

9

MI

(I o)R-- TI , 6]

1 0 [

MZ-D3

I o I I ml en brengt de aarde op een lager plan •g p g p ^

MZ a l Ib

J:

M3-D3

a een blauw laken, waar ik nog vee zien kan, (F T', 7Jb 1 [ ]strak [ ] } [ ]b gestrekt [ ] [ ]b [een {blauw/strak }laken,] [ ]b tafellaken [ ]b gestrekt [laken,] [

Mz-D3

II

I 2)

MI

I2 MI

? door M I b, r. 02 gestrekt en strak]g

a een torensits verdronken bos en schuur.p^ R— TI, 8][ver]z[onken]

14(15)

M2-D3 1

MI-D3 stro ewit

M IDe sterren staan tussen ons gin ezakt.M2 a

b[ingezakt.]M3-D3 I I

m1 We vinden bijbi de hemel onderdakM2 a x

bM3-D3

M' a verzamelen elkaar van de vier zijden.1b Er zijn hier plaatsen open voor ons beidenzijn p Pb [verzamelen elkaar van de vier zijden.]lb [Er zijn hier plaatsen open voor ons beiden]zijn P Pb overb is[laats te over[plaats en tijd over voor [beiden]lb[ ] enoe [voor]genoeg

M2-D3 i Ivoor

If

(z 6)

R—TI,v1

[? na in gezakt]

/- TI C io]

/--- T1 , ii]

IIO2

^c^n ^rt,^^-; ^. Tr e•;^^g-`:r A.`^„yk°^ ^ •c^f^,y°^r"_- ^..^ x - " = ^...^-^.-^•.•^ ^"É-a.^ - - ' _ _-; v^ ^ ^,"-., _ _ _ : :-•

^=-. = N;^:.,.•^^yA• ^y ^ '•^ .^ ^ ^.^ ^"; ^^^^^^^ `'^,

°í 4. ^ ^` t4.4.7.,- - " ^_ ^^ ^^^^^^ ^^., ^ ton'4.14... 1,...,- . -, ^^ ^ ^^ ^ ^^ - ...^.^ ,, ^

# * ^ ' 4 ; ° :: ^ .^ s^

'^ • ° ^ j^,^i^ ^ " s t r° ^ ^ , i, ^ w t^ °• -^ " ,. ' -'

" .}_' 3 ^^^^++ r•s^.Nt..-°- . ^ r -',^k' +s. - ^"+^ _ +. . . ,_ d^ " ^ ^, a^ r'^+y ^ ^

^ . "^ ïf°^+^ °,.^" € !^ .^ ^" g'+^^ i g1 ^ ^ _. ! " ^^ ^^^^" á ^ ^ -t•rv^,z 4" í ai .^t,^ • s A ^• . ^# ,€Y.,^ ^ "" ^ í3Y4",1' -^á ^ ..." ',^ ^ - ^ i • ^ 6T FFF `

'.- n #i ^ ,^^^• -.1.:,,47,4,, -PA, "4"-^^ x^"^^

F ,^, ^ •- _^^ -" ,_ ^ ^,, r ,^.^,. .^,^-^-^ -_ _

^ 4;i:_,-,,...„ -° ^ ^^- 'ir^ ^^ ^- c•- ^^°^ A - . : --',4::•^`{ "^ - ^ •; ^ r "^^=^- ^ ^} ^ #

^(', é - ^ ^ r` - ry ^.^'^^^^ ^^ " ^ x ,^z^,o:.,^,^...-^ ^s . . . , ^

^ ^ ^^^^ r

[96 5 ] 'Tabor', M I (collectie NLMD)

z," - -:^-

1I03

15(16)/16(17) MI-D3 stro ewit

MIIIIr.16(17)-18(19):

i6 M I I a Er is een cosmisch, onbegrensd verblijden. TI rzg 1Ib Verheerlijking begint zich uit te breiden7 l g g

1 7M I I a Ik kom weer bij m'n eigen oorsprong aan F— T I7 l g p g , 13]18 b ? door eigen]g

b heelhuidsbi' m'n1b kwam z ? door kwam]

I 8 M I I a en nam u uit het andere vandaan. E— T1 , ill1 b voerde9

II c u is het eender aan 't vergaan.gc Hetzelfde is u aan 't vergaangc [beide regels doorgehaald]gc [Hetzelfde is u aan 't vergaan]gc Met mij is u hetzelfde aan 't vergaan.mij gc [Hetzelfde is u aan 't vergaan]gc Omgekeerd is 't u eender aan 't vergaan.g gc Wederzijds z1c Hetzelfde is u weerzijds aan 't vergaanl g

? door M I II c, r.r Omgekeerd]9

De eerste twee alternatieve lezingen in M I II c, r. (19) werden tezamen doorgehaald; ver-volgens maakte Achterberg de doorhaling van H etzelfde is u aan 't vergaan ongedaan eng ^ ^ g ^schreef hij j hierbij de alternatieve regel Met mij is u hetzelfde aan 't vergaan. Ook dezeJ J ^ l g ^regel haalde hij door, waarna hij de drie laatste alternatieven noteerde. Tenslotte haalde hig J ^ J hijhet gehele tekstgedeelte door. Eronder begon hij opnieuw met r. (17):]

MI III IVD3 r. 07)-09):

I MI III d Verheerlijking begint zich af te scheiden7 1 g gM2-D3I I ;

18 M I III d en wordt een wolk tegen mijn oorsprong aang mijn p ge vormt over heene xxe formeert [over] een bergtop heengp

IV f formeert een wolk van lichte duizelsteenM2-D3

? na Al' III e r. 18 heen en aan

I I 04

M2-D3

COMMENTAAR

0 9) M I III

IV

d en nam u uit het andere vandaane Gij zijt niet meer de vorige van steen.Gij ge 0 alleen.e en laat ons [xxxxxxxx]e boven mense[?]lijk alleen.1e tijdelijk[61 1e wereldlijk bijeen.1 bijeen

[a[menselijk• houdt [ons] bovenwerkelijk [bijeen.]1 1f en laat ons bovenf buiten werkelijk bijeenwerkelijk bijee bovenwerkelijk bijeen1 bijee

0 oktober 1 verzocht M. Verle e van Europa, orgaan de Christe-Op 4 9SS Y ^ aang vanlijke Westeuropese Werkgemeenschap,Achterber om `een paar gedichten ofl p Achterberg p gliefst een bidra e'. Achterber stuurde dit edicht en 66 `Nebo' die onder

l g g g 9deezamenlijke titel `Twee bergen' in het november-nummer werden geplaatst.g 1 g gPEerder had Achterberg deze gedichten ter publicatie aan Maatstaf afgestaan. Zieg g P gook[967] `Draaiboek' noot I en verder9 7 ^ 44.4.3.2 Over de voorpublicatie van dit gedicht in De gids, samen met drie andere -

P g ^^ egdichten zijn geen gegevens bekend. De kopij van de gedichten, waarvan M4zijn g gg pl gdeel uitmaakt, bestaat uit kopijdoorslagen van de ko i voor de bundel Spel van depwildeacht die Achterberg vóór o november i 6 naar uitgeverij Querido zondwildejacht, g 3 9S g 1zie .6.1 . P' -I is onderdeel van een ongecorrigeerd eerd exemplaar van de druk47 g g proef. Het door hem gecorrigeerde exemplaar is niet overgeleverd (zie 47.8.1).P g g p g 47I

3 Op oktober I 8 stuurde M. Rutten Achterberg een lijstje met vragenp 3 9S g lijstje gomtrent bepaalde gedichten uit Spel van de wilde acht waaronder bij dit gedichtP g J^ bij gde vraag naar de betekenis van ` dui elsteen in: een wolk van lichte duizelsteen'g ^(vgl. r. I8 . Achterbergs antwoord luidde: `verontstoffelijkin ' (vgl. .16. .g l g g 47 34 Ditedicht is vertaald in het Frans door P. Noble en in het Russisch doorgEN. Vitkovskij.15 Literatuur over hetedicht:gSchenkeveld, M.H. `De heilige-berggedichten in Achterber s S el van de wilde>g Spe

JWegman, H.A.J.`Cosmorama.'g>

[966] NEBO

OVERLEVERING T1 Europa N.' (november I p.9SS ^p 5.

M I Tweede manuscript D I H-96.P ^

1105

M2 Tweedeoscri t kopij DI ^ P^ P1 ,1-1-97.M3 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-102. , ,M4 Doorslag van M 3 kopij T2 , H- 1 04- g ^ p l ,P I Proef T2 H-IO6.,P 2 Eersteroef D I H-IO .p , 7P3 Tweederoef D I H-IOB.P ^T2 De gids izo.r (maart 1 957), p. zio.g 9S7,pD I Spel van de wilde acht p. 52.p jacht, SMS Koi'D2H-1iz.p l ^

D 2 Cr to amen p. 214. p g 4,y p

M6 3M Kopij H_ lzz.Pl ^D3 Verzamelde gedichten, p. 903.^ g ,p 9 3

DATERING Vóór november I TI9SSVóóro november 1956 (MI)3 9S

LEESTEKST TI

M I zie. o6p S

VARIANTEN EN MI aotlood b bl ballpoint (aangebracht na M2)p ^ P gCORRECTIES

TI r. I–I, 4:

Reekstitel TI Twee bereng

Titel TI Nebo

I TI Verstillen met de avondauto's ver,

2 TI naar andre dorpen en de kamer leeg g

3

T' van lichaam voelen worden, elke keer

TI dieper betrokken bij wat na u zweeg, p bij g,

4/5

T1 stro ewit

I

T sinds gij de ruimte tot uw woning kreeg, g l g g,

6 TI die ik moet vullen om u telkens weer

7

TI te ondervinden in de oude sfeer.

8 TI Ik breng u bijna woordeloos te weeg.

g bijna g

8 T1 stro ewit8/9

TI Naarmate mijn ge dachten u bereiken9 mij

o TI raken de nachten uit hun hechte voegeng

II O

I I TI en komt een i • lte in mijn staan.) l g

11/1 2 TIstro ewit

12 TI Verbouwereerd zie ik sterrenrijkenpl

I T I boven een land, overbekend van vroeger3 ^ g

1 4TI en wil zonder verwijl naar binnen gaan.4 verwijl g

M I -D3 r. 1-1 4:

Titel M I -D3 Nebo

I MI-D3 Morendo met deoederentreinen ver E- T", r]g

2 MI-D3 achter de bergen en het landgoed meerg g

M I -D 3 onteigend voelen worden, elke keer F- T I3 g ^ 3]

4 MI-D3 definitiever aan het wanbeheer

kM I -D3 onttrokken door het rijk; de wildbaan leeg.5 )^ g

6 M'-D3 Landmeters in d'oranjerie. Ik kreeg g

IM a wegwerkers in het poortgebouw en zweeg.7 ^ p g ga ;

M2-D3

8 M I -D 3 Ik breng u met geen woorden meer te weeg. T I Ng g g


IM-D3 Naarmate mijn gedachten u vermalen, F- TI9 mijn g ^ 9]

I o M'-D3 breken de nachten uit hun lange spleten *- T I ro]g P

I I M I -D3 en komt een ijlte in mijn staan. E- TI Tr]ijlte 1 ogen J

I I 1 2 M I -D3 stro ewit

12 M I -D3 Verbouwereerd zie ik de sterren stralen 4- TI 12]

1 3M I -D 3 op landen van belofte, ongemeten,3 P g

I MI-2 en wil zonder verwijl naar binnen gaan. TI1 4verwijl g , Li]MI b daarbinnen aan.g

b op stel en sprongp p gb [zonder verwijl1

M3-D3

COMMENTAAR ' Zie[965]'Tabor', noot I.S2 Omstreeks I december I 6 heeft Achterberg elf gedichten (in doorsla4 9 S g g doorslag,M4) terublicatie aan De gids gestuurd. In eerste instantie was het de bedoelingP g g g

1 107

dat de elfgedichten samen met het eerder gestuurde gedicht `Watersnood'g g g 994

e ubliceerd zouden worden. Om redactionele redenen werd de voorpublicatiegepubliceerd pechter verdeeld over het januari- en het maart-nummer van De gids (zie verderjanuari- g

47.10.1 en 5 47.11).

3 Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel 'Spiegel van de wilde jacht'zijnjacht 47 .16.1) met Achterberggesproken over M I -D3 r. 8, die door de criticus47 gg p >

Govaarteïnter reteerd was als: `mijn vers is niet meer in staat u opte -g P 'mijn roeen'. Volens Achterbei was het alleen relatief bedoeld: "te wee " wil zeg-p g g ` g gen: "op de weg" – op de weg nl. waar de wegwerkers bezig zijn; op die weg " p "g p g ^ g l i p g

kan ik haar niet meer evoceren, maar dat wil niet zeggen dat ik het ergensgg ganders langs andere wegen niet zou kunnen.' (P. Rodenko, 'Spiegel van deg g ^wilde jacht', 18.1 ^P 74 Literatuur over het gedicht:Schenkeveld, M.H., `De heilige-berggedichten in Achterbeis S el van de wildeAchterberg

jacht.

[967]

OVERLEVERING M I Manuscript, I-I- 2.p ^ 9M 2 Eerste oscri t D I H- .^p p ^ 93

T Maatstaf 3 195 p. 68 .3 95 S ^p 5

M3 Tweede oscri t kopij D I H-116.tYP p ^ p 1 ^

M4 Derde oscri t D', collectie Ministerie van oK&w, H-I 1.tYp P , ^ 7D I Vergeetboek, p. 42.g ^ p 4M5 Ko i ' D 2 H-I 22.p ) ^

D 2 Verzamelde gedichten, p.^ g ^ P 957.

DATERING Vóór december 1955

LEESTEKST MI c

ONTWIKKELINGSGANG In M I bestaat ditedicht in de grondlaag (fase a) uit negentien regels. In deg g g g gdaarna aangebrachte veranderingen zijn op grafische gronden twee fasen teg g zijn pg gonderscheiden (b-c). In fase c schrapte Achterberg ondermeer de laatste regelp g gvan hetedicht (r. 1 zodat de uiteindelijke versie in M I uit achttien regelsg 9 ^

uiteindelijke gbestaat.

In M 2-Tis hetedicht op een aantal plaatsen gewijzigd en met vier regelsg p p g) g guituitgebreid (r.(19)—(22)). Na de publicatie in T heeft Achterberg in M2 nogp g genkele veranderingen aangebracht; de versie M3-D 2 , tenslotte, wijkt ook hierweer van af.

II08

VARIANTEN EN MI a-cotloodpCORRECTIES M2 aemachine b-c potlood (aangebracht ná T)^ ^ p g

Titel M I a [ontbreekt]b Cartoonb [Cartoon'sb Draaiboek

M2-D2

I M'-D2 Uit verre aanvang met u,g

2 M I - T het lichaamebleven geluk,g gM3-D2 voor het blote oog nog een stip, g p,

M I a komen nog af en toe,3 gb [kom]tc komen tot heden toe

M2-D2 I I

M I -T hartklo end stuk voor stuk4 ppen hun hartklop tegen mijn rib,p g mijn

I a een rij herbelevingen aan5 rij gcrijen1c stripsp

M2-D 2 concretiseringen aang

6 MI en ik voel een bundel zoeklichtM 2-D 2 I I kabelbericht

M I a door mijn huidige bloed heenslaan7 mijn gcheen[heen]g[aan]g

M 2 a door mijn biografie heengaan1 g gT i I heengaanM 2 b heenaangM3-D2

8 MI a naar dit o evenwichtc oud go enblik

M2-D2 i I laat I I

M I -D 2dat uit zijn lood wil slaan.9 zij

o M I -T [geen stro ewit9 ^M3-D 2stro ewit

I o M Ia Een gver eten vuur steekt aanb breekt b aan

M2- TM3-D 2 Als een lopendp

? voor de t van kom t

II09

I MI3

II MI

M2-T

M3-D2

a zijn vlijmende jubelschrik.b in

een

12 MI a Het komt er misschien o ? aan j?]pb o aanpb 10

c nog [op aanM2-D2 I I

a bij deze [ o ] dat ikb [ ] ontbranding, [ ],b [ ] i [ont]steking[,] } [ ]b [ ] [ontsteking,] [

M2-D2

? door ont stekin en ontbranding]g

14 MI

M2-D2

z 5 AP-D2

16 MI-D2

a ondanks afstand en ouderdomb [ ],

mij met u kan blijven verstaanmij 1

achter de feiten om.

16/1 7 M I [geen stro ewit7 ^M3-D2stro ewit

1 7MI a Doch misschien is het maar een strip pb tic

M2-T I I stripM 2 b louter 'n [strip]M3-D 2 Ieen

Ió

MI

M2-T

MZ

M3-D2

(19) Mr

M2-D2

a van de ziel. Een beeldroman.b 'tgeheu en e en [beeldroman .

I I g verleden,

brijs ;grijsintrojectie, een beeldroman,

a En van de tijd een ticc door ehaaldg

van 'teheu en een speels cartoong g p

? door de reelg

[Hier eindigt MVg

M 2-D2, r.20 – z :3

Zo M2-D2of mnemotechnisch een tic,

I I 10

2I M2-D 2waar niets is tegen te doen.

22 M2-D 2De droom houdt zijn grote mond dicht.lg

COMMENTAAR I Ditedicht werd samen met 68 `Depersonalisatie' en de nieuwe versie vang , 9 p[848]`Vrijgezel' `Kaïn' gepubliceerd in de december-aflevering van Maatstaf)g ^ g p gAchterberg heeft de gedichten gestuurd nadat hij twee andere gedichten, 6g g g hij g ^9S'Tabor' en[966] `Nebo' had teru evraa d. Zie 6 `Tabor' noot I en verder9 , gg g 9 5

44.4.3.2 Zie[9 3 o] `Deïsme' noot 3.93 ^ 33 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.g g g4 Literatuur over hetedicht:gKruithof, J., 'Achterberg.'> g

[968] DEPERSONALISATIE

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

M' Manuscript, H- 2.p ^ 9M2 Eersteoscri t D I H- .tYp P ^ 93T Maatstaf3 (december I p. 686.3 9SS ^pM3 Tweedeoscri t kopij D I H-116.tYp p ^ P l ^

M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&w H-11 .tYp P > > 7D' Vergeetboek, p.8 ^ P 43.M5 Ko i' D 2 H-122.P1 ^D 2 Verzamelde gedichten, p. 958.^ ^ ?P 95

Vóór december I (M')9SSTussen 23 maart en 28 april i 61 (M3)3 P 9

MIcM3 (zie p. 525)

M I a-cotloodpCORRECTIES M2 aemachine b potlood (aangebracht na T)tYp ^ p g

Titel M I -D 2 Depersonalisatiep

I IvyI-T Het schijnt verleden week in Amersfoort.1M3-D 2 1 I te

2 MI a Een middag voor een ander . Van opzij.g plb

M2-D2

3 MI-TM3-D2

]; v[an] [

De zakenlui. De wereld zonder mij.1Gewinkel

4 MI-T Een bakkersjongen in de Koppelpoort.1 gM3-D 2 Het zet zich binnen stadsgezichten voort.g (--- mi - T; IJ

4/5 AyI-DZ [strofewit]

AP-T, r.-8:S

M I -T Het zet zich binnen stadsgezichten voort.5 g

6 MI -T Bijna de dood; aan mijn leven voorbij.Bijna ^ mijn voorbij

MI-7- Zo zal het zijn als ik hier niet meer rij.7 zijn rij

MI-T Dan heeft de afzender het laatste woord.M2b Belichtingstijd. Ik heb geen klik gehoord.

g l g g

8/9 pp -T [strofewit]

M3-D 2 , r. –Io:S

M3-D 2Een bakkersjongen in de Koppelpoort.S l g

6 M3-D2 Iets aan de hand, is hij van de partijhij P 1

M3-D 2en brengt een tweede bakkersjongen voort,7 g 1 g

8 M3-D2 het fietsje echter in de kiem gesmoord.

fietsje g

2M3-D 2Zo zal het zijn als ik hier niet meer rij.9 zijn rij

M3-D2 Belichtingstijd. De klik wordt nooit gehoord.

g l g

I o I I M3-D 2 stro ewit

M I -D2 r.9(11)-14(16):

M Ia Letters figuurtjes tegen winkelruiten.9 g 1 gc o dep

M2-T

M2bb Woorden buiten de taal [op]

(I I) M3-D2 Ihet mondeling op ruiten.gp

ma MI-D2 Mijn naam en ik gescheiden van elkaar.g

11(1 3) MI a Er zit al speling tussen hier en nu.P gb daarc hier

M2-D2 I I

11(13)/12(14) MI -D2(strofewit)

[AM I -T, 4_1

[<__ All -T, 7]

[^ MZ b, 8]

III2

12 (14) M I -D2 Agenten wenken dat ik moet besluiten.4

1 3 (15)M I -D 2Vrachtwagens met inboedel ronken zwaar.g

14(16) M I -D 2 Ik stuur u nog vanavond het reu.4 g ^

COMMENTAAR I M I isere roduceerd in Schrijvers prentenboek, p. 2.g P 1 p ,p 52 Volgens een mededeling vanJ.C.Achterberg-van Baak was de aanleiding vang g g gditedicht dat Achterberg zijn eigen naam op een etalageruit zag staan. Vgl.g g zijn g P g g gJ. Fontein, `Brief aan de redaktie. '. Tegenover H.U. Jessurun d'Oliveira zeigAchterberg in I : `Ik heb autorijden geleerd nog. Het heeft wel iets van dich-g 959 autorijden g g

n het is een beeld van elkaar: je spaart uit, je corrigeert afwijkingen. Het isten, je P ^ l g l gie om te weten dat je eigenlijk in eergisteren rijdt: Het schijnteen sensatie je g ) g rijdt: nt^

te Amersfoort.' H.U. Jessurun d'Oliveira, `Gerrit Achterbeiverleden week t Achterberg',g

P. 34.)3 Zie[967]Draaiboek' noot I.74 Zie' noot .93 , 35 Literatuur over hetedicht:gJessurun d'Oliveira, H.U. `Bericht uit het hiervoormaals.'Krijgers anten E. `Déjà-vu en De ersonalisatie.'lg1 pLoon T. van `No een bericht uit het hiervoormaals.'> 'Nog

[9691 KROONDOMEIN

OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I H- .^ 94M2 Tweede manuscript D I H-96.p ^

M3 Tweede typoscript, ko i' D I H- .kopij ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H-98.g ^ P1 ^P l Proef T H- I oo.,

T Degids I I.II (december 1956),. I.g 9p49M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w H-IO2.

> >

P 2 Eersteroef D I H Io .P ^ 7P3 Tweederoef D I H IoB.p ^

D I Spel van de wilde acht p. ii.p jacht,

M6M Kopij H-112.II2.2 ^

D 2 Cr to amen . Iyp^ 4, 73•M7 Ko i' D3 H-I 22.Kop ^D3 Ue amelde gedichten, p. 868.^ ^ ^ P

DATERING Eind 1955/begin I 69S

LEESTEKST MI

1I13

7 Al' -TAF

M5-D3

I0 MI

VARIANTEN EN MI aemachine b-c potlood

^ ^ p

CORRECTIES M2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na T)

p ^ P g

a MI I a Beschermd natuurschoon doet u voortbestaan.

II b Natuurbescherming ? na Natuurbescherming] gc [Beschermd natuurschoon]

M2-D3

M2

M3-D3

Maar dat is dan op hoog bevel gedaanP g gc Doch

a van eikenhakhout lopen dagen lang g gb mijlen1ban ? na mijlenlanl g 1cmijlenla [? geschrapt][mijlenlang] raS

a verbastering zich bij u voordoen zal.g bijb binnendringengb naarb ontaarding bij u ? na de regels]g bij g

cverbasterin zich bij u voordoen zal.g bija I Ib ontaarding [bij u binnendringeng 1 gbverbasterin zich bij u voordoen zal.g bij

Mz-D3

14 MI

COMMENTAAR I Zie[96 5 ]'Tabor', noot 2.S

[9701 FOLKLORE

OVERLEVERING M' Eersteoscri t D I H- .tYP p ^ 94M2 Tweede manuscript D I H-96.p ^

M3 Tweede typoscript, ko i' D I H- .kopij ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- 8.g ^ P1 ^ 9P l Proef T H I oo.,T De gids I I.II (december 1956),. 20.g 9p 4M5 Derde typoscript D i collectie Ministerie van ox&w, H- I o2.

> >

P 2 Eersteroef D I H Io .p ^ 7P3 Tweederoef D I H-IOB.P ^D I Spel van de wildeacht p. I.wildejacht, 3M6M Kopij D HI I2.2 ^

D 2 Cr to amen p. I .y g 4, P 7S

I I 14

M7 Kopij D3, H-i 22.D3 Verzamelde gedichten, p. 870.

DATERING Eind I be in I 69 SS g 9S

LEESTEKST MI

VARIANTEN EN MI a emachine b-c potlood

tYp ^ pCORRECTIES M2 a-c otlood d bl ballpoint (aangebracht na P I e bl ballpoint (aangebracht

P ^ p g ^ p gná. T)

Titel MI

a Folkloreb Streekbelang

MZ-D3

I MI-D3 Indachti herkomst en geboorterecht, g ,

2 MI

M2

a loop ik nieuwsgierig langs de groene hagen,P ^ g g g g,b benieuwd voorbijlab onderc [voorbij]l

? door onder en voorbij]l

M3-D3

a waar eenmaal onze wandelingen lagen.g g3

MI

Mz-TMZ

MS-D3

b [

e [

] eertijdsl

ik u afsprak en wij onderp 11

[ ]

4 MI

M2-TMzMS-D3

a Wat is hier toen in moedertaaleze dg g,b idioomc dialect

e 't hallali [ ]

? na idioom

4/5 AP -D3 stro ewit

M I a dat zich nog altijd met de streek vervlecht5 g altij bestendig

M2-D3 I I

6 MI

MZ-TMzM5-D3

a en zijn gebruiken heeft? Een welbehagenzijn g gb taaleigeng

e Met

M2-TMZM5-D3

1 M i

II

M I -T doet mij naar de bekende wegen vragen.7 mij g engM2e sta ik de burgemeester uit te vragen.g g

e een tolbeambteM 5-D 3

I I

8 M' I a Toonmie houdt alles oud en echt.p Yb o terecht

II c De isoglossen houden u gehecht.

g gc liggen rond en hecht[.] ? door de regels]ggc vastc oudc[liggen]strak [en hecht.]c scherp

M2a I I strakb scherp

M3-D 3


M I a Kleine gehuchten lieten u in leven9 gb Nederzettingen ? door Nederzettingen]gc Kleineehuchten in waarde.g

M2

e Gehucht en buurtschap

a achterkanten van doren binnenwegendorpen, gbc Ik word naar 'n o 1 verwezenc oud notarishuisc een [notarishuis]ab[ ] emeentehuisgc oudste inwoners

e stokoud gvoor eslachte ;

en boerderijen met een naam op 't hek.boerderijen Pe hoeven [met een] spreekwoord [op] het [hek.]

P Pe hofsteden [ ]e een hofstee

II

M 3 -TM2

MS-D3

MI-TMZ

?na dereel^

M5-D3

Wiz M I -D 3 stro ewit

II I

I2

13

^4

MI

Mz-D3

MI

M2-P'

MZ

T-D3

MI

MZ-D3

a Folklore zal behoedzaam overwegengc lans de aardeg

a hoe of de woorden in uw tongval zwevenc [de woorden] uit [uw tongval] samenlezen,

d klanken

a en wat bleef klinken in het dialect.c ^ es rekseenheidgpc om weer te komen tot een tweegesprek.

? na es rekseenheidgp

COMMENTAAR I Zie[965]'Tabor', noot 2.S2 P z sere roduceerd in Schrijvers rentenboek o.g P , p S

[97 1 ] DRYADE

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

M I Eerste typoscript D I H-94.^

M2 Tweede manuscript D I H- 6.P ^ 9M3 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYP P1 p 1 ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- .g s p l ^ 99M5 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w H-Io2.

^ p > >

P l Proef T H-IoI.,T Maatstaf4 (januari 1 P. 6 .4 J 9S7,p S9P 2 Eersteroef D I H-io7.p ^ 7P3 Tweederoef D I H-io8.P ^D I Spel van de wildeacht p. 1.wildejacht, SM6M Kopij H-112.II2.z ^

D 2 Cr to amen p. I .y ^ 4^ p 77M7 Kopij D3 H-122.p l ^

D 3 Verzamelde gedichten, p. 8 2.^ g ,p 7

Eind í 9S5 /begin 1956

MI

M I a typemachine, b-e potloodYp PCORRECTIES M2 a-cotloodP

Titel M' -D3 DryadeY

I I 17

ab [ ] j [beatifi]ëren[,]c [ ] heb [ ] heilig doen verklaren[,]

,

? door wordt en is]

?nadereelregel door buitendien

I MI I a Ik heb de linde heilig doen verklaren,gIII e Ik deed de linde beatificeren

M2

M3-D3

2

MI

a die 'k in de verte voor een vrouw aanzie.b [ ] ik geregeld [b [ ] 'k op een afstand [b [ ] [ik] gedurig [ ]b [ ] ik geregeld } [b [ ] ['kJ op een afstand [b [ ] [ik] [gedurig] [

M2-D3

M2-D3

CS) MI I

? door M I b, r. 2 o een afstand en ik geregeld]p g g

a Op een afstand is hij het bovendien:P hijC 0 1d Vergenoeg weg is hij het ook misschien:g g g hijd het verschil nihil:d wordt

wordt

a de stam een lichaam, klederen de blaren .b hetb o

[In M I c voegde Achterberg de volgende regel toe:g g g g

c en voeten om te o bovendienc buitendienc en lan e blonde haren 2g^d enoud haar de bloesem bovendien.engou

ewit

a Kon ik het juiste ogenblik uitsparenl g pb Liet zichc [ I

3

MiI

II

M2-D3

4

MI

IIM2-D3

4(5)/

5(6) MI-D3

5 Mi

(6)M2-D3

6(7) M I -D 3 van de verandering, zou ik zien7 g^

7

(8)

MI

M2-D3

a hoe zij terugtrekt in haar effigiezij g gb teru tr eedt oud exil ? door oud;? na exilgb hoe zij tot stand komt uit haar z P na uit]lb [hoe zij tot stand komt uit haar [effigie] ? geschrapt]zij g g pc

haar I I

8(9) MI-D3 en dat fotograferen en bewaren.

g (9)/9 (1o) M'-D3 [strofewit]

9 (1o) MI-D3 Daarvan een film opnemen, het proces

zo MI a was dan omkeerbaar, ik kon eigenmachtigb [ ] hanteerbaar[,] [ ]

(I I) cM 2-D3 1 I

ii MI a bedoelde phase zoveel snelheid geven,b genoemde [ ] spatie } [b [z ] [ ] armslag } [ ]b [ ] [ ] [snelheid] [b [ ] [ ]{tempo [ ]b [ ] [ ] speling [b [ ] [ ] {stappen } [ ]b [bedoelde] [ ] 3-D [

M Za l Ic [ ] widescreen[ ]

M 3 -D 3 I I

II I2

I z IM I -D 3 stro ewit3

I 2 MI a dat zij opeens de boom voorbij ging leven,zij p voorbij g

? door enoemdeg

MI

lll

] [ging] over[leven,]

? door ewoong

Al'z-D3

gewoonpardoesineenseensklapspspontaan

a de schijn ontsnapte en onzer indachtigschijn p gb[ I e dachtig gb zichzelf deelachtigc

,

b [b [b [b [b [c [

M2Z-D3

1II

1 4( I S) MI

M2-D3

COMMENTAAR

gjmij te emoetlie uit die blinde bres.I I

ptegemoet liep P

I Eind november of begin december i 6 heeft Achterberg dit gedicht, sameng 95 g gmet negentien andere gedichten, aan Bert Bakker afgestaan ter publicatie ing g ^ g pMaatsta . Zie verder.6.2.472 BijBi' P I , phase i 2 hase noteerde de corrector van Maatstaf: `De voorkeurspellingP gis: fase.' Dit voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwe ballpointgdoorgehaald zie ook 47.8.2). 472.3 M2 isere roduceerd in Schrijvers rentenboek p. o.g p ^ P 5

4 Zetfout in D2 , r, i: de i.p.v. M7die (niet gecorrigeerd in .S P g g5 Literatuur over hetedicht:gBalk, F `Een boom van een vrouw.', ,

[972]

)ACHTOPZIENER

OVERLEVERING M' Eerste oscri t D I H- .tYP P ^ 94M2 Tweede manuscript D I H- 6.P 9M3 Tweede oscri t kopij D I H- .^ p ^ P l ^ 97M4 Doorslag van M3, kopij T H- .g ^ P 1 ^ 99M5 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H Io2.^ P ^ ,PI Proef T H-IoI.,

T Maatstaf4 (januari I p. 66o.4 ^ 9S7,PP2 Eersteroef D I H-IO .P , 7P3 Tweederoef D I H-Io8.P ^D I Spel van de wilde acht p. I.p jacht, 7PM6M Kopiji D H-I I2.D2,

D2 Cr to amen p. Iyp g ¢, p 79•M7 Kop D3 H-I 22.Pl ^D3 Verzamelde gedichten, p. 8 .^ g , p 74

DATERING Eind I 955/begin I 69S

LEESTEKST MI

VARIANTEN EN MI a typemachine, b potlood

YP ^ PCORRECTIES M2 a-b otlood c bl ballpoint (aangebracht ná. M4)

p ^ P g

I Ap-4

M2

M5-D3

Ik kwam vandaag de jachtopziener tegeng l P gc in 'tarkp

II20

bbbb

]{ terstond [] direct } [][opeens] I l

? door opeens]P? door terstond]

? door opeens geschrapt]P ^ p

of hij al jaren iets had doodgezwegen?l 1ab reeds maanden

met een schoenpunt figuren in het grint.P g gab raadselenb [raadselis [ I

4

MIM2

M3-D3

a Waarom werd ik opeens geheel ontsteld,p g7

MT

Mz-D3

8 MI

AF

M3-D3

9 M'

MZ-a

MZ

M5-D3

a Er is er altijd één meer dan ik tel,b { Ik zie } [ ]b [ik] merk [b [Er is] [ ]

c [ ]meestal [c { I dikwijls [ ]

? door merk

I O I I M'een stro ewitgM 2 a

b stro ewitM3-4 I IM2 c [geen stro ewitM5-D3

I I

12 I M I [geen stro ewit3 gM 2 a

b [rtrofewitJM3-4

M2

c [geen strofewit]M5-D3

COMMENTAAR I Zie[97 1] 'Dryade', noot 1.97 Y2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.g g Y

II2I

[973]

DIANA

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

M I Eersteoscri t D I H.tYP P ^ 94M2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYP p^ p l ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- .g ^ p l ^ 99M5 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-IO2.tYP p > >

P l Proef T H-IOI.,T Maatstaf4 (januari 1 p. 661.4 j 9S7 ^ pP 2 Eersteroef D I H-IO .P ^ 7P3 Tweederoef D I H- I o 8.p ^

D I Spel van de wildeacht p. 18.wildejacht,

M6M Kopij1 D ^I I2.D2,

D2 Cr to amen p. I 80.yp g 4, pM7 Kopij D3, H-12 2.p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 8 .^ ^ ^ p 7 S

Eind 1 955/begin 1956

MI

M I aemachine b potlood^ ^ PCORRECTIES M2 a-botlood c bl ballpoint(aangebracht na M4)P ^g

M I gaat ons gesprek de stilte ru es reken3 g gP ggPM2 a i

b

] geschil [b

] [gesprek]] [M3-D3

M2-D3

a buigen de struiken op het eerste teken,g pb wuivena buiengb wuiven

a luistert het zwijn, secondenlang verbaasd.

l^ gb hoenb[ ] zwijn[zwijn,]

4

MI

M2

M3-D3

8

MI

9 M'

M2-D3Terwijl ik sliep of het een doodsslaap wasTerwijl p p

11 /12 MI

M2-D3

a [geen stro ewit

b stro ewit

II22

I 2 MI-a

MZ

Maar voor de honden uit rende hetras•gc Doch [c [Maar] [

MS-D3

COMMENTAAR I ZieI `Dr ade' noot I.97 Y ,

[974] HUISKNECHT

OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I H- .^ 94M2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D 1 ,1-1-97. P lM4 Doorslag van M3, kopij T, H- .g ^ p 1 ^ 99MS Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&w H Io2.D', ,P I Proef T H-IoI.,T Maatstaf4 (januari I p. 662.4 j 9S7,pP 2 Eersteroef D I H--IO .p , 7P3 Tweederoef D I H-1o8.P ^D I Spel van de wildejacht, p. I .^ ^ P 9M6 2M Kopij HII2.p l ^

D 2 Cr to amen p. I 8 I.y ^ 4, pM7 Kopij D 3 H-1 22.P1 ^D3 Verzamelde gedichten, p. 8 6.^ g ^ P 7

DATERING Eind '955/begin i 69S

LEESTEKST MI

VARIANTEN EN MI a typemachine, b potloodYp^ pCORRECTIES M2 aotlood b bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ p g

6 MI-4ma

M5-D3

9 MI-a

Mz

MS-D3

^4 M'

M2-D3

denk ik verwonderd, is op tijd benedenp tijd beneden,beinsp

Hij moet van alles op de hoogte zijn.Hij p ^ 1b nauwkeurig

a zaak, de omstandigheden voor te zijn.g 1b verwikkelingeng

II23

COMMENTAAR I Zie[97 1] `Dryade', noot I.97 Y2 Zetfout in T, r. een strofewit] i..v stro[strofewit] het(in P I valt h strofewit4 S [geen i.p.v

met de bladwisseling).g

[9751 TUINBEELD

OVERLEVERING M I Eersteoscri t D I H- .tYp p ^ 94M2 Tweede manuscript D I H- 6.P ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' DI H- . P1 ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T H- .g ^ P 1 ^ 99M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&w H- I o2.> >

P l Proef T H- I o I.,T Maatstaf4 (januari 1957), p. 66 .4 1 9S7^p 3P 2 Eersteroef D I H- I o.P ^ 7P3 Tweederoef D I H-1o8.p ^

D I Spel van de wildejacht, p. zo.^ ^ PM6M Kopij H-I I2.2 ^

D2 Cr to amen p. i 82.y g 4, pM7 Kopij H-122.Pl ^D3 Ue amelde gedichten, p. 8 .^ g ^ P 77

DATERING Eind 1955/begin i 6 M I9S

Vóóro november I 6 (M 2)3 9S

LEESTEKST MI

M2 b zie6p 496

ONTWIKKELINGSGANG In derondlaa van het eerste typoscript M I a) bestaat dit gedicht uit ig g tYP P g S

regels (opgenomen als leestekst A . In deze getypte versie bracht Achter-

g pg 97S g Yp racber veranderingen aan; onder meer voegde hij twee regels aan het gedicht toe:

g g ^ g hij g gr.en I2 . In M 2 is het gedicht ten opzichte van de laatste versie van MI

S g Pwederom met twee regels (r. en uitgebreid en bestaat het uit negentien

g 7 9) g greels (zie ook leestekst B . In deze versie heeft Achterberg later nog welregels 97S g gvarianten aangebracht, maar de omvang van het gedicht liet hij, ook in de late-

g ^ g g 1^ oore versies, ongewijzigd.

In de synopsis worden eerst M I -D3 r. 1-4(5) gepresenteerd; daarna volgt^ 4S gp ^ gdearallelle presentatie van M I r. 5(6)-9(1o) en M2-D3 r. 6–I2. Van de laatste

p P ^

twee strofen van hetedicht worden alle bronnen weer gezamenlijk -eresen

g g 1 gPteerd waarbij de verschillen in regelnummering per regel worden aangegeven.

l g gp g

EN

CORRECTIES

M I aemachine b potlood ^d

p

M2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ P g6M6 aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

II24

Titel M I a Tuinbeeld

j<-- [9o9], Titel]b [ ]

M2-D3

[? door M I b Tuinbeeld;? ? vervolgens geschrapt]^ g p

I MI-D3 Zoëven, zegt hij, starend in 't verschiet, g 1, ,

2 MI -D3 heeft zich iets eigenaardigs afgespeeld.g P

IM -D3 He t tuinbeeld nl. dat u plaatsen liet, P ,

a omdat het voor uw g pPdwaalbe ri en scheelt –b

1 10

(5)

MZ

M5-D3

MI

MZ-a

Mz

MS-D3

c ,

[In M I b voegde Achterberg de volgende regel toe:

b (waarmee je ons nu langgenoeg verveelt)l gg g

c nou o

MI r.(6)-90o):, S

6 M I in 'n onbewaakt moment zag ik het niet.

5 g

6(7) M IHetzelfde ogenblik werd aangebeld.

7 g g

8 M Ik ben terstond naar de voordeur gesneld, I g ,

8(9) MI hoewel een stem van binnen het ontried,9

M Ia alsof u riep, ik me nog verbeeld.

9 P^ g

zo b net of

9(1o)/I (D(i z) MI (strofe2vitJ

M 2-D3 r. 6--r2:,

6 M2-D3 vanuit uw slaapvertrek zag ik het niet.p g

7 M2 a Een misverstand: daar staat het immers niet.b Ik schoot een bok[:]

M3-D3

4

MI

8 MZ-4

MZ

M5-D3

Hetzelfde o enblik werd aan ebeld. MI 6g gc Dat onbewaakt moment werd erebeld. f- M I

g y]c [Hetzelfde ogenblik werd aangebeld.]g g

112

M 2 -4 Een vrome wens heeft me parten gespeeld.9 p gpM 2 c had

c heeftM5-D3

I0 M2-4 Ik ben direct naar benedenesneldgM 2 c subiet

c citoc subiet

M5-D' I I6M a

b citoD2-D3

I I

II M2-D3 hoewel een stem van binnen het ontried,

12 M2-D3 net of u riep,eb ik me nog verbeeld.p g

I2 I M2-D3 stro ewit3

R__ MIS 7]

(<_ MI , 8J

(<—MI,9i

IO(I I) MI

rj M2-D3

MI-D3 r. Io I0/3-15(17)/9:

Bij 't opendoen was er geen mens te zien.Bij p g

[In M I b voegde Achterberg de volgende regel toe:^ g g g

b (jxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx]b (Daar ben je dan ook huisknecht voor misschien.)1b was? 'e1b ben je1

r¢ M2-D3

De onleesbare regel in AI' b r. (12) is uitgegumd;? na was ? j e; het ? en was/7] j e^ b, l l

werden naderhand eveneens guit e umd^

I 2)

MI

11(13)If

MI

M2-D3De zon scheen onnatuurlijk op 't gazon.onnatuurlijk p g

iz(i4)

i6

MIAF-4

M2M5-D3

Nooit stond een dode mij zo voor de geest.mij g

c de freule

MI

M2-D3

MT

M2-D3

stro ewit

Later keek ik door 't raam in de salon:

I I achter,

II26

14(16) M Ihet oude uitzicht op de vrouw van steen4 p/8 M2 a

b klareb verseb klare

M3-D3

IM I a had zich hersteld; – natuurlijk niks geweest.S ^ natuurlijk g

I b verbeeldingskracht7 gb inbeeldingbnatuurlik niks eweest.[natuurlijk g

1 M2-4 1°9M 2 c lag ongerept(;)gMS-D3 I; I I

? door M I b, r. I inbeelding en verbeeldingskracht; beide lezingen werden vervol-^ 1 g g ^ens tezamen doorgehaald]^ ^

COMMENTAAR I Zie[971] 'Dryade', noot I.97 Y

[9761 TUINBAAS

OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I H.^ 94M 2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.kopij ^ 97M4 Doorslag van M3, kopij T, H- .g ^ P l ^ 99M5 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-Io2.tYP p > >

P I Proef T H-IoI.,

T Maatstaf4 (januari 1 p. 66 .4 J 9S7^ p 4P2 Eersteroef D I H- I a.p ^ 7P3 Tweederoef D I H-io8.p ^

D' Spel van de wilde acht p. 21.wildejacht,M6 2M Kopij H-112.

P1 ^

D2 Cr to amen p. i 8.yp g 4, p 3

M7 Kopij D3 H-1 22.P1 ^


DATERING Eind i 955 /begin I 69S

LEESTEKST MI

ONTWIKKELINGSGANG In derondlag van het eerste typoscript M I a) bestaat dit gedicht uit ig g tYP p g 4-reels. Met potlood haalde Achterberg hiervan r. en het eerste deel van r. 6g p g S

door; onder hetedicht hernam hij deze regels aantal keren,wat uiteinde-g hij g eenlijk resulteerde in de uitbreiding van de tweede strofe met één regel. In del g g

II27

[? door zijn en de]l

[= M' II b]

synopsis worden de grondlaag M I I, r. 5 -8) en de verschillende bewerkingeng g , S gM I II r. – parallel gepresenteerd. Daarna volgt de presentatie van M2-

, S 9 p gp l^ pD 3 r. – en tenslotte de gezamenlijke presentatie van M I -D 3 r. I o– I I.

, f 9 g ) P , 9 4 S

VARIANTEN EN MI a typemachine, b-e potlood

Yp^ pCORRECTIES M2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)

p ^ p g

Titel M I -D3 Tuinbaas

I M'

M2

M3-D3

Z MI-D3

3 MI-D3

4

MI

M2

M3-D3

4/5 MI-D3

De tuinbaasmet zijn valse bakkebaarden,ab z'n

I 0

en roodgeverfde konen, dribbelt rondg

tussen de kassen en de kouwerond;g

een bolhoed op zoals vroeger mijn vader.p g mij

b { ,

stro ewit

M I I a r. –8:a, S

M I I a Als ik hem spreken wil doet hij bedaarder5 p hij

6 MI I a dan nodig is. Waarschijnlijk ruikt hij lont.g )) hij

M I I a We lopen samen o . Ik hou m'n mond, p p ,

8 AP I a machtig in mijn gevoel van eigenwaarde.g lg g

8 M' I a stro ewit8/9

MI I Vr. –, S 9•

M I II b Als ik hem spreken wil valt de bladaarde( 5 ) p

6 M' II b tussen zijn vingers weg.zijn g gb van zijn broekspijpen af1b stil van zijn handen, richten zich de kwadelb zijn)

III c stil van zijn handen af, richt hij de kwadezijn ^ hijIV d [stil van zijn handen, richten zich zijn/de kwade]zijn ^ 1

V e knipperen zijn kwadepp zij

II b oogjes naar 't bos. Waarschijnlijk ruikt hij lont(7) g) Waarschijnlijk hijIII c oogjes breekt aglIV d kabouteroogjes naar het bos. Ruikt lont.gl

V e oogjes verdacht. [Waarschijnlijk ruikt hij lont.] [= MI I, 6]

IIz8

=MI 1 7]

=M I 1 8? door tegen en eigen]g

W I III c r. 6 – werden tezamen doorgehaald]

(8) MI V e [We lopen samen o . Ik hou m'n mond,]p P

M I V e [machtig in mijn gevoel van eigenwaarde.](9) g mijn g[ Hte en waarde.g[ ] [ei waarde.]

(8/9) MI V e [rtrofewitJ

M2-D3, r. J-9:

M Z -D3 Als ik hem spreken wil valt de bladaarde

a stil van zijn handen, knipperen zijn kwadezijn ^ pp lb vin ers de [g

I

6 MZ

oogjes verdacht. Waarschijnlijk ruikt hij lont.gl Waarschijnlijk hij

We lopen samen o . Ik hou m'n mond,p P

machtig in mijn gevoel van eigenwaarde.g mijn gc tot ik voldoende zekerheid vergaarde.gc[ ] [ver a der.g

M3-D3

7 MZ-D3

8 MZ -D3

9 MZ-a

Mz

MS-D3

9/zo MZ-D 3 [strofewit]

a Danrij ik onverwacht met beide handeng lPi o e [onverwachtis

e onverhoeds [ ]M2-D3

Io I I MI-D3 de bakkebaarden; schud hem heen en weer.

I I i z MI -D3 Ze zitten vast. Hij bijt zich op de tandenHij p

12(13 ) M'-D3 en lacht zowaar. Hij roept: schei uit meneer.3 Hij P

I z(13)/13 04) MI -D3 [strofewit]

I M I a Ik draai mij om en laat hem bij de bloemen,3 l bij

I(4)e keer m e ? door keer en draai]e [z me af [? door af]

M 2a I I draai mijmi omb me

M3-D3

9

MI

I I 29

I I M I -D3 die hij zo goed in het latijn kan noemen.4 S l g 1

COMMENTAAR I Zie[97 1] 'Dryade', noot 1.97 Y2 Bij PI, r. (I latijn noteerde de corrector van Maatstaf: `De voorkeurspelling15) J P gis: Latijn.' Dit voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwe ballpointLatijn.' g pdoorgehaald (zie ook 47.8.2).g 47 2

3 In 1 959 zei Achterberg tegenover H.U. Jessurun d'Oliveira (zie ook .16.959 g g 47 3onder meer over ditedicht: `Ik ben ook geboren op een buiten: Sandenburgh,g g P g,van deraaf van L nden compleetmet tuinbaas met bakkebaarden waarvoorg Y , Pik bang was als kind. ... De werkelijkheid blijkt vermomd te zijn: de bak-g n:werkelijkheid blijkt 1 aankebaarden is niet te tornen. Ja, die tuinbaas zal wel een vadersymbool zijn, mijnY l ^ Jvader liep inderdaad altijd met een bolhoed rond. Die "kouwe grond" dat isp altijd geen sneer.' H.U. Jessurun d'Oliveira, `Gerrit Achterberg', p. 2 –28.g ^P 7

[9771 RENTMEESTER

OVERLEVERING M I Eerste oscri t D I H- .tYp P ^ 94M 2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweede oscri t kopij D I 11 .tYP P^ p 1 ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- .g ^ p J ^ 99MS Derde oscri t D i collectie Ministerie van OK&W, H-102.tYp p > >

P I Proef T H Ioi.,

T Maatstaf4 (januari 1 957), p. 666.4 ) 9S7 ^ p

P 2 Eersteroef D I H-TO .p ^ 7P3 Tweederoef D I H-Io8.P ^D I Spel van de wilde acht p. 28.wildejacht,

M6 2M Kopij HII2.pJ D2,

D2 Cr to amen p. I o.yp g 4^ p 9M7 Koi' D3 H-I22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 8.^ ^ ^ p S

DATERING Eind 1 95 5/begin i 69S

LEESTEKST MI

VARIANTEN EN MI a emachine b-d potloodtYp ^ P

CORRECTIES M2 a otlood b bl ballpoint (aangebracht na M4)P ^ p g

a kijkt de rentmeester op vanuit zijn boekenJ P lb [uit] de kas boeken

M2-D3

2

MI

I I 30

9 mi-4

MZ

M5-D3

COMMENTAAR

M2-D3

a wanneer ik binnenkom. HijHi zit te zoekenc is aan 't

a denk ik maar kan me niet verkloeken,b daartoe [niet verkloekenc ]o onder een zucht en eenaar vloekenPd

a nu ook mijn hersenen opnieuw verdwazen.l pc tot

d Dat zit maar op mijn ongeluk te azen.P mijn g

I? na M I d, r. 8 ; ? vervolgens geschrapt]

Wij buigen over oude rekeningenajb

Wij g gchten door vergeelde [jachten g

I Zie[971] `Dryade', noot 1.97 Y2 BijBi' P I r. phrase noteerde de corrector van Maatstaf: 'voorkeurspelling:5 p p gfrase.' Dit voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwe ballpointg pdoordoorgehaald (zie ook 4 7 .8.2).g 472

3

MI

Mz-D3

7

MII

II

MZ-D3

8

M'

[978] VERSLAGGEVER

OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I H-D', H-94.M 2 Tweede manuscript D I H-96.P ^M3 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYP P^ p 1 ^ 97M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van ox&w, H Io2., ,M5 Doorslag van M4, kopij T, H- I o.g ^ p l ^ ST De Vlaamseids 41 (februari I p. 86.g 4 9S7 ^ PP I Eersteroef D I H- I o.p ^ 7P2 Tweederoef D I H-Io8.p ^

D' Spel van de wilde acht p. 6z.p jacht,p

M6M Kopij D HII2.2 ,

D2 Cr to amen p. 2 z.yp g 4^ p 4M7 Kop D3 H- I 22.P1 ^D3 Verzamelde gedichten, p. I.^ g ^ p93

DATERING Eind i955/begin i 69S

LEESTEKST MI

1131

VARIANTEN EN

CORRECTIES

MI aemachine b potloodtYp ^ PM2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M3)p ^ P g

6M6 aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthersg , p

Titel MI

M2-D3

a Verslaggeverggb Ooggetuigeb Woordvoerderb [Verslaggever]Versla ever

I I

? door Ooggetuige]? door Woordvoerder]

I M'-D3 In 't oude koetshuis is het feest begonnen.g

2 MI a Ondergeschikten zijn niet meer te kennen.g zij [te] her[kennen .]

M2-3I I

M 2c moeilijk1c [ ] nauwlc [ ] [nauw]e[1]ijks [

M4-D 3I 1

3 MI-2 Heren in rok, dames in baljaponnen,M3 I 1 frak, 1 iM Zc h[eren] [ ] frak, [ ]M4-D 3I I

4 M'-D3 ze moeten even aan elkander wennen.

4/5 M I3 [strofewit].A4-2. c [geen strofewit]M4-D3

I I

5 MI-D3 Houtvesters in manchester doen de ronde.


6 MI a Boswachters, koddebeiers, polderjongens> ^ 1 gb[ H achtbaronnen ? na jachtbaronnen]b [

jachtbaronnen l] jachtbaronnen ? geschrapt][jachtbaronnen] g p

M2-D 3 I I

M I -D3 dansen met keukenmeiden, pachtboerinnen.7 ^p

8 MI-D3 Staatsbosbeheer heeft zich niet laten kennen

M I -D3 en uit zijn midden waarnemers gezonden.9 zijn g


10 M I -D IHet tuinbeeld staat op tafel voor de gijn.p gl6M a

b[ ] ei[g]ei[n.]gD2-D 3

I132

I I M Ia De heer van allen zit mee aan de dis.b [zit] [aan] het hoofdeind van

M2-D3

1 2 MI a Hij heeft geen schuld aan de geschiedenis.Hij g gb Hem treft in

M2-3M2c blaam [ ]1i/14-D3

12/1 3 Mi -D3 stro wuif

I MI-D3 Mijn vingertoppen zijn met inkt besmeurd.3 Mijnzij

a Voordat er weer iets ongewoons gebeurtg gb on eri'mdsg 1a 1 I ongewoons I Ib ongerijmdsg 1b[ ] [on ewoonsg

M3-D3

I MI-D3 nemen wij afscheid en de laatste trein.^ j

COMMENTAAR I 0 , augustus 1 6 vroeg M. Rutten Achterberg om enkele gedichten voorOp 3 g 9S g g gDe Vlaamseids. Pas I 2 november antwoordde Achterberg dat er in hetg op gvoorjaar van 1 een nieuwe bundel zou verschijnen, waaruit hij tien tot vijf-voorjaar 9S7 1 ^ f1 1tiengedichten zou willen afstaan voor het januari-nummer van De Vlaamse gids.g januari-nummer ^0 I november kwam Achterberg hierop terug en schreef hij Rutten `dat deOp 9 g p g hijbundel iets later verschijnt dan aanvankelijk de bedoeling was. Daar de verzenverschijnt aanvankelijk gniet helemaalersklaar zijn wilde ik U verzoeken ze in het februari-nummer tep l^publiceren. Wanneer ik nog even het aantal mag weten dat U ongeveer kuntp g g g

laatsen (zulks in verband met publicatie elders) de uiterste datum inP ers -enp vanzending, verplicht U mij daarmee zeer.' Op 2 december berichtte Rutteng^ p mij pdat deedichten in het februari-nummer geplaatst konden worden en dat deg gpko i' dan medio december binnen moest zijn. Op 16 december stuurde Achkopij zijn. p -ecemerterber zijn kopij in, bestaande uit zeven gedichten `in volgorde van publicatie'.g zijn Pl ^ g g pZie verder.10.2.47

[9791

BEAU LIEU


M 2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.kopij ^ 97M4 Doorslag van M3, kopij T, H-99.g ^ P } s

MI

M2

I133

t

'F

^- ^ _^^^; ^ `^^^ ^^^^ ^ ^. ^^^ •`

t

T_ ^, ^,^ '. _fi^ ^ ^^^^' ^ ' s^'^,^•,^ -^ ;.^^^ • ^ ^

•^?r^,^^d^+:.`a'q, ^

w ^ €íc" T .

979 `Beau lieu', M I (collectie NLMD)

I134

I

2

M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-IO2.

> >

P I Proef T H-IOI.,T Maatstaf4 (januari 1957), p. 6 .4 ) 9S7 ^ p S7P 2 Eersteroef D I H I o.p ^ 7P3 Tweederoef D I H-IOB.p ^

D 1 Spel van de wilde acht p.p jacht, p 7.M6 2M Kopij H-II2.p l ^

D 2 Cr to amen p. I 6.y g 4, p ^M7 Kop D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 866.^ ^ ^ p


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In de hierna volgende synopsis wordt eerst de genese van M I -D3 r. i–io -

gg ^eg

resenteerd daarna volgt, in enkele parallelle gedeelten, de presentatie vanp ^ g^ p g ^ pr. I I-I 7.

In derondlag van M I (zie afbeelding) schreef Achterberg r. 6 en verg g g g -1–volgens (fasen b-d) het vervolg tot en met r. I . Daarna hernam hij hetg g S -ehij gdeelte vanaf r. I 1 een aantal keren gepresenteerd als M I II III IV en V.,gpEerst noteerde hij onder M I I twee reels die als vervanging dienden voor de

hij regels, g gdoorgehaalde r. 03)-04)M 1

II . Eronder begon hij opnieuw met een lossegg hij pnotitie – die aangeeft dat het hernomen fragment moet aansluiten bij M I I r.

g g )(I I) – en schreef in tweegedeelten de nieuwe regels(12)–(14)M I III . Deg gaansluiting van de verschillende tekstgedeelten met M I I bracht Achterberg totg g gstand door in scherp potlood (fase i) in het gehele gedicht interpunctie aan tepp g g pbren en het merendeel van de vraagtekens te schrappen, en een nog lledi-brengen, g Pp ^ g onvoe regel (r. I aan te vullen. Deze definitieve versie, M I V r. 11-1 7 , wordt teng g S ^ -

slotte tezamen met M 2-D3e resenteerd.gp

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel Al'

MZ-D3

MI

M2-D3

MI

Mz-D3

M I a-iotloodPM 2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ P g

a [ontbreekt]c Beau lieu

a Op een zonda namidda andelinp g gw gb Bi'l

a liep ik de herenhuizen in te kijkenp kijke buitenplaatsenp

i

113

a Achter droomramen leefden daar de rijken13

MI bb

boog[ramen]I [droomramen]

l

l

1,

IMz-D3i

a verdronken met hun meubels enezin. ? door meubels]gb verzonken ? door z en dr]b [verdronken]i ? door meubels eschra t^ p

MZ-D3

4/5 AP-D3 [strofewit]

4

MI

M2

M;-a

MZ

MS-D3

a Het was de weeldemeisjes nog te min [? door g weeldemeisjes De weeldemeisjes vonden het te min1

a I Ib misten het orgaan,g

a mij op te merken over de grasperken.mij P g Pb bloem[perken.]i? na en bloem][grasperken.]gi[ I bloem erken.pab om iets [te] ontdekken [over de bloemperken.]pb onraad speurenP

c [ ] [merken] [ ]

? na M' a, r.-6, ? vervolgens (fase b) geschrapt]I g g

b Ik stond een tijd voor prachtige hekwerkentijd p giaboospbtijd[tijd

Eb en verder vielb Er viel mij verder niets bijzonders inmij bijzonder

ab me

5 MI

Mz

M3-D3

6

MI

7 MI

MZ

M3-D3

8

MI

MZ

M3-D3

I

1136

b [strofewitJ

Een merel nam een loopje op 't gazonPl p gbi [

8/9 MrMZ-D3

9

M'

I0

M2-D3

MI b De lijsterbessen hingen zwaar en roodlijsterbessen gi [M2-4

M2 C [

]goud [M5-D3

(r r) M' I bbd

0 vergrootWaarom, dacht ik, ben ik niet net zo dood

] ook schijn[dood]

? na vergroot]g

(12) M' I bbddd

(13) M' I bd

(r4) M I I bbdd

en zo tevreden vol maar de illusie.Maar

met[?]enlanst het om mij heen , [Maar de illusieg mijmetlanzeng

kwam 0 I tot de slotconclusietot de onverwachte eind conclusie

dat men hier makkelijk inbreken konlhoe makkelijk men hier

[ Il

brandschatten kon] [brands]tich[ten] [ ]

[? door met]

? door onverwachte]

? door brandschatten]

I MI I d inbreken langs de pijpen naar 't balcon.5 g P lp

I I M I II

I2 M I II

I MI II e vervloog in rook3 g

I MI II e en blind naar buiten toe [breekt a4

M I IIIIVr.II–I :4

(I I) M I III fWaarom dacht ik, ben ik niet ook vergroot> g

M I II r. (11)-0 4):4

e [Waarom, dacht ik, ben ik niet ook schijndood

e metlanzen om mij heen. Maar de illusieg mij

0 1

? na dereelregel

voor de reelg

1137

(r z) M' III f als dezelansfotogf in deze fotoglansgg onder dieh [in deze diepe schijndoodp schijndoo on-dood[?]

h ondood

I? voor de regel]

[? na on-doodi?il

[Achter het ? na on-dood[?]plaatste Achterberg ook nog een lijntje (pijl?) naarp g ^ lijntje Jboven naderhand geschrapt); de betekenis hiervan is onduidelijk]

I M I III af met geld genoeg en dans, ? voor de regel]3 g g g ^ gf volop geld onder dezelfde zonpg

IVteen glooiende plans ? door glooiende]g tegen g p gh verscheiden [h temidden [? voor temidden]h en afgewogen lansplan• met[ • oen en bloot,ph vol

I M I III af [4

pf als die van Salomo [breekt af]IVen o nochtans ? voor de regel]

g gh [ ] ongemoeid [ ]h [ ] ongerept [ ]h [ ]ongestoord [ ]h [ ] storeloos [ ]h schaamteloos [h een strakke droom [h ^en bijbi' [? voor de open varianten]h een toverspreuk [? geschrapt]p

M I V D3 r. 11-1 7 : ,

I I M I V iWaarom dacht ik, ben ik niet ook [vergroot]] = M I I, II ? geschrapt], , ^ g pgM2-D3 1 I vergrootg

I 2 MI V i [in deze foto lans die e ondood = M I III, 12g , PM2-4

M2 c bi'lM5-D3 I I

I MI V i [vol afgewogen lans o en en bloot = M I IV I ? geschrapt]3plans, p 3^M2-4

M2 c in technicolor openlijkp lM 5 -D3

I I

I138

I toverspreuk nochtans]; = M I IV 1I M V i [een tovers eu , ^¢4 P

? [Maar de illusie] 1= M I I, (12)]I ,M 2a

b tover beeld [nochtans ?] [Maar de illusie]b[ ] [tovers reuk

p

M3-D3 I I

I in rook]. Ik kwam tot de conclusie = M I 11 03)]I M V i [vervloog ,5 gM2-D3 I I

M' men hier brandstichten kon]; = M I I, 116 M V i [hoe makkelijk me , ^ ¢l

M2 -D3 I I

naar 't balcon.] [= M I I, 1 [? geschrapt]I MI V i [inbreken langs de pijpen naa , f g p7 g p lpM2 a

b [balik[on.]M3-D3 I I

COMMENTAAR I Zie I `Dryade, noot I.COMM 97 Y ,2 4 noteerde Achterberg in anilinepotlood boven0 M de kopij voor Maatstaf, no g POp P1de titel van hetedicht: 'proloog'zie ook47.6.z). g3 3-4 I-2 r. i : open bloot; i. .v open en bloot; (in PI-2T efout in M en zetfout in P ,YP 3 i.p.v

door het aanbrengen van de nieuwe lezing open-door Achterberggecorrigeerd g gglik en bloot;).J4 Literatuur over hetedicht:gRuitenberg-de Wit, A.F."`Mon trésor".'g >Stolk, F.R.W, `Ad fontes.'Stolk, F.R.W. "`Beau lieu" van Gerrit Achterberg.'> g

[9801 RESERVAAT

OVERLEVERING MI Tweede manuscript D', H- 6.P ^ 9M2 Tweede typoscript, ko i' D I H- .kopij ^ 97M3 Doorslag van M 2 , kopij T, IH .

g ^ P 1 ^ 994 typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-1o2.M Derde ,tYP P ^

P I Proef T H-IOI.,

T Maatstaf4 (januari 1 957), p. 6 8.4 J 9S7^p SP 2 Eersteroef D I H Io .p } 7P3 Tweederoef D', H IoB.

p ^

D' Spel van de wildeacht p. 12.wildejacht,

M5 Koi'D2H-IIZ.pJ D2,D 2 Cr to amen p. I .y g 4,

p 74

M6 3M Kopij HI 22.P1 ^

_

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 6.^ g ^ p 9

1139


LEESTEKST MI b

VARIANTEN EN MI a-botlood c bl ballpoint(aangebracht na M3)p ^gCORRECTIES

a Roestige roep van een fazantehaang pb enerb van een

6

M'

14

M2-D3

MI-3

MIM4-D3

zich altijd ongemerkt en op het laatst.altijd g Pc minimaal

COMMENTAAR I Zie [971] 'Dryade', noot 1.97 Y2 0 M3, de kopij voor Maatstaf, Achterberg in anilinepotlood bovenOp ^ Pl ^ g pde titel van hetedicht: `uit het eerste bedrijf' (zie ook 47.6.2).g ^ 473 Bij P I r. chloro h ll noteerde de corrector van Maatstaf: `De spelling is:1 5 py p gchloro h l.' Dit voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwe ball-p Y gpoint doorgehaald (zie ook 47.8.2).p g 47 2

4 Na de verschijning van zijn artikel 'Spiegel van de wilde jacht' (zie .16.11 g zijnjacht' 47schreef Paul Rodenko aan Bert Bakker (8 juni 1 8 dat hij indertijd ook metl 9S hij indertij

gesproken had over de interpretatie van r. 2: `Het ging er nl. om ofAchterbergg p p g gj e moest lezen: wild-van-de-dood uit mijn gedicht vandaan, of: wild van deje mijdood-uit-mijn-gedicht-vandaan. Gerrit wist het zelf niet en ik heb geopteerdl g g pvoor de laatste uitleg (al sluit die de eerste niet uit), dus de dood uit hetg ^ waarbijgedicht voortkomt ....' (Vgl. P. Rodenko, 'Spiegel van de wilde jacht', 7 24 g ^1 ,p74en zie ook Nieuw kommentaar o Achterbei p. 21 noot 1.)7 29 ; p ^^ p 4,p

5 2 M6Zetfout in D r. 2: geijcht i.p.v. gedicht (in M door D. Wolthersgecorrigeerd).g ^ P g

{981] I ZWEVENDE CLAIM

OVERLEVERING MIM2

M3

M4

MS

PI

T

M6

PZ

P3

Eersteoscri t D I (alleen r. I o– I H- .typ p S ^ 94Eerste manuscript D I (alleen r. 1– H- .p 9 ^ 9STweede manuscript D

I H-96.p ^

Tweede typoscript, ko ij D I H-97. p l ^

Doorslag van M4, kopij T, H- 8.g ^ p l ^ 9Proef T, H- I oo.De gids 119.11 (december I 6 21.^ 9S ^p 4Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H Io2.

>

Eersteroef D I H Io .p ^ 7Tweederoef D I H-1o8.

p

I140

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MTM2

IVM3-D3

DI Spel van de wilde jacht, p. 14.M7 Kopij D z, H-r 12.Dz Cryptogamen q, p. 176.M 8 Kopij D3, H-122.D3 Verzamelde gedichten, p. 871.

DATERING Vóóro november i 63 95

LEESTEKST M3 b

ONTWIKKELINGSGANG Het eerste ontstaansmateriaal van ditedicht bestaat uit twee onvolledige

g gdocumenten (zie de afbeelding op p. 1143). MI is de onderste helft van eeng Pptyposcript, dat oorsoorspronkelijk behoorde tot de verzameling eerste typoscripten

P 1 g tYp pvan g ^Spel van de wilde acht. De zes regels die nog op het blad staan, hebben ver-gPmoedeli'k het sextet van een sonnet gevormd: aan de bovenste scheurrand van1 ghet blad staat nog een potloodstreepje, waarschijnlijk een correctie in de tekstg p pl ^ waarschijnlijkdie op de bovenste helft van het blad stond (deze is niet overgeleverd). 2 ispMde onderste helft van een kladhandschrift en bevat uiteindelijk negen regels enuiteindelijk g gde titel van ditedicht. Of de regels in een eerder stadium eveneens deel heb-gben uitgemaakt van een ander gedicht, valt niet meer te achterhalen. Op eeng g ^ Pgegeven moment heeft Achterberg beide documenten bijeengevoegd de blaadgeg g-'es zijn met een paperclip aan elkaar gehecht geweest) en op dat moment staatl zijn pp P g g pvast dat de regels van M' aan moeten sluiten bij M2, r. 1-9 (zie ookg 1 ^ 9 47.3).

In de synopsis worden M', r. 0)–(6)en M 2 I III r. afzond-> r (i)–(8) eerst erlijk gepresenteerd. Daarna volgt de gecombineerde presentatie van het gehelel gp g g P g

edicht bestaande uit de uiteindelijke versie van M 2 (IV r. I– de luiten-gedicht, uiteindelijke ^ 9^ aansde regels van M I (r. I o–I en de overige bronnen M3-D3.g S

M I a typemachine, b potlood

YP ^ pM 2 a-f otloodpM3 a-b otlood c rood potlood, d bl ballpoint (fasen c-d aangebracht na PI

P ^ p ^ p g ,

e bl ballpoint (aangebracht ná. T)

P g

ontbreekt

af Zwevende claim

(I) MI

(Z) MI

M I , r. 0)–(6):

Zo vrij komt dus een woning na de dood,vrij g

a dat men een lee kamer aan kan treffengb [b [ ]hele }[ ]b [ ]{open [ ]b [ ] kamerruimte [ ]

(? door lege]I? door hele]

114.1

M Iver buiten de oorspronkelijke muren3 p 1

(4) M Ia onder de blote hemel, waar de effenb en

M Ia herinneringen voor het oog ver

puren, g g uren•pb[herinnering]ietg

6 M I al zijn de woorden ook tweemaal zo groot.zijn g

M2IIII r.1-8:

(I) M2 I a GijGi zijt bij mensen in de mist betrokkenzijt lb I Me[ ] plekkenb zlaatsenP

? na M I a, r. r ^? door M I b [Gle en Gij;? door plaatsen en plekken]

> l^ P

2 M2 I a o tussen u en mij1b Een dunne wereld

M2 I a heeft overal een vage overzij ? door overal]3 g overzija zijnl

M 2 I a met phasen o geschrokken [? door phasen](4) p g Pb statenc waar het donker is

(5) M2 I a o lokkenc en lichte tunnels neteldoekenc neteldoeken tunnels [? door omzettingsteken]

? door M2 I a r. (I)-0)]

(5/6) M 2 I b [geen stro ewitS ^II d stro ewit?

(6) M2 I b o naar een terrein o ? door de regel]c lans elzenhekgc[ ] [elzenhe en naar een witte wei ? door witte]gg

II d fiets ik voorzichtig naderbijg naderbijIII e Ik fiets al o naderbijl

e [fiets ik voorzichtig gnaderbij]e k fiets al uren[naderbij] [??? door de regel]1 8

M2 I b o fiets ik voorzichtig naderbij(7) 2 g naderbijb dichterbijlc [fiets ik echter 2 [? door de regel]8

II d en stuit op een oud landhek voor een wei,p

1142

[9 81] r `Zwevende claim', M I en M 2 (collectie NLMD)

1143

(8) M z I

II

b o teruggetrokkenggc dan hebte u vroegtijdigg gl gd rechd in 't vierkant door een elzenheg omtrokkeng

[? door M I I, r.(7)–(8);? door M 2 r. (8) teruggetrokken;? door vroe ti' di^ II, gg ^ g ) g

I MZ IVM3-D3

z Mz IVM3

M4-D3

3 Mz IVM3-D3

4 Mz IVM3-TM3M6-D3

M 2 IVD3 r. 1-9:

f H Gij/Ge H zijt bi' stroken [in de mist betrokken.]1 lGe

f [Een dunne wereld tussen u en mij]1ab

f heeft verderop [zijn vage overzij]p l g 1

f met staten waar het donker is] gebrokeng

e de voorhang [

l MZ I, (2)]((?) na de regel)

((?) geschrapt]

I= MZ I, (¢)1

S AP IV f tot schijngebouwen op een o leil gPf schuinef los van makelij1

? door schuine]

M3-D3

6 M2 IV f [en lichte neteldoeken tunnels lokken].M3-D3 I I

6/7 M2 IV f [strofewit?]M3-D3 [strofewit]

7 M IV f I[k] [fiets] een eind [voorzichtig naderbij]

M 3 -T IM3 e [ ] om[zichtig] [ ]M6-D3 I I

8 Mz IV f [en stuit op een oud landhek voor een wei,]M3 a ^ I

b [ ]bij [ ] op [ ]

b [ ] trillend schrikdraad [op een wei,]Apt-PI iM3 c [ ] glimmend [ ]

d [ ] op [schrikdraad], deinzend voor [een wei,]

T I IM3 e [ ]wiegend [

M6-D3 I I

T= AF I, (f)1

M2 II, (Gil

I= AP II, (7)]

I144

M 2 IV f [in 't vierkant door een elzenheg omtrokken]9 gM3 a

b rechthoekigM4- T

I I

M3 e [in 't vierkant]6M -3D 1 I

[Hier eindigt M2]

M I -D3 r. Io–I :^ S

9/10 M I[strofewit?]M3-D3 [rtrofewitJ

zo M I [Zo vrij komt dus een woning na de dood,]M3-T

I

I

M3 e [ I op den duur[,)

M6-PZ I I

P3-D3I I°

I I M I [dat men een kamerruimte aan kan treffenM3-D3

I I

I2 MI [ver buiten de oorspronkelijke murenP lM3-D3

I I

13 MI onder de blote hemel, en de effen3M3-D3 I I

14 MI [herinnering ziet voor het oog ver uren4 g g verpure a

bM4-D3 I I

I MI [al zijn de woorden ook tweemaal zo root.S zijn gM3 a

b Het sterrendak weerspiegelt in de sloot.M4-TM3 e[ ] [ster ewelfg

e De sterren branden in de sloot als vuur.6M -3D I I

COMMENTAAR I Zie[96 5 ] noot a.S

MZ II (8iá

M I , ilia

(= AP, (611

[9821 DWINGELO

OVERLEVERING MI Eerste manuscript DI H- .P ^ 9S

I145

M 2 Tweede manuscript D I H-96.P ^M3 Tweede oscri t kopij D I H- .tYp p^ p J ^ 97

M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-102.> >

M 5 Doorslag van M4, kopij T, H- I o.g ^ p l ^ 4PI Proef T H- I o6.,

T Degids 120.1 (januari 1 957), p.^ 1 957 ^ P 9.P2 Eersteroef D I H 10 .p ^ 7

P3 Tweederoef D I H-Io8.P ^D I Spel van de wildeacht p. 22.wildejacht,

M6M Kopij D H-11 z.2 ^

D2 Cr to amen p. 1 8 .yp ^ 4^ 4pM7 Kop D3 H-122.PJ ^D3 Verzamelde edichten p. 8 .^ g ^ p 79


LEESTEKST M2 b

INGREEP tot een lens < tot lens3

ONTWIKKELINGSGANG In de hierna volgende synopsis wordt eerst M I afzonderlijk gepresenteerd. 0gafzonderlijk gP Opdit kladhandschrift (zie de afbeelding op p. I 18 schreef Achterberg eerst een

g pp 4 gonvolledige aanzet van M I I, r. 1– . Onder r. hernam hij r. – waarna hij

g ^ 4 4 hij 3 4^ hijhet vervolg tot en met r. 8 schreef M I II . -Onder dit gedeelte noteerde Ach

g gterber wederom twee alternatieven voor r. 3-4 M I III haalde deze echterg 34

weer door en bracht in het eerdere tekstgedeelte M' II de uiteindelijke versieg uiteindelijk stand (alleen r. schreef hij noodgedwongen o een afzonderlijke plaats),7 hijop afzonderlijke P

hieronder aangeduid als M I IV. Op de onderste helft van het blad en in eeng pafwijkende ductus (dus mogelijk in een later stadium) schreef Achterberg het

afwijkende gl gsextet M I V, r.–I en noteerde hij tenslotte, onder het gedicht, de titel.9 4 hij ^ g

Na de afzonderlijke presentatie van M I volgt de gecombineerde synopsisl p g gvan M2-D3.

VARIANTEN EN MI a-potloodgPCORRECTIES M2 a-b otlood c bl ballpoint (aangebracht ná. M3)p ^ p g


V Dwin elog Dwingel

I I

MI r. 1-1 4:

a In het nooit dat nog komt zie ik u weer.g

a Een blauw ontbreken houdt het weten wakker ? door weten]b? eschra tg

I

2

MI

MI

1146

M I I a en doet de o van April verstrakken3 p

II b en doet September tot een doek verstrakken.Pb October [of: october]b October

bHapril als dundoek

III c en doet het jaar afwachten en verstrakkenc de tijd verblekenlc [het jaar afwachten]

IV d October [tot een doek verstrakken. = M I II]

[M l II b, r. 3 werd niet doorgehaald en moet in fase c mee ele en worden;? ? doorh l II b

October en September;?? door als dundoek en tot een doek;? door Al l III c dep ,jtijd en het jaar en ? door verbleken en afwachten]tijd

M I I a tot glanzen [breekt af] [???? door glanzen]4 g

II b Daartegen gaan de sterren op en neer.

g g pb dagen ? door dagen en sterren]g g

III c Intussenaan de sterren op en neerg p

IV dDaarte en gaan de sterren/dagen o en neer. =MI II]g gopd 1 De dagen hebben weinig wolken meer.

g gd 's Nachts worden wolken tot een veer [? door tot]d [De dagen hebben] haast geen [wolken meer.]

g ^

[? door M I III c r.3-4;? na de alternatieve regels in M I I V d r.g ^ 4]

4/5

M' II b stro ewit

M I II b Cassiopeia en de grote beer5 p g

6 MI II b houden sinds o hunemak engd laten bijbi nacht hun harde tekens knakkend witted verred legegd witte

? door M I II d, r. 6 le verre, witte en harde]

7

MI II b staan o boven de daken.b rustig 0 ? door rustig] gd nevels liggen 0 vlakkenggd o ver vlakken [? door ver]d om o o elkander in te hakken.pd elkaar ? door elkaar]d bijna [elkander] ? door bijna]bijna

IV e om op het onbestaande in te hakken ? na de regel]

p ge universum [?geschrapt]g

MI IV r. werd met een pijl ingevoegd]7 J

I147

[982] Dwingelo', M I (collectie NLMD)

1148

8 M' II b Het zevengesternte gaat zachtjes te keer. ? door gaat zachtjes]g g zachtjes g Jd ]gindsd '[t] Zeven esternte [zachtjes] ?Z[evengesternte] 1 geschrapt]

? door M I II b, r.-8 (vermoedelijk aangebracht inlase c3 .l g

8 MI V f stro ewit8/9

M I V f Afwachten is de boodschap, luisteren.9 p^

JO MI V f In jDwingelo hoor je het fluistereng

I I MI V f der leegte in de radio-telescoop.g pf van[ ] [radio telescoo .pf der

I2 MI V f Daar lopen ook uw tijdingen te hoop.p J g p

? door 1 van luisteren]

? door der]

f

] trillingen [

I 2/I 3 M I V

13 M T V

f stro ewit

f zetten hun strepen op een stuk papier.p p ppf zetten zichrafisch ?gf verschijnen [grafisch] ?verschijnen g

voor de regels]door verschijnen]1

??? door M I V r. 13 zetten hun strepen; ? voor de regels geschrapt]

3 ^ ^ p

I MI V f Misschien niet ongelijk aan deze hier.4 gl

M2 -D3, r. I–I^ 1-14:

I M2-D3 In het nooit, dat nog komt, zie ik u weer. F– M', 1]

2 M2 a Een blauw ontbreken houdt het weten wakker E– M I 2]b Blauwe absentie

M3-D3

M 2a en doet october tot een doek verstrakken. F-- M I IV d3

3]blanzen engb [tot] heelalb een bolb lensb bol ? na bol]b lens

M3-D3 I ieen

M 2 -D3 De dagen hebben haast geen wolken meer. F– M I IV d4 g g 4]

4/5 M2 -D3 stro ewit

2M -D3 Cassiopeia en de grote beer F– M I II b5 p g ,I

I I 49

6 M2-3 laten bij nacht hun witte tekens knakken (E— M I II d, 6]M2 c [ ],M4-D 3 I i

M 2 a om op het universum in te hakken. E— M I IV e7 P ,7

a onbestaandeM3-D 3

8 M2-D 3 't Zevengesternte gaat zachtjes te keer. E— M I II d, Ng g zachtjes ^

8/9 M2 -D3 stro ewit9

M2a Afwachten is de boodschap; luisteren. E— M I V9 p, , 9b 't consi ne •g ^b vereiste •,b[ ] [consi ne•g ^

M3-D 3 I I

Io M2-D3 In Dwingelo hoor je het fluisteren E— M I V Hijg 1 ^

I I M 2-D 3 der leegte in de radiotelescoop. E— M I V II]g p ^

II/12 M2-D 3 stro ewit

I2 M2-D3 Daar lopen ook uw trillingen te hoop. E— M I V 12]p g p ^

I M2-D3 Verschijnen grafisch op een stuk papier. E— MI V 13] Verschijnen g p pp ^3

I M2-3 Misschien niet ongelijk aan deze hier. E— M I V I4 g l ^ 4M2 c zulke

c dezeM4-D 3

COMMENTAAR I De radiotelescoop te Dwingeloo (vgl. r. I o—I I werd op I april 16 in -p g g p 7 p 9S egbruikenomen.g2 Zie[966]`Nebo' noot 2.

3 Ditedicht is vertaald in het Duits door R.W. Schnell /J. Walvis en in hetgEngels door P. Boyce.g Y4 Literatuur over hetedicht:gBuuren, M. van, 'Symbolen bij Achterberg.'> Y bij gCornets de Groot, R.A. Labirintheek, p. I —I .> > p 49 5

Diemer, W. `Sterrenkunde.'Wilms, G. `Commentaar op Drentse gedichten.'> p g

[9831 AANSTALTE

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D', H-95.p ^

IIj0

M2 Tweede manuscript D', H- 6.P ^ 9M3 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYP P^ p 1 ^ 97M4 Derdeoscri t D', collectie Ministerie van OK&W, H-Io2.^ P > >

M5 Doorslag van M 4, kopij T, H- I o.g ^ p l ^ 4P I Proef T H- I o6.,T De gids I 2a.I (januari I p. Ia.g 1 9S7,pP 2 Eersteroef D', H-IO .P ^ 7P3 Tweederoef D I H Io8.P ^D I Spel van de wilde acht p. 23.^ jacht, 3M6M Kopij1 D H-I I2.D2,

D 2 Cr to amen p. I 8.yp g 4, p sM7 Kop D3 H-IZ2.p l ^

D3 Verzamelde gedichten 8o, p. 8.^ ^


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In derondlaa van M I schreef Achterberg de eerste twee strofen van dit -g g g egdicht (M' a, r. 1-8). Bij het aanbrengen van veranderingen in dit gedeelte zetteBij g g gAchterber onder meer r. –6 om en noteerde hij een nog onvolledig alterna-Achterberg S hij g gtief voor r.-8 onder de tweede strofe M I II c . In ongeveer dezelfde ductus7 gschreef Achterberg vervolgens het sextet (fasen c-d waarbij hij in tweede ing g ^ -waarbijstantie ook r.-8 vervolledigde. De slotregel van het gedicht hernam Achter-? g g gben nog eens apart onder het gedicht (M' III e . In scherper potlood (fase f)g g p g p Pbracht hij tenslotte in het gehele gedicht nog enkele veranderingen inter-hij g g g eng enpunctie aan.

I

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

MI

Mz-D3

2 MI

M2-D3

M I a-fotloodpM 2 a-botlood c bl ballpoint(aangebracht na M3)p ^g

a [ontbreekt]

b Aanstalte

a Buiten valt zijdeachtig licht naar binnen.l gc suiker- ? achtigc[ ] zi'deachti1 g

a Er is iets met uaande in de nachtgb voorval isb Eending{

3 MI

M2-D3

MI

a misschien een armbeweging bij het zachtgg j b hand[beweging] door hand en arm]ggc romp[beweging]f 't Kan zijn}

a zich op een aangelegenheid bezinnenpb uf ,

stro ewit

a – een ps eldekno die in het donker wacht –Pc [welker tenuitvoerlegging wil beginnen .gg g gc magc mochtc zouc wilf ,

I a r. werd (fase c) met eenpijl ver laatst ná Al' a r. 6; de open varianten noteerdeM,

Achterberg in fase c aldus op één regel: mag, zou?]^ ^ g,

6 MI a welker tenuitvoerlegging kan beginnen.gg g gb moet ? door moet en kan]

b wilc – deps eldekno die in het donker wacht –pc eenf een

M2-3 I IM 2 c de schemer

c [het donkerM4-D3

M I I a tot de trompetten het vanaf de tinnen7 pb bazuinenb o tijd te winnenl

II c 0 om tijd te winnen1d tussen het stiltestof [om tijd te winnen1f ,

M2-D3

? door M I I b r. bazuinen en trompetten]7 p

MZ-D3

4/5 MI-D3

5 Ap

M2-D3

(= ml b, 6]

[= ml a, II

I 1 5 2

8 MI I a zullen verkondigen:kondi en: het is volbrachtII c oedachtgedach

• of ik wellicht hetzelfde heb[gedacht]d tot ik met ud [of ik] bereidsf

M2ab over[dacht.]

M3-D3

[MI I r.-8 werden tezamen doorgehaald;? door M I II r, winnen en r. 8 gedacht;7 ^7 g? vervolgens (fase d) geschrapt]

8/9 MI II c stro ewit9

M2-D3 I I

9 MI II c De kruinen van de bomen waaien mild.M2-3

M2c der kastanjes1M4-D3

Jo M I II c Een zeeaat door mij heen van zekerheid.g J/1/2_,D3I i me

I I M I II c De vensters krijgen ogen in het grijzeJg g g ld lege ? na lege en grijze]g g gld[ ] rijze ? eschra t[grijze] pf

M2-D3I I

11/12 M I II c een stro ewitgd stro ewit

M2-D3I I

I2 M I II c Te zijn bedrogen maakt geen onderscheidJ g gM2a

b begoocheld [ ]gM3-D3

I MI d o bewijzen3 bewijze met wat ik vroeger ook niet kon ? na de regel]g ^

d eertijds ? door eertijds]J ld[ ] vroe[vroeger]gf

M2-3 I IM2 c eerderM4-D 3

? door M I II c-d, r. II--13;? vervol ens (fase d) geschrapt]^^ B

115

d De voormoren is o vervuldgd verstildd overvuldd tot een tuin 3d van vroegtegd [van] voornemene Voormorgen wordt van voornemen vervulde staat inege[vuld]ge [staat in] gehuldge 0

ehuld .gI I gehuld.

? door M I II d, 14 is;? door overvuld, verstild en vervuld;? na overvuld;? doortot een tuin;? door voornemen en van vroegte; de open varianten [van] voornemen,van vroegte en tot een tuin werden tezamen doorgehaald, evenals overvuld, verstilden vervuld;? na de eerste e-lezing van M I III, r. 14;? door staat en wordt;? door ge enver[vuld];? na ehuld •? vervolgens geschrapt]g g ^ p

COMMENTAAR I Zie[966]'Nebo', noot 2.

[984] REIKWIJDTE

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H- .P ^ 9 S

M2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweede oscri t kopij D', H- .tYp P^ P l ^ 97M4 Doorslag van M3, kopij T, H- .g ^ p l ^ 99M5 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&w H-Io2.tYp P > >

PI Proef T H-IoI.,

T Maatstaf4 (januari I p. 6 2.4 ^ 9S7^P 7P2 Eersteroef D I H-1o7 . .P ^ 7P3 Tweederoef D I H-Io8.p ^

DI Spel van de wilde acht p.p jacht, p 49.

M6 2M Kopij D H I I2.p l ^

D2 Cr to amen p. 2I I.yp ^ 4^ pM7 Kopij D3 H I 22.P1 ^D3 Verzamelde gedichten, p. 900.^ g ^ P9


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In de' van M I schreef Achterberg r. 1-9 van dit gedicht M I I). Ver-grondlaag g 9 gmoedeli • k noteerde hij hierna eerst een alternatief voor M I I, r. 1-4 O del hij ^ 4 p

14 M I II

III

M2-D3

1154

onderste helft van het blad M I II r.I – . Dit tekstfragment haalde hij h-4 ecg hijter door, waarna hij het oorspronkelijke tekstgedeelte M I I bewerkte en vol-hij p 1 gtooide (M' III). Deze drie stadia in deenese worden in de hiernavolgendeg gsynopsis arallelgepresenteerd.parallel gP

VARIANTEN EN MI a-eOtloodpCORRECTIES M2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)P ^ p g

Titel MI a jReikwi dtec Actie radius

clReikwijdtec [Actieradius]c[Reikwijdte]Reikwidte

na Actie radius]

M2-D3

M I Ir.I

I ml I a Ik blijf u o 1 ontdekken1

2 MI I a met steeds verdere nevelvlekken.

M I I a De hersencellen zijn getrouw3 zij

I a in hungeheugenweefgetouw.4

M I I a o telescopen draaien tegen p gena radios co enp

6 M I I a herinneringen allerwegeg g

7 MI I a en ik noteer het nieuwe woord

8 MI I a dat bijbi hun oud bestaan behoort.

9 MI I a Coördinaat van kans en [breekt af

? door met]

I? voor radios[copen]]

I? door kans en]

[M I I, r. I-9 werden niet doorgehaald; op de onderste helt van het blad schreef Achterberghet volgende alternatief voor r. r–g 4

M I II, r. 1-4:

(I) MI II b Gij blijft u in mij samenstellenGij blijft mijb voor ? door voor]c [Gle aan ? door aan]

i M I II b binnen dezelfde hersencellen ? door dezelfde]

M I II b o centra zijn(3) getrouwzijn gb 1 Het denkvermogen is ? door denkvermogen]g g

(4) M I II b in hun [breekt af

I II, r. r – werden (fase c) te amen doorgehaald]1 4 ^

M I III c [De hersencellen zijn getrouw]3 zijnM2-D3 I I

c [in huneheu enweef etouwg g gderce tie weef etouwP p g

(= mi I, 3]

M ` j4Í4

M I III

MI III-D3, r. 1-1 2:

I MI III c k blijf u] binnen mij [ontdekken]1 1d kan blijven her[ontdekken]1d binnen mi' [ontdekken]mijdblijven her ontdekken1

M2a I1 binnen mijmi ontdekkenb blijven her[ontdekken]l

M3-4M 2 c in mi'l

c ri vlak bi'1M5-D3 I I

2 MI III c [met steeds verdere nevelvlekken.]d aand tot aan de verste [d [aan steeds verdere]

M2a tot aan o

a de versteb [aan] steeds verdere

M3-D3

[,MI I, irl

[=MI .6 2]

2/ 3 M I III

M2-D3

c een stro ewit8e stro ewit

I I

Mz-D3

4/5 M I III

AP-D3

c Ugeen strofewit]]e stro ewit

5 M I III c Helios co en [draaien tegen]PM2 a

MILJJ

M3-D3b ] wentelen

6 MI III

M2

cherinnerin en allerwege]g gd uw reproductie [ ]pdewaarwordin eng gd[herinneringen]ga I ia [ ] [allerwege]nb gedachtenissen [ ]

[= MI I, 6]

M3-D3

1156

d Op4d I [n] [ab [ ] passer

d zijt ge op tijd en plaats gebleven.zijt g P tijd p gd

I Zie[97 1] Dryade', noot I.97 Y

M2

M3-D3

I2 MI III

M2-D3

COMMENTAAR

[? door Op]

l1l1

? door de reelg][?eschra t^ p

6/7 M I III c [[geen strofewit]]e stro ewit

M2-D3

7

MI III c [en ik noteer het nieuwe woord]

M2-D3 I I

8 M' III c [dat bijbi hun oud bestaan behoort.]M2-D3

8/ 9 M I III c een stro ewit9 ge stro ewit

M2-D3 I I

M I III c [Coördinaat van] plaats tijd = I,9c kansc Coördinatenplaats en tijd [? na de regel]p tijd ^d kans en feit ? door kans]d beeld ? door beeld]d ? na de regel geschrapt]gg p

MZ-D3

[=m-147]

[= M T I, 8J

zo M I III

M2-D3

i o/z r M' III

M2-D3

I i M' III

c verlenen u het nieuwe feitc bestaansfeitd bereikbaarheid

I I.

d een stro ewitge stro ewit

d in deze widescreen van mijn leven1

[985] RECREATIE

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H-95.p ^

M 2 Tweede manuscript D', H-96.p ^

1157

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

/Il MIl /

M3 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYp p^ p 1 ^ 97

M4 Doorslag van M3, kopij T, H- .g ^ P 1 ^ 99M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H- I o2.

> >

P I Proef T H-IoI.,T Maatsta anuari I p. 66 5 .41 9S7^p SP 2 Eersteroef D I H-1o7 . .p ^ 7P3 Tweederoef D I H-Io8.p ^

D I Spel van de wildeacht p. 24-25.

^ ^ pM6M Kopij H-112.2 ^

D 2 Cr to amen D. 18 6-18 .yp g 4, p 7

M7 Kopij D3 H-122. p l ?D3 Verzamelde gedichten, p. 881-882.. ^ ^ ^ p


LEESTEKST M2 b

In M I schreef Achterberg, een zeer gelijkmatige hand, r.(I)–(27)van dit e-ONTWIKKELINGSGANG g, g ) g ,gdicht. In dezerondlaa bracht hij vervolgens een grote hoeveelheid verande-g g hij g grin en aan. De fasering van deze varianten is onzeker en blijft daarom beperktringen blijft pt twee fasen M I b-c . Het uiteindelijke resultaat van M I is een gedicht vantot uiteindelijke g2 regels, deze versie wordt hieronder eerst afzonderlijk gepresenteerd.29 g afzonderlijk gp

In derondlaa van M 2 is het gedicht ten opzichte van M I met twee regelsg g g p grt(M 2 a, r.en r. i uitgebreid. In fase b bracht Achterberg een aantal verande-9 3 g g

ringen aan en voegde hij opnieuw een regel toe (M 2 b, r. I waardoor het -g g hij p g ^ 4^ egdicht 2 regels telde. Deze versie – in deel I als leestekst opgenomen – werd3 g pgoverovergenomen in de typoscripten M3-4 en in de drukproeven P -2 .

gIp

VervolVervolgens heeft Achterberg in M 2 in twee fasen (M 2 c-d) weer nieuweg gvarianten aangebracht, waaronder de uitbreiding van het gedicht met r. g ^ g g(26)427)

van r. 2 26 en r. r . In M5-D3 werd deze versie, die uiteindelijk(inplaatsS ^ ^ uiteindelij uit re els bestond, niet meer gewijzigd.

3 4 regels ^ g l g

M' a-cotloodpM 2 a-b potlood, c rood potlood, d bl ballpoint (aangebracht na M 4)M ,p p p g

a [ontbreekt]

b Colloïdec Recreatie

I I

M' r. 0)–(29):

a In de kristallen morengb verlatenb metalen [ Icekromdegekromd

door metalen

8 `Recreatie' M I (collectie NLMD)9 S

1 í59

(2) Mt

(3) M1

(4) M'

(5) M'

(6) MI

(7) Mr

(8) M'

(9) MI

a – kou staat vol appelwangena met ? door en van appelwangen]a zit [2 [? door zit]b duwtmet [appelwand ? na duwt]pp gbstaat[appelwandenc duwtc druktc liktc staat

? door M i c r. (2) likt, drukt en duwt; vervolgens (fase c) geamenlijk doorgehaald,evenals M I b, r, ummi3g

a en zachte leeuwenwelen ? door zachtep]b blondeb dikke [? door dikke en blonde]bgummic dikkec harde

a teen mijn nachtlichaam;g 1

a de vroegte houdt gevangeng g ga verborgen [verborgen tussen ()]

g ga [gevangen]c verborgengc [gevangen]

c[ ] [verbor eng

a vogelenzang,g g,

a die –enmij wil overstelpen Pb om mij te overstelpenl Pb die mij zou overstelpen ? door de regel]mij p gb die staat op overstelpen ? na de regel]p P ^b zit [? door zit en staat]c op punt van overstelpenpp P

a loop ik, slaapwandelaar,P ^ p

a u langzaam te bezorgeng gb mij om u te bezorgen ? na de regel]1 g gb maatregelen te treffengb ^bestelb ^beschikkingb ^re eling gb weerstanden op te heffer4Pbmaatre elen te treffen]gc [weerstanden op te heffen]p

? door M I a, r. langzaam en door be van bezorgen;? door regeling,bhik-, 9 g g ^ beschik-

116o

kin en bestel;? door weerstanden op te heffen; alle open varianten werden ge zamen-glik doorgehaald; vervolgens werd de doorhaling van weerstanden op te heffen ongedaangemaakt; de regel maatregelen te treffen haalde Achterberg niet door en moet – ook^ ^ ^ g g

e ien de latere toevoeging van M I c, r. (io) – waarschijnlijk o de laats van M i a, r.g ^ ^ g ^ op plaat gelezen worden; in fase c verschuiven de regels daardoor van plaats. Hier volgt eerst de

presentatie van M' a-b, r. Io – 20

Al l a-b, r. I o)–(zo):

(1 o) M Iaedreven door een drang gaedwon en d w ang g g

I i) M I a dit eerste, gladde, ronde,

I a) AI' a van linkerkanten volle,

I MI a en zessenklaar3a en jbi na klaarb [en bijna] zessen klaarl

? door de regelreel tusseng ()]

(14) Mr a binnen mijn hand gevonden,mijn gb achter mijn droom1

? door binnen]

( z 5) MI

(r6) MI

a onder het snelle stollenb zonder o beseffenbedurende het stolleng

a redden van?ga ov ? o ? door angang; g g

a het enigste en zwareg

a andere kamers in

a gbren en en u bewaren

a tijdens het bloedbedaren;1

M I C r. 10-20: 0:,

10 M I c onder eenreveldwanP g

II MI cmaatre elen te treffen = M I bg ,9

12 M Ic [dit eerste, gladde, ronde = M I b, IIg , , ^

I lip c [van linkerkanten volle = M I b3 >b, r2

I MI c [en bijna zessenklaar = M b, r4 bijna I ^3

r M I c [achter mijn droom gevonden,] = MI b, I1 1 g , ^4

16 M Ic [gedurende het stollen = MI b, r^ fil

I M I c brengen over de gang ^ M I b, (i6)]7 g g g ^

I161

18 M' c andere kamers in, ^ M I a, r^> >

IR M I c [het enigste en zware = M I a, r9 g ^ 7

20 MI ctijdens het bloedbedaren;] = M I a, (20)]) > >

M I r.(21)—(29):

Zz M Ia tegen het licht bekijkeng lc het harde licht ontwijken,1dteen het licht bekijken]g

(22) M Ia ofe niet zult bezwijkeng lc dat niet zult bezwijkeng 1c of trosvormingen blijken.g 1

z M Ia aan een teveel of min.3b begingc want dan heeft hetgeen zinc dan heeft deroef geen zin.p g

(24) M Ia De dag [xxx] nie t beginnen.4 g ga kanbwil [b kan

2 M I a Randen omringen u.S g

26 M I a GijGi hebt geen kernschaduw,gb Ge

i M I a geen breukteken van binnen.7 gc of

28 M' c De ramen zijn van tin.lc 0 is nog van tingc Ik zie het raam beslaan.c de ruitc het raam

2 M' c De zon gaat buiten aan.9 g

[? door bezwijken]1

[? door begin en of min]gI? door dan, door een en na de regel]g g

[? door beginnen]g[?erchra t^ p

? door de reelg]

I? door ruit en raam]

M2-D3, r. I—(31)32(34):

I M2-D3 In de gekromde morgen [F- M I c, (r)J

2 M2-D3 — kou staat met appelwangen [— M I c, (z)J

3 AF a en harde leeuwenwelpen ( M I c, (3)7

b [ ] heraldieke [welpen]

M3-D3

1 I 62

M3-D3

5 MZ-D3

6 MZ-D3

7 MZ-D3

de vroegte houdt verborgeng g

vovogelenzang, g,

op punt van overstelpen -pp p

4M2 a tegen mijn nachtlichaam;

b [ Hheq [b [ ] [mijn] [ ]

R--- ,4? door het en mijn]1

8 M2 a loop ik, slaapwandelaar,p ^ p,

brobeer [ik,] sla elaarp ^ p dM3-D3

2M-4 in waakzaamheid gevangen,9 g g ,M 2 c door [waakzaamheid] be van eng ,MS-D3

I0 M 2-D3 weerstanden op te heffen, F- M I cp , (pil

I I M 2-D3 onder eenreveldwan • F- M I c, io]p g, ,

12 M 2 a maatregelen te treffen, F- M' c, II]g , ^? voor de regel, vervolgens geschrapt]b ,g g g

M3 -D3I I

I M 2 a dit eerste,gladde, ronde, F-- M I c, 12]3 g > > >b ongebeelde, ronde, ^ ,

M3-D 3 I I

[In M2 b voegde Achterberg de volgende regel toe.•^ g ^ ^

I M2 b nog aan de nul gebonden, g g ,M3-D 3

I I

(14)15M 2 -D 3 van linkerkanten volle F- M I c, I ^ 3

(15)16 M 2-D3 en bijna zessenklaar, E- M I c Ibijna > >4

(16)1 7 M2-D3 achter mijn droom gevonden, [<- M I c, I7 mijn g ^ f

(1 7)18 M2-D3 gedurende het stollen ^ M I c, IGg ^

18 M2a brengen over de gang E- M I c, Ig g g ^ 17]I b dragen9 g

M3-D 3 I I

(19)2.0 M 2-4 andere kamers in; E- M I c, IS], ,

M2 d deronkvertrekken in^p ^

Ms -D3

Zo M2a 't al-ene

a] [al-er i ste en zware, F- M I c, ip]

21 bI al-eni eg [

]

M3 -D 3

116j

(21) M2 a tijdens het bloedbedaren; E— M I c, 2o]tijdens >22 b woord [bedarend

M3-D3

(22)2. 3M2-D3 tegen het licht bekijken F-- M I d, (21-173 g bekijken ,

(23)24M2-D3 of trosvormingen blijken: E— M' c, (22)] g blijken: ,

(24)25M2-D3 dan heeft de proef geen zin. [<— MI c, 2 p g ^3

[In M 2 d verving AAcbterberg r. (2))26 door twee nieuwe regels, r. (26)—(27).1

(25)26

(26)

Mz-4M2

M5-D3

De dag kan niet beginnen.g gd Het weerlicht op de kimmenp

(E— M I b, i24)]

(27) M2

MS-D3

d klimmende leeuwen in.

(26)27(28) M2-D3 Randen omringen u. (^ M I a, (z)-J

(27)28(29) M 2-D3 Ge hebt geen kernschaduw R— M I a (26)J

(28)2 9M2-4 a of breukteken van binnen . [E— M' c, (27)1

MS-D3I

i

[In M2 d voegde Achterberg de volgende regel toe:J

(jz) MZ d de brekingsindex een.M5-D3

(2 9) 3 0 M 2-4a Ik zie het raam beslaan.(32) M2 d Sieraad en ruit

d gpS ie elM5-D3

M2-D3 De zon gaat buiten aan.(30)31(33) g

I 2 M2-D3 De levenskier staat aan.3 3 34

(F- M I c, (2811

R- M I c, (29)1

COMMENTAAR I Zier 'Dryade', noot 1.97 Y2 Volgens een aantekening van Paul Rodenko in zijn exemplaar van de bundelg g zijn PSpel van de wildejacht heeft Achterberg tijdens het gesprek in verband metJ g dtijdens g PRodenko's artikel 'Spiegel van de wilde jacht' (zie 47.16.1) over dit gedichtjacht' 47 g(r. 14) opgemerkt: `in het bos teruggebracht is zij een nul' (vgl. P. Rodenko,4 pg gg zij g'Spiegel van de wilde 'acht' 2 .jacht, 7 S3 0 de vraag van M. Rutten (zie . r 6. naar de betekenis van `van linker-Op g 47 3

kanten volle'v 1. r. r r en `of trosvormingen blijken' (vgl. r. 2 2 ant-g 4 5 g blijken' g 3 4woordde Achterberg respectievelijk: `teen de klok in' en 'woekeringen'.g p 1 'tegen g

I I 64

[9 86] POTENTIEEL

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D i H- .p , 9SM 2 Tweede manuscript D I H- 6.P ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H. p 1 ^ 97M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-Ioz.tYp p ^ ,MS Doorslag van M4, kopij T, H-104. g ^ Pl ,P l Proef T H I o6.,T Degids I zo.I (januari 1 957), p. I I.g l 9S7,pP2 Eersteroef D I H-IO .P , 7P3 Tweederoef D I H-Io8.p ^

D I Spel van de wilde acht p. z6.p jacht,M6 zM Kopij H-IIz.pl D2,D 2 Cr to amen p. i88.y ^ 4^ pM7 Kopij D3 H-Izz.P1 ^D 3 Verzamelde edichten p. 8 8.^ ^ ^ P 3


LEESTEKST M2 c

ONTWIKKELINGSGANG In M I a schreef Achterberg in een zeer regelmatige ductus de eerste tiengregels van dit gedicht. Vervolgens noteerde hij verschillende titelvarianteng g g hijboven hetedicht en bracht hij in de tot dan toe geschreven regels de-g hij g g veranringen aan M I b-c . Daarna schreef hij – op de onderste helft het bladg hij p on vanhet vervolg,aarbij drie fasen onderscheiden kunnen worden M I d-f, r. I I–g waarbijI .Omdat deze regels nogal onregelmatig over het papier zijn verdeeld, is de4 g g g g Pp 1strofe-indeling van dit gedeelte onduidelijk. Onderaan het blad noteerde Ach- -

eraang 1terber vervolgens nog een alternatief voor r. I (M' II r. I waarna hij uit-g g g g, hijeindelijk de oorspronkelijke r. I nog veranderde M I III h, r. .l p l g I

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

Mz-D3

M I a-hotloodpMz a-cotlood d bl ballpoint (aangebracht na M3)P ^ p g

a [ontbreekt]b Potentieelb Potenti aalb Potentieelb Evenwichtb Arrangementgb Potentieel

I16í

? na dereelg]

I? door gaat, zou en ging]g ^ ? na de regel

? na dereelg]

z MI I a Ik blijf u abstraheren als voorheen.c Al doet o u onthemengeheugencin ook hetgingc zouc gaat

IIAl gaat mij het geheugen u ontnemeng g l g gIII h Mochte aan de gedachte ook onthemeng g

M 2ab [Mocht]en de Nornen u in mijlb Hoe ook [ Ib Hoe ook de wraakgodinnen ogc [Hoe ook de schikgodinnen u ontkiemeng

M3-D3

a M'

M2

M3-D3

3 MI

M2-D3

4 MI

M2-D3

4/5 MI-D3

5 MI

Mz-3MzM4-D3

6 MI

M2-D3

7 MI

Mz-D3

W I III, r. I werd met een pijl ingevoegd]

a Laten de jaren komen en verstenenc Ik blijf u abstraheren als voorheen .1a ikb corporerenPb abstraheren

a teen het stand unt dat ik in moet nemeng pc krachtens

a teen het stand unt in van iedereeng Pc stand rechtc[ ] [stand untp

stro ewit

dati' hoewel alles veranderd scheeng l> scheen,

d ofschoon

a dezelfde zijt dat i' niet kunt verkleinenl^ glc en niet meer4 ]c datji nietg

ge

binnen de eenmaal vastgestelde lijneng lI I ,

MI I, Ii

7

? door recht

1166

[9 86] Potentieel' M I (collectie NLMD

I167

MZ-jM2

M4-D3

a waaraan ik deze regelen ontleen.gb waaruit alleen uw o verdweenb diec [waaruit alleen uw o verdween]

c de voorstellingc de stippelingPp gc [de] vlakvulling

achtergrondc gc ondergrondgc[ ] [achter rondg

d [ ]enkel [ Jd [ ] [alleen] [

- i van M I r. 8; deze regel werd tussen geplaatst; vervolgens (fase. na de eerste b le n ,^ pg

oor M c, r. 8 stippeling;? na onder dachter-c) werden het? engeschrapt;? dl ron en acondergron

vervolgens geschrapt]grond, rag ^

stro ewit?stro ewit

8

MI

8/9 M'

M2-D3

I- 3 Over de hongervlakte van de tijd9 M D g tij

M'

IO II MIM2-D3

a hunkert de ruimte naar [breekt aflenoe zaamheid ? na de regel]b gggenoegzaamhei

vibreert de ruimte om een oudrofijtp 1b [vibreert de ruimte om een oudrofi tp lb werveltb roteertb [roteert

d verte

? M I r. ro;? door vibreert en hunkert; het ? na de regel. na de tweede b-le an van gervol ens geschrapt;? door roteert, wervelt en vibreert]werd v ,^ p

d [strofewit?]een stro ewitg

II MI

MZ-D3

d Uw koudefronten naderen vannacht.

I I 12 M Id een stro ewitgM 2-D3 stro ewit

I2 MI

M2-D3d De 1ijzel buiten laat zijn sp elden vallenzijn p

1168

I2/I3 MIM2-D3

r; MI

M2-D3

14 MI

Mz-D3

d [strofewit?]een stro ewitg

d o als ik lang genoeg wacht ? door deregel]d

gg ge Diep in het huis waken de priemgetallenp p ge rondom

ie inp

? door M I e, r. 13 waken;? na de regel;? door rondom en Diep in ; het ? na regel eel3 g p ^ ^werd vervolgensgeschrapt]g

e 0 I van krachte en blijft ppft het kloppen van het hartl e fundamenten 0 dommekrachtf en houdt het fundament zijn [dommekracht].1f heeftf heeft

? na de eerste twee e-le in en van M I r. r vervolgensgeschrapt;? oor fundamenten^ g 4^ g door d mentenen door dommekracht;? door heeft en houdt]


[9871 ANACONDA

OVERLEVERING MIMzM3M4TPIPZ

DIM5D2M6D3

Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9Tweede typoscript, ko i' D I p l ,11-97.Derde typoscript DI collectie Ministerie van OK&w H Io2.D', ,Doorslag van M3, kopij T, H- I o.g ^ p l ^ SDe Vlaamsegids 41 (februari I p. 83.^ 4 957 ^ p 3Eersteroef DI H Io .p ^ 7Tweederoef DI H Io8.p ^

Spel van de wilde acht p. 2 .p ^ 7^ pKopij ZD H II2.pl

D2,Cr to amen p. 1 8 .yp g 4^ p 9Kopij 11-122.D3,Verzamelde gedichten, p. 8 8^ g ,p 4.


LEESTEKST MI b

6 M1-2MIM3-D3

MI

M2

M'

M3-D3

8 MI-2

MI

M3-D3

I2 MI

M2-D3

14 MI

M2-D3

COMMENTAAR

7

VARIANTEN EN MI a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M2)p ^ p gCORRECTIES

stockdividend a pari te verdelen .,pC 1;

a Schatkistpromessen kunnen wel wat velenpb iets

c s[chatkistpromessen],die wat kunnen velen

bij zware schommelingen buitenslands.bij gc flinkec zware

a Percentsgewijs moeten de sommen blijken,g l lb uw schatten

a en Wallstreet met vaste stemming sluit.gb Wall Street

I Zie[978] 'Verslaggever', noot I.97 gg2 0 de vraag van M. Rutten (zie .16. naar de herkomst van de titel vanOp g 47 3ditedicht antwoordde Achterberg dat hij de term `uit de beursberichten' hadg g hijgehaald. De aandelen van de kopermijn Anaconda stonden indertijd zeer in deg p l indertijbelangstelling van de beurs. Boazbanken (vgl. r. 1 waren kleine spaarbanken,g g g p

en -envoortgekomen uit initiatieven van orthodox-protestantse kringen .H. Schen-g p gkeveld e.a. Aantekeningen bij GerritAchterber s Spel van de wilde jacht, p. 67-68).^ ^ g p l ^P3 Zetfout in T, r.: ondershands: i.p.v. ondershands;4 p

l

[988] MAKELAAR

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H.p ^ 9sM 2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H- .kopij ^ 97M4 Doorslag van M3, kopij T, H- .g ^ p 1 ^ 99M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-1o2.

? ,

P I Proef T HIO1.,T Maatstaf4 (januari 1 p. 66 .4 1 9S7^p 7

II70

P2 Eerste roef D I H-IO .P ^ 7

P3 Tweederoef D', H-I OB.p ^

D I Spel van de wilde acht p. I.p jacht, 3

M6M Kopij D HII2.2 ^

D 2 C to amen p. I 93.rJ'p 8 4, 93pM7 Kopij HI 22.

P1 ^

D 3 Verzamelde gedichten, p. 888.^ g ^ P


LEESTEKST M2

ONTWIKKELINGSGANG In M I is hetucenedicht tot stand gekomen in één en dezelfde schrijfstof d-g g schrijfsto De hieronderereconstrueerde volgorde en fasenindeling zijn dan ookg g gl

voornamelijk gebaseerd op de plaats van de varianten op het manuscript.voornamelijk g p P p pIn een zeer regelmatige rondlaa werden eerst r.(i)–(i2 geschreven.ggrondlaag g

VervolVervolgens bracht Achterberg in dezelfde ductus enkele veranderingen aang g gM I b) en noteerde hij onder het tekstgedeelte een alternatief voor r. i en (2)1 gM I II c). Meteen hierna zal hij het vervolg van r. i hebbengeschreven dathij g g

onder de subeenheid M I II tot stand kwam (M' III d-e, r.i – I . Hier-3 4onder schreef Achterberg vervolgens de titel en wederom een nieuwe r. (2)g gM I IV f). In scherper potlood bracht hij tenslotte in het gehele gedicht nog p hij g g g

enkele wijzigingen aan M I g).M 2 -D3 worden afzonderlijk gepresenteerd. De uiteindelijke versie van M Iafzonderlijk gp uiteindelijk

overgenomen in M 2 -4 . Vervolgens verving Achterberg in M 2 b onderg g g gmeer r. I door twee nieuwe reels waardoor de nieuwe versie van het gedichtregels, guit vijftien reels bestond.vijftien g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I a-g potloodM 2 a potlood, b bl ballpoint (aangebracht na M4)


IV f Makelaar

M 2 -D3 I I

M I r. 0)–(14):

I M' I a De dag is nog niet helemaal begonnen. [? door dag;? door helemaal]g g g g^b buitenshuis o

II c De morgen is maar nauwelijks begonnen. ? door maar]g nauwelijks gf Aan de morgen is [nauwelijks begonnen.]g l g

2 M I I a Op het trottoir klinken de stappen licht:p Pp

II c Buitenshuis [breekt af]IV f ppVoetsta en buitenshuis weerklinken licht.

I171

(3) M'

(4) AP

(4/5) Mr

(5) Mi

(6) MI

(7) Mr

(8) M'

(8/9) AP

(9) MI

( io) MI

(II) AP

( 1 z) MI

03) M' III

a Reels gedeeltelijk in hun coconnen,Regels, g 1Verzen ? door Verzen en Regels]g ^ g

g [Verzen][,]

a zoeken eena aangrijpingspunt en evenwicht

g [ H over wicht.te en wicht.g gte en wicht.g g

I? door M i , aangrijpingspunt;? door teen over en even]J 4 tegen

• stro ewit

a Mij n buurman gaat al met een nieuw gezichtMijn g gb Schoolmeisjes aanSchoolmeisjes gb De meester[gaat]b [De meester

? door M i r,De meester en Schoolmeisjes]I l

a het raam voorbij. Hij heeft het overwonnen,l Hij

a wat hier nog voor de helft ligt ingesponnen.g ^

? door M I r. nog, vervolgens geschrapt]

a Melkboer enostbode kennen hun plicht.p pbelk slijter en besteller doen [hun licht.1 P

a stro ewit

a Gedicht en dag schommelen om elkanderg

a en beiden willen dat ik mee verander.

a Ik heb geen tijd of woord meer te verliezenb {Er is} [ ]b {'k Heb [ ] minuut } [b [Ik heb] [ ] [tijd] [ ]

g [ l,

(? door M I , r. (rr) 'k Heb, Er is en Ik heb;? door minuut en tijd]

a [ 0 ] kiezen.b bij deze wedijver . Ik pak m'n biezenb [ Hen{ ] (? door en en Ik]

d hol naar de halte[?] [ o ] op het kantoore [ ] tramhalte. O[p] [ ]e [ ] halte[.] [ ]hoofdkantoor]

I 172

M5-D3

MZ-D3

M2-D3

Mz-4

Mz

MS-D3

04) M I III

I MZ-4

M2

M5-D3

d tik ik het vers tussen de reels door.ge jci fersereelsg

M2-D3, r. I–I I :4J

Aan de morgen is nauwelijks begonnen.g nauwelijks gb De ochtend maakt de schemering bezonnen.g

[In M2 b voegde Achterberg de volgende regel toe:^ 8 g g

M2 b Najaden vluchten ijlings naar de bronnen.2 Najaden l g l1

b I keren

Voetstappen buitenshuis weerklinken licht.pp

Verzen gedeeltelijk in hun coconnen,g l

zoeken aangrijpingspunt en tegenwicht.gb[ ] [aan kno in s untp g p

4(I)/

SG m2-D3 stro ewit

M 2-D3 De meester gaat al met een nieuw gezicht(6) g5 g

6(7) M 2-D 3 het raam voorbij. Hij heeft het overwonnen,7 voorbij. Hij

M 2-4wat hier nog voor de helft ligt ingesponnen.7 g gM2b 'teeng

b [wat]M 5 -D3

M 2-D3 Melkslijter en besteller doen hun plicht.8(9) Melkslijter p9

8(9)/

9(1-0) M 2 -D3 stro ewit

9 (10) M2-D3 Gedicht en dag schommelen om elkander9 g

I o II M 2 a en beiden willen dat ik mee verander.a[beide]

M3-D3

r z (12) M2-D3

r z(rj) M2-D3

1 3 14) M2-D3

1 4( II) M2-D3

Ik hebeen tijd of woord meer te verliezeng l

bij deze wedijver en pak m'n biezen;bij wedijver P

hol naar de halte. Op het hoofdkantoorP

tik ik het vers tussen de reels door.g

I173

COMMENTAAR I Zie[97 1] 'Dryade', noot I.97 Y2 M I isere roduceerd in Achterbei kroniek 9.2(1 990),tussen en p.g p g 9 p. p4S•3 0 M4, de kopij voor Maatstaf,noteerde Achterberg in anilinepotlood bovenP ^ pJ g pde titel van hetedicht: èerste entr'acte' (zie ook 47 .6.2).g 4724 In hetes rek met Paul Rodenko in verband met diens artikel 'Spiegel vang Pde wilde jacht' (zie 47.16.1) wees Achterberg Rodenko àlsof het de1 47 g -ewoongste zaak ter wereld was op de samenhang tussen de Najaden uit de ze en deP g Najade

uit de g3jI e regel (Najaden wonen immers tussen de biezen)'. P. Ro-denko 'Spiegel van de wilde jacht', 716.)l ,p75 Literatuur over hetedicht:gStolk, F R.W. `Fanero amen.', g

[989]

CROSS-COUNTRY

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H- .p , 9SM 2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweedeoscri t kopij D I IH .tYp p^ P l ^ 97M4 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w H Io2.tYp P , ,M5 Doorslag van M4, kopij T H- I o.g ^ p l , 4PI Proef T H-IO6.,T Degids I2o.I (januari 1 957), p. I2.g l 9S7,PP2 Eersteroef D I H-IO .p , 7P3 Tweederoef D I H-IOB.p ^

D' Spel van de wildeacht p.wildejacht,

M6M Kopij Î I 2.2 ^

D2 C to amen p. IrJ' g 4, p 97•M7 Kop D3 H- I22.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 0.^ g ^ P 9


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG Vanwege de gecompliceerde genese van dit gedicht worden M I en M 2-D3 afg g p g gzonderlijk gepresenteerd.J gp

In M I (zie de afbeelding op p. 1 16 heeft Achterberg verschillende edeel-

g pp 7 g gten van ditedicht een aantal keren apart hernomen, waardoor er meerdereg psubeenheden onderscheiden moeten worden. In de synopsis worden dezezoveel mogelijk parallel gepresenteerd. De fasen-indeling is deels op dezeg l p gp g pafzonderlijke bewerkingen gebaseerd.afzonderlijke g g

Eerst schreef Achterberg r.(I)–(4); hiervan haalde hij r. – door, -

g J 3 4 , vervin alleen r. en vervolgde, na een aantal witregels, met r. – I M I I .g 3 g^ g, 9 5

1174

Hierna hernam Achterberg r. I en schreef hij – onder r. I – het vervolg op hij 3 gpr.dat uitgebreider uitviel dan in eerste instantie wasgeintendeerd M I III,3^ g gr.(4)–(9)). Van dit gedeelte herschreef Achterberg – op verschillende plaatseng g P Po het manuscript – r. – (M' IV/V). In de definitieve bewerking vanop p S 9 gdeze regels voegde hij alsnog een regel toe M I VI, r. Io . Deze uitbrei-g g hij g g ^ S–dingan het gedicht had tot gevolg dat de oorspronkelijke reels M I I IIg g g g p 1 gr.(9)–(1 3 )naar de positie van r. I i)–(i verschoven. Aansluitend schreefP S

Achterberg tenslotte – op de keerzijde van het manuscript – het slot van hetg p keerzijde pggedicht, r. (i6)–(2I) M I VII VIII .

De eerste versie van M 2 wijkt op een aantal plaatsen af van de uiteindelijkewijkt p p uiteindelijk van MI. Onder andere is degzijn

volgorde van M I VII, i gr. I I – I in M 2 e-jwizi d en zij de twee laatste strofen herschreven. In eerste instantie (M 2 a)

bestond het slot van hetedicht uit r. 16–(22),maar in een volgende faseg gschra te Achterberg hiervan één reel. Deze versie (M 2 b) – die in deel 1 alsP g gleestekst is opgenomen – werd overgenomen in M3 P I . Hierna bracht Ach-Pgenomengen erna racterber in M 2 en P I nog enkele wijzigingen aan die – op één uitzondering nag gaan, p gr.– in M4-D3 werden overgenomen.4 g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

Mz-D3

(I) M` I

(2) MII

M I a-motloodpM 2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M3)P ^ p g

a [ontbreekt]c Wildschutc Wildbaanc Cross-Country

Cross-country

M I IIIr.1-1 :3

a Ik loop met een geweer de bossen rondP gb Hij gaat gevoel doorl ggb Zij gaan [a [zlgbHi' dwaalt1d Dwalend

? door M I b, r.(1)gevoel;? door aan en gaat]gaan g

a Vrienden verdwenen [breekt af rechthoekig op de aangelegde aden.g ppaden. wegendlatplatgetreden [paden .P g Pd kruiselingsgd[kruiselings]g

I--4 [992] M I k, Titel)

? door Mi d, r. (2) kruiselings en rechthoekig] g g

8 'Cross-country', M I (voorzijde) (collectie NLMD)9 9 Y^ l

1176

(4)

(3) MII b Gij slaat hem bij het oversteken gadeGij bij gb De dieren slaan hem van terzijde gade.terzijde gc Ik kom u in de hemelbreedte teengc / er } [ ] [hemel] s [breedte] [d [kom] i[k] [ ] nader

? door M I b, r. (2) en de eerste b-le in van r.

M I I b Aan 't eind van elke laan verschijnt een hond.1b en jblift hem 0 voor ? na voor]

c 0

[? door de tweede b-le in van M I , r. en de eerste b-le in van r. • beide regels wer-den vervolgens (fase c) tezamen doorgehaald. Onder dit gedeelte liet Achterbei witruimte8 ^ 8 g ^

om er later de tweede strofe van hetgedicht te kunnen noteren. Na de witruimte schreef ^hij de volgende regels, die vermoedelijk een aanzet vormen voor het sextet.•

(9) M' I d Meidoorn en kamperfoelie ruiken zoetd [ ] geuren [d [ ] [geuren] [ ]

(1 o) MI I d [ o ] waar ik uw mond ontmoetd bij drinkplaatsen [d aan}[ ]d [bij ] [ ]

(io/i i) m1 d [strofewit]

? door geuren en ruiken]

? door waar]

? door aan en bij]1

? door avond en bossen

I I MI I d Een eenzaam ven weerspiegelt uw gezichtgII e Gij staat onder een oud beschermheerschap p

12 m1 I d en onbezoldigd gaat de avond[?] dicht.g gdaan bossengd[ H aa t avondg

II e 0 1f De dennennaalden dempen uw voetstap.p pf dennenaalden 't hout ekna .g P

M I I, r. 01)—(12) werden tezamen doorgehaald]

M I II e Ik zie de bomen door het bos niet meer. —>MI III (2)]993f Ik hoor u heengaan bijna voor de grap. ? na de regel]g bijna gpf[?geschrapt]

M I II f stro ewit

M I II f Diep in de poelen huist o uw hoofdp Pf [ ] spiegelt zich [

f? door M' II, r. (q) huist;? na de regel]

I177

(z s) M r II f maar kijk ik naast me is het uitgedoofdkijk gf kijk ik terzij dan is het mij ontroofd.kijk 1 lf [2 m e beroofdf ^onbezoldi dg

? door M I II, r.I onbezoldigd en tenzij •? voor de regel; M I II, r.(14)–(I werden1 g ), g,fvervolgens te amen doorgehaald. Hierna keerde Achterberg tern naar het begin van het -g ^ g 8 g eg ^dicht (M I I, r.I – en schreef hij het vervolg hierop M I III, r. – onder M I II3 J g X 4 9 II,

r. (11).

MI III, r.1–

(I) MI IIIDwalend onweidelijk door [bos] en veld = M I I d r. Ig onweidelij• onweidelijk ter jacht door bos en beemd ? na de regel]onweidelijk jacht gh [Dwalend jonweidelik door bos] [en] beemd,

(2) M I IIIkruiselin s op de platgetreden paden,] = M I I d, r. (2)]g g p p g P^ ,

M I III [kom ik u in de hemelsbreedte nader] = M I I d, r.( 3 ) g ^ 3

M I III Maar overal staan stammen opgesteld4 g pgh maar blijf u tot een armlengte vreemd. ? door arm]blijf op ^h ben

[ ] blijf verder dan een [lengte] [vreemd.][blijf] gh blijft me altijd [een armlengte]blijft altijd g

blijf u] [ ]

[M I III, r.is met eenpijl ingevoegd in M I I]4

(4/5 ) M I III h stro ewit

M I III h blijken dan[?] boomstammen zo dicht vereendS)h sterk

(6) M' III h dat ik er niet omheen kan Gij slaat het gadeGij gh niemand er langsg

(7) M I III h zonder uwh [u] met een teken te verradenh doorh me

(8) M I III ah of ik u aan een sprookje had ontleend.P 1h 0 zo[?) versteendh 0 on[versteend]h dat ik heb om te lkijkenh voor eenmaalh alleen maar om te kijken, onversteendh een keertje)

I178

(9) M' III och [ o ]

ph of ik u aan een sprookje had ontleend.(3h [ ]het [ph alsof het aan [ ]was [ ]^(3h [z ] werd [

[Hierna wijzigde Achterberg, op verschillende laatsen op het manuscript M I IV/V),r. j-9.

M I IV Vr.(5)-(9):

M I IV i Boomstammen blijken dan zo dicht vereend 1= M I II(5) blijken I Oil

(6) MI IV i dat ze een muur vormen.Gij slaat hetgade]= M I III, 61 g

M I V i zonder u door een teken te verraden E- I- M I III, ,7i me te raden

(8) M I V i laatste stap te zetten, onversteend F- M I III, Np ^ ,

i de [laatste stap te zetten, onversteendp

M I V i alsof het aan een sprookje werd ontleend f I- MI III, p 1 ,9i Doornroosje1i [een sprookje]p l

I? door M I V r. Doornroosje en een sprookje; vervolgens vervingAchterberg M I, 9 Doornroosje p l^ g ^ ^V r.door twee nieuwe reels:7 g

M I VI, r.-zoS

M I VI [Boomstammen blijken dan zo dicht vereend 1= M I IV(5) j blijken Oil

(6) M I VIdat ze een muur vormen. Gij slaat hetgade]= MI -114 (6l Gij g

M I VI tussen de cr to amen en nachtschade7 j Yp g

(8) M' VIIk zie een hand bij i-?]1 lhand ebaar om me te radenj g

alleen een handgebaarj gen maakt [een hand ebaar om [mjij [te radenj g l

(9) M I VI

(zo) M T VI

1

1

[? door M I VI, r. (8) alleen een handgebaar en Ik zie, g

de laatste stap te zetten, onversteendp

alsof het aan een sprookje werd ontleendp l

een handgebaar]

M I V (9)1

[Door de uitbreiding van het gedicht in M I III VI verschuiven de oorspronkelijke reelsg g8M I III r.(9)-0-3)naar r.(H)--(u); o de keerzijde van M I schree Achterbei de laat^ste twee strofen van hetgedicht, r. (16)-(21):

I179

M I VII III r. II-2I:

Io I I MI VII k rstrofewit]]

T I M' VII k [Meidoorn en kamperfoelie geuren zoet]p g

T 2 MI VII kjbi drinkplaatsen waar ik uw mond ontmoet]p

02/13) MI VII k stro ewit

IMI VII k [Gij staat onder een oud beschermheerschap] l p

I MI VII k [De dennenaalden dempen 't hout ekna .4 p g p

IMI VII k Ik hoor u heengaan, bijna voor de grap.]S g i bijna g p

(15/16) MI VII k stro ewit?

M I VII k Een eenzaam ven weerspiegelt uw ezicht E– M I I IIG I, Igezich omlijst1k[ ] [weers ie eltpg

IMI VII k dat verder tot geen werklijkheid verplicht7 g 1 Pk omdat het [ ]

VIII 1 v xx [xxxx] aanene zijde van het lichtg zijdebreekt [6gl

m vanene zijde van het] avond[licht];g zijd

door M l VII r,r omdat het en dat verder]7

18 MI VII k zo zijn mijn ogen op u afgericht

zijn mijn g p g

VIII 1 een medaillonevonden in het Sticht.g

(18/19) MI VIII 1 stro ewit9

T MI VIII 1 Er staat een pyramide opgericht9

pY pg

20 MI VIII 1 achtergelaten door het avondlichtgm aan deze zijde in zijn dood ewicht.zijde zijn g

I I VIII 1 en onbezoldigdgaan de bossen dicht. E– M I I2 M ,I2g g

F– M I III, I,

F-- M I III 2,

3 M2-D3 kom ik u in de hemelsbreedte nader, [F AP III, (311

M 2-D3, r. I-2I:

I M2-D3 Dwalend jonweidelik door bos en beemd,

M 2 -3 kruiselings op de aangelegde aden2 g ppaden c[ ] [aan e harkte [ ]g

c aangegevenM4-D3

I180

M 2 -3 maar blijf u altijd een armlengte vreemd. E- M I II4 blijf altijd g I (4)]M 2 c doch telkensM4-TP 2-D3 maar

4/5 M2-D 3stro ewit

M 2-D3 Boomstammen blijken dan zo dicht vereend, E- M I VI5 blijken Oil

6 M 2-D 3 dat ze een muur vormen. Gij slaat het gade E- MI VI 6Gij g

M 2-D3 tussen de cr to amen en nachtschade, E- M VI7 Yp g ^ I 7

M 2a hebbend een handgebaar, om me te raden F- M I VI88 ,gb m i'1

M3-D3 I I

M2-D3 de laatste stap te zetten, onversteend, E- M I VI9 p ^ ,9

Io M2-D3 alsof het aan een sprookje werd ontleend. '- M I I/7 ro

p 1

Io II .m2-D3 [strofewit]

I I M2-D 3 Gij staat onder een hoog beschermheerschap. E- MI VII, rGij g p ^3

I2 M2-D 3 De dennenaalden dempen hout ekna . E- MI VII, rp g p ^ 4

I M2-D3 Ik hoor u heengaan, bijna voor de grap. E- M I VII, r3 g i bijna g p ^ yll

3I I M 2-D 3 stro ewit4

1 M2-D3 Meidoorn en kamperfoelie geuren zoet E- M I VII (r.

ril p g

I M2 -3 bij drinkplaatsen, waar ik uw mond ontmoet. E- M I VII, r2S bij p >M 2c ofM4-D 3 I I

I 16 M2-D3 stro ewitS

16 M2-D3 Aanene zijde van het avondlicht F- M I VII, rg zijde ^ 7

I M2-3 s teekt uit een gleuf een stuk van uw gezicht. E M I VII, r67 ht -g gM 2c tuurt om een hoekM4-D 3 I I

[In M2 c voegde Achterberg de volgende regel toe:

r8 M2 c Het is wassende maan boven het Sticht.M4-D3 I I

17(r8)/I 8 (ry) M2-D3 [strofewit]

I 8 M2 a Er staat een wetsartikel opgericht R-- M I VIII, (r9)J

b [ ] pyramide [

(19) M3-D 3 I I

(f- M I VIII, (r8)J

I181

1 M2 a aan deze zijde, in zijn dood gewicht :9 1 ^ zijn gb

(-- M I VIII, (20)]

M3

(20) M2M4-D3

20 M2a61 b strafrecht, >b [d]ie [so wie so tot omkeren verplicht.] = M2 a, 21]p

M3

21 M 2 c [En onbezoldigd gaan de bossen dicht.]ggm4—D3

[Hier eindigen M 2 c-D3]

a dat so wie so tot omkeren verplicht.pb [En onbezoldigd gaan de bossen dicht.]gg

a ena E[n] onbezoldigd gaan de bossen dicht.gg R— M' VIII, (zr)J

COMMENTAAR I Zie[966]'Nebo', noot 2.2 0 de vraag van M. Rutten (zie 4 7 .16. 3 ) naar de betekenis van r. 18—i `ErOp g 47 3 9staat eenramide opgericht aan deze zijde ... ' antwoordde AchterbergpY pg zijde g'gebruikt als symbool' en voegde daar later aan toe: `s mbool van de dood'.g Y g Y

[990] HECATE

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H- .P ^ 9SM 2 Tweede manuscript D I H- 6.p , 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.kopij ^ 97M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w H-10 2.> >

M5 Doorslag van M4, kopij T, H i o.g ^ p l , 4P l Proef T H- I o6.,

T De gids I2o.I (januari 1 957), p. I.g 1 9S7^p 3P 2 Eersteroef D I H-10 .p ^ 7P3 Tweederoef D I H-IOB.p ^

D I Spel van de wildejacht, p. 36.^ ^ p 3

M6M Kopij H-112.2 ^

D2 Cr to amen p. I 8.y ^ 4^ p 9M7 Kopij D3, H 122.p l ^


DATERING Vóór o november i 63 9S

ir MZ

M3-P'

(22) M2

M2 a, (22)1

1182

LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg eerst r.(1)–(8)van dit gedicht; deze regels haalde hijgg ^ g hijvervolgens gezamenlijk door M I I . Eronder begon hij opnieuw en schreef in

g g 1 g hij peerste instantie door tot en met r. I M I II . Aan dit tekstgedeelte voegdei g gAchterber één regel toe M I II d, r. I die hij vervolgens toch weer schrap-Achterberg g ^ 4 ^-hij g pte. Een andere nieuwe regel M I III r. I I handhaafde hij wel, ten koste vande oorspronkelijke r. I2 . Dit gedeelte wordt afzonderlijk gepresenteerd MI

p 1 g afzonderlijk gPII III r. (i)-05)(16)). Tenslotte hernam Achterberg nog verschillende kereng gr. (1)–(2). Deze wijzigingen M I IV/VI) worden tezamen met de verdere tekst-ontwikkelin in M 2-D3 gepresenteerd.g gp

VARIANTEN EN MI a-kotloodpCORRECTIES M2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M3)p ^ p g

Titel M I[ontbreekt]M2 -D3 Hecate

M/ I, r.I-8

(I) MI I a De stilte staat over zichzelf versteld

(2) M I I aij zijt o alle o bij opgeteld ? na de regel]g l zijt 1 pg ^b er bij ? door er]lb op [a [? door oP op]b bi'lb integraal [bij opgeteld]g l Pgb in 'teheelg

[? door M i I b, r. r in 'teheel integraal en alle]g ^ g

M I I a de viersprong in het bos kijkt naar u uit(3) p g kijk onderweg

? door M I I a r,onderwe en in het bos]3 onderweg

(4) M I I a en neemt o besluitb van boom tot boom o ?? door boom tot boom]b een kort

? door M I I a r. neemt ;? door besluit]4

(4/5) MI I a stro ewit

M I I a Ik ben de vreemdeling die niet meer geldt(5) g g

6 M I I a o wegwijzer o meldt^lb Nu Hecate haar vonnis heefteveldgb hetb Waaromtrent Hecate het vonnis velt

[? door M I I a r. (6) wegwijzer;? na meldt]^ gw ) ,

? voor de regel]g

1 í83

[9901 'Hecate', M' (collectie NLMD

II 84

(7) M` I

(8) M' I

b In elke richting word ik aangeduidg gb blijflb waarbij 0 het verderfluit1b terwijl de tureluurl [? door tureluur]

[M I I, r. (1)—(8 werden tezamen doorgehaald]

M I II III r. (i)—(i5)(16):

(I) M' II c Vertelling heeft zich om u heen gesteld.g gd Leendegd Verdichting ? door Verdichting]gd [Vertelling]

(2) M I II c Gij zijt er integraal bij opgeteld.Gij zijt g l pgd werd mondeling

? door M l II d, r. (2) mondeling en integraal]g g

M I II c De viersprong onderweg kijkt naar me uit(3) p g g ld recht voor uitd mijn kant uitd [recht vooruit

I? door M I II, r. mijn kant, recht voor en naar me]

(4) M I II c en neemt van boom tot boom een kort besluit.

(4/5) MI II c stro ewit

M I II c Nu Hecate haar vonnis heeft geveld( 5 ) gd zich hier heeft opgesteldpgddaarI

(6) M I II c ben ik de onbekende wie heteldtgd voor wied outcastd buitenstaanderd outsiderd onbekended outsiderd onbekende

M I II d r. (6) outsider, buitenstaander en outcast werden tezamen doorgehaald1 1]

M I II c wat op de paddestoelen staat vermeld.7 P p

8 M I II c Naar elke richting wijst een woord mij uitg wijst mijd Ind [2 windstreekd Met dikkelijlenP

ií85

M I II c terwijl het cijfer de afstand beduidt

(9) terwijl ld waarbijl

i o M I II c in kilometers tussen waar en hier.d daar ? door d en waar]d naar het vagevuur.gd totd o de natuur.e buitene tot aan de

(I I) M I II c Ik zal omstreeks het middernachtlijk uur,d omtrentd vannacht precies om twaalf uur,pd omtrent [het middernachtlijk uurl

III f worden de wilgen[?] overal taboe. [of: wegen]f de bossen wordenf [worden de gwil en ?f bossenf [de bossen [worden]

[M' III, r. II werd met eenijl ingevoegd]pJ

I2 MI II c als ik terugkeer uit het niemandslandgd ^onder hetrevelen op

III f Ik zal om trent het middernachtlijk uur 1= MI II IIa

I MI II c het offer brengen van een wit konijn.

3 g ld vetd wilde t zoen offer [lees: 't]

In fase d voegde Achterberg de volgende regel toe, maar haalde deze in fase e weer door:

I MI II d (die vreten toch de boel maar op bij mijn)

4 p le [doorgehaald]

I MI II c Misschien zal de Godin ons gunstig zijn

4 ^ g 1

I d odin

f g

14 e

IMI II c en komt ge op me af van elke kant.

5 g p

16 d toe

IS ee enaven we elkaar opnieuw de handg pf [en komte van vier kanten op me toeg p

? door M I II e, r. I opnieuw;? na de regel]^ 1 p ^ g

II86

M I IV/VI-D3, r. 1-1 5:

I MI IVDe o heeft zich om u heen gesteldg gV h Legende legt zich over bos en veld ? na de regel]g g g

i De nevel let zich over bos en veldgVIEen blauwe nevel hangt over het veldl ^

i bovenligtj g

k [Een] witte [nevel] 2 [boven het veld]M2-D3 i I hangtg

2 MI IVGij wordt bij o meegeteld [? door mee]g Gij l gV h Gij wordt bij de legende o eteGij l gopgeteld

i [2 H werd i ]VIGij werd bij de legende o eteld.l Gij 1 g Pg

mee[geteld.]j gkGi' werd [bij] des 1 hiden [meegeteld] = M I IV i1 l YP gk hets 1 hiden volk [geteld]Y pgk[ ] s 1 hiden heir [ ].YP

M2 -D3 't S 1 hidenheir is met u heen gesneld.YP g

I? na M I V i r. 1-2 en na M I VI r. 1-2; het laatste vraagteken werd in fase k ge-schrapt, de overige vraagtekens na de alternatieve regels 1-2 werden, eveneens in fase k,tegelijkertijd met die regels doorgehaald;? door M I VI k, r. 2 s 1 hiden^ YP

M Ik [De viersprong onderweg kijkt recht vooruit] = M I II3 p g g kijkt ^ 3

M2-D3

M I k [en neemt van boom tot boom een kort besluit.] = 11,M I 4 4M2-D3

I I


M I k [Nu Hecate zich daar heeft opgesteld] = M I II5 pg OilM2-D3

I I ,

6 MI k [ben ik de onbekende voor wieeldt = M I II, 6g ,M2-D3

II ongewijde og 1

7 MI k [wat op de paddestoelen staat vermeld.] [= M I II, (7)7

M2-D3I I

8 MI k [Met dikke pijlen wijst een woord mij uit] [= M I II, (8)JMza I I zwarte runen I I me i I,

b [ ]pijl [

b [ ] [woord] [

M3 I I

M2 c [ ]pijl [

M4-D 3I

1187

9

I0

MI

M2-D3

MI

M2-D3

kwaarbij het cijfer de afstand beduidt]

I Il cijfe

de kilometers duidtg

k [in kilometers tot aan de natuur.]van de bancirkelslag ing

MI II, i911

MI II, (roil

I o I I M I[geen stro ewit

M 2 a stro ewit

b [geen stro ewit

M3-D3I I

II MI

M2-D3

II I2 MIM2

M3-D3

k [de bossen worden overal taboe.] = M I III, rr

De1

k [geen strofewit]ab [rtrofewitJ

I I

I2

13

14

If

MI

M2-D3

M T

M2-D3

M I

M2-D3

M I

M2-D3

k Ik zal ibmitrent het jmiddernachtlik uur,]Ik overweeg, in het geestenuurg^ g

k [r]t zoenoffer brengen van een wild konijn.]g l't offerte

k [Misschien zal deodin ons gunstig zijn]g g g l

k [en komte van vier kanten op me toe]g p

COMMENTAAR I Zie66 'Nebo', noot 2.9

[991]

TRIVIA

OVERLEVERING M' Eerste manuscript D I H- .p ^ 9SM2 Tweede manuscript D', H- 6.p ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H- . p 1 ^ 97

4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w H-IO2.M e, ,M5 Doorslag van M4, kopij T ^ I o.g ^ p l , 4P I Proef T H-IO6.,P 2 Eersteroef D I H-IO .p ^ 7P3 Tweederoef D I H-IOB.p ^

T De gids I2o.I (maart 1957), p. 20 .g 9S7 ^ p 9D I Spel van de wildeacht p.wildejacht, 37.M6M KopijiD HI I2. ^

ií88

DZ Cryptogamen q, p. 199.M7 Kopij D3, H-iz z.D3 Tler7amelde gedichten, p. 892.


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG De tekstontwikkeling van dit gedicht in M I wordt hieronder in twee gedeelten

g g gegepresenteerd: M I I III r.(0-05)en M I IV VIII r.(I)–(20. Daarna volgtgp ^ ^g

deezamenlijke presentatie van M2-D3.g l pIn M' (zie de afbeelding op p. 11 9 1) schreef Achterberg eerst r. –

g ppg i 6M I I),waarvan hij de laatste regel doorhaalde. Een aanzet voor dezelfde regel

hij g gvoe de hij in op de plaats van r. haalde deze echter meteen weer door eng hij p p 3^noteerde een andere eveneens onvolledige, r. . De overige regels schoveng^ 3 g ghierdoor éénplaats o . Hierna overwoog Achterberg de volgorde van r. –p p g g g 4 Som te draaien, noteerde vervolgens wederom de oude r. (6) op de plaats vang p pr.maar uiteindelijk handhaafde hij toch de oorspronkelijke versie. De d-4} euiteindelijk hij P 1 oorhalin van M I I, r. (6) (inmiddels dus r. maakte hij ongedaan en schreefg ^ 7 hij gdaarna het vervolg M I II, r.(8)–(15)),waarvan r.(14)–(1 5 )no eens a art h-g ^nog erapar

werden (M I III).Vervolgens heeft Achterberg op verschillende plaatsen op het manuscript

g gp P p pnieuwe regels en alternatieven voor bestaande regels genoteerd. Achtereenvol-

g g gens schreef hij een alternatief voor r. – M I IV twee nieuwe regelsg hij 3 4 ^ g

– •Io M I V een nieuwe r. MI VI) en een nieuwe r. i2 M I VII); de9 V), 4laatste regel verving Achterberg vervolgens door drie nieuwe regels M I VIII,

g g g g gr.(12)-04)). Door al deze wijzigingen en toevoegingen bestond het edicht ingedich

I uiteindelijk uit 2I regels. In deze versie bracht Achterberg tenslotte metl g gscherp potlood nog enkele veranderingen aan (fase m) en noteerde hij, -P p g g l^ vermoedelijk het allerlaatst fasen de titel.l

In M 2 (fasen a en b) wijkt dit gedicht op een aantal plaatsen af de uit-wijkt g P vanpeindelijke versie van M I . Het gedicht is met één regel (r. uitgebreid en met1 g g S gname r. 2-8 en r. 2I-22 blijken nog weer veranderd te zijn. Deze versie is -blijken g n eze overlenomen in M3. Vervolgens probeerde Achterberg nog enkele varianten uit ing g P g g

M 2 waarvan hij er uiteindelijk vier handhaafde (r. 13 en 2i). De versie inhij uiteindelijk 3 ^ 4, 3M4-D3 is conform deze laatste veranderingen.g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

Mz-D3

Al' a-notloodPM 2 a-botlood c-e bl ballpoint(aangebracht na M3)p ^g

a [ontbreekt]

n Trivia

1189

M I I III r. I—I:S

(I) MI I a Heilige Hecate, daar ben ik weergb dus sb 10

2 M I I a en leg een pluimstaart bij uw standbeeld neer.

g P bijb voor beeltenis .

M I I a Opdat hij makkelijk naar binnen loopt tP hij makkelijk P

II b Het iseen kat diegb o in een lus

M I I a heb ik het velletje er af gestroopt.(4) velletje g P

II b0 dat hij makkelijk naar binnen loopt] 1= M' I aP hij makkelijk p ,3c ik [heb] het velletje er af gestroopt] [= M I II b, g p (i)]d Het iseen kat die men in zakken kooptg pd0 dat hij makkelijk naar binnen loopt]

P l makkelijk p

M I I a Gij weet hoe grif men dat vandaag verkoopt.(5) Gij g g tp

II b [heb ik het velletje er af gestroopt.] = M I I avelletje g p (illCo dat hij makkelijk naar binnen loopt] = MI I b, hij makkelijk p (f)]d [heb ik het velletje er af estroo t.velletje g P

[Voor M I II b, r.— noteerde Achterberg in fase c respectievelijk `z' en `r' • vóór deze4 f g^ ^hernummerin laatste hij j een?; Achterberg heeft de mogelijke omomzetting vervolgens niet be-p J g^ g ensgkrachti d (de betreffende regels werden niet aangepast); waarschijnlijk is uiteindeli k ase d)g 8uiteindelij

toch de oorspronkelijke volgorde geïntendeerd]

(6) M I I a Het iseen kat die men in zakken koopt.g P

II bGij weet hoe grif men dat vandaag verkoopt.] = M I I aJ g g p ,Ib kni' nebont [ ]lbjknine vel

M' II c [Het is geen kat die men in zakken koopt.] = M' I a, 6(7) g P

8 M I II c o Artemis.d Hef dan uw fakkel op oPd Doei dus van uw kant oij d [Hef dan] de [fakkel] namens

M I II d Ik zag u staan in d'enc clo edie(9) g Y p

(1 o) M I II d Heilige Hecate, gij alledrie.

g vgl

(II) M I II d Het is nu volle maan, hemel en hele Geef me de vijf. En wel bekome het u.J

12 M I II d en d'onderwereld wachten uw bevel.e [Het is nu volle maan, hemel en hel] = M I II d,(Tr)]

II90

99 I] `Trivia' M I (collectie NLMD

I 1 9 1

I MI II d Doe d'Areo a us in Griekenland3 pgelus [onderwereld] [wachten uw bevel.] = M I II d, (12)]p

I MI II d niet om die onbekende God te schand.4e Maakd'Areo a us in Griekenland 1= M I II d, 1pg ^ 3

III f Maak om die echte God in Griekenlandf bi' ware ? door ware en echte]bijf ene

I MI II e [niet om die onbekende God te schand.] = M I II d 1S ^ 4

III f niet heel de Areopagus te schand.

M'1VVIII r. I-2i:

(I) AP IVHeili e Hecate, daar ben ik dus] = M I Ig g I, 1

2 M I IVen leg een pluimstaart voor uw beeltenis. = M I I 2g g p

M I IV 0 in een lus = M I I( 3 ) g Oilh Hi' lag te stuiptrekken in deze lusl gpi Een wilddief strikte hem in deze lus

Een wilddief strikte hem [in] deze [lus] = M IVl I g]m Wilddieven [strikte]n

M I IV h werk van stropers elk jaar tegen kerstmis4 p ) gh stropers oph wilddieverij ? voor de regels]wilddieverij

VI k Laat ik oogluikend toe tegen kerstmisg g

[M' IVI r.werd met eenpijl ingevoegd]4

M I IV i [Opdat hij makkelijk naar binnen loot = M I II(5) p hij makkelijk P ^4

(6) M I IV i [heb ik] zijn [velletje er af gestroopt.] = M I IIzijn l g P ,I

M I IV i [Gij weet hoe grif men knijnevel verkoopt.] = M I II, G(7) 1 g 1 pmelm men

(8) M I IV i [Het iseen kat die men in zakken koopt.] = M I IIg p ,7

M V i wees niet te gulzig. Bijt niet op uw tong.(9) I g g Bijt p gtEet smakelijk en b ijj smakelijk l

io M' V i Ik dans voor tijdverdrijf de zevensprong.

l l

l { ]i tot uw vermaakm voor[uw]plezierpm [tot uw vermaak]

I? door M I V r. ro voor[uw]plezier, tot uw vermaak en voor tijdverdrijf;

p ^ l 1;M I V r.-10 werden met een invoe in steken ingevoegd]9 ^g

11 92

(II) M I VHef dan de fakkel namens Artemis.J

I2 M' VII k Die is een eindje om met Herculeslk ^St. Juttemis

VIII 1 Die kon helaas vanavond niet, had les

I? door Al' VIII, r.(12), vervolgens geschrapt]

I M' VIII 1 van de mythische jager Orion3 Y Jg

I M' VIII 1 De sterrehond zit op de horizon4 P

M' VIII, r. 01)—(14) werden met een pijl ingevoegd]pJ

IMI VIII 1 [Ik zag u staan in d'enc clo edieS g Y p

16 M I VIII 1Heili e Hecate, gij alledrie.g vgl

I M' VIII 1 [Geef me de vijf. En wel bekome het u.]7 1

8) M' VIII 1 [Het is nu volle maan hemel en hel]m [

]. Hemel] [ ]

9) M I VIII 1 [plus onderwereld wachten uw bevel.]

(zo) M I VIII 1 [Maak bij die ene God in Griekenland]

(zi) M I VIII 1 [niet heel de Areopagus te schand.]

--MI II, B

? door Hercules]? na Juttemis]

M' II d, (9)J

(= M' II d, (roll

M I II e, (rz)J

M' II e, (12)J

Al l II e, (13)J

1= M I III, (r4)J

(= M 1 III, (rill

M 2 -D3, r. I-22:

I M2-D3 Heilige Hecate, daar ben ik dus ^ M I IV Ig , ,

2 M2-3 en leg een pluimstaart voor uw beeltenis . ^- M' IV zg p ^M2d ;

eM4-D3

M 2 a Myxomatose joeg hem in de lus • F— M I IV3 Y l g ; > 3

bM3

M2c Kwam van de m[yxomatose] [in de lus]:Yd k[wam]e M[yxomatose] oe hem] [in de lus];Yx1 g ^

M2 a wilddieverij, speciaal tegen Kerstmis4 J^ P g Kerstmis,b W ilddieveri'ld [ ]

M3

M2 c w ilddieveri'ldd W ilddieveri'Jd [ ]e w ilddieveri'1d

m4—D3 wilddieverij, I I

M4-D3

R- M I IV, (3)-(411

II93

M 2-D3 tot jachtopzieners grote ergernis.S J p g g

5 /6 M2-D3 [strofewit]

6 M2-3 Al werd hij tweemaal achtereen gestroopt MI IV G1 g p JM2e dood nog uit zijn lotg l

e [tweemaal achtereenM4-D 3

M 2-D3 en de intriintrige gordiaans eknoo t7 g g g p,

8 M2-D3 het iseen kat die men in zakken koopt, F- M I IV 8g p, ,

M 2 -D3 omdat de wisseldaalder toch verloopt.9 p

9/10 M 2-D3 [strofewit]

10 M2-D3 Eet smakelijk en bijt niet op uw tong. f- M I VJ bijt p g ,9

I I M 2 -D3 Ik dans tot uw vermaak de zevensprong. MI V ("11

II/12 M 2-D3 [strofewit]

I2 M2-D3 Hef dan de fakkel namens Artemis. MI Vii

I M2-3 Die kon helaas onmogelijk • had les MI VIII, I23 g l ; ,M2 e .Hadm4-D3 I I

I M2-D3 van de mythische thische 'ajager Orion. *- M I VIII, i4 Y Jg 3

I M2-D3 De sterrehond zit op de horizon. F- M VIII,(LillS p I

1 5 /16 M 2-D3 [strofewit]S

i6 M2-D3 Ik zag u staan in d'enc clo edie E- M I VIII,(rillg Y p ^

I M2-D3 heilige Hecate, gij alle drie. F- Ai' VIII, (i6)]7 g vgl

18 M 2-D3 Geef me de vijf. En wel bekome het u. E- M I VIII (rillJ ^

18/19 M2-D3[strofewit]9

1 M2-D3 Het is nu volle maan. Hemel en hel F- M' VIII, i89

20 M 2-D3 lus onderwereld wachten uw bevel. MI VIII iplus , 9

20 21 M2-D3 [strofewit]

21 M2-3 Maak niet de hele santenkraam te schand F- M I VIII, (2o)-(2/IIM2e rL Isante kraamMi-D3 I I

22 M2 -D 3 bi' d'onbekende God in Griekenland. MI VIII, (2o)-(21)]J


I I 94

[992] ONLAND

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

ONTWIKKELINGSGANG

M I Eerste manuscript D I H-95.

P ^M2 Tweede manuscript D I H- 6.

p ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H- . Pl ^ 97

M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- .g ^ p 1 ^ 99M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-102.

> >

P I Proef T H-IoI.,T Maatstaf4 (januari 1957), p. 668.4 j 9S7 ^ pP 2 Eersteroef D I H-IO .P ^ 7P3 Tweederoef D I H-1o8.p ^

D' Spel van de zvildeacht p. 38.

J ^ p 3M6M Kopij HI I2.2 ^

D 2 Cr ta amen p. 200.y g 4^ p

M7 Kopij D 3 H-I22.Pl ^

D3 Uer amelde gedichten, p. 8 .^ ^ ^ P 93

Vóóro november I 63 9S

M2

0 een bepaald moment in de genese van dit gedicht heeft Achterberg besloP p g g g -ten een tweedeedicht te schrijven, 'Horeb', waarvan het octaaf op de

g 1 X993 ^ Pkeerzijde van M I tot stand kwam en waarin het sextet van `Onland' eenkeerzijde 992plaats kreeg. In de hiernavolgende synopsis zal de ontwikkelingsgangvanP g g 992`Onland'e resenteerd worden tot het moment dat Achterberg de-gP op g vermoede-lijk aan het tweede gedicht begon. Zie voor de verdere genese van -`Hol g g g 993reb' de Ontwikkelingsgang aldaar.

In M I (zie de afbeelding op p. I 16 schreef Achterberg eerst r. 1-4 en deg P p 9 g 4nog onvolledige r. – 8 M I I . Vervolgens (fasen b-d) bewerkte en vervolle-g g S ensg -di de hij dit tekstgedeelte, waarbij r. z en r. – 6 op twee aparte plaatsen hg hij g ^ waarbij S p -erp pnomen werdenpafzonderlijk gepresenteerd als M I I III . De tweede strofel gwerd daarna wederom, gedeeltelijk onder de oorspronkelijke tekst, hernomen^g 1 P 1(M' IV). Op de onderste helft van het blad en in een afwijkende ductusp lschreef Achterberg vervolgens een eerste versie van het sextet, waarin hij -g g ^ verhijvolens ook weer veranderingen aanbracht (afzonderlijk gepresenteerd alsg g 1 g l'M' V, r.(9)–(14)). Geheel onderaan het blad schreef hij tenslotte een geheel

ahij gnieuw sextet (M' VI). Het oorspronkelijke sextet M I V) haalde Achterberg

p 1 gniet door; vermoedelijk heeft hij op dit moment in de tekstontwikkeling beslo-vermoedelijk hij gten een tweedeedicht te schrijven, waarvan dit sextet onderdeel werd. Ditgnieuweedicht kwam vervolgens op de keerzijde van M I tot stand (zie verderg g P l[993] `Horeb' .

VARIANTEN EN MI a-1otloodpCORRECTIES M2 aotlood b bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ P g

1195

2 `Onland' M I voorzijde; o de keerzijde staat het octaaf van `Horeb'[99 2] , l ^ p l 993

(collectie NLMD

Titel M I I a [ontbreekt]k wildschutk onbezoldigd rijksv ?g 11 Onland

M2-D3

1 m1 I a In 't onland stond een hert zoroot als Godzogroo

M2-D3

2 mi a ea maar in mijn kijker klein als duimelot.l kijker 1 en

b [2 1door mijn wimpersmijn Pb ^wissel- o

II b en jte elik ogc Al kon men zeggenggc Men[kon] 000k[zeggen]ggc Je [ ] H ]c [Men kon ook zeggen]gg

M2-D3

[— (989), Al l c, Titel]

? door maar]? door en]

? na wissel-] na teelijkg]

[M I II b, r. 2 is met een pijl ingevoegd;? door de eerste twee lezingen van M I II c, r.

a Tussen zijn horens torste het een kruis.1blinsterde een[glinsterd flonkerde een

c flikkerde eenM2-D3

? door M I I r. 3 flonkerde, glinsterde en torste het;? door flikkerde]

a Het sprak en ik werd minder dan een muis:pc [H]ij [c [H]et [ ], [

MZ-D3

4/5 M I -D3 [strofesvitJ

M I IIIIr.-8:S

a met 't blote oog ogbeen van uw jagers krijgt mij onder schot.g l g lg 1b meb xxxxxb xxxxxb [van uw ie noot rdeen van uw jagers lost op mij een schotg lg p mij

3

MII

4

M'I

(5) M' I

III

1197

(6) AP a o ]b Ik ben de H oprichter/aanstichterc want ik ben opgenomen in 't [komplot]pg Pc com lotpck om lotp

III d al zit ik vogelvrij in het complotg l p

? voor M i I c, r. (G); ? door M' III, r. 0)–(6); deze regels werden later (fase e) teza-men doorgehaald]

(7)

M I I a o lotc op het behang was ik bij u in huisP g bijc o o het behangsel in uw huisp gcevlucht vang

IM' I, r. (6)–(7) werden later (fase e) tezamen doorgehaald]

(8) M' I a [ o ] oprichter [ o ] komplota [ ] {aanstichter[ ]

c [ 0 1

M I IV-D3, r.-8:S

M I IV e [geen] • er hier spendeert aan mij een [schot .] = M I I5 g jager P 1 Oile ooits a ndeertP

M 2-D3 Geen

6 MI IV e Want ik zit kogelvrij in het complot.g l pe k om lot.p

M2-D3 want

jeM I IV e Hoe meer e op me schiet des te meer kruis7 Pe i 10

M2-D3

8 M' IV e er in p

mijmi opschiet oe tot uw o sispje uit R ]i [in] ]. Lever het bewijs.1

M2-D3I I

I? doornt i IV r. N s ijs en r. kruis vervol ens eschra t • ? doornt i V e r. N uit en

p l 7 kruis, g g , e,in]

MI V, r. (9)–(14):

(8/9) M' V

f [rtrofemitJ

1= AP a, (8)11= AP a, (8Wf? na c van c[omplot]]

II98

(9) M' V f Aanbidden wij, sprak hij, op deze plek.f [ ]zei [ ]g Bidden wij aan[,] vond [ ]g Hij sprak: Aanbidden wij [ ]g [ ]zei[:] [ ]

(To) M' V f En ook het dier boog daar de ranke nek.f [ Hbeest[ ] {er } [ ]f [ ] [dier] [ ] [daar] [ ]g [ ] kromde zijn } [ ]g [ ] [boog daar] [ ]

? door M I Vr. (8) beest en dier;? door er en daar], ,

@°/") M I V f stro ewit

(I I) M I V f Belijden wij en wij beleden schuld,f . E[n we

g [En] ik bekende

I2 M I V fetroffen door het dierlijke geduldg dierlijke gf beestachtigf bestiaal

Gelijkelijk van Gol otha vervuldg l 1 getroffen door Gods kinderkatapult.g p

? door Al l V r, r2 vervuld en geduld], g

? door vond]

?na de re elg

I2 I M I V f stro ewit3

I MI V f Lofprijzen en geleund tegen een hek3 pl g gEn 1 of rijzeng plEn nu: prijs lof wijd open mond en bek,g P 1 wijd pPrijzen wi' lofg l lGeeft Gode eer. W ijd oen mond en bek [? door t van Geeftg 1 P

g Geef

M I V- r. i Prijzen wij lof, nu: prijs lof en En l of rijzen werden tea-g^ 3 f1 wij ^ Pl pl men doorgehaald]

I MI V f hebben we daar staan zingen als een gek.4 g g

M I V r. (9)–(14) werden niet doorgehaald, maar moeten met het ontstaan van M I VI,r.-1geplaatst worden in de tekstontwikkeling van 'Horeb' ie aldaar, M I 149 4^ 993 (ije , ,

r. 9-14)]

MI VI-D3, r. 9-14:

8/9 M I VI

i [strofewit]M2-D3

1199

9 M I VI i Ik legde aan maar uit de struiken tradi .Maar

M2-D3

Jo M I VI i de heilige Hubertus die daar zat.gM2-D3 I I

I I M I VI i Lachend sprak hij: 't Is zonde van je kruit.p hij: lriep p [ I

Hij xxxxxx lachend[:] Zondej 1j wenktej schreeuwde

M2-D3I I

I z M I VI i De jacht is niet meer weg die spuit.jacht open , g P]. W[eg] [

Mz-4

Mz

b [ ]jachttijd [is] gesloten[.] [M5-D3

12/13 M I VI i [geen stro ewit ^,Al2-D3 stro ewit

I MI VI i Ik zette het geweer teen een boom .3 g gi

M2-D3

I MI VI i Het was4i een achterlader, nog van mijn oud-oom.g mij oud oom.

M2-D3

voor M I VI r.(9)–(r4)en met een i ingevoegdI in evoe na M I I V r. (J ^ g

COMMENTAAR I Het is niet zeker dat `wildschut' en 'onbezoldigd rijksv. ? ' (M' k) als titel-g 1varianten zijn bedoeld. Deze twee notities staan links onderaan M I (zie delafbeelding op p. 1196). In M I I, r. is een gedeelte onleesbaar doordatg PP^ S gAchterbei de betreffende tekst heeft uitgegumd. Het lijkt erop dat tenAchterberg eg^ lijkt p -erminste twee woorden hebbenestaan maargeheel zeker is dit niet. Ook isg , ghet eventueel mogelijk dat deze woorden bij r. (6) gelezen moeten worden.g l 1 g2 Zie[971] `Dryade', noot I.97 Y3 Op M4, de kopij voor Maatstaf, Achterberg in anilinepotlood bovenP ^ P1 ^ g pde titel van hetedicht: `uit het tweede bedrijf' (zie ook 47.6.2).g bedrijf' 4724 Bij P I r. s andeert noteerde de corrector van Maatsta : `De spelling is: s en-Bij S p g pdeert'. Dit voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwe ballpointg pdoordoorgehaald (zie ook 47.8.2).g 472

I200

[9931 HOREB

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H- .p ^ 9SM 2 Tweede manuscript D I H- 6.p ? 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H- .kopij ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- .g ^ p 1 ^ 99M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w H-Ioz.

^ ,

P I Proef T H-IoI.,T Maatstaf4 (januari I p. 66 .4 j 9S7^P 9P 2 Eersteroef D I H-IO .P ^ 7P3 Tweederoef D I H-Io8.p ^

D' Spel van de wilde acht p.p jacht, P 39.M6 zM Kopij HII2.P1 ^D 2 Cr to amen p. z o i.yp ^ 4^ pM7 Kopij D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 .^ g ^ p 94

DATERING Vóóro november i 6

3 9S

LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG Ditedicht is voortgekomen uit de genese van 2 Ònland'. Vermoedelijk

g g g 99 1nadat Achterberg voor dat gedicht een nieuw sextet geschreven had, begon hij

g g g ^ g hijop de keerzijde van het kladhandschrift aan het octaaf van een nieuw gedicht,P keerzijde g

`Horeb'. Het oorspronkelijke sextet van [992] Ònland' moet vanaf dat993 p 1 99momentelezen worden als het sextet van `Horeb'. Zie ook de Ontwikke-gelezen 993lin s an van 2 Ònland'.^8 g 99

Van het octaaf schreef Achterberg eerst enkele aanzetten, die hieronder afgzonderli'k gepresenteerd worden. De eerste aanzet bestaat uit r. 1 en, na eenl gpoen ruimte van vermoedelijk drie regels, r. – 6 M I I .Onder dit gedeelteopen vermoedelijk g^ S gbebegon Achterberg opnieuw met r. I – M I II .Ook deze regels haalde hijg gp 3 g hijdoor, schreef vervolgens r.(i)–(2)en na twee opengelaten reels r. –(5)–(6)gen,regels, SM I III). Dit tekstgedeelte haalde hij in zijn geheel door. Eronder kwam teng hij zijn gslotte in enkele fasen de definitieve versie van het octaaf tot stand M I IV).Deze versie wordt tezamen met M 2-D3e resenteerd evenals de uit 2

g p ^ 99Ònland' overgenomen versie van het sextet M I IV V D3 r. 1–I .

g ^ 4

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M I a- potloodgPM 2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ P g


IV e Horeb

Mz-D 3 1 1

I20I

M' I, (1)–(6):

(I) MI I a Zo zaten wij een tijdje bij elkaarwij tijdje bija We zaten zo een tijdje bij elkaartijdje bija danR ]a We zetten ons op 't zachte mos terneerp

De laatste drie lezingen van M', r. r werden (fase b) tezamen doorgehaald]

(2)mi a o

(3)

MII a o

(4)

M I I a o

M I I a het hert sprong o licht als een veer(5) p ga naar ons toe

(6) M I I a En legde zich voor St. Hubertus neer

!MI, r.– 6 werden (fase b) tezamen doorgehaald]J ^ g

(1)–(3):

b Wij gingen zitten op het zachte mos.1 g g Pb We

b Het hert was weer verdwenen in het bos.

[M I , r. (r)–(2 werden (fase c) tezamen doorgehaald]

b Somsin een enkel woord over en weerggb Tussen ons [breekt af]

M' III r. (1)–(6):

c We zijn er bij gaan zitten op het mosJ Jg P

c Ik zag de bomen niet meer door het bosg

c 0 1

c 0 1

c Tussen onsin en woorden heen en weergingen

c van dezelfde o en atmosfeer

[M I III, r. (1)--(6 werden (fase d) tezamen doorgehaald]^ g

R-- [W M I II, 0.3il

I MI IVM2-D3

d We zijn er bij gaan zitten op het mosJ Jg p

I202

`Horeb' M I o de keerzijde van i `Onland' M I collectie NLMD993 , P 1 99

1203

? door schoot en dweep

d en deden allebei de schoenen los.d [deden allebei] onzed en deden]deden]alle tweede

en i i alle twee

d Er vielen een paar woorden over 't weer,e en wisselden een woordjele en keuvelden een beetjele Wisselden nog een wog

[doorgehaald]gf [Er] klonken eenaar woorden]p

Er

d dauwdruppels in de klare atmosfeer.Ppd (maar dat was de bedoeling niet zo zeerg

dauwdru els in de klare atmosfeer.]pPe [(maar dat] had verdereen bedoeling meerg gf maar die vervlogen in de atmosfeer.gf [die] snelf verzwondenf die snel verzwonden [in de] [atmosfeer.]

d [strofewit]

I I

d Onder het kreupelhout verdween een vos.pe Voor onze voeten langsge verschoot ? door verschoot]e [verdween]

[verl schoot 4 ie ver schoota I I verschoot I Ib Onder het kreupelhoutpb In de opstand, vlak bi'P ^ bij,b [Onder het kreupelhout]p

d Ik zag de bomen niet meer door het bos.g

d Het hert sprong naar ons toe, licht als een veer,p g >

d en lede zich voor St. Hubertus neer.g

g [[strofewit]]

i M' IV

M2-D3

3 MI IV

M2-D3

M' IV

M2-D3

4/5 M I IVMZ-D3

5

M I IV

M2

M3-D3

6 MI IVMZ-D3

7 MI IVM2-D3

8 MI IVMz-D3

8/9 M I VM2-D3

1204

10 M I VM2-D3

zo/ii M I VM2-D3

II

I2

M I VMZ

M3-D3

M' VM2-D3

12/13 M I V

M2-D3

13 M T VMz

9 M I VM2

[Hij zei: Aanbidden wij op deze plek.]g l wij p p

a I I aa Aanbidden wij op deze plek.l^ P P

(_ [994 AP V Oil

M3-4M2

M5-D3

(_ [992] MI V (roil

[99z] M I v fro/H)J

[992] M' V iIiji

[992] M' V (I211

(_ [992] MI V i12/73iÍ

[994 MI V i13i]

En ook het dier boog daar de ranke nek.]g g

g rstrofewit^]

g [Belijden wij [En] ik bekende schuld ,]a I I En we beleden I I>

b [ l [,lI I

[getroffen door Gods kinderkatapult.]g g p

g [[.rtrofewitJ]

g [Geef Gode eer. Wijd open mond en bek,]a I I dank. I Ib [ ]eer[.] [

M3-D3

1 4- MI V g

M2-D3hebben we daar staan zingen als een gek.]

g g [994 AP V Nil

COMMENTAAR I Zie[971] Dryade', noot I.97 Y2 Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel 'Spiegel van de wilde jacht'zijnjacht 47.16.1) met Achterberggesproken over de interpretatie van r. i –i en47 gg P p 3 4

over de relatie tussen ditedicht en 8 6 `Watersnood'. Rodenko vroeg zich afg 9 gof de `curieuze' formulering 'zingen als een gek" niet gekozen is om een ele-

g g g gment van rustratio aan te duiden: in feite betekenen de laatste tweegedichtenuit het tweede bedrijf immers dat God als het ware een stokje steekt voorbedrijf stokj dichterso in en om de geliefde langs de magische weg te bereiken. 0P g g g g g g Op

deze interpretatie van mij reageerde Achterberg zeer positief; maar door teP mij g g P

s reken van "de wet waar je nu eenmaal onderdoor moet" maakte hij tevens dep je hijdiepere zin van deze "frustratie" duidelijk, verhelderde hij de functionele plaats

p 1^ hij Pvan het watersnoodgedicht en deed hij mij tevens de interpretatie van de Wildeg hij l PJacht alseheel aan de hand ....' (P. Rodenko `S ie el van de wilde 'acht'g , P g l

Zie ook Watersnood', nootp. 717-718.)994 ^ .7

3 Tegenover H.U. Jessurun d'Oliveira zei Achterberg in 1 9 5 9 (zie ook .16.g g 9S9 47 3

dat r. 14 van dit gedicht afkomstig was van zijn vrouw H.U. d'Olivei-4 g g n1 Jessurunra `Gerrit Achterberg, . V 1. echter A. Middeldon Het avontuur van Ach-g a p 33 g P,terber . 121-122.g^ p

120S

[9941 WATERSNOOD

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H- .p ^ 9SM2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Typoscript,YpP^ ^ 3M4 Tweede oscri t kopij D I H- .tYP p ^ p l ^ 97M5 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H- 1 02.

> >

M6M Manuscript, in brief aan M. Rutten, 16 december 1 6.p> > 9S

T Degids 120.1 (januari 1957), p. 8.^ l 9S7 ^ p

P T Eersteroef D I H-10 .p ^ 7P 2 Tweederoef D I H-108. p ^

D I Spel van de wildeácbt p.^ ,p43•

M7 Manuscript, in brief aan J.B.W. Polak, z 1 oktober Ip , ^ 957•

M8 2M Kopij D H-11 z.p l ^

D 2 Cr to amen p. 20 .yp g 4, p sM9 Koi'D3H- 12z.p l ^

D3 Ue amelde gedichten, p. 8 6.^ g ^ p 9


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In M I (zie de afbeelding op p. I208 schreef Achterberg van dit gedicht eerstg pp g gr. 1-6. In ditedeelte bracht hij veranderingen aan, waarbij hij twee nieuweg hij g ^ waarbijregels invoegde op de plaats van r. –6• deze verschoven naar de positie vang g p p S pr.-8 MI II . Vervolgens schreef Achterberg enkele aanzetten voor het sex-7 g gtet die in de synopsis afzonderlijk gepresenteerd worden: M I II, r. – 10

afzonderlijk gp ^ 9M I III r.– Io en M I IV, r. – I I . De laatste aanzet bleef onvolledig;9 ^ 9 g^waarschijnlijk heeft Achterberg onder deze regels eerst een alternatief voorwaarschijnlijk g gr. 1-2enoteerd M Ien pas daarna het sextet voltooid, waarbij hij r. 1g p ^ waarbij hij 3I uit ruimtegebrek onder M I V, r. 1-2 noteerde M I VI VII .4 g

De tekstontwikkeling van M 2-D3 (met name de plaats van M3 en T) isg penienigszins problematisch, zoals blijkt uit de varianten in r. r. en r. 7. In deg p blijkt 3, 4 7synopsis wordt de feitelijke chronologie van de bronnen aangehouden. Ziefeitelijke g gverder de commentaar.

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

MI la-' potloodp

M 2 a-b otlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ p gM3 a typemachine b br inkt (in onbekende hand

Yp,)

a ontbreekt

j Watersnood

I zo6

Opdracht M I - Z[ontbreekt]M3 a l I

b Voor Ed. HoornikM4- 6 [ontbreekt)T Voor Ed. HoornikP I -D 3 [ontbreekt]

4

z MI I a Als standbeelden van Zadkine stonden daarVBeelden van Zadkine stonden moeders daarg

h [Beelden van Zadkine stonden moeders daar]M2-D3

2 MI I a moeders hun kinderen omhoog te beurengb zuigelingg g

Vhun baby xg Y[moeders hun zuigeling omhoog te beuren]g g g g

g [hun] [bab]ies boven water uit te beuren.h [babies boven] de springvloed

M2-D3 II

? door M 1 V r. 1-2, vervolgens geschrapt], ^ g 8 p

a zonen huna I zagen hun vaders medesleurengc H oudersc [vaders]

M2-4Zonen I 1°M5 I;M6-T 10P 1 -D3 I;

M 1 a ze werden voor hun handen al te zwaarb ze vielenb ontvielen aan hun handen, log en zwaargc wat wordt een vader in je handen zwaar .lc voorc ouder [in]c [ouder]c – [wat wordt een ouder in je handen zwaar] -

M 2 ab

M3-4

M5 o

6M

TI I

—

pI-D3

3

MI

•

? door boverij[?eschra tg p

? door ouders en vaders]

? door voor]? door ouder en vader

1 207

994 Watersnood' M I (collectie NLMD

I zo8

4/5 M'M2-D3

5 Mi

II

M2-D3

6 Mi

II

M2-D3

7 MI IIMzM3M4MZM5-6

TP'-D3

8 MI IIM2-D3

8/9 M I IIM2-D3

(9) M I II

(zo) M I II

(9) M I III

a stro ewit?een stro ewitg

a Een kind liep om haar dode pop te zeurenp ppb zatc de schuren van de boerderijen scheurenlc

a en was het even later zelf nog maar. [? door later]gb in een oogwenk [? voor in een oogwenk]b o enbliklijkg 1c en ook de muren vielen in elkaar.c E[n] [ ] dakend Ratten en mensen klommen door elkaar.

[M I II, r.-6 werden omcirkeld en met een i i ingevoegd]I J

d [Een kind zat om haar dodestenendodestenen

c 1 dode

stenendode

d [en was het o enbliklij k zelf nog maar.g 1 g

d [strofe2vit^

M I II r.–io:9

d Het vee stond onder water in de stal,

d loeide luguber o daarbovengd naar de baas j6d boer [d tussen de staken, breekt af

II, r. – ro werden te amen doorgehaald]

M' III r.–zo:9

e Het water steeg tegen het vee omhoog g g

pop te zeuren

(= AP j, IJ

l MI I, 6]

? door stond

ll

1209

M' III e dat niet meer weg kon van tussen de stakenge niemand kon het losmaken uit de staken ? na de regel]

MI III, r. – Io werden te amen doorgehaald], 9 ^

M I IV, I):, 9

M I IV f Het water steeg tegen het vee, de koppen [? door koppen](9) g g ^ pp pp

I o M' IV f loeiden luguber og

Io II MI IV f [strofe2vit?]

I I MI IV f o hun balen dreven boven ? door boveng]

M I VI/VII-D3, r. –I :, 9 4

M I VI h [Het water steeg tegen het vee] omhoog. = M I IV9 g g g 9M2-D3

I o MI VI h De koppen groeiden van geluid en dood ? door geluid]pP g g i [?geschrapt

M2-D3 I I

10/II MI VI h [strofewia]M2-D3geen stro ewit

I I MI VI h het wurgde zich [hun balen dreven boven] = M I IIV IIg , gh de kwameni Het [wurgde zich de bal ondersteboven.g ^ g

M2-D3

? door M' VI, r. ii de en hun;? door kwamen en dreven]

12 MI VI h kippen vlogen als sneeuw de golven over ? na de regel]pp g gi K i en ?eschra tpP ^ p

M2-D3

12/1 3 MI VII h stro ewitM2-D3

I M I VII h Padvinders vonden later, wild en droog,3 ^ g^i hee xi vals [ ii vals

M2-D3I I

? door M l VIII r. 13 later, vervolgens geschrapt;? door hee x en wild;? door vals]

1 4 M' VII h katten in bomen een trompet, een brood.4 , p,iortret, p ,

M2-D3

I2I0

COMMENTAAR I Wellicht is ditedicht ontstaan in 1 gezien de referenties aan de Februari-g 9S3^gram en aan het beeld De verwoeste stad van 0. Zadkine 08 9o-1 967), dat in 1p 9S 3

te Rotterdam werde laatst en op i mei van dat jaar werd onthuld (vgl. 47.1).g p p 5 ) g 472 Wanneer Achterberg dit gedicht heeft gestuurd naar De gids is niet bekend.g g g ^Later werd het afzonderlijke kopijtyposcript M3 evoe d bi' de elf gedichtenafzonderlijkegevoegd gdie Achterberg rond 14 december 1 6 naar Degids zond. Het was de bedoe-lt 4 9S glin om deze twaalf gedichten in de januari-aflevering op te nemen, zij het datg g 1 g P ^ zij

`Watersnood' een afzonderlijke plaats zou krijgen. Uiteindelijk is ook hier[994] afzonderlijke p lg Uiteindelij afgezien (zie [966] 'Nebo', noot 2). Gezien de tekstverschillen tussen deg 9

kopij en de tijdschriftpublicatie (T) is er een proef geweest, waar Achterberg l p P g ^ gveranderingen op heeft aangebracht. Deze proef is niet overgeleverd. Zie -g p ever verg p gder ook .10.1 en 47.11.47.10.1 473 Over de opdracht van dit gedicht aan Ed. Hoornik (in M3 en T) zijn geenp g zijgegevens bekend. Vanaf het begin van hun vriendschap deelden Achterberg engg g p gHoornik hun belangstelling voor het motief verdrinkingsdood (vgl. `Deg g g g 339verdronkenen'). De directe aanleiding vormt wellicht Hoorniks toneelstuk Hetgwater waarvoor hij in november 1 6 de Mr. H.G. van der Vies-rijs ontving 95 Vies-prijs g(vgl. ook noot 6).4 Op 1 augustus 1 6 vroeg M. Rutten Achterberg om enkele gedichten voorp 3 g 9S g g gDe Vlaamse gids, waarvan één in handschrift `voor mijn collectie'. Op 16 decem-ber stuurde Achterberg de gevraagde bijdrage, bijvoeging "Waters-g g g l g ^ ) g g van

»nood in hs, dat elders verschijnt'. Het is opvallend dat het nethandschrift (M6)op twee plaatsen (r. en r. afwijkt van M S dat dateert van 14 december 1 6.P P 3 4) afwijkt ^ 4 955 Op 2 1 oktober 1 stuurde Achterberg M7 aanJ.B.W. Polak, die via Dolfp 9S7 gVers oor om een handschrift voor zijn privécollectie gevraagd had.P zijn g g6 Ditedicht is ook opgenomen in hetprogrammaboekje van Ed. Hoornik,g pg Het water. Toneelspel in drie bedrijven, dat 26 oktober 1 in de Stadsschouw-

) ^ op 9S7 -sscouwburge Amsterdam in première ging. De titel van het gedicht werd voor deg P gg g

elegelegenheid veranderd in `Het water' de tekst is verder identiek aan D I .g g7 Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel 'Spiegel van de wilde jacht'zijnjacht

.16.1 met Achterberg gesproken over de plaats en functie van dit -47 g e

g p p gdicht in Spel van de wilde acht waarop door verschillende critici kritiek was geuit.

p jacht, P gAchterber wees hem `o de samenhang tussen het woordje "staan" in de laat-Achterberg 'op g e)ste regel van het voorgaande gedicht ("Horeb", blz. en het woordje "stong g g ^ 39 -e)den" in de eerste regel van "Watersnood". ... In beide gevallen, vervolgdeg g ^ gAchterber is er sprake van een staan (een tot-stilstand-gekomen-zijn) tegen-g^ p g l engover de wet, de onverbiddelijke wet die God de mensen oplegt.' . Rodenko,onverbiddelijke'Spiegel van de wilde jacht', 1 . Zie ook 'Horeb', noot z.) ^ p. 7 7 9938 Ditedicht is vertaald in het Italiaans door G. van Woudenberg.g g

[99 S]

CHAUFFEUR

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D', 1/-9 5.

p ^

M2 Tweede manuscript D I H- 6.

p ^ 9

M3 Tweedeoscri t kopij D', H- .tYP p^ p 1 ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H-99.g ^ P l ^M 5 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H- I o2.tYP P ^ ,P l Proef T H.-1o'.,T Maatstaf4 (januari 1 957), p. 6 o.4 ) 9S7,p 7P 2 Eersteroef D I H-107. P ,P3 Tweederoef D I H-I08.p ^

D I Spel van de wilde acht p.p jacht, p 47.M6M Kopiji D H-II2. ^

D2 Cr to amen p. 20 .yp ^ 4, p 9M7 Kop D3 H-122.p l ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 8 8.^ 8 ,p 9

DATERING Vóóro november 1 63 9S

LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In derondlag van M I schreef Achterberg een gedicht van vermoedelijkg g g g ltwinti regels, bestaande uit drie strofen: r.(1)–(6),r. – 1 de laatste regeltwintig g, 7 4 gwerd nog opengelaten)en r. I – 20 . In dit gedeelte bracht hij vervolgensgS g hij gveranderin en aan. Onder meer voegde Achterberg een nieuwe regel toe M I c,g g g gr.en overwoog hij de volgorde van r. – 10 te wijzigen, maar hier zag hijI g hij g 9 l g ^ g hijweer van af. De tekstontwikkeling tot zover wordt hieronder afzonderlijk -ejkg lgpresenteerd als M I a-c, r. (I)–(2o)(2/).

De overige veranderingen in M I mede te onderscheiden op grond van eeng g ^ Pgafwijkende ductus, worden tezamen met de tekstontwikkeling in M2-D3 -afwijkende g ge pre-resenteerd. In deze latere fasen (M' f-i) bewerkte Achterberg voornamelijk deg voornamelij

strofe van hetedicht. Ondermeer schrapte hij de oorspronkelijke r.g p hij p lro en herschreef hij r. 12–I o verschillende plaatsen op het manuscript9 hij 3P p P p

M I 1/1V). De in eerste instantie nog opengelaten r. 1 werd hierbij nietg4 hierbijingevuld, zodat het gedicht in M' uiteindelijk uit negentien regels bestond.g ^ g uiteindelijk g gOok in M2 -D 3 is deze omvang niet meer gewijzigd.g g l g

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MIM2-D3

MI a-iotloodpM2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ p g

a Chauffeur

(I) M'

(2) M'

M I a-c r.(1)–(20)(21):,

a Het 2e meisje gaat met de chauffeur.lg

a Inroot tenue stelt hij me niet te leur.g hijb uniform Karelb ozefb vol ornaat [2

[---> [996] MZ II, I]

I? door Jozef en Karel

I2I2

M Ia Gezeten als een god onder de oón3 g g

M persoon a achter het stuur regeert hij mijn(4) g hij mijn pbc [achter het] stuur rad legt hij zijn eboóng hij zijn g

[In M I c voegde Achterberg de volgende regel toe:

M Ic met richtingwijzers op aan het verkeer1 ^1 p

M I a naar eigen souvereine willekeurS g(6) c

6 M I a verheven boven noodlot en malheur.

(7)c

(6/7) MI a stro ewit7(7/8) c

M sinjeur a Zonder livrei is het een vreemd sinj

(8)7 1

c

(8) M Ia en valt bij de omgeving uit de toon;

bij g g(9) c

d [een tikje louche, een soort van souteneur]1e [en valt bij de omgeving uit de toon

bij g g

M Ia een beetje louche een soort van souteneur9 beetjeb tikjel

(io) cd [en valt bij de omgeving uit de toon•= M I b, 8bij g ge [een tikje louche, een soort van souteneur1

[Voor M I c, r. OHIO noteerde Achterberg in fase d respectievelijk `2' en `I'; vóór dezehernummeringplaatste hij een ? • in fase e haalde hij j de nummers door]gp J ^ J

Io M I a stille verklikker; doet me teewoon.gb m i'1

(II) c

I I M Ia Wat weet men eigenlijk van z xxxxxxxxxxx ie noot z]g l ^I2 c

I2 M Ia dan b.b.h. PG. bad, telefoon,bnet ersoon

godsdienstig, p13c

I MI a v,.v o3 v.g.g.v moderne taal voorkeur? ? door voorkeur]

(LI) C

MI b, Oil

1213

MI

M2-D3

MI

M2

M3-D3

MIM=-a

M2

M5-D3

MI

MZ-D3

MI

[Vjz -4

M5-D3

I

2

3

4

S

a [ 0 ]C

a stro ewit

c

a Drees en trawanten zorgen voor pensioen.g Pc

a Daar moeten ook de mijnen het mee doen.c

a Hoe kom je anders rond met goed fatsoen?je gC

a stro ewit

c

a Al stam ik af van Jan van Schaffelaar,c

a ik kan hoog springen of laa springen, maarglaagc [

a de fiscus vreet me op met huid en haar.pC

(14)

MI

(rJ)

(14/I 5)

MI

(II/i6)

(I 5)

MI

(r6)

(I6)

MI

(17)

(r7) MI(r8)

07/18)

MI

(r8/19)

(r 8)

MI

(79)

(19) MI

(20)

(zo)

MI

(sr)

l

M I f D3 r. I—I :

, 9

f [Het ze meisje gaat met de chauffeur.Jgtweede

f In gala stelt de kerel [niet te leur.gab [

[teleur.]

f [Gezeten als eengod onder de goon]g g

c Gezeteldc Zetelend

? voor M 2 c, r. Gezeteld en Gezeten]3

f [achter het stuurrad legt hij zijn eboOng hij zijn g

f [met richtingwijzers op aan het verkeer]^1 p

1214

7 MIMz-D3

7/8 MI

M2-D3

f [verheven boven noodlot en malheur.]

i

f [[strofemitJ ]

M' c, (Off

6 MI f [naar eigen souvereine willekeurM2-D3

8

9

I0

II

MI

M2-D3

MI

M2-D3

MI

MZ-D3

M'

MZ-a

MZ

M5-D3

f [Zonder livrei is het een vreemd sinjeur]lf hij eng gf een bleke souteneur,

f valt -ie 0 [de omgeving uit de toong gf bi'l

f eenotteki'ker • [doet mij te gewoon.]p 1 ^ 1 gi Mozes in bur er

Ig

I. Doet

f [Wat weet men eigenlijk van] zo'n sinjeurg 1 sinjeu ik

c feitelijkl

l= m= c, (á)(g)1

(= MI c, i8ii921

MI ci (Io)(I Ill

f= m ' c, 0- I) (I 21>

I2 M' I f [dan b.b.h.odsdiensti net ersoong g^ pIIdan b.b.h., Prot. Godsdienst, net persoon,g p

odsdienstig g gdIV i dan uit de advertentie:

M2-D3 I I Net

I MI I f v ..v moderne taal voorkeur?] = M I c, l I3 gg ^ ^ 4ilf ^monteurf 1 ^flinkostuurp

IIv ..v salaris naar vertoon?g ggIII h salaris nader overeen te kom

h ko om'. ? voorde reelh ^brandschoon [? na brandschoon]

IV i PvdA, EHBO . voorkeur?i Niet meer.

M2ab ?-b –P

M3-D3 I I

M I II, r. 12-1 werden tezamen doorgehaald: M I I, r. 13 monteur en flink postuur3 ^ ^ ^ 3 pwerden tezamen doorgehaald]

MI c, (12)03ilf? na de regel]

121

1 3/14 M I i [(rtrofemitJ]MZ -D 3

I I

14 MI

M2-D3i [Drees en trawanten zorgen voor pensioen.]g P [= MI c, 01)0611

If MI

MZ-D3i [Daar moeten ook de mijnen het mee doen.]

16 M I i [Hoe kom je anders rond met goed fatsoen?je gM2-D3 I I

M' 6 (17)iI 811

1617 M'

Mz-D3i [[strofewit]]

I I

I M' i [Al stam ik af van Jan van Schaffelaar7M2-D3 I I

MI c, 0-8i09»

r8 MT

MZ-a

MZ

M5-D3

M'

Mz-D3

i [ik kan hoog springen of laa springen, maar]glaag

c magc kan

i [de fiscus vreet me op met huid en haar.]p

ml c, (z9)i2Oil

COMMENTAAR I In M I r. 01)(12)is eengedeelte onleesbaar uitgegumd. Waarschijnlijk heb-gWaarschijnlijkben er twee woordenestaan. De precieze omvang van deze woorden is nietg P gmeer te achterhalen.2 0 I mei I 6 werd de A.o.w.-wet van Drees (vgl. r. 14) aangenomen.Op 3 9S g 4 g3 Zie[97 1] 'Dryade', noot I.97 Y4 0 M4, de kopij voor Maatstaf, no teerde Achterberg in anilinepotlood bovenOp ^ pl g pde titel van hetedicht: `uit het derde bedrijf' (zie ook 47 .6.2).g bedrijf' 4725 Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel 'Spiegel van de wilde jacht'zijn1zie . 16. i met Achterberg gesproken over ditgedicht, dat `door de kritiek47 gg p

in het algemeen als een hoogtepunt van satirisch realisme [werd] beschouwd,gmaar wanneer men Achterberg zelf over dit gedicht dingen hoort zeggen als:g g g gg

a" het werd hoog tijd dat die kerel ontmaskerd werd" en "in burger, zodra hij1^ g tijd g ^ hijzijn schrikwekkende uniform heeft afgelegd kan Mozes een kwaad meer"zijn, gdan voelt men wel dat dit alles niets met realisme te maken heeft en dat dezogenaamde realiteit een functioneel onderdeel is van een heel andere realiteit.'gP. Rodenko, 'Spiegel van de wilde jacht', 7 19.) Vgl. ook H.U. Jessurun1 ^p79 g

d'Oliveira, `Gerrit Achterberg,' p. 28.gap

I2I

{996] TWEEDE MEISJE

OVERLEVERING M' Eersteoscri t D' (alleen r.(1)-00»,H.tYp p 94M 2 Tweede manuscript D I H-96.P ^M3 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYP p^ P) ^ 97M4 Doorslag van M3, kopij T, H- .g ^ p 1 ^ 99M5 Derdeoscri t D', collectie Ministerie van OK&w H- I o2.tYp P ,P l Proef T H-IoI.,T Maatstaf4 (januari I p. 6 I.4 ) 9 S7,P 7P2 Eersteroef D I H-IO .P ^ 7P3 Tweederoef D I H Io8.p ^

D I Spel van de wilde acht p. 48.p jacht, 4M6 2M Kopij H-112.p ) ^

D 2 Cr to amen p. 2 I o.yp ^ ¢^ p

M7 Kop D3 H- I 22.p l ^

D3 V amelde gedichten, p. 8 .^ g ^ p 99

DATERING Vóóro november I 63 95

LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG M I is het ondersteedeelte van een typoscript, dat hft behoord tot de verza-gheeft oormeun eerste typoscripten van Spel van de wilde acht die dateren uit eind Ig tYP p p jacht, 9SSbegin I 6 (zie 47. 3). Gezien de grootte van het blad heeft er op het verwijg 9S 473 g p -1derdeedeelte één strofe van vier of vijf regels gestaan en vormden de op MIg vijf g g povergeleverde tien regels dus oorspronkelijk de tweede strofe en het sextet vang g p 1een sonnet. Aan de bovenste scheurrand van het blad staan drie-otloodstree

p pjes waarschijnlijk correcties in de tekst die op de bovenste helft van het bladl ^ waarschijnlijk Pstond (zie de afbeelding op p. I2I .

g P p 9

In de hiernavolgende presentatie wordt eerst de grondlaag MI afzong p g g -vanderlijk gepresenteerd MI I, r. I – IO . Deze getypte tekst is door Achterberg s gtYp ginotlood omgewerkt tot een sonnet, waarbij hij de veranderingen opverschil-p g ^ waarbij hij g P versclendelaatsen op het manuscript heeft genoteerd (aangeduid als M I II I .plaatsen p P g gDe eerste uitbreiding betrof een nieuwe tweede strofe, waarvoor Achterberg ^ gM I II r. veranderde en het vervolg,(6)–(8),o een afzonderlijke plaatsII, (5) g>op afzonderlijke pschreef M I III .Onder ditedeelte noteerde Achterberg vervolgens m-eu

g g ensg eenwe regel (M' III, r. die tezamen met de oorspronkelijke r.(6)-0o hetg ^ 9 ^ p 1sextet vormde. Op een aparte plaats noteerde hij verder nog varianten voor r.p P p hij gIO – I I) M I IV). Het uiteindelijke resultaat, een gedicht van veertien regels,uiteindelijke ^ g g

schreef Achterberg over in het net M 2 waarvan de grondlaag vrijwel identiekg ^ g g vrijwe aan de laatste versie van M I . Deze versie wordt in de synopsisgepresenteerdgP

als M I II IV M2 I r.(I)–(14).,Derondlaa van M 2 heeft Achterberg in fase b met twee regels uitgebreidg g g g g

M 2 II r. I-2 • ook bracht hij in deze fase nog een aantal veranderingen aan.II, hij g gDeze wijzigingen worden, tezamen met de overige bronnen, tenslotte -^ g ^ ge pre-resenteerd als M 2 II-D3 r. I-16.,

1 217

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

Mz-D3

MI a typemachine, b-f potlood

YP ^ p

M2 a-b otlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)

p ^ p g

a [ontbreekt]

f Tweede meisje1I I

M I I r. I–I0:

I MI I a Haar wanen kleuren als een bellefleur.g

2 M I I a Zij naar kruizemunt en duizendschoon.lg

M I I a Soms, bij het uitbetalen van het loon3 ^1

M I I a laat zij zich kussen in de tussendeur.4 zij

(4/5) MI I a stro ewit

M I I a Zij trouwen binnenkort, maar blijven hier.(5) Zij ^ blijve

M I I a Hetrae 'us noctum is niet meer van kracht.p lM I I a En wat dan nog? Ik ben een oude heer.7 g

8 MI I a En voor een bastaard staan de borden er.

M I I a Daarom wens ik ze samen veel plezier9 p

I o M I I a onder het alziend oog en goede nacht.g g

M' II IV-M 2 I r. 0)–(14):

I MI II b [Haar wanen kleuren als een bellefleur.g]M2 I a

(2) M I II b[Zij] ruikt [naar kruizemunt en duizendschoon.]lM2 I a I I

M I II b Vaak bi het uitbetalen van het loon(3) , jM 2 a

(4) M I II b staan ze te stoeien [in de tussendeur.]M2 a I I

(4/5) M I II brstrofewit]]M2 a

M I II b [Zij trouwen] straks in alle deugd en eer.(5) l gIII c in alle eer en deugd.g

d [in alle] [eer] [en] [deugd][.] = M I IIgM 2 I a rL deugd en eer.g

a[ ] eer [en][deugd][.] ie noot r^

1218

Zij trousreuRet-p-rae nee,..-mot-°tom ..31°

DeparOM. wens ze sezett7-**--10 etAxt

3 -

[996] `Tweede meisje', M I (collectie NLMD)99 1

1219

(7) M I III c Versierde zwepen, rijtuig en koetsier,M2 a 1 I

(8) M' III c daar heeft ze zich al maanden op verheugd.d [ fl hacij [ ] haar leven } [ ]d [ ] [a ] zij } [ ] { nu altijd [ ]d [ ] [heeft] [ze] [ ] van kind af [ ]

Mz I a 1 1

(? door M I III, r. (7)–(8))

(8/9) M I III e [strofeTVit?]M 2 I a [strofewit]

(9) M' III e Zij heeft de langste tijd hier doorgebracht.M Z I a I I

(zo) M' IV e 't Iuse [ ] { Jus promae noctis [is niet meer van kracht.]e [ ] [Jus [pr]i[mae] [ ]

M2 a I i

(I I) M I IV

M2

e A la bonne heure [Ik ben een oude heer.]e [ ]vijftiger[.]e [ H geen dertiger[.]e [ ] [geen dertiger] [.]a A l 1•i I

i a) M I II e [En voor een bastaard staan de borden er.]M 2 a

z MI II e [Daarom wens ik ze samen veel plezier]3 PM2 I a

z M I II e [onder het alziend oog en goede nacht.]4 g gM 2 I a

Mz II-D3, r. 1-16:

(6) M I III

M2

c Dat doet een dominee in 't jkerke hier.d dorpjepla

I Mz IIM3-D3

2 MZ IIM3-D3

3 MZ IIM3-D3

b Het tweede lmeisje gaat met de chauffeur.g

b Het nihil obstataf de schutspatroon.g p

b [Haar wanen kleuren als een bellefleur.g]

? door altijd]1

M I I, (6)1

Al i

1-, i7)á

[? na dertiger](? geschrapt]

(= Ali I, ow

[= AP I, i9)á

R— [99JI, 11

MZ I, (I)1

I 220

6 M2 II b staan ze te stoeien in de tussendeur.]M3-D3

6/7 MZ II

M3-D3

7 Mz IIM3-D3

b stro ewit

b Zij trouwen straks in alle eer en deugd.]1 g

8 M2 II b [Dat doet een dominee] uit het [dorp] [hier.]b ] ('t] [dorpje] [

M 3 -D 3 I 't I 1

9 M z IIM3-D3

b [Versierde zwepen, rijtuig en koetsier,] ^ l g

,

I0 MZ IIM3-D3

b daar heeft ze zich van] jongs [af op verheugd.]1 g p g

4 MZ IIM3-D3

b jZi ruikt naar kruizemunt en duizendschoon.] MZ I (2).1

S M2 II

b Vaak bij het uitbetalen van het loon,]

AP I, (3)1M3-4

M z II c de uitbetal i n gM5-D3

io/ii M 2 IIM3-D3

I r Mz II

M3-4

M z IIM5-D3

r2 MZ IIM3-D3

13 MZ IIM3-D3

1 3/ 1 4 M Z IIM3-D3

14 MZ IIM3-D3

r 5 M Z IIM3-D3

b[(rtrofewitJ]

b [Zij] had de Godspenning niet weer[gebracht.]b D[e] [Godspenning] heeft haar geluk [gebracht.]

c [ ] g[odspenning] [ ]

b 't usrimae noctis is niet meer van kracht.]p

b A la bonne heure. Ik beneen dertiger.]g g

b stro ewit

b En voor een bastaard staan de borden er.]

b Daarom wens ik ze samen veelplezier]

C= MI I, (911

[= MI I, irIil

M2 I, (IZ)I

[= M2 I (13)1

I22I

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M'

M2-D3

4 pp-2

MI

M3-D3

6 MI-2

MI

M3-D3

I

16 M Z IIM3-D3

b [onder het alziend oog en goede nacht.]g g [= M Z I, (14)1

COMMENTAAR I De lezing in M 2 I a, r. deugd en eer is vermoedelijk een overschrijffout eng , 5 g l lzal direct door Achterberg gecorrigeerd zijn.gg g l2 Zie[971] `Dryade', noot I.97 Y

[9971 SLUITREDE

MI Tweede manuscript D i H- 6.

p ^ 9M2 Tweede typoscript, ko i' DI H- . p l ^ 97M3 Derdeoscri t DI collectie Ministerie van oK&w, H-1o2.

tYP p , ,M4 Doorslag van M3, kopij T, H-IO .

g ^ p l ^ S

T De Vlaamsegids 41 (februari 1957), p. 8 3-84 .

g 4 957 ^ pPT Eersteroef D I H-1o7 . .p ^ 7P2 Tweederoef D I H-I08.

p ^

D I Spel van de wilde acht p. o.p jacht, 5

M5 KO 1 D 2 H I I2.Kop ^D2 Cr to amen p. 2 I 2.y g ^^ pM6 3M Kopij H I22.p l ^

-

D3 Verzamelde gedichten, p. 901.^ g ,p 9

Vóór o november I 63 9S

MI

M' a-botlood c bl ballpoint (aangebracht ná. M2)p ^ p g

a Ik liep vannacht nog eens tegen je aan;p g g 1a ub Vannacht liep ikp

zelfstandig op hun basis weergekeerd,g pc inmiddels

Zinsnede, aan de waarheid toegedaan,g ,c wc cosmos

I222

MI

M2MIM3-D3

MI-2

MI

M3-D3

MI

M2-D3

COMMENTAAR

I2

14

i6

a abstracte schilderijen, condensgas1^ gb tekeningen. Condensasg g

c een tekening van Ouborg.g g

Daartussen slaat het rose op de vlucht:pc blauwe

a een bruidsluier over u heenehan en.g ga bruid ss luier

I Zie[978] 'Verslaggever', noot I.97 gg2 In zijn brief van oktober I 6 vroeg M. Rutten (zie 47 .16.3) naar de -zijn 3 9S g 47 3 per-soon Ouborg. Achterberg antwoordde: `Haas schilder. Zie o.a. W. Jos deg g gGruyter: Schouwend oog. Uit g. Bert Bakker, Den Haag'. Een exemplaar van ditY g g ^ g Pboek bevindt zich in de collectie Achterberg. Volgens E R. Kno heeft Achg g PP -e eeterber in I te Den Haag de tentoonstelling t.g.v. -aarOuborgs zestigste verjaar-g 9S3 g g g g g 1da bezocht en een ontmoeting met de schilder gehad. Pieter Ouborg overleedg g g gop 'uni i 6. F R. Kno e Ouborg. Schilderijen, gouaches, tekeningen. Amster-p 3l 9S pp ^ ^ ^ ^^ ^ en^dam 1971], p. –6.^ 97^ pS

[998] HYADE

OVERLEVERING M I Tweede manuscript D I H-96.P ^M2 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYp P^ p 1 ^ 97M3 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-IO2.> >

M4 Doorslag van M3, kopij T, H-IO .g ^ p l ^ S

T De Vlaamseids I (februari I . 84 .g 4 9S7 ^ P 4P I Eersteroef D I H-10 .P ^ 7P 2 Tweederoef D I H-I08.p ^

D I Spel van de wilde acht p. I.p jacht, 5M5 Kopij D^II2.

l ^

D 2 Cr to amen p. 2I .yp ^ ¢^ p 3M6 3M Kopij H_ I22.p l ^

D3 Ver amelde gedichten, p. 902.^ ,p 9


LEESTEKST MI

1223

3 MI-2

MI

VARIANTEN EN MI aotlood b bl ballpoint (aangebracht na M2P ^ p gCORRECTIES

Titel MI-D3 HyadeY

I M'-D3 Een stoet van aanbeeldwolken brengt de stille

2 MI-2 middag tot macht. Het norse dennenbosgM' b [denne][bos]

b[denne]n[bos]M3-D3

gaat over stag. Het maakt zich nog niet losg g gb oversta De torsie wringt het

g gb Het[wringt]ijn wortels^ zij [lees: los.

M3-D3

zou evenzeer de andere kant op willen.4 pM I b Bijlen blinken door verse openingen.lM3-D3

[In M I b voegde Achterberg de volgende regel toe:

M I b Hoor Orpheus onder de bedrijven zingen.(5) p bedrijven gM3-D3

4(5)/S 6 M'-D3 stro ewit

5 MI-2 Wind wervelt. Adem stokt. Hefbomen tillen(6) M' b Windhoos wervelt.

b Een windhoos wervelt.] Hef boomarmen [ ]M3-D3 I I windhoos

6 MI-2 u uit onwrikbaarheden, hoos en hars.M I b u w tors uit stolling hyaliet en(7) g Y

b stolenpM3-D3 I I

7 (8) MI-D3 Gij staat op eigen benen na te trillen.7 Gij p g

8 MI-D3 De vijver kantelt in zijn schommeldoos8(9) vijver zij

MI-D3 en heeft u vrijgelaten voor altoos.9 lg

9(1o)/I O I I MI-D3 stro ewit

[In M I b voegde Achterberg de volgende regels toe:g g g g

I I) MI b Kaboutervolk zwoegt met uw garderobe.^ gM3_D3

1224

I2 MI b De sleutel bij de tuinbaas te bekomen.M3-D3

I 2/1 3) M I b stro ewit3M3-D3

I o I M I -D 3 Figuur in de gezichtslaan wordt een streep,3 g g p,

I 1(14) MI -D3 de spijlen van het inrijhek gelijk.4 p} inrijhek g }

II (14)/I2 (I 5) MI stro ewitS

I2 MI Een auto stopt. Gij lift. Vaarwel. Uw handP GijMZ

i M3-D3 0S

1 3 (16) M I -D 3 duidelijk als een dubbeltje op z'n kant.3 1 } p

13(16)/14(1 7) M'-D3 stro ewit4 7

14(17) MI-D3 Vaarwel en au revoir voor deze keer,4 7

I 18 M I-D3 die God u geeft, mompelt de oude heer.S g ^ p

COMMENTAAR I Zie[978] 'Verslaggever', noot 1.97 gg

[9991 REFRACTIE

OVERLEVERING M I Tweede manuscript D i II 6.p ^ 9M 2 Tweede typoscript, ko i' D I H.kopij ^ 97M3 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-102. tYp p , ,M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- I o.g ^ p l , S

T De Vlaamseids 41 (februari I p. 8.g 4 9 Sl,p S

P I Eerste roef D I H-io7.p , 7P 2 Tweederoef D I H IoB.P ^D I Spel van de wilde acht p.p jacht, p S 3.

M5 Koi'D Z H1I2.p l ^

D 2 Cr to amen p. 21 .yp ^ 4, p S

M6 3M Kopij H122.

Pl ^_

D3 Verzamelde gedichten, p. 904 .^ g ^ P94


LEESTEKST MI b

1225

I MI

M2

MI

M3-D3

2 MI-2

MI

M3-D3

s

MI

M2

M'M3-D3

6 MI-z

MI

M3-D3

7 mi-2

MI

M3-D3

COMMENTAAR

VARIANTEN EN MI a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M2)P ^ P gCORRECTIES

a Corpusculair is het de vaste somPb Complementairp

c SupplementairPP

van toen het eenmaal tussen ons begon,gc ergens

a Kleiner enroter worden aan de vis,gb lijken

c Verschoven in de sferen

waarmee het onder water idem is;c en ac waarmee

verloren enevonden op de gis;g p g^c displaced weergevondenP gc in de zoekerc het zoek licht

I Zie[97 8] 'Verslaggever', noot i.97 gg2 0 de vraag van M. Rutten (zie .16. naar de betekenis van `de voorkantOp g 47 3van de maan' r.antwoordde Achterberg: `de naar ons toegewende kant'.9 g g

I000 THEATER

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H- .p ^ 95M 2 Tweede manuscript D I H-96.P ^

M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.kopij ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- .g ^ P J ^ 99M5 Derdeoscri t D i collectie Ministerie van O K&w H I oz.^ P > >

P I Proef T H-ioi.,T Maatstaf4 (januari I p. 6 .4 J 9 S7 ^ p 73P2 Eersteroef D I H-1o7 . .P ^ 7P3 Tweederoef D I II-108.p ^

1226

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

D I Spel van de wilde jacht, p. 54.

M6 Kopij D 2 , H- r z z.

D2 Cryptogamen 4, p. 216.M7 Kopij D3, H-1 22.

D3 Verzamelde gedichten, p. X0 5.

DATERING Vóóro november 1 6

3 9S

LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In de -resenehiernavolgende synopsis worden M I en M 2-D3 afzonderlijkg 1 gpteerd.

In M I (zie de afbeelding op p. 122 schreef Achterberg eerst een aanzetg pp 9 gvan vier, deels nog onvolledige, regels. Vervolgens bewerkte hij dit gedeelte eng g^ g g hij gbreidde het uit tot en met r.1 M I b-d . Onder dit tekstgedeelte schreefS gAchterberg (fase e) twee regels, die hij invoegde op de plaats van de eerdereg g^ hij g p pr. (11)–(12 M I II); in dezelfde hand noteerde hij hier ook een eerste titel en1een alternatief voor r.I M I III). Geheel onderaan het blad en in scherperS ppotlood (fasen f- schreef Achterberg tenslotte de nieuwe r. I MI IV)p g g S–zoen noteerde hij vermoedelijk ook de uiteindelijke titel.hij vermoedelijk l

In M 2 wijkt het gedicht op een aantal plaatsen af van de laatste versie vanwijkt g p pM I . Ondermeer is de titel veranderd, zijn de oorspronkelijke r. (11)-02) ver-^ r Ii–zijn p lvanen door drie nieuwe regels (r. I I–I en is het slot van het gedicht M I IV,

g g 3 gr. 06)–(2o))gewijzigd en teruggebracht tot twee regels. Door deze wijzigingeng l ggg gbestaat de versie in M 2 - en ook in de latere bronnen – uit achttien reels.g

MI a-potloodgpM2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)

P ^ p g

a [ontbreekt]e Diva

f Comedie [? na Comedie]f [Comedie][? geschrapt]

Theater

(I) Mr

(a) Mr

M I r. I–zo:

a Gi' kunt o naar voren tredenGij

b Ik zie u voor een volle zaal optredenpbjGi kunt] op een toneel [naar voren tredenp

aa en doen alsof. Er iseen haar verschilg

b zolang het duurtg

b Er iszolan het duurt]g

b blijft1

c zijn nl

? na de regel]? door toneel]

[? door blijft en is]

1227

(3) MI a a o meer tussen u en hedenceen haar verschil met dit en het verledengc cent u ditc afstand tussen [2c onderscheid [met]c speelruimte tussenpc planken geschoven, pal tegen het hedenY p g ^p g

? voor M I c, r. een haar verschil, vervolgens geschrapt;? door dit;? door alle open3 geen ^ g g p ? ^ pvarianten uit de eerste re elhel t van AI' c r.g c, 3

a alleen het voetlicht Ibreekt af]b houdt u blind en vuurtc Felle schijnwerper voll pc inc Olierc vast

[? door M I c r. vol en blind;? ? door hier en in]4

(4/5) MI b stro ewit

M Ib u aan tot een prestatie o gij tuurt ? door prestatie]S p gl b stuurtc aan totrestatie van uzelf stuurtP

6 M I b de diamanten van uw ogen ogc het diamanten oog naar boven en benedeng

(7) m1 b o verhuurdb ob [verhuurd]bemuurdgc de zaal inc door waar ik zit oemuurd[gemuurd de rijen over emuurdrijen g

d [de] volle [zaal door] [waar ik zitemuurdg

(8) M Ib o vredec met onbekenden die dec in hetzelfdec uit derote stedengd avondstedend [uit de] wereldsteden

c stro ewit

c Ik heb voor viergulden een plaats gehuurdg p gd [voor viergulden][heb [ijk]d Ik heb] [voor viergulden]

(4) MI

(8/9) MI

(9) Mr

I zz8

`Theater' M' (collectie NLMD

122.

MI

MII

II

AP II

a Z/13) M'

(13) MI

(14) MI

04/15) M'

(I f ) M' I

en kan twee uur aan ons alleen besteden

De anderen zijn coulisse oJ{ I lede o enp ppGelegenheid voor het publiek geschapeng p g p

I- ? doornt i I, r. II lede o en en coulisse]p pp

om zich aan iemand anders te vergapen

voor M I II, r. (H)–(1-2) I2 en met een pi/1 ingevoegd]

[strofewit]

Avond aan avond is het uitverkochtH blijkt }[

0 1Een derde heeft mijn plek al opgezocht.mijn p pg

[strofewit]

Een kwestie van belichting

l

IIIN

zaakkwestie van

I [breekt af]voetlicht enezichtsbedrog g

boeren [bedrog][ H kunst licht 2 1Massasuggestie en gezichtsbedrog g g

Wie zou het zijn, heb ik nog wel gedacht,

1^ g g' k bijbi mezelfi k no vaag g

? o M I I, r, r belichting;? door zaak en kwestie;? door boeren en gezichts].d or g

I g

(r6) M' IV

(16/17) M' IV

(r7) M' IV

(r 8) MT IV

(i 9) M' IV

(ZO) M' IV

die na de voorstelling werd opgebracht.g pg

[strofewit]

Een zekere baron uit derovinciepoudere

las ik in de courant. Wat een coïnci-

denteeleval • dat overkomt me vaak, >

vooral wanneer het vreemde zaken raaktbetreffende een vreemde zaak.

? door zekere]

[? door Wat][? geschrapt]

(? na de regel)

I230

M2-D3 r. I-18:,

I M2-4 GijGi kunt op een toneel naar voren tredenPM 2c voor 't voetlicht

c [naar voren]M5-D 3

2 M2-D3 en doen alsof. Er zijn zo lang het duurt

zijn g

M 2 -D3 planken geschoven pal tegen het heden.3 p g p g

M 2 -D3 Felle schijnwerper houdt u vast en vuurt4 l P

4/5 M 2 -D3 [strofewit]

M stuurt aan tot prestatie van uzelf. Gij5 p 1

6 M2-4 het diamanten oog naar boven en benedengM 2c langsgM5-D 3

M 2 a de volle zaal door, waar ik zit gemuurd7 ^ gbanseg

M3-D 3I I

8 M2-D3 met onbekenden uit de wereldsteden.


M 2 -D3 Ik heb voor vier gulden een plaats gehuurd9 g p g

Io M2 -4en kan twee uur aan ons alleen bestedenM 2 c [ 1;

M5-D 3

I I M 2-D 3 dood en vereeuwigd door u aangetrokken

g g

12 M2-D3 tot in de nok de rijen lede o en

rijen p pp

1 3M 2 a engelenbak waar ze onkenbaar proppen.3 g , P pPb o

M3-D 3

13/14 M2-D3 stro ewit3 4

I M2-D3 Avond aan avond is het uitverkocht.4

I M2-D3 Een derde heeft mijn plek al opgezocht.S mijn p pg

1 5/16 M2-D3 stro ewit5

16 M2-D3 Wie zou het zijn, heb ik nog welgedacht,

1^ g

i M2-D3 die na de voorstelling werd opgewacht7 g Pg

18 M2 -D3 bij de artistenin an middernacht?l g g^

1 23í

COMMENTAAR I Zie[97 1] `Dryade', noot I.97 Y2 Bij P I r. i 8 artisteningang noteerde de corrector van Maatstaf: `Voorkeur-spelling: artiesten'. Dit voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwegballpoint doorgehaald (zie ook 47.8.2).p g 47 2

[10011 ROCHADE

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D I H- .p ^ 9SM2 Tweede manuscript D I H-96.P ^M3 Tweede typoscript, ko i' D I H- . P 1 ^ 97M4 Derde typoscript DI collectie Ministerie van Ox&w, H Io2.> >

M5 Doorslag van M4, kopij T, H-104. g ^ Pl ^P I Proef T H-IO6.,

P 2 Eersteroef DI H-IO .p ^ 7P3 Tweederoef DI H-I08.p ^

T De gids I zo.I (maart 1 957), p. 2Ig 9S7 ^ pD' Spel van de wilde acht p.p jacht, SS•

M6M Kopij D H-IIZ. ^

D2 Cr to amen p. z I .y g 4, p 7M7 Kopij D3 H-IZZ.pl ,

D3 Ue amelde gedichten, p. 906.^ ^ ^ P 9


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In M I (zie de afbeelding op p. i 2 werden eerst r. i-8 in een regelmatig

g p p 34 g ghandschrifteschreven (fase a . In deze grondlaag bracht Achterberg (fase b)g g g genkele veranderingen aan en vervolgens begon hij aan het sextet, waarbij hij r.g g g hij ^ waarbij hij1 3 -14 verschillende keren onder elkaar hernam M I I fasen b-f). Onder3 4M' I b, r. I noteerde hij een eerste titel (fase c . Nadat Achterberg het sextet4 hij gvoltooid had (en vermoedelijk ook de uiteindelijke titel genoteerd had),be-vermoedelijk uiteindelijke gwerkte hij ten slotte – met scherper potlood en in een kleinere ductus – hetl p Poctaaf (met name r.- 8 nog ingrijpend fase .S gg

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

MZ

M3-D3

M' a-h potloodM2 a-b potlood, c bl ballpoint (aangebracht na M3)

a [ontbreekt]c Domicilief Rocadeab [Roc]h[ade]

1232

I MI

MZ

M3MzM4-D3

2 MI

Mz-D3

3 MI

Mz-3

MZ

M4-D3

4 MI

M2

M3-D3

a De dag bevat ontleende ogenblikken [???? door ontleende]b [ ] zit vol apparte [h [ ] [ap][arte] [ ]a Ib [ ]hangt [ ]b [ ]schiet [

c [ ] [zit] [ ]

a aan uren met u doorgebracht , de tijdb uit [ ]

g [ HbliR I

h [ HINei [ ]

? door M I b, r. 1-2;? door r. 2 bij en met;? na D van De]> > g, ^ ^

a kan u alleen aan mijn verlangen kwijtmijn g lverwachting go wachting p go wachting p g

co stellin

p gcositie { Ip

? doorM I r. verwachting en verlangen]^^ 3 g

a enenetreert het heden met valstrikken;pab infiltreertbenetreertp


5 Mr aaat in 't geheugen deuren o enwrikkengaat g g pb metselwerk los wrikkenb ont wrikken

krijg t handeng lgg staat

[gaat] op een deur in het geheugen tikken,g g p g g[in 't eheu en op een ruimte tikkeng g g p

[gaat] op een zijdeur van de ruimte tikkeng g P lM2-D3

? door M I r. krijgt handen en gaat in 't geheugen]g^ y lgg g g

I233

I00I `Rochade M I (collectie NLMD

1234

? door totaliteit]

[? door oenp]

M2-D3

a waar oude ruimte haar verlossing beidt,gb die ik o niet onderscheid

g die ik alleen als richel onderscheid,in perspectief nietg p P

g '[k] door de [ I

a om zich daarmee opnieuw samen te schikkenpb te nevenschikken

o nieuw aan u onder schikkeng [opnieuw

stip [opnieuw] onder schikkeng P P

a 0 I totaliteita 0 en gaanwezi heidb tot deekende samenhorigheid.g gb be endeb solidariteit

wanneer gij tevoorschijn gekomen zijt.g gl tevoorschijn g zijt. [g]e aan het licht

zodra

? door M I b, r. 8 solidariteit en samenhorigheid]g

b stro ewit

b De modehuizen staan wagenwijd open

g 1 pbW a enwijd [staan] d e modehuizen] [open]g 1 pb [De modehuizen staan wagenwijd open]

g l p

6

MI

7

MZ-D3

MI

MZ-D3

8

M'

8/9 MrM2-D3

9

MI

I0

M2-D3

MI b en ook de kerken kunte binnenlopen. [? door en]g Pb E [n] [b en [

M2-D3

? doornt i b, r.ro9–

Io I I M Ib een stro ewitgM2-D3 stro ewit

II MI

M2-D3

b De klokken doen hun best ob Precisie ltijdseinen accentueren

Precisieseinen interveniëren? door de regel]g

123

12 M Ib de ogenblikken dat ge kunt passereng g pb olaatsen waar moetplaatse oen 2P

b legegb deunten waar ge veilig kunt passerenP g g pb de dodeunten waar ge moetpasserenp g pb legegb[de] d[dode] [punten waar ge moet passeren]p g p

wanneer [de dode punten] u [passeren]g p pde dode punten waar ge moetgpasseren]P g

M2-D3 wanneer de dodeunten u passeren.p p

I? door de tweede b-le in van M I , r. II en de eerste b-lezing van M I , r. 12;? ? door M i b,r. II-IZ (door accentueren t/m moetasseren •? door M I b, r. 12 moet en kunt;p? door lee en dodeg]

12/1 3 M I b [geen strofewit]3 g

M2 -D 3 stro ewit

1 mi I b Politie surveilleert ? door surveilleert]3b wandelt rakelings voorbijg voorbij

II d ^zebrastee enpd1^[zebra]lijnen1

III e en zeeme[ ] [zee brastre en wissen u nog uit [lees: zebrastrepen]P g pf [Politie aan de overkant beduidt.] = M I III e, I4f bij de stoplichtenbij Pfeeft een stopsignaal;g

M2-D3

1 M' I b o neemt notitie van mij4 1b zonder dat hij notitie neemt van mijhij mijc zijn notitieboekje zit opzij ? na de regel]zijn l pl g

II d in zijn notitieboekje over de straatl notitieboekj '`e1-)c)c_l en mijl

III e Politie aan de overkant beduidt.f [en z e brastre en wissen u nog uit.] = M I III e, 13] g ^3f schakelen u uit[.]f de schaken [u] vooruit.f D e

M2 -D3 I I zebrastrepen I Ip

[M I II r. 14 werd tussen haakjes geplaatst en vervolgens doorgehaald; voor M i III e,r. 13-14 noteerde Achterberg in fase f re ectievelik `2' en '1';? ? door M I III r. 13-14

(door u en be van beduidt)]

COMMENTAAR I Zie[966]'Nebo', noot a.

X236

I002 ZONNELEEN

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H-95.p ^

M 2 Tweede manuscript D I H-96.P ^M3 Tweede typoscript, ko i' D I .II . p } ^ 97M4 Doorslag van M 3 kopij T, H- .g ^ p 1 ^ 99M5 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-IOZ.tYp p > >

P l Proef T H I o I.,T Maatstaf4 (januari 1957), p. 6 .4 J 9S7^p 74P z Eersteroef D I H-io7.p ^ 7P3 Tweederoef D I H-IOB.P ^D' Spel van de wildeacht p. 6.wildejacht, S

M6 zM Kopij ,D z Cr to amen p. 2I 8.y g 4^ pM7 Kopij D3 H-12.2.p}^D3 Ue amelde gedichten, p. 907.^ ^ ^ P97


LEESTEKST Mz b

ONTWIKKELINGSGANG In M I (zie de afbeelding op p. i 2 bestond de eerste aanzet tot dit gedichtg P p 39 guit slechts één onvolledige regel M I a, r. I . In fase b breidde Achterberg hetg g ^ ggedicht uit tot en met r. 8 en bracht vervolgens (fase c) in deze regels verandeg

erscgen

g -onderscheidenringen aan. In een duidelijk te dheid ductus (fasen d-e) schreef Ach-g 1

terber het sextet, noteerde daaronder eerst een nieuwe r. M I II en hernamg ^ 7hier weer onder r. I2–I M I III, fase f . Tenslotte (fase noteerde Achter-4 ^ gbei onder het gedicht verschillende titelvarianten, bracht hij in r. Io–I2 nog g ^ hij nogveranderingen aan en schrapte hij vermoedelijk verschillende vraagtekens.g p hij vermoedelijk g

I

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel M'

M2

M3-D3

MI

Mz-D3

M I a- potloodgpM z a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M4)p ^ p g

a [ontbreekt]

g Incunabel

g Zonneleen ? na Zonneleen]

g Eenzaat [? na Eenzaat]a Eenzaatb Zonneleen

a Hetrote goud is uitgebrokeng g gb teengc Groot na' aars oud ? door na ' aars1 g najaars Het

1237

? door ergens en eenmaal]g

? door de en met

2 MI

M2-D3

b het hemelblauw. Een middeleeuw begint.gb een

Een? door e van een

3 MIMZ-D3

M5-D3

MI

M2-D3

MI

M2-D3

MI

M2-D3

MII

II

M2-D3

b Ika te paard over de bronzen wegen

ga P g

b en denk dat ik u eenmaal wedervind.c hoop ergens

P gc [denk [eenmaal]c ergensc [eenmaal]

c met dec h[e]t idee dat ik u

b stro ewit

b Gestoken in het harnas enezindg

b tot kruistochten, metauselijke zegenP 1 gb de jkerkelikec kruistocht [met] [de] [pauselijke] [zegen],

b o meegekregenc is mij aan ander doel niet meer gelegenmij g gc weinig gelegengg gf is mij aan huis en hof niet meer gelegen .mij g gf [niet]s [ 1;

4

MI

MZ-aM2

4/5

S

6

7

? door M' I, r. meegekregen;???? door is mij aan ander; M I II, r. werd met een7mij 7pijl ingevoegd]l J

8 MI

b jri ik door deze stilte van een kind.M2-D3

8/9 MI d [strofewit]M2-D3

I I

íz38

rooi `Zonneleen' M I (collectie NLMD

1239

MI

M2-D3

MI

M2-D3

WI2 MIM2-D3

r2 MIIIIIII

M2-D3

I 3 MI I

I0

II

9 M'

MZ-D3

d De verte nadertd Ik ben eenlaat die langzaam ? na de regel]P g gd Voor hen die achterblijven ben ik al1e is het [? door het]e werd ik

? door de eerste twee d le in en van M I , r. 9; deze regels werden vervolgens tezamen door-gehaald;? na de regeleschra tp

dddde

ggg

ddee

initiaal en zitten ze te lezendaarenDaarVaak zitten ze

I 's Winters [x.)c ze lezen

over een dolend ridder uit die tijd.1[dolend]e [ridderis en hun str i'd.lridders, getreden in het krijt.,g krijt.

getreden in het krijt.

,g }

? door strijd geschrapt;? na de regel geschrapt]

e stro ewit

e Ik echter, in mijn cirkel werklijkheid

1 1f "vergrootglasf Ik echter onder het vergrootglas tijdtijd,f Ik onder een vergrootglas in ewijdingewijdf het uitgerezengf Ik echter onder het vergrootglas tijdtijd,]

? door daar en en]

? door zitten ze]

? door 's Winters]? geschra

? voor de regel]? door strijd]1?nadereelg]

[? door werkli' kheidJdoor vergrootglas]

? na de eerste-le in van M' III, r. 12;? door uitgerezen en ingewijd;? na de regel^ g g g J^ g(mogelijkbedoeld na M I III, r. r2–r • alle vraagtekens werden vervolgens geschrapt] , 3 g ^ ^

e blijf op het onbekende aangewezen.1 p ge ben stomme toevale 2 de lden weerschijn [^ weerschij

f ben uit de dode letters opgerezen.pgf letter

MZ-D3l

[? door toeval][? na weerschijn]l

? voor de regel]g? geschra

1240

I M I I e Het dorre blad krijgt een metalen schal.4 lgIII f Het dorre blad krijgt een metalen schal.lg

M2-D3

? door na M' I, r. 10-14,vervolgens(fase Mgeschrapt; I, r. 12–I werden (lasegte amen doorgehaald]^ g

COMMENTAAR I Zie[971] `Dryade', noot I.97 Y2 Ditedicht is vertaald in het Italiaans door G. van Woudenberg/F. Nicosiag gen in het Spaans door F. Carrasquer (4x).p q 43 Literatuur over hetedicht:gVries, H. de, 'Verlokking vanuit het hierna.'g

I003 MICROCOPIE

OVERLEVERING M I Eerste manuscript D i H- .P ^ 95M2 Tweede manuscript DI H-96.P ^M3 Tweedeoscri t kopij D I H- .tYP P^ p 1 ^ 97M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-Ioz.

> >

MS Doorslag van M 4, kopij T, H-104. g ^ p l ^P I Proef T H- I o6.,P 2 Eersteroef DI H Io .p ^ 7P3 Tweederoef D I H-Io8.P ^T De gids I 20.I (maart 1 957), p. 2I 2.8 9S7 ^ pD/ Spel van de wilde acht p.p jacht, s7•

M6 zM Kopij H- IIz.P1 }D 2 Cr to amen p. zI .y ^ 4, p 9

M7 Ko i' D3 H-I zz.Kop ^D3 Ue amelde gedichten, p. 908.^ ^ ^ P 9


LEESTEKST M2 b

ONTWIKKELINGSGANG In M I schreef Achterberg in een regelmatig handschrift (fase a) r. i--0 8),o g g gwaarvan r.no geheel opengelaten werd en r. i 8 onvolledig bleef. Vervol-gnogg

ns bracht hij in verschillende correctielagen veranderingen aan, waarbij hijge hij g g ^ waarbij hijeen aantal regels uit ruimtegebrek op afzonderlijke plaatsen op het manuscript

g g P afzonderlijke p P pbewerkteaan eduid als M I II t m VI .Onder meer vulde Achterberg in fase

g gc1 no r. in en voegde hij een nieuwe regel toe (r. I o die hij vervolgenscalsnog 9 g hij g ^ hij gweer op een andere plaats herschreef M I III IV r. Io . Door deze uit-e p p ^ –9breidingverandert de regelnummering in het vervolg van het gedicht. Verder g g g g

I241

Too `Microco ie' M I (collectie NLMD)3 p

I 242

vervolledigde Achterberg in fase e de laatste regel van het gedicht (r.(18)19).g g g gHieronder noteerde hij een eerste titel en wederom een nieuwe versie van r.J08)1 9 (M' V . Geheel onderaan het blad noteerde Achterberg tenslotte een9 galternatief voor r. (11)12 M I VI en de uiteindelijke titel van het gedicht.uiteindelijke g

Door derote hoeveelheid wijzigingen die Achterberg in M I aanbracht engghet somserin e onderscheid in ductus is de fasering onzeker. Zie de afbeel-g g g onzeerdin voor de plaats van de verschillende subeenheden op het manuscript.g p p p

II

M2-D3

MI a- potloodgpM 2 a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M3)p ^ P g

a [ontbreekt]b Normb Weergagf Indicatief

Microco ieg Microcopi

1 1

• Er is voor ueen andre maatstaf meergb [

]{ indicatie } [b [

H [andre] staving [c [

H [and]e[re] grootte [d [

H vingerwijzing [d

]destinatie [e Er is naar ueen vingerwijzing meerg g J g

HvoorH ie naarg totg naar

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

I

Mz-D3

M I I

? door M I I, r. 1 indicatie en andre maatstaf;? na staving;? door grootte;? doordestinatie en vingerwijzing;? doorM l II r. r voor en naar]

2 MI I a dan die ik benij meet u af aan mijn

gl mijn xxxxx

c [die ik benc 'teengd mijn ersoonJp

II e dan door mijmi heenG i'g J

M2-D3

? door ill' I, r. 2 mijn persoon, 't geen [xxxxx] en die ik ben;? na M I II, r. I-2•

deze regels werden vervolgens omcirkeld en met een pijl ingevoegd]^ g g J

1243

MZ-3

M2M4-D3

a belevenissen langs dezelfde lijnb [ ] [de] rechte [ ]b [ ] [de] [rechte] [a I I

? door M I, r.rechte en zelfde]3

a die ons verbinden bleef uit het weleer,b tussen ons bestondb [die ons verbinden bleefd doorgetrokken naar hiergd [uit het weleer [doorgetrokken naar hier, gd [die ons verbinden bleef uit het weleer

3

MI

M2

M3M2

M4-D3

MI ?nadereelg]

? door door]

cons gemeenschappelijkg PP l

? na M' d r. (na hier, mogelijk bedoeld bij de omzetting); alle vraa tekens werden^ 4 ^ 1 vraagteken

ens geschrapt]^ ^

M I -D3 al wordt een meter in uw richting klein,g

a wat reeds door Einstein werdeconstateerd.gb door Einstein voor het eersteconstateerd.g

stro ewit

a Toenadering van dame of mijnheerg 1b De[nadering]eneerg

M2-D3

8 MI a aan een derunten waar ik juist verschijnp l verschij op

b[op] e momenten datpM2 -D3 I I,

S

6 M'

M2-D3

6/7 MI-D3

7 M1

I 244

IV

a 0c wint op den duur naar u terrein ? door naar]pc beslist overc oarticulier terreinparticulie 0 eigeng

c 0 langs dunne lijn

g ld tekent zich af tegen een wit gordijn ? na gordijn]

g g l g ld het rol [gordijn]g 1d is waar te nemen[tegen]et [gordijn] ? voor de regel]

g g 1 gd valt? geschrapt]

I? na M I III c, r, particulier terrein, vervolgens eschra t;? door dunne lijn

, 9 ^ g ^ p n^ 1 en terprein • in M I III c voegde Achterberg de volgende regel toe:•

^ g g g

9

M'I

III

MZ-D3

( z o) M I IIIIV

Mz-D3

(io) MIII

MZ-D3

(II) M I II2

0 1 terneerdehan en uit de hemel voor u neerg gde vallen midden tussen het verkeerg

ehan en in de breedte van ' t verkeerg g g

MI IV r. ro werd met eenpijl ingevoegd]pJ

a De heer beweert er nog te moeten zijng zij

a De dame iser ongeluk verkeerd ? na de regel]P g gd sloeg haar voile o terneergd oengd had haar linkervoet bezeerd

VI f Ik sla mijnogen voor de dame neer.f De dame doet haar voile voor me neer.f [De dame zet haar koffer even neer. = MI I]

M 2 ab [kofferis

I? na de eerstef-lezing van M I VI r. 12;? voor de beide -le in en van M I VI, r. 12;

beide ?? werden vervolgens ase doorgehaald]^ g

(II/I2) M' a [strofewit]12/13 c [

M Z-D 3I I

C [

M3-D3

I 245

(I 2) M Ia Gebeurtenissen krijgen bas-reliëf

b [ ] haut}[-reliëf] [? door haut en bas]b [ ] [bas-reliëf]

1 3c [ ]M2 a i i bas-relief

b [ ] [bas-reli]ë[f]b [ ] [bas-reli]e[f]

M3-P3I I

T I I bas-reliëfDI-M6 I I bas-reliefD2-D3

I I bas-reliëf

(r3) MI

14

a aan openbare weenp ga . De stationsc

M2-D3

I M I a communiceren in volle perrons4 pI Sc

M2ab drukke

M3-D3 I I

I MI a extatisch voor de goudpet van de chef.S g Pi6 c

M2-D3

I I M I a stro ewitS16/1 7c

M2-D3I I

16 M Ia Hoofdconducteurs met rooie banden om1 7C

M2-D3

0 7) MI a sluiten de deuren fluiten. Het is oma [

]. F[luiten.] [ l

Ió c [

Mz-D3

I .

18 M I I a De trein [breekt aflI e Achter zich buigt de trein de spoorrails krom9 g p

VMz

M3-D3

e de trein buiengf Achter de trein buien de s oorrails krom.g pab Paarsgewijs trekken de spoorrails krom.Pb Buiten de kap

? na M I I e, r. 19, vervolgens (fase geschrapt]9^ ^ g

l ^

I 246

Titel MI

M2-D3

6 Mr-z

MIM3-D3

7 MI

M2-D3

II MI

M2-D3

I2 M'

M2-D3

COMMENTAAR


ROLLEND MATERIEEL

OVERLEVERING M I Tweede manuscript D I H- 6.P ^ 9M2 Tweede typoscript, ko i' D I H- . P l ^ 97M3 Derde oscri t D I collectie Ministerie van oK&w, H-I OZ.tYp p > >

M4 Doorslag van M3, kopij T, H-1o4. .g ^ p l ^ 4P I Proef T H I o6.,P 2 Eersteroef D I H-Io7.p ^ 7P3 Tweede roef D I H-IOB.p ^

T De gids I20.I (maart 1 9 5 7), p. 2I .8 9S7 ^ P 3

D I Spel van de wilde acht p. 8.p jacht, S

M5 Kop H-II2.p l ^

D 2 Cr to amen p. 220.y ^ 4, pM6 3M Kopij ^

D3 Verzamelde gedichten, p. 909.^ 8 ^ p99


LEESTEKST M' b

VARIANTEN EN M I a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M2)p ^ p gCORRECTIES

a NSb Rollend materieel

aandacht bepalen bij het grote wonderP bij gc strakke

a der vele ggjschinbewe in en waar zonderb [waarzonder]

a Seinwachtershuisjes dobbelen voorbij1 voorbijb ;

a met nieten op uit de staatsloterij.P staatsloterij de teerling van de spoorwegmaatschappij.g

I Zie66 'Nebo', noot 2.92 Literatuur over hetedicht:gKuijper, J., `Achterbeis rollend materieel.'lpg

I 247

I MI

I005 OREADE

OVERLEVERING MI Eerste manuscript D I H-p , H-95.

M 2 Tweede manuscript D I H- 6.

p ^ 9M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.kopij ^ 97

M4 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H- I o2.^ p > >

M5 Doorslag van M4, kopij T H- I o.g ^ p l ^ S

T De Vlaamsegids 41 (februari I p. 8.^ 4 9S7 ^ p S

P I Eersteroef D I H-IO .p ^ 7P2 Tweederoef D I H-Io8.proef ^D I Spel van de wildeacht p.wildejacht, 59.

M6M Kopij HIIz.2 ^

D 2 C to amen p. 221.

p g 4, pM7 Ko i' D3 H- I2z.

P1 ^D3 Ve amelde gedichten, p. 9 i o.^ ^ ^ p 9


MZb

M I a-d potloodM 2 a-b potlood

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel M I -D3 Oreade

a Een oreade, beren die ik kengC ,

MZ-D3

2 MI-D3

3 Ap

Mz-D3

4

MI

MZ-D3

bevindt zich in uw binnenste vanoud.g

a Gisteren kwam ik door het zwarte woud.c reed in Zwarte Woud .]

a

a Daar hing belofte in de nevelen.gb ab belofteb toezegginggg gb voorzegginggg gb doeleindec met voorgevoelens doorg

I? door M', r.toeze n en belofte;? door doeleinde en voorzegging]4 toezegging ^ gg g


M I -D 3 Dan opende zich Zwitserland, lag oud5 P ^g

124.8

M2-D3

MII0

6 M' a speeksel der beken langs uw kegelenp g gbletschersgletscher vanletschers aang

c opc aanc een zilverveld over

a

a als om hun hardheid te bezegelenga hun ta ontoeganklijkheid te zegelen.

g 1 gb 0

c de onbereikbaarheid [te zegelen .gc ongenaakbaarheid

Ig

0

a Mijn hoop is op uw binnenste geb.Mijn P p gc van wiee in u opgesloten houdt.

g Pgcij ergens[g]ij gc voor mece mi

g 1

7

M2-D3

MI

M2-D3

8

MI

M2-D3

8/9 MI-D3

9 MI

MZ-D3

.stro ewit

a In genieuren zijn vooruit gestuurdg zijn gb bevolenb bevolend De weg verdwijnt achter een oen randg verdwijnt pd kartelrandd kartelrand

? door M I r. bevolen en gestuurd;? door kartelrand en open rand]9 g ^ P

a die u doorboren aan uw ob Agaten

b en borenaten aangb in uw steile wandc doorboren u aan de benedenkantd en pPsti elt nog aan de benedenkant ? door de]gd uw

a Onder u moet [breekt af]

b Ik zal 0 holen ? door zal]c Onder u moet ik wezen door dec zoekenc Lans onder [wezen]: viag

II

Mz-D3

MI

1249

I2

13

I4

SI

MI

MZ-D3

MIM2-D3

MI

Mz

M3-D3

MI

M2-D3

COMMENTAAR

[1006]

b voorvaderbeenderen, schatten gestolen,> >g ,

b o

b de draak verslaan met harde hyperbolen,Yp

b de trappen op tot bij uw zwaartepuntpp P l Pc rots trappenc en trappenab

b wanneer de bergkoning mij dat vergunt.g g 1 ^b als mi'1b [2 elfenkonin hetgc indien [elfenkoning]

? door de alternatieve regels M I b, r. 1^ ^ I

I Zie[97 8] 'Verslaggever', noot I.97 gg

ULTRA MONTES

OVERLEVERING M I Eerste manuscript DI H- .P ^ 95M 2 Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M3 Tweede oscri t kopij D I IH .^ p ^ p l ^ 97M4 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H-IO2.tYP p > >

MS Doorslag van M4, kopij T, H I o.g ^ p l ^ 4P l Proef T H-1o6.,

P 2 Eersteroef D I H I o.p ^ 7P3 Tweederoef D I H I o 8.p ^

T De gids I2o.I (maart 1957), p. 2I .8 9S7 ^ P 4D I Spel van de wilde acht p. 6o.p jacht,

M6 2M Kopij D2,

D 2 Cr to amen p. 2 2 2.y ^ 4, PM7 Kopij D3 H 122.Pl ^D3 Verzamelde gedichten, p. 91I.^ ^ ^ P9


LEESTEKST M2 b

1250

ONTWIKKELINGSGANG In M I (zie de afbeelding op p. i 2 heeft Achterberg verschillende gedeelten

g p p S3 g gvan ditedicht een aantal keren apart hernomen. In de synopsis worden dezeg Ptekstgedeelten aangeduid met de cijfers I II. Door de vele veranderingen die

g g cijfers gAchterber in het gedicht aanbracht, is de fasering in de hiernavolgende -Achterberg g ^ g reg psentatie onzeker.

In derondlag (fase a) schreef Achterberg r. 1– • vervolgens (fasen b-c)g g g S^ gbreidde hij ditedeelte uit tot en met r. 1 o waarbij hij r. 6- 7 een aantal kereng ^ waarbij hij 7onder elkaar hernam (M I I/II-D3, r. I–I o . Eveneens in fase c schreef Achter-bergen eerste aanzet tot het vervolg, afzonderlijk gepresenteerd als

g g^ afzonderlijk g pM I II IV r. (I I – I .Onder dit tekstgedeelte noteerde Achterberg de titel-4 g gvarianten (fase f) en schreef hij M I V r. r7)–(16). De laatste veranderingen inhij ^gditedeelte (fase i) worden tenslotte tezamen met de overige bronnen -

g ge pre- gpresenteerd. Hierbij dient nog te worden opgemerkt dat Achterberg de eerste ver-

g pg gsie van M 2 (in deel 1 opgenomen als leestekst) later met één regel heeft uit-

egg eeebreid waardoor dit gedicht in M 2 c en M4-D3 uit zeventien regels bestaat:gebreid, g g

M I VII-D3, r. 11-16(17).

M2-D3

I MI-D3

2 MI

M2-D3

3 MI

M' a-i otloodpM2 a-b otlood c bl ballpoint (aangebracht n á. M3)^ ^ p g

a [ontbreekt]

f Jof un frau

g

f Ultra montes

I I

M I I/II-D3, r. I–Ia:

Ik rijd weer aan de voet van het heelal

a en kan u aan de bovenkant bereikenc

a als een forel, teen een watervalgb forellenc Als [een forelc dec eenc de

I 1° I I

a met haarspeldbochten opb moet de hoogte wijken^ wijke 0 1

b springen de [haarspeldbochten] uit het dalp

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

M2-D3

4

MI

? door lerij

? door de en een][?eschra tg p

M2-D3

I2SI

4/5 MI a stro ewit?A4-2-D3 [geenstro ewitg

S MI a voor io PK ob moeten de hoogten wijkeng wijke

a Voorb Hand over hand

M 3

M2 c [moet] [de] afhellingc [moeten] [de] kronkels

M4-D 3

6 M' I b Ik zit de speelgoedwereld te bekijkenbekijke naar s eel oedber dor 'es o ]P g g Pl

II c een speelgoeddorpje li t ons na te kijkeng kijken Ik zit een speelgoeddorpje na te kijkenkijke

[speelgoed]wereld li t ons na te kijken]g Jd Een

M2-D3

M I I b tot ze verdwijnt o worden smal7 verdwijn c Wij rollen op het latel P p

c[ ] lat form als een bal.pd tot het verdwijnt. De kloven worden smal.Jd{ 1 {ver limt .g

M 2ab [ ] kronkels [ ]

M3I

i

M2 c [ ] Spelonken [ ]M4-D 3

I I

f? na AP II c, r. 7, vervolgens (fase d) geschrapt]

8 MI II b [ 0 ]

d [Wij rollen op het platform als een bal.] [= M I II c, 77m2-D3 I I

8/9 M' II b [strofewit]M2-D 3 I I

9 M' II b Hier staat de tijd met grote stiltemondenc Vlak [c Luid [ ]d Hard [ ]d Blind [ ]d Hard [ ]

m2.-D3 I I

[? door Al' II b-c, r. 9 Luid, Vlak en Hier, vervolgens geschrapt]

12Sz

1006 `Ultra montes' M I (collectie NLMD,

1253

IO M' II b zichzelf aan niemand anders te verkondenc het eindeen begingeen gc eenc einde id eind het beginselg

M2-D3

I? door M I II b r. –IO vervolgens geschrapt]^ 9 , rag g

M'IIIVr.II–I :4

(II) M I II c Ik weet niet wat voor ons het beste is

(12) M I II c verdergaan, blijven sterven o

g ^ 1C 0

III d nog verder aang gd "arendsnest

I MI II c of verder gaan, maar nergens is de hemel3 g ^ g

III c Maar nergens is de hemel zo dichtbij ? door is]g dichtbij

M I II c zo dicht bij onze handen vol gewemel.l g

III d de handen volgewemel o

IV e ^door 't oog v/e naald kemelge [doorgehaald]g

? door M I II c r. (II)–(r2);? door M l II c r.(13)–(I4);? na M' III d r. (13)–(4; deregels uit M I II III werden met twee strepen doordoorgehaald, de vraagtekens werden geschrapt]^ g^ rag g

M I VVI r. II –I6:

(II) M I V f Dieren van lucht o I inranietgf klauteren in 'tfaan overgf beweeng

? door M I V r. II beween gaan over en klautereng ,g

I2 M I V f en omgekeerd. Hardstenen vogels zweveng gf of Blind stenenf en

I M I V f handhoog o Gij die de stof verlietj g Gijf en hemel 0 Geen vorm ontvliedtf voorbijl

VIuit de zondvloedgebleven,g h voorbij m'n hoofd,1h rondomh m'n hoofd [voorbij][,]h ver in het rond.h over mijn haar,

(14)

12.54

II M I VIIM2

M3-D3

ii M I VII

M2-D3

(r4) M I v f om aan de vorm uzelf terug te geveng gf staat [ ] stof

f [ 0 l {

f [staat] [

g [ 0

(zf) MI V f of andersom. [ o ]h [ ] Onder handholte hemel

VI h en landen nogh [ ] [n]iet. [ ]

(r6) M I V f [ o ] kemel.h gaat door het naaldenoog dezelfde [ ]h [ ] [de] witte [h [ ] [dezelfde] [ ]

M I VII-D3, r. 11-16(17):

i [Dieren van lucht beklauteren[graniet]ga Wezens 1 I dartelen inb reidansen

i [en omgekeerd . Stof die de vorm ontbiedtgi ; s[tof

geest

? door de regel]g

[^ MI IV, i74il

l AP V (II)1

1= MI V, (zz)I

1 I VII i of andersom[.] [Blindstenen vogels zweven = M I V r2M V ,3 gM2 -3 enM 2 c Een spiegel is het niet;m4–D3

1 MI VII i [over mijn haar uit de zondvloed gebleven = M' VI, r4 mijn , g 3

M2-3A4-2. c tenzij dit lied. [Blindstenen vogels zweven = M 2-3 Itenzij g 3m4–D3 I I

I MI VII i [en landen niet. Onder handhoge hemel = M I VI, r5 g ^ I

M2-3 I IM 2c [over mijn haar; uit de zondvloedebleven = M 2-3 rg ^4M4-D3

i6 M I VII i [gaat door het naaldenoog dezelfde kemel.] (= MI V, 0-6)J

MZ-3 I IM2c [en landen niet. Onder handhoge hemel = M 2-3 if]M4-D3

12 SS

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

Titel MI

MZ-D3

I MI

(r 7) MZc [gaat door het naaldenoog dezelfde kernel.] M2-3, X61

Apt-D3 i I

COMMENTAAR I Zie[966]'Nebo', noot 2.2 Ditedicht is vertaald in het Spaans door F. 2xCarrasquer .g p 93 Literatuur over hetedicht:gSchenkeveld, M.H. `De heilige-berggedichten in Achterbeis S el van de wilde,Achterberg

J

I007 ISOTOPEN

OVERLEVERING

M2MI

M3-D3

Tweede manuscript D I H- 6.P ^ 9Tweedeoscri t kopij D I H.tYp P^ P 1 ^ 97Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, ^ I o2.tYp p ^ ,Doorslag van M 3 kopij T H-IO .g ^ p l ^ S

De Vlaamse ids 41 (februari I p. 86.g 4 9S7,pEersteroef D I H- I o.p ^ 7Tweederoef D I H-Io8.p ^

Spel van de wildeacht p. 61.wildejacht,

KOID 2 HII2.Pl D2,

Cr to amen p. 22 .y ^ 4, p 3

Kopij D3 H-Izz.p l ^

Ve amelde gedichten, p. I 2.^ ^ ,p 9


Mie

M I a-eotlood f bl ballpoint (aangebracht ná. M z)p ^ p g

a Barrevoetsc Isotopenp

a Ge raakt in deracti'k langzaam vergeten.P 1 g gb daaglijksglc opnieuw o }pe In deracti'k ga u [langzaam] [vergeten.]p l g g ge Kettingreacties hebben u gespleten.g gP

f Het cyclotron heeft ons atoom gespleten.Y gp

MrMZ

M3M4TAI

Pz

DIM5DZM6D3

1256

3

7

8

MI

MZ-D3

MI

Mz-D3

MI

Mz

M'M3-D3

a Wat overblijft, een onbestemde moet,b over schietdjoverbli ft

^

a schrijf ik naar huis, waar niemand wat vermoedt,b bevroedtkid iets [vermoedt].

a om ze tenslotte iets te laten weten.d ten minste date In deracti'k is iemand gauw vergeten.P l g g

f Kettingreacties dringen door mijn leden.g g mij

[4_ MI , I]

9 M'-2

MI

M3-D3

't Voornaamste is mijzelf hier kwijt te raken;mijzelf kwij [m]e[zelf] [ ]

I0 MI -

M'M3-D3

in de woestijn me eindelijk uitbraken;woestijn eindelijk de afvalstof

a en zand erover; tot ik voor zijn zaken

MZ-D3b [er over;

ICOMMENTAAR I Zie[978] 'Verslaggever', noot 1.97 gg

2 2 M6Zetfout in D r. i : mijn i. .v nn (in M door D. Wolthers in rode ballpoint4 ^ i.p.v. pecorri eerd .g g

I oo8 HUISBEWAARDER

OVERLEVERING M I Tweede manuscript D I H- 6.p ^ 9M2 Tweede oscri t kopij D', H- .tYp p^ p l ^ 97M3 Doorslag van M2 kopij T, H- .g ^ P 1 ^ 99M4 Derde oscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H Io2.tYP P > >

P I Proef T H- IOI.,

T Maatstaf4 (januari I p. 6 .4 ) 9S7 ^ p 7SP 2 Eersteroef D I H--IO .P ^ 7P3 Tweederoef D I H-IOB.p ^

D I Spel van de wildeacht p. 6 .wildejacht, S

14 MI

12S7

M'

M2-D3

MI-3MI

A/4--D3

I MIS

M2-D3

COMMENTAAR

3

II

MS Kopij Dz , H-rzz.D2 Cryptogamen g, P. 227.M6 Kopij D3, H-r zz.



LEESTEKST MI b

VARIANTEN EN MI a-botlood c-d bl ballpoint (aangebracht na M3)p ^ P gCORRECTIES

a omdat de staat zich aan hun bloed bezat,b zolang

bekijkt nauwkeurig ieder onderdeel

bekijkt gc langdurigg gd beschouwt

a Het is een haan die kraait een haan van keel.b

I Zie[971] `Dryade', noot I.

97 Y

2 0 M 3 de kopij voor Maatstaf, Achterberg in anilinepotlood bovenP pl ^ g Pde titel van hetedicht: 'epiloog'zie ook 47 .6.2).g 4723 Bij P I r. I giegelt noteerde de corrector van Maatstaf: 'Voorkeurspelling: ie-l ^ 3 g g gchelt'. Dit voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwe ballpointg pdoordoorgehaald (zie ook 4 7 .8.2).g 4724 Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel 'Spiegel van de wilde jacht'zijnlzie 47 .16.1) met Achterberggesproken over dit edicht `waarin de "u" haar

47 gg p ggoedkeuring aan het voltooide spel hecht en de dichter "een brevet geeft vang g p gzo moest het" (aldus luidt Achterberg's eigen interpretatie ... '. P. Rodenko,g g P'Spiegel van de wilde jacht', 732.)1 ^ p. 735 Ditedicht is vertaald in het Engels door P.K. Kin g.

g g g6 2-3Typefout in M r. I : volkdans i.p.v. volksdansYp^ 9 p

[1009] TRÉSOR9

OVERLEVERING MI Tweede manuscript DI H-96.p ^

M2 Tweede typoscript, ko i' D I H- .

kopij ^ 97

12s8

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

7

M'

MZ-3

MI

M4-D3

8

MI

M3 Doorslag van M 2 , kopij T, H-99.g ^ p 1 ^M4 Derde typoscript D I collectie Ministerie van OK&W, H-IO2.> >

P l Proef T H-IoI.,T Maatstaf4 (januari I p. 676-677.4 ^ 9S7^pP2 Eersteroef D I H-IO .P ^ 7P3 Tweederoef D I H-I08.p ^

D I Spel van de wilde acht p. 69-7o.p ^ ^ pM5 Kop D2112.2 H p^D 2 Cr to amen p. 231-232.yp ^ 4^ pM6M Kopij1D H_ I22.D3,D3 Verzamelde gedichten, p. I 8-91.^ g ^ P99


Mib

M I a-botlood c bl ballpoint (aangebracht na M3)P ^ p g

a de nieuwe bouwkeet, waar het wegenneta gb een

c [ ] [het] [

a wordt uitgebreid, verkneukelt zich van pret.g ^ pb om ele dg gb aan ele dg g

c [ ] [uitgebreid] [;] [ ]

a De lampen gaan al uit . Dat zit wel snor.p g

MZ-3

MI

M4-D3

9

MI

b

], d[at] [M2-D3

II

I2

MI-3

MI

M4-D3

MI

M2-D3

't Is anders elke keer een hele sjorc duivekater, niettemin een sjorc duivekater s

a tot aan de stadsrand. Hij vertraagt z'n tredHij gbzi nl

12S9

a Over zijn bast schittert een blauw fosfor.1b ]glinstertb schittert

iG MI

M2-D3

[? door M i r. 16 linstert en schittert]g

a Diep in zijn corsfp 1a[ ] [cor us resonneert een knor.Pb resoneert

a Affi'n de meesten zijn hem ook te vet.1^ 1b het merendeelb [de meesten

a Zij paren tot de morgen hen verrast.1 p gb Zeb[Zij]

Ió

MI

M2-D3

19 MI

Mz-D3

22

MI

M2-D3

28 MI-3MIM4-D3

voordat Baron van Beukelaar het merkt;c eer dat

COMMENTAAR I In M I -4 staat r. 2 5 /26 envoi romein; in M 3 en P 2 gaf Achterberg aan dat dit5 ^ g gwoord cursiefezet moest worden, wat in de overige bronnen gebeurd is.g ^ g g2 Zie[97 1] `Dryade', noot I.97 Y3 Op M3, de kopij voor Maatstaf, noteerde Achterberg in anilinepotlood bovenp ^ pl ^ g pde titel van hetedicht: `sotternie' (zie ook 47.6.2).g 4724 Bi' P I r. i het hor. noteerde de corrector van Maatstaf: `Beter: de hor.' DitBij , 3voorstel tot correctie werd door Achterberg in blauwe ballpoint doorgehaaldg p g(zie 00k§ 47.8.2 .

5 Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel 'Spiegel van de wilde 'acht'zijnlzie 47 .16.1) aan Achterberg gevraagd of `Cor' (vgl. r. 6 en r. 20 afgeleid was47 g g g g g

van `het Latijnse cor = hart', zoals Rodenko aanvankelijk vermoedde: `Ik benLatijnse ^ 1hier later op teruggekomen; niet omdat Achterberg inderdaad niet aan hetp gg ^ gLatijnse woord cor gedacht had, maar omdat de associatie bij nader inzien eenLatijnse g ^ lteveel is, een "verwildering": ze bederft alleen maar de humor van de bouwkeetgdie Cor heet en is dus functioneel misplaatst ....' P. Rodenko, 'Spiegel van deP ^wilde jacht',714-715.)6

1 ^p0 de vraag van M. Rutten (zie 47.16.3) of met Cor eenvoudi C riOp g 47 3 gor

een meisjesnaam' bedoeld was, antwoordde Achterberg: `'a'.meisjesnaam' ^ gl7 Tegenover H.U. Jessurun d'Oliveira (zie ook .16. zei Achterberg ing 47 3 gI onder meer over dit gedicht (vgl. r. 28): `Ik had eerst Baron van Boetze-959 g glaer, dat kwamoed uit, want "boetje" betekent hutje, en een laar is eeng ^ l l^ Pplek in het bos, hijmaar hij is gereformeerd en zou zich misschien aan die ver-

I2 0

dachtmaking in het gedicht stoten.' H.U. Jessurun d'Oliveira, `Gerrit Achter-g gberg,' p. 2 .g ^P 98 1 is vertaald in het Engels door P.K. King.Dit gedicht s e dg g g9 Literatuur over hetedicht:gRuitenberg-de Wit, A.F "`Mon trésor".'g

I o i o MEMORANDUM

OVERLEVERING M I Typoscript,Ypp^ kopij T, 9T Maatstaf5 (februari I 8 p. o .S 9S ^p7 SM 2 Tweede typoscript, ko i • D I H-116. p l ^

M3 Derde typoscript D I collectie Ministerie van oK&w, H-I I.> > 7D I Vergeetboek, p.8 ^ p 47•M4 Koi ' D2 H-I22.Pl D2,D2 Verzamelde gedichten, p. 6o,^ ^ ^ p 9

DATERING Vóór februari i 89S

LEESTEKST MI

COMMENTAAR I Over deublicatie van de reeks `Ballade van de tijd' – bestaande uit de

p lgedichten I 010 `Memorandum' I o I I `Têtea tête' I o 12 `Dies irae' enI0I `0.00' – in Maatstaf zi jn geen gegevens bekend (vgl. 48.1). De reeks is3 ) g gg g 4

niet over eleverd in het eerste t oscri t van IVer eetboek zie o `Deïsme'

g Yp P g 93noot 3).2 Literatuur over de reeksI010–I0I `Ballade van de tijd':

3 1Middeldon A. `Noodtra en naar het mor enlicht.'Middeldorp, pp gMiddeldorp,A. De wereld van Gerrit Achterberg, p. 166-180.Ruitenberg-de Wit, A.F.`Onder het o ervlak.'

g ppSchaap..C. `Elke dag is een Dies irae.'p> gVisser W.M. 'Symbolen worden tot cymbalen in de ure des doods –.'> Y Y

['oil] 'FÊTE Á TÊTE

OVERLEVERING M I Typoscript, ko i' T H-IO .kopij 9T Maatstaf 5 1 8 p. 06.S 9S ^ p 7M 2 Tweede typoscript, ko i' DI H-116. kopij ^

M3 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w H-1 I.tYp p > > 7D I Vergeetboek, p. 48.g ^ p 4M4 Kopij D 2 H-1 22.Pl ^D 2 Ve amelde gedichten, p. 96i.

^ g ^ p 9

I 261

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

I0 MI- T

Mz

M3-Dz

12/1 3 M'-T3Mz

M3-D2

I ppI-T3Mz

M3-DZ

COMMENTAAR

Vóór februari I 89 5

MI

M z aemachine b potloodtYP ^ p

vriendelijk toe. Wij, van gedreven brons,vriendelijk l^ ga I

1gewreven

aedreveng

stro ewit

a een stro ewitgb [strofewit]

Het dia-positieve cirkelt juistp la I I diapositievep

b[ I [dia - ositievep

b[ ] [dia ositievep

b[ I [dia - ositievep

I Zie [1010] `Memorandum' noot i en 2.2 De verandering in M 2 r. 12 i heeft Achterberg naderhand overgenomen ing ^ 3 g gM3. Diteval van `administratie' is in de synopsisgenegeerd.gg g

I0I2 DIES IRAE

OVERLEVERING M I Typoscript,YpP^ kopij T, 9T Maatsta februari I 8 p. 06– o.S 9 S ^ p 7 77M z Tweedeoscri t kopij D I H-I16.^ P^ Pl ^M3 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van OK&W, H- I 1 .

tYP p > > 7D' Vergeetboek, p.g ^ P 49.M4 Koi'DzH- 122.

p l ^

D2 Uer amelde gedichten, p. 962.^ ^ P9

DATERING Vóór februari 19589S

LEESTEKST MI

I2 6 2

VARIANTEN EN M2 a typemachine, b potloodYP ^ pCORRECTIES

12/1 3 M I -T stro ewit3M 2 a [geen stro ewit

b stro ewitM3-D2

COMMENTAAR I Zie i o i o `Memorandum' noot I en 2.

2 De verandering in M 2 r. 1Z i heeft Achterberg naderhand overgenomen ing ^ 3 g gM3. Diteval van `administratie' is in de synopsisgenegeerd.gg g3 Literatuur over hetedicht:gFens, K. `Vreetboek bundel van Gerrit Achterberg.'g ^ g

[10131 0.00

OVERLEVERING

DATERING

LEESTEKST

COMMENTAAR

M I Typoscript, ko i' T H-I o .kopij 9T Maatstaf5 (februari I 8 p. 7 07.S 9S ^p77M 2 Tweede typoscript, ko i' D I ^ I16.

kopij ^M3 Derdeoscri t D I collectie Ministerie van oK&w, H-I I.^ p > > 7D/ Vergeetboek, p. o. ^ p S

M4 Kop D2 H-I22.p l ^

D2 Verzamelde gedichten, p. 963.^ ^ ,p93

Vóór februari 1 95 89S

MI

I Zie I o i o `Memorandum' noot I en 2.

2 Het horlogemerk Pontiac (vgl. ook [1012] `Dies irae', r. maakte in de jareng g ^ 4) jare reclame door in steden rond te rijden met auto's, waarop een groot hvijftig rijden ^ p -org

lo e was bevestigd. Zie A. Middeldorp, wereld van Gerrit p. I –g g P^ g^ op 771

I014 DRIELUIKJE VOOR JANY

OVERLEVERING M I Typoscript, oorsoorspronkelijk bij brief aan B. Bakker, 23 februari I 8. p 1 1 > 3 9 S

M2 Typoscript, ko i' T 2 H- I I o.kopij ^P Proef T 2 ^ I I I.,T' Maatsta 6 mei 'uni I 8 p. 2 2.1 95 ^p 4T 2 De gids 121.1 mei 'uni I 8 p.8 1 9S ^ p 434.

8D Verzamelde edichten p. I o06.^ g ^ P

I

1263

COMMENTAAR

Vóór 2 3 februari I 83 9S

MI

Nummers toegevoegd

INummer [ontbreekt] > I T I -D

3 Ver over zee > Ver aan de kim T I -D

IINummer [ontbreekt] > II T I -D

IIINummer [ontbreekt] > III TI -D

I In ditedicht zijn verschillende allusies op het werk van A. Roland Holstg zijn p anverwerkt. Er zijn geen letterlijke citaten die eenduidig op bepaalde passageszijn g letterlijke g P p p gzijn vanijn terug te voeren, met uitzondering nr. r. `Leeuw oud licht' ont-1 g ^ g van nr I r 1leend aan het eersteedicht uit afdeling v van E en winter aan zee I en nr.g g ^ 937III r. 2 `... nu blijven zij beiden weer bij mij' (ontleend aan r. 29- 3 o van het

blijven zij bij mij'gedicht 'Wedergeboorte' uit de bundel Voorbij de wegen (1920)). De slotre elsg g J g slotregel

nr. III vertonen bovendien verwantschap met de gelegenheidsversies vanp g gI I `Ichth olo ie' (zie aldaar, noot 3 ). Van A. Roland Holst bevindt zich in9 Y g ^ 3

Achterbeis boekerij onder meer de bloemlezing In ballingschap. Keu e uit ei enboekerij ^ eigen gwerk. Den Haag/Antwerpen, I Ooievaar i6). 9SS2 Eind i had Bert Bakker de redactie van De gids voorgesteld een ezamen9S7 -

g g glijk nummer van Maatsta en De gids uit te geven in verband met de zeventigstel ^ g gverjaarde van A. Roland Holst op 2 mei i 8. Nadat op een bijeenkomst inverjaardag p 3 9S P bijeenkomst

begin van januari I 8 overeenstemming was bereikt over de samenstelling januari 9S g gvan het nummer, schreef Bakker aan Achterberg: `Denk aan Jan y. Sluitin s-

g Y Sluitings- I maart. Je móét er in!' I januari 1 95 8).0 2 februari stuurde AchS 31Op 3 -

terber het gevraagde gedicht: `hierbij het drieluikje. Mocht het niet aan het -g eg g g 'hierbij drieluikje. gstelde doel beantwoorden, stuur je het dan even terug?' Achterberg heeft M Ije g gaan Bakkerestuurd die vervolgens een afschrift (M2) zal hebben door ezong ^ g -gden naar Deids. Mogelijk heeft M I als kopij voor Maatstaf egediend. Het -^ g 1 P1 g gdicht verscheen in beide afleveringen in de rubriek 'Receptie'. Zie verderg P

48.1.

3 De inhoud van de Maatstaf en Deids-aflevering is vrijwel identiek. De afle-

^ g we e1verin en zijn apart gezet, reden waarom hier beide tijdschriften opgenomeng zijn p g ^ tijdschriften Pgworden. In 1958 verscheen het Roland Holst-nummer ook nog in boekvorm:9S gA. Roland Holsteventi aar. Red. B. Bakker e.a. Den Haag/Amsterdam,[1958].^ 8J g ^

DATERING

LEESTEKST

INGREPEN

VARIANTEN EN

CORRECTIES

I 264

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

CORRECTIES

2 MI

M2-D

3

M'

MZ-D

5

MI

M2-D

6 MI

MZ -D

7 MI

Mz-D

I0 MI

Het boek isezet van hetzelfde zetsel als de De gids-aflevering en wordt hierg g g everder buiten beschouwing gelaten.gg4 Ditedicht is vertaald in het Spaans door F. Carrasquer.g p q

[TOT 51 CRITISCHE MASSA

OVERLEVERING MIMZTD

M2-D

Manuscript, H- 11 4. p^Typoscript, H-II . S

Maatstaf 8 (maart 1 961), p.9 ^ p 797.Verzamelde gedichten, p. 966.^ g ^ 66p 9

Vóór maart 1619

MIc

M I a-b bl ballpoint, c potloodp ^ p

a Een onderons voor alle twee teauwgc snel[.]

a Mij n hoed hopeloos weg. De hemel blauw,Mijn p gc schel

a Wij nochtans bij elkaar en persisteren ? door bij]Wij bij p 1b elkander[?geschrapt]c [elkander]

a op staande voeten als een vast ebouwp gc bevel[.]

a De eeuwigheid gedreven in het nauwg gc de knel

a wanneer het bovenstaande zich voltrekt,

bgboven emeldeb boven bedoeldec bovenstaande

I z6 5

a ik liep hier toch. De rest is ja en amen.)p 1b I

a die verder wandelt en haar lichaam rekt.beensier vertrekt.geen p

COMMENTAAR 1 In de collectie Achterberg bevinden zich verschillende aantekeningen overg ghet verschijnsel 'critische massa', overgenomen uit Robert Jungk, Licht dui-verschijnsel ^ g g^ vanend annen (Amsterdam, I die aan het ontstaan van dit gedicht ten^ ^ ^ 9S7 ^ grondsla liggen. Zie 48.3.3.grondslag 433

2 M I isere roduceerd in Maatstaf9 (februari 162 tussen p. 824 en p. 82 .g p 9 9^ p 4 p S3 M2 is tezamen met M 2 van- `Vrijgezel' (zie leestekst S `Fall-out'4 8DJg 4overgeleverd. De typoscripten zijn resrespectievelijk genummerd Ì' en `2'. Beidegzijn p l ggedichten werden in i 61 gepubliceerd in de maart-aflevering van Maatstal Deg 9 gp gkopij bleef niet bewaard, maar zal hebben bestaan uit doorslagen de -el ^ eng van overgeleverde typoscripten. Zie ook 8...g4 42

I016 ANTI-MATERIE

OVERLEVERING M Typoscript, H-'18.T Maatstaf 9 (februari 1 962), p. 826-827.D Uerâmeldegedichten, p. 968-969.

DATERING Kort vóór 1962 (M)9Vóór 1 januari 1 962 (T)71 9

LEESTEKST MT zie2p 527)

ONTWIKKELINGSGANG In derondlaa van het typoscript (M a) bestaat dit gedicht uit regels (ing g ryp p g 43 gdeel 1 pgo enomen als leestekst IO16A 'Anti-materie'). In deze versie heeftAchterberg naderhand met verschillende schrijfstoffen (fasen b-e)g e -veran1

en aangebracht.g gIn T-D is hetedicht vanaf r. 28 met in totaal tien regels uitgebreid (zie ookg g g

leestekst I o 16s Ànti-materie'). Ditedeelte wordt in de synopsis afzonderlijkg1 als T-D, r.(28)–(39). Daarna volt de gecombineerde synopsisgepresenteerd ^ g sisg Y p

van het slot van hetedicht M-D, r. 3040)-43(53).g

I2

If

M'

MZ-D

MI

M2-D

I z66

VARIANTEN EN M a typemachine, b-c potlood, d anilinepotlood, e bl ballpointYP ^ p ^ p ^

CORRECTIES

a doemt voor mijmi op, alle kantenP^c tekent zich af[,] ? na afc [tekent zich af[?geschrapt]

a intact; het toegewezen quantum

g qbtoe e metengc toegewezen

T-D

7 M

T-D

a zoals het uitgemeten stondgbuit e tekendgb afgebakendgc[ ] [uitg

[? na M b, r. afafgebakend en tussengeplaatst]7 g

8 M a volgens de leggers bij 't kadaster :

g gg 1b binnen

T-D I I;

M a eigendom, particuliere grond.9 g ^ P gb bouwri' elPc een strook

T-D

10 M Van hetlafond valt een stuk pleisterp PTD

I I M en het behang krult o . De beitsg PT D eens in de zoveel jaar. I I1

18 M a Deurknoppen werden sleets,PPb zijn ontvleesd,1d Handvatten

T-DI I

21 M a gbijbi deze stage vitusdans.e starre

T-D I I

M, r. 28-29:

z 8 M Hoog op de tenen gaat een spoorgp g p

2 M tussen de kamerdingen door.9

4 M

T-D

S

M

? na bouwrijpe]lp

1267

T-D, r. (28)–(39):

28 T-D Oogappel dwaalt. Een vliegtuig ronktg g

(29) T-D boven het theeservies, dat vonkt.9 }

de tenen gaat een spoor <- M

o T-D Hoog op M, 28]3 gP g P

tussen de kamerdingen door. M, 29]

I) T-D uss3 g

( 3 2) T-D Glasachtig lichaam, oksel3 g ^ okselpaarP

T-D dobberen op de serreruit.33 P

(34)

T-D Verhemelte en alfabet

(35)

T-D roteren om elkaar.

Roodgloeiend oor steekt uit de brief;(36) T-D brief;3 g

(37)

T-D het wederhoor, de vocatief.

(38) T-D Keelholte, als bij toversla3 ^ bij g,

T-D vol telefoon en jongste dag. . l g g

M-Dr. o o–, 3 4 4353•

Tegen het raam een pluis gevonden,o M3 g p g

(40) T D I i de deur

z M a zojuist per luchtpost afgezonden .3 zojuist P p gb 1;

4

T-D I I

2 M I a Een blad zit omgevouwen waar3 gb ? door Een]

II b Het eerste ruimteonderzoek.

(42)

T-D het

M je

I a e bent gebleven in een boek.3 gblad zit omgevouwen waar] = M I, 32]II b [Een , 3g

(43)

T-D I I

34

MI a Toen kwam er onverwacht bezoek.gebleven in een boek.] = MI,,II b [je bent eb 33]l g

e [in] hetesloteng(44)

7-D I I

35

M I a Daar houdt zich de romanheld klaarb Met de romanheld ben je daar,II 1

III e Daar houden zich de helden klaar

(45)

T-D I I

I 268

3 6 M I a en zal ingrijpen aan het eind.3

II b I dieIII e voor de beslissing aan het eind.g

(46) T-D

M-D Over de rustbank mijn profiel37(47) mijn p

8 8 M-D van achterhoofd tot hiel;34

M a -ik, zo duidelijk omlijnd,39 ^ duidelijkb min-ik[,]e [min-ik][,

(49) T-D

0 o M-D dat hij alleen hoeft op te staan4S hij p

I I M-D en naar de slaapvertrekken gaan4S p g

z 2 M-D om u te vragen of het licht45 g

43(53)

M D uit kan, de antichambre dicht.

COMMENTAAR I In de collectie Achterberg bevinden zich verschillende aantekeningen over hetg gverschijnsel ànti-materie' overgenomen uit onder meer Keesings historisch archief'anti-materie', g gvan1 augustus/6 se tember I die aan het ontstaan van dit gedicht ten3 p959 grondsla liggen (zie 8..2 . Uit een brief van N. van Breevoort-Noordzijgrondslag gg 4 3 l

aan Achterberg d.d. io juli 1 61 blijkt dat Achterberg op dat moment bezigg l 9 blijkt g p gwas met het onderwerp anti-materie, en dat hij zelfs plannen had voor eenP ^ hij pcyclus. OokJ.C.Achterberg-van Baak herinnerde zich later dat haar man `heelY ger gelukkig' was met de voltooiing van Ànti-materie' en `het gevoel had datgg g g ghet op den duur misschien wel een cyclus zou kunnen worden'. Volgens haarp Y gwerd ditedicht rond Kerst 1 961 voltooid. Zie verder 8.. .g 9 4 432 In de februari-aflevering 62 van Maatstaf, dus kort na Achterbeis overli-'g 1 9 ^ g 1den werd ditedicht gepubliceerd, met als onderschrift: `Het laatst voltooideg gPgedicht, in zijn nalatenschap aangetroffen.' De kopij is niet overgeleverd. Zieg ^ zijn P g Pl gook8.4 4.3•3 M isere roduceerd in Schri verst prentenboek, en in Achterbei kroniek 9 .2g P J p ,p 54 ^ 9(1 99o), tussen p. 44 en p. 45.4 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij.g l5 Literatuur over hetedicht:g

Middeldot A. De wereld van Gerrit p. 181-186.Middeldorp, g^ pPiere . de Àchterbei en de antimaterie.'> 'AchterbergVermeulen H. `Wetenscha aan het woord. Over "Anti-materie".'> p

I 269

Appendix A

[I] ` ZI STONDEN OP HETZELFDE GRONDGEBIED 1'J

OVERLEVERING M Manuscript, op vooren keerzijde van 6 `Ban' M I H-47 .p ^ P keerzijde 79 ^

DATERING VÓÓr 1947

LEESTEKST M C

VARIANTEN EN M a-dotloodPCORRECTIES

MI r. I,):

(I) M a oordeelde hij op eigen grondgebiedl p g g ga [doorgehaald]g

MII r. I,):

(I) M II b Zij stonden op hetze lfde grondgebied1 p g gb [doorgehaald]^

MIII r. (o)–(3):

o M III c ^treindood ^bioscoo doodP

(I) M III c zij stonden op hetzelfde grondgebied.zij p g g

(z) M III c [xxx] onder[?] [xx] derond lag als voorheeng g

M III c [xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx] stand bijeen.3 eenlc 0 woord en dood[?] in deze stand bijeen.1

[M II, r.o – werden (fase d) te amen doorgehaald]3 ^ g

(of daad]

COMMENTAAR I M I staat bovenaan hetoscri t van het gedicht [796] `Ban'. M II III staantYp p g 79op de keerzijde van het blad. Na M II volgt – in dezelfde schrijfstof – hetP keerzijde g schrijfsto

van[764] `Treinmm h'. Over beide tekstgedeelten zijn regels van I7 4 P g zijn g 77`Foetus'eschreven. Op grond hiervan kunnen de fragmenten globaal edag P -g g g gteerd worden.a Wellicht zijn de twee losse notities in M III, r. (o) op te vatten als titelsu -zijn ^ P ggesties.

2 `DE DAG IS ALS EEN LEI DOF EN GEWOON'

OVERLEVERING M Manuscript, op voorzijde van 8 `Ballade van de gasfitter Ix'(MI), HP^ p voorzijde 79 g6z.

1273

DATERING

LEESTEKST

VARIANTEN EN

Eind i 95 i/begin 1952

M

M a-b potloodCORRECTIES

I M a De dag is als een lei, dof en gewoon ? door gewoon;? door de regel]g ^ g g ^ g

2 M a [ o ]

M a o het vastgestelde uur ? door vastgestelde]3 g g

4 M a o dat met u te maken heeft [breekt af]

[M, r. 1-4zijn afzonderlijk ase b door ehaald4g

COMMENTAAR I De datering van dit fragment is gebaseerd op de datering van [8 79] `Balladeg g g p g 79van deasfitter Ix' M I . Het manuscript is afgebeeld op p. 82 .g ^ p g PP 9

` WINDSTREPEN BLOED VATEN LIGGEN IN DE LUCHT,'

OVERLEVERING M Manuscript, H-II .p ^ 9

DATERING Tussen 1952/195 3 en be in 1962 g 9

LEESTEKST M b

VARIANTEN EN M a-botloodPCORRECTIES

I M a Bloedvaten in de lucht, oa Bloed vinnena Bloed nerven [ ]bli en [in de lucht,] windstrepen3 liggen ^ pbwindstre en[Bloedvaten/vinnen/nerven li en in de luchtpgg

I? door M, r. I vinnen;? door nerven en vaten;? door windstrepen]p

2 M a oloeiende anthraciet ogloeiend

a o een grot o3 g

? door M, r. 1-3, aangebracht in fase b]^ 3^ ^

COMMENTAAR I M heeft oorspronkelijk één blad gevormd met M I van `Tuinarchitect'.p l g 937De vroegste datering is op dit gegeven gebaseerd.g g p gg g

[3]

I 274

[41 KERSTENGEL

OVERLEVERING M Manuscri t H- I 20.p^

DATERING VOÓr begin I 62g 9

LEESTEKST M C

VARIANTEN EN M a-c otlOOdpCORRECTIES

Titel M a [ontbreekt]b gKersten el

I M a Zij was nog lichaam, maar een engel hing g ^ g gb is meisje k]b was lichaamc meisje1k

2 M a al in haar vormen, rafelde het vleesb lichaamb vormenc kleed

M a tot witte geest en gaas o3 g gc van binnenuit

4

M a 0

c 0 versleet

4/5

M b stro ewit

M b Haar vlees werd blij verbaasd o5 blijc ingenomen [blij verbaasdg l

6 M c 0 bijl7 M c door wat met o het o

c 0 1

? na de regel

? door versleet]

? door vlees]? door ingenomen]g

? voor de regel]

COMMENTAAR I De datering van de fragmenten 'Kerstengel' tot en met `De stille murened g g 4 g 44de mist verri ' en' is niet bekend. Op grond van de materiële overlevering kanvan d J^ P g g

worden vermoed dat de manuscripten uit de jaren vijftig stammen (zie de Lijstw p jaren lg 1n documentaire bronnen, H I2o . Vgl. ook de commentaar bij 8 `Nevel-van g 1 3

kamer van Wilson is' en[42] `Lage flux'.4 g

Iz7S

[J]

`KOREN STAAT RECHTOP IN HET LAND GEGRIFT'


DATERING Vóór begin I 62^ 9

LEESTEKST M b

VARIANTEN EN M a-b otloodpCORRECTIES

I M a Koren staatrafisch in het land ogaroen en [grafisch in het land]

groen ga jon

H°p[l gb rechtop [in het land] gegriftp gg

? door M r. r op en in]p

2 M a Voorzomer heefteen naam. April is o

g pa 0 1 April is nog te huur o ]p gb o uit de trein o donker

I? door M r. 2 te huur;? door uit de trein;? door donker;? door M a, r. 1-2]

M b Voorzomer heeft geen naam. April is o = M a 2]3 g pb o April is nog te huur o = M a 2]P g

COMMENTAAR I Zie`Kers ten el' noot I.4 g^

`PLUNDEREND RAAST DE WINDVOORBI HET RAAM 'J

OVERLEVERING M Manuscri t H-I2o.p^

DATERING VÓór begin I 62g 9

LEESTEKST M b

INGREEP In de leestekst is in r. i de open variant `om 't huis te keer' (zie de synopsis)pniet opgenomen. Gezien de verandering van 'pat' in `raast' moet deze lezing g g gals vervallen worden beschouwd.

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M a-b potlood

[6]

I 276

(r) M

(2) M

(3) M

(4) M

a Plunderendaat de wind voorbij het raamg voorbija om 't huis te keera raast[voorbij het raam][voorbija de tuinen doorb het raam voorbij1

? door M r. r om 't huis te keer en voorbij het raam;? door het raam voorbij]voorbij ^ l

a 0

a 0 terechta dingen komen bij andereng 1a dingen van niets o ]gbdin en komen bij anderen terecht]g bijb o komt bij anderen terecht ? na de regel]bij gbdin en van niets], ik niet heb gezegdg ^ g g

? door M a, r. komen;? door anderen;? na de regel]

a 0 uitgelegdb wordt door de buren anders ? door door]b massa ? na de regel]

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot I.4 g^

` BI NACHT] KOMEN DE VUILNISMANNEN VEGEN'J


DATERING VÓÓr begin I 62g 9

LEESTEKST M c

INGREEP I Des nachts < Des Nachts

ONTWIKKELINGSGANG In eerste instantie schreef Achterberg een eerste, nog onvolledige, strofe en

g ^ g g^een aanzet voor een tweede strofe (M a-b, r. (i)–(6)). gVervol ens (fase c) veran-derde hij het rijmwoord in r. (z) en schrapte hij r. . Waarschijnlijk overwoog rijmwoord p hij 3 Waarschijnlijk ghij ook r. te verplaatsen, want op de plaats van r. schreef hij: De juweliers-hij (4) P ^ P p 7 hij: J

aak en z.? Een beslissing hierover heeft Achterberg echter niet genomen en^ ^ g g gderhalve worden beide mogelijkheden in de leestekst en het apparaat og 1 pp Pg -enomen.

[7]

I 277

[8]

VARIANTEN EN M a-cotloodpCORRECTIES

I M a Bij nacht komen de vuilnismannen veen.Bij ga 's NachtsbjBi nacht]b 1Des nachts

? door M a, r. r 's Nachts en Bij nacht]

2 M a De ratten van derote stad ontwaken.gcc verschijnen[.]1

M a o in gevecht geraken(3) g gC 0

(4) M a rolluiken ob o voor juwelierszakenb voor deb ^s eel oedwinkelsp gc ver laatst naar r. ?p ^

[? door M b, r. speelgoedwinkels]4

(4/5) M a stro ewit

M a Witte agenten stonden nog op wacht(5) g gPb

? door ontwaken]

?nadereelg]

[? door de]

(6) M a o met hun dracht verleengb Halé Selassie'sb Ha i lé S é lassi 's ak [? doorpak en dracht]NO Pb Haile Selassiéb [Selassi]es [ab glan e [Haile Selassies]

M c De juwelierszaak enz.? [breekt a7 1

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot 1.4 g^

`GOD HEEFT U ELKE DAG] VOOR MI VERVROEGD 'MIJ

OVERLEVERING M Manuscri t H-I2o.P^

DATERING Vóór begin I 62g 9

1278

LEESTEKST M


(r) M

(z) M

(3) M

(4) M

(4/5) M

(f) M

a God heeft u elke dag voor mij vervroegdg mij ga alle ? door alle en elke]a GijGi wordt met [2a Gij hebt u dagelijks1 gl

a 0

a 0 1

a de voorjaarslanden liggen omgeploegd

l gg

a stro ewit

a oezwoe dg g

b ? door gezwoegd]


`INUNI HEEFT HET GROEN DE OPPERMACHT;'J

OVERLEVERING M Manuscri t H I2o.p^

DATERING Voor begin I G2l^ 9

LEESTEKST M c

de FINGREEP 2JS < ais3 een

ONTWIKKELINGSGANG Nadat Achterberg in vermoedelijk twee fasen (M a-b) van dit gedicht r. (I)–(8)

g vermoedelijk igeschreven had, noteerde hij – na een ruimte – onder de middenvouwgeschreven ^ hij ope

het blad een aanzet van drie regels. Gezien het aantal regels en het rijg g -mlschema van het voorgaande tekstgedeelte zal deze aanzet bedoeld zijn als hetg g zij

in van het sextet (derhalve gepresenteerd als M II, r. – i I . De openg gp ^ 9 pruimte is wellicht bedoeld om er later nog veranderingen te kunnen noteren.g g

9]

[91`In Juni heeft het groen de oppermacht;' M (collectie NLMD

I z8o


a In Juni krijgt het groen de oppermacht;lgg ppa heeftb heeft

? door M a r. r heeft en krijgt]lg

a een opium rondom het huis, te drinkenp

a bij het balcon en als de vogel zinkenl gb met eenb 'toen raam [zpb [het balconC'toen raampc [het balcon als [een]

? door M b, r.'to en raam en het balcon3 p]

a in zijn afgrond ozijn gb en van dezelfde vracht ? door dezelfde]

b stro ewit

b die door de bladeren wordt voortgebrachtg

b en opgelicht zodat de bomen blinkenpgb omhoog[gelicht]gg

?naMb r.(;)–(6)]

b tot in hun binnenste o waar nachtb[ ] [binnen zijde 0lb z waar een stuk nachtb [waar nachtb [waar een nachtc in hun ps elonken o de nachtc krochten worteltc tot [in hun krochten [ I

[M I I, r. is niet doorgehaald en moet dus mee ele en worden;? door M I b, r. waar;?door nacht;? ? door waar een stuk;? ? door M II c krochten en spelonken], , p

b [b [

b [rtrofewit)

(z) M

(Z) M

(3) M

(4) M

(4/5) M

(5) M

(6) M

(7) MI

II

0

] slin[x][slin]ken ? door slinken

1 28

(9) M

(io) M

(I I) M

b De bomen hebben u bijbi licht onthoudenb uw o il f? door uw en uc r2? door licht]

b en laten het tussen elkaar veroudenb 1 ie tenc Ize 2

I? door M c r. Io ze;? door en in fase c aangebracht)]

b tot [breekt all

COMMENTAAR I Zie`Kers ten el' noot I.4 g^

ro `NEST VAN HET NIETS BOVEN DE BOSRAND'

OVERLEVERING M Manuscri t H- IZO.p^


LEESTEKST M

VARIANTEN EN M a otloodpCORRECTIES

I M a Nest van het niets boven de bosrand

2 M a onder de nachtrichel [breekt af]


? door bosrand

II `AL WAT NU WAAIT ISANUARIWIND'J

OVERLEVERING M Manuscri t H- I 20.P^


LEESTEKST M

VARIANTEN EN M aotloodpCORRECTIES

I M a Al wat nu waait is januariwind

I282

2 M a wij blijven tijd ontvangen [breekt aflwij blijven tijd g [? door tijd]

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot I.¢ g^

I2 `VERZINKEN IN HARMONICAMUZIEK '

OVERLEVERING M Manuscrl t ^I I2o.p^


LEESTEKST M b


I M a Verzinken in harmonicamuziekb erz o nken electronische [muziek]

I? na M b, r. I o en i;? door electronische en harmonica],

2 M a zee van hetzelfde dat uw wezen was:

M a wind in het bos, een wei met golvend3 ^ gras,g g

M a vogels over het huis op snelle wiek4 g p

4/5 M a stro ewit

5 M a o identieka 0 zonder te breken o ? door zonder te breken]

6 M a met wat ik in uwjrize ogen las:g g

'M a 's levens vervulling [breekt a ? door vervulling] g g

8 M b o symboliek ? na symboliek]Y Y

COMMENTAAR I Zie`Kers ten el' noot I.

4 g^

`DE NADEN DER NATUUR KOMEN WEER BLOOT'

OVERLEVERING M Manuscri t H 12o.p^


[73]

1283

LEESTEKST M b

VARIANTEN EN M a-botloodpCORRECTIES

I M a De naden der natuur liggen weer blootggb komen

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot I.4 g?

`HET BOS IS IN HET VERS TERUGGEGROEID '

OVERLEVERING M Manuscri t H- 120.p^

DATERING Voor begin I 62g 9

LEESTEKST M b


I M I a Het bos is in het vers teru e roeidgg gII b Het bos is met het verslichaam vergroeid.g

2 M I a Ik ben oemoeidgemoei met beide evenveel

II b i Letters en takken haken in elkaar

? na M I r. 1-2]

gewaarM II b Natuur en geest worden elkaar3 g gb staan voor elkander klaar

I? door evenveel]

?nadereelg

? na M II, r. 2-3;? door de open varianten in M II, r.p ^ 3]


`ONDER DE VLOEIPAPIEREN VAN HET LICHT '

OVERLEVERING M Manuscri t H- i 20.P^


1284

LEESTEKST M b


1 M a Onder de vloeipapierb[ ] [vloei a ier en van het lichtpPb op deparketvloer van de beukenlaanp pb [a in [ab vanb op het parket 0p pb onder het rode vloeipapieren licht

a M b krijg ik een brief, het volgende bericht:)g ^ g

?? door en ? na M b, r. 2]


? na dereelg]

?nadereelregel

voor op]? na de regel

16 BOELHUIS

OVERLEVERING M Manuscri t H- I2o.p^

DATERING VOÓr begin I G2g 9

LEESTEKST M b

ONTWIKKELINGSGANG Eerst schreef Achterberg in een regelmatige ductus r. I– (M a). -g S a Na een witreel wilde hij het vervolg schrijven, maar brak hij na één letter af. Een regelg hij g 1^ hij gla er noteerde hij – met iets scherper potlood – alsnog twee regels. Vanwegeg hij p p g g gde ruime hoeveelheid wit die hierdoor ontstaan is, worden de nummers vandeze regels tussen haakjes geplaatst (M b, r.(6)–(7)).g e1 gp ^


Titel M a Boelhuis

I M a Deurwaarder en afslager zijn gereed.g zijn g

2 M a Onder de hamer komen spiegelkastenb kussen kasten ? door kussen en spiegel]

M a en eikenhouten huisraad bij de vleet. ? door eikenhouten]3 J

gasten,M a Het hele voorplein wemelt van de4 p g

í 28S

M eeta de buitenwereld die terstond vergeet.S g

S/6 M a stro ewit

6 M a 0(6) b Op een verhoging zitten stille klerkenP gg

M b elk bod in koopmansboekene noteren7(pmansboeke

na M a-b r. r--(7)]


? door klerken]

I7 ` IK LAAT DE AVOND IN U OVERSTAAN'

OVERLEVERING M Manuscrl t H- I 20.p^


LEESTEKST M b


? door laat]I M a Ik laat de avond in u overstaana [ ] /metuH

lb [ ] bij [u] [

lb j De avond voelt zich [ 3 ] [

2 M a crediet voor later als het zover isb voorschot 4 i

M a dat ik de vroegere verbintenis3 g

4 M a continueren kan [breekt af]b [ ]

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot i.4 g^

(? na de regel)

? door continueren

[181 `HET HUIS DRAAGT WEER EEN ROOS ACHTER HET OOR'

OVERLEVERING M Manuscri t I-I I2o.p^


1286

LEESTEKST M

VARIANTEN EN M aotloodPCORRECTIES

I M a Het huis draagt weer een roos achter het oorga [ ] { heeft [


` DE WOLKEN STAAN VER AARD] IN HET TONEEL'

OVERLEVERING M Manuscrl t H I 20.P^


LEESTEKST M


I M a De wolken staan verjaard in het toneel1a Wolken verjaren ol

COMMENTAAR I Onder hetedicht schreef Achterberg in potlood: `doublé'. In het overigeg g p gmateriaal heb ikeen identieke regel teruggevonden.g g gg2 Zie`Kers ten el' noot I.4 g^

20 `DE STILTE STAAT GEHEININGD [DOOR U HEEN '

OVERLEVERING M Manuscri t I-I-I 20.p^


LEESTEKST M


I M a De stilte staateheinin d door u heeng ga in het land [? na de regel)

1287

2 M a eengordel

3 M a met ijzerwinkels [breekt af]l? door M r.1–1-3]


2I `DIEP [VAT VAN HONIG DE HERINNERING'

OVERLEVERING M Manuscri t H- I20.p^


LEESTEKST M

VARIANTEN EN M aotloOdPCORRECTIES

I M a Diep vat van honig de herinnering g ga met 4 ia honigvat van [ I

I? door M, r. i honigvat van en vat van honig] g


22 `DE ZON HANGT [PORTRETTEN AAN DE BOMEN 17

OVERLEVERING M Manuscri t H- I20.P^


LEESTEKST Mb


I M a De zon hangt o portretten aan de bomeng Pa ina 2 stammenb aan in de bomen stammen [portretten]p

? na het om ettin steken in M b, r. 1-^ g ^

0

I z88


[23]`DE HOLLE VATEN VAN HET NAJAAR KLINKEN' J

OVERLEVERING M Manuscri t H- I20.p^


LEESTEKST M

VARIANTEN EN M a otloodPCORRECTIES

I M a De holle vaten van het najaar klinken1

z M a midden in Juli ala in hetewone [breekt af]g

I? r. r–z, ]


I? door vaten]

[^4]

`IK LOOP WEER VOL MET MOS EN ANDER KRUID'



LEESTEKST M


I M a Ik loop weer vol met mos en ander kruidP

2 M a van binnen bloementuin, van buiten lichtb

3 M a o huidb

?naMa r.r–^ 1-3]

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot I.[4] g^

? door licht]

[? door huid

1289

2 `MIJN EERSTE WEEMOED HEB IK DAAR GEROKEN'I

OVERLEVERING M Manuscri t H-I20.P^

DATERING Vóór begin I G2^ 9

LEESTEKST M b


I M a Mijn eerste weemoed heb ik daar gerokenMijn gb waargenomengb daarerokeng

I? na M b, r. I waargenomen en daargeroken]g

2 M a maar kwam er later overheen (heb ikedacht ? door gedacht]g

[? door M b r. 1-2]

COMMENTAAR I Zie`Kers ten el' noot 1.4 g^

26 `HET HUIS[STAAT1 VOOR MI UIT ZIN JAARTAL OP 'MIJ JJ

OVERLEVERING M Manuscri t H I20.P^


LEESTEKST M b


I M a Het huis staat voor mij uit zijn jaartal omij zijn opb stondb rijst1

2 M a Ik heb deel aan de ouderdom der stenen ? door stenen]bHhad4 ]


I2 0

2 `DICHTGEMETSELD IN MIST ZIN DE VOGEZEN'1 J



LEESTEKST M b


I M a Dichtgemetseld in mist zijn de voeteng zijn vogezen van

b in

2 M a de blauwe voorportalen van het zuidenPb naarb van


? door naar en van]

2ó `DAUW LEGERT OM HET HUIS DE GANSE NACHT'

OVERLEVERING M Manuscri t H- IZO.p^


LEESTEKST M C

INGREEP i koude < koud7

ONTWIKKELINGSGANG In M (zie de afbeelding op p. I2 schreef Achterberg eerst in twee fasen eeng PP 93 gnagenoeg volledig sonnet (M I, r. 1-1 . Vervolgens schreef hij bijna onderaang g g ^ 4 g hij lhet blad een nieuw tekstgedeelte, waarvan de plaats in het gedicht onduidelijkg ^ p g 1is. Wellicht is het bedoeld als alternatief voor M I r. 2– maar zeker is dat, 4,geenszins. Het wordt om die reden afzonderlijk gepresenteerd als M II r.g afzonderlijk gp(15)–(18),waarbij de regelnummering dus alleen de grafische volgorde

waarbij g g -or aang ggeeft.


M I r. I–I, 1-14:

I M I a Dauw legert om het huis de ganse nacht.g g

I2 I

2 M I a Blanco verstomming buitenaf draagt gta bouwt lichteb blokkade [z

M I a rotondes langs het raam, waar uw gezichten3 g ^ g

M I a tevoorschijn drommen uit de witte schacht4 1

4/5

M I a stro ewit

M I a De tegenwereld in stelling gebracht.5 g gg

6 M I a Pupillen, die hun cirkels op mij richtenP ^ P mij

mij

M I a en mi bezaaien met een zee van o7

8 M I a im l?paim ulsen in formatie overdacht,p

8/9 M I a stro ewit9

9

M I a die ik moet steken in de taalmachine

I() M I a om binnen 't etmaal jawoorden te krijgen,1 lgb[ H a of nee1

I I M I a waar anders een congres ogb een jaar op zit.jaar p

I I I z MI a stro ewit

I z M I a Terwijl koralen zich tot ketens rijgen,Terwijl lg

I M I a parel[?] ik o in mijn haemoglobine3 p mijn gb

I M I a Het laken is o4b een kaart van holerith.

M II, r.I-18S

I M II c ^ o schuiftSc legt zijn poolgebiedeng zijn p g

16 M II c ^tot in het raam, schuiftc brengt uw fotografieëng gc i onder z

IM II c ^constant naar binnen op de koud tast7 pc ter wereld

18 M II c ^over de tafelc langs gordijnen de ordijnen en de boekenkast

? door van]

? door congres]g

[lees: koude

iz92

28 `Dauw legert om het huis de ganse nacht', M (collectie NLMD

I293

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot 1.4 g^2 M I r. 14 een kaart van holerith is een verwijzing naar het ponskaartensysteem4 l g P Ydat Herman Hollerith186o-1 2 ontwikkelde voor de volkstelling van 18 o99 g 9in de Verenigde Staten.g

2 `OP DIENSTREIS ONDER IN DE GLOED DER LANEN'9



LEESTEKST M b

INGREEP I o) het middy uur < [de] middy uurg g

ONTWIKKELINGSGANG In M schreef Achterberg eerst r. 1-5 (M I . Na een ruimte van ongeveerg S open gvijf regels schreef hij drie nieuwe regels en, na twee regels, een woord invijf g hij g^ open grijmrijmpositie. Gezien het rijmschema en de plaats van de regels op het papier isl P rijmschema P g p pPdit tekstgedeelte welli -wellicht bedoeld als aanzet voor een sextet. Vanwege de eïsog g gleerdelaats van het fragment en de onzekere regeltelling wordt hetp ^ g g gepresenteerd als M II r. I O – I.Onderaan het blad schreef Achterberg tenslotte5 gvier regels, waarvan de plaats in het gedicht geheel onduidelijk is. Het wordtg ^ p g g onduidelij

die reden eafzonderlijk gepresenteerd als M III, r. (16)–(19),waarbij de regel-afzonderlijk ^ waarbij gnummeringus niet de plaats in het gedicht maar alleen de grafische volgordeg p g g gaangeeft.g


MI, x. 1-5:

I M I a op dienstreis onder in de gloed der lanenp ga doorreis [ ]

2 M I a – de jlisterbessenti d gaat nooit verloren –lg

3

M I a doe ik de ronde. In hotels bevroren

M I a zal ik de asten een voor een uithoren4 g

5 jaar I a over het aar tevoren en tevoren

[Open ruimte, vermoedelijk r.(6)–(9)]

1294

2 `o [dienstreis] onder in de gloed der lanen' M (collectie NLMD)9 g

iz9f

MII r. 00)–(15):

io M a Het fijne naaldwerk van de tijdfabriek1 la middagstondgbmidda uurg

I I M a splintert open en sluit achter de wagenP p g

I2 M a De verte stroomt vlakbij over mijn ovlakbij 1

I M a 0 13

I M a 0 14

I M a 0 statistiekS

[lees: het middaguur]g

l?op I- 0 11

? door statistiek

(r6) M

(17) M

(r8) M

(19) M

M III r. (16)–(r9):

a "door regenbogen en absorptielijnenp la langsg

a ^ 0

a ^en stop voor het hotel, het opgestaneP ^ pga]eenq ia uit illustratiesa en uit de illustraties Pgo estane

a o tennisbanenb o oranje1

COMMENTAAR 1 Zie`Kersten el' noot I.4 g^

[3o] `DE RUILVERKAVELING HEEFT AANGEVANGEN'


DATERING Vóór begin I G2g 9

LEESTEKST M


I M a De ruilverkaveling heeft aangevangeng

a [

I 296

2 M a Ik weet niet waar uw stappen zullen blijvenpp blijve voetstap

a Ik weet niet meer waar al uw stappen staanpp

enM a ze gaan met de percelen mee en krijgen g p lg

M a andere ei enaars een hiel[?] o4 g

M a waterhuishouding overlast o5 g

6 M a achtergebleven gebieda [ ] [gebied] en [breekt af]

? door staan en blijven]1

[? door krijgen]lg

T?? door andere eigenaars]g

en tussen


`NOVEMBERLAND VAN LOOD, DE HERFSTMAN GAAT'

OVERLEVERING M Manuscri t H-I 20.p^


LEESTEKST M


I M a Novemberland van lood • de herfstmanaatga ,

2 M a er dwars doorheen, de dunne dradenman. [? door dunne]

M a Op hoe stelten vr3 p ga weeft hij aan een planhij p

M a dat in mijn hoofd o geschreven staat4 mijn ga o uitgestippeld

4S M a stro ewit

M a Hij zal u vinden, waarschuwt mij en dan5 1 ^ 1

6 M a tast ik de lijnen af tot waar staat

lijnen gij

7 M a o brokaata De bossen om ons sluiten hun

???? door M a, r, bossen om ons;? na de regel]1 ^ 8


[3r]

1297

5

32 `VANNACHT IS ZI DE WEG WEER UITGEKOMEN 'ZIJ

OVERLEVERING M Manuscrl t H- I 20.p^

DATERING Vóór begin 1 62^ 9

LEESTEKST M C


I M a Vannacht is zij de weg weer uitgekomenzij g g

2 M a fl 1 Laat ik het hebben dromenb Heb ik het moeten dromenb liggengg

M a Toen ik vanochtendvroe poolshoogte nam3 gp g

genomenM I aa waren er al luchtfoto's van4 gab terlaatse 0 ]p

b heb ik de situatie opgenomenpgII pc 0 toegenomeng

c waren de bomen jietesciets 'es1

[M I, r, 4 is niet doorgehaald en moet dus meegelezen worden;? door M I b, r. 4 ter plaat-se en al luchtfoto's;? doorvan • ? na de reel;? door c, r. ietjes]luchtfoto's;? g> 4 1

M I aa en opgezonden [breekt af]pgII pb [ontbreekt]


`KIEZEL EN KOSMOS HEBBEN U GEMEEN'



LEESTEKST M

VARIANTEN EN M aotlOOdpCORRECTIES

I M a Kiezera Kieze 1 en kosmos hebben uemeeng

[331

1298

2 M a ijler wordt uw grondstof om mij heen1 g mij

3 M a te inventariseren [breekt ail

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot I.4 'Kerstengel,

? door ijler1

[34] "K VERLIES U GEEN MOMENT MEER UIT HET 00G '

OVERLEVERING M Manuscri t H- I2o.P^


LEESTEKST M


I M a 'k Verlies ueen moment meer uit het oog ga Ik mag u niet meer uit het oog verliezen [regel tussen ()]g g ^


[31]

`DE ZATERDAG STAAT NOG HELEMAAL OPEN'


DATERING Vóór begin I 62ln 9

LEESTEKST M


I M

COMMENTAAR

a De zaterdag staat nog helemaal openg g p

I Zie`Kersten el' noot i.4 gs

`GI UIT GEDICHTEN OPGEBOUWD VERTELDE'J> >

OVERLEVERING M Manuscri t H I2o.P^

[36]

I 299


LEESTEKST M


I M a Gij, uit gedichten opgebouwd, verteldel^ g pg

2 M a 2eersoon en uit de I e hand ? na persoon]p pa [persoon]s

M a hoe het verliep bij mijn afwezigheid [???? door mijn afwezigheid]3 p l mijn g mijn g

4 M a o achterstand


`DE WERELD OVER MIN JEUGD GAAT WEER DICHT'JJ



LEESTEKST M b


I M a De wereldaat weer dicht over mijn jeugd ? door wereld]g mijn l ga [over mijn je ugd] [gaat weer dicht11 g g

2 M a Huizen herkrijgen hun eigendomsrechtlggb[ H herkt e engb hebben o

M a Ze staan weer in de eigen tuin en regen g genb en [Ze staan weer in de dons [en reeng]

I? doorM a, r.weer • ? door eigen]3 ^ g

4 M a met toebehoren [breekt a


[37]

I 300

[ j8]

`NEVELKAMER VAN WILSON IS'

OVERLEVERING M Manuscri t H I 20.p^


LEESTEKST M


I M a Nevelkamer van Wilson is o i f? op 0

2 M a Het ongeweeste o parelsnoerg P

COMMENTAAR I Zie`Kersten el' noot I. Dit fragment dateert wellicht van na eind i4 'Kerstengel', g 959gezien de verwijzing in r. I `Nevelkamer van Wilson') naar Achterbeis aante-lt l g Achterberg

en in het groene cahier (zie 48.4.1).g g 44I

`VERGEESTLI KT STAAN DE [LARIKSEN '

OVERLEVERING M Manuscript, H-120.


LEESTEKST M


I M a Vergeestlijkt staan de lariksen og 1a ]lorken [breekt af]

COMMENTAAR I Zie`Kers ten el' noot 1.[4] g^

0 `BOMEN [STONDEN] HET WATER IN TE SPOKEN'

OVERLEVERING M Manuscri t ^I I 20.p^


[39]

130I

LEESTEKST M


I M a Bomen stonden het water in te spokenpa staan


[4jl

`HET IS DE MORGEN NOG VAN OMMEKEER'



LEESTEKST M

VARIANTEN EN M a otl00dPCORRECTIES

I M a Het is de moren no van ommekeerg g

2 M a en koperkleur [breekt aflP


[42]

LAGE FLUX

OVERLEVERING M Manuscri t H-I2o.P^


LEESTEKST M b

ONTWIKKELINGSGANG Nadat Achterberg van dit gedicht r. I– geschreven had, liet hij een aantalg g 5g ^ hijregels open en vervolgde met twee nieuwe regels. Gezien het rijmschema zijng P g g rijmschema zij

regels bedoeld als aanzet voor het sextet (r. (9)-0 o)).g 9

VARIANTEN EN

CORRECTIES

M a-b potlood

1302

Titel M a ontbreektb Lage flux ? na Lage flux]g g

I M a Uren van sneeuw zaterdagmorgen vol

2 M a tot diep achter de zondag blijft het vlokkenp g blijf

a Ik ben decennia teruggetrokken3 gg

M a en veilig in dit praehistorisch hol ? door de regel]4 g p ^

M a Buiten gaan o langs met stenen blokken5 g ga reuzen ? door stenen blokken]

(6) M a

(7) M a

(8) M a o

M a In deze la e flux reactor komen ? door komen9 g

I o M a o helder aan de dag breekt ag

COMMENTAAR I Zie`Kers ten el' noot I. Dit fragment dateert wellicht van na I -4 'Kerstengel', l^ 9S9^egzien de verwijzing naar de gage flux reactor', die ongetwijfeld verband houdtl g g g lmet Achterbeis lectuur uit die periode (zie 48.4.1).g p 4 4I

`DUN GLAS TUSSEN DE BOMEN UITGESPANNEN'


DATERING VOÓr begin I G2g 9

LEESTEKST M


I M a Dunlas tussen de bomen uitgespanneng

2 M a het water opgehoogd, mannen als bruidegommen g

M a staan in de dorpen [breekt a3 p

COMMENTAAR I Zie`Kers ten el' noot i.^ g^

? door de reel

[43]

1303

`De haringvrouw was vriendelijk vandaa ' M (collectie NLMD)4J ^ vandaag',

I 30

`DE STILLE MUREN VAN DE MIST VERRIJZEN'

OVERLEVERING M Manuscript, H- I2o.


LEESTEKST M


I M a De stille muren van de mist verrijzen ? door stille]1

2 M a loodrecht op korte afstand van de hoevepa om

M a o kousenvoeten [breekt a3 P

? door M a r. 2-3]


`DE HARINGVROUW WAS JVRIENDELI K VANDAAG'

OVERLEVERING M Manuscrl t H- I2 I.p^


LEESTEKST M b

INGREEPwaag

7 waag <g gewaagd dg

VARIANTEN EN M a-b anilinepotloodPCORRECTIES

I M a De haringvrouw was vriendelijk vandaag^ vriendelijk g

2 M a De fietsemaker had een aantal woorden

.M a buiten het strikte aanbod en de vraag. g

M a Of wisten zij te goed hoe of het hoorde?4 zij g

4/5 M a stro ewit

dM a Het klonk in elk geval niet afgezaagd5 g g g

I 305

6 M a en zonk in m geheugen met [xx]mijng ga akkoorden

M a die ik hier weer o waag gaewaa dg gb[ ] [hier bi' [weer] op te halen/Waag]1 p

8 M a 0a Misschien dat er een heilstaat achterloorde.ga 0f dat era [Misschien dat er een heilstaat achterloorde.ga Of er misschien een heilstaat oa [Of] dat er [misschien een heilstaat]

8/9 M a stro ewit9

M aa Dan lekt er wel iets uit, wat anders9 ^ geengb oebeurde door de regen, g,

r o M aaelegaa kans krijgtlgaaele enheid vindt [breekt ag gb [ontbreekt]

COMMENTAAR I Er zijn geen aanknopingspunten voor een nadere datering van dit fragment.zijn gg g

í3o6

Appendix B

[I]

DE DUIDELIJKE DR OF GEHARREWAR MET ZEYDJE

OVERLEVERING M Typoscript, collectie . Vermeulen, H-28. >

DATERING Tussen februari en juni i 61 94

LEESTEKST M

INGREEP I 2 caféterrassen < caféterassen

COMMENTAAR I M maakt deel uit een verzamelingtyposcripten, die Jan Vermeulen in april/g ^ P ^ pmei 1946 heeft vervaardigd. Het staat vast dat het gedicht niet voor publicatie94 g g Pbestemd iseweest. De autorisatie van het gedicht is onzeker.g g2 In 1945 werd de Lucy B. en C.W. van der Hoo t rij s toegekend aan Ida Ger-94S Y g p l ghardt voor haar bundel Het veerhuis. In Uri ^ Nederland van i januari I 6 ubli

J 91 94 -Pceerden Bertus esAafj Ed. Hoornik en M. Vasalis een protest tegen de toeken1^ p g -ennin `Verkeerde keuze'). Zij waren van mening dat Achterberg de prijs hadg Zij g g plmoeten krijgen en kondigden de instelling van de `Pinkster rijs' aan (zie 27.1).lgg g p l0 het protest volgden reacties van M. Mok en M.H. van der Zede `TweeP p g Zeyd

teen een rotest' in Uri' Nederland van 2 februari I 6 . Van derP g p , J 94Zede schreef onder meer: `Ik vind Achterberg een bizonder dichter, en ikY ggeef onmiddellijk toe, dat zijn vers duisterder, raadselachtiger,psychologischg 1 ^ l ^ g ^interessanter, en daardoor voor een aantal "moderne lezers" boeiender is dandat van Ida Gerhardt. Maar dat hij zich daarom op een hoger niveau beweegthij p g gzie ik niet in. ... Het lust mijmi overigens niet om de "niveaus" van Ida Ger-ghardt en Achterberg tegen elkaar te gaan afwegen, dit is een kwestie waaring g g gmen elkaar trouwens moeilijk overtuien zal. Maar waarom deze verwarrende

moeilijk gonzuivere factor in hetedin te brengen, waarom zijdelings de betrokkeng g g^ l gcommissie van incompetentie of partijdigheid te betichten? Hadden Aafjes,P p l g 1Vasalis en Hoornik toch eenvoudiggezegd: de verzen van Ida Gerhardt inte-gg gresseren mijmi niet, geef eef niet om haar "natuur", ik weet niet eens hoe eenhazelaar eruit ziet, ik zit liever op een caféterras dan in een Hollandse wei

p

'

i3o9

Alfabetisch register van titels en beginregels

A

Aan de morgen is nauwelijks be onnen I i og g 7<Aan den dood> 164

<Aan den regen> Ig 3 S

Aan handen ingeschapen, 221

Aan het roer dien avond stond het hart

Aanhalingstekens 6o1gAans raakp 47S

Aanstalte 1I oS

<Aanval> 2 1S

<Aanwezigheid> 1 zgAarde 201

Aardrijkskunde 366Aardrijkskunde 3Aarzeling 8 8g 4

Accomodatie 20 S

Achter de P reneeën hurkt het beest 8y S3

<Achter den dood> 165

Achter den dood verschanst I6 S<Achter het einde> 5 9Achter hooge boomen kwam een 1^ 9Achtergebleven 6g S

Achternamiddag leeg en uitgeloogd 10g g 7Achttien aminozuren waren 20^ S

Acoustiek o9S

Acrobate o IS

Ad interim 1 0 S9

Adam oS3

Afreis 81S

<Afscheid> (Het was een avond in de winter — vuur) 3 23Afscheid Ikie haar klein geworden schreden in de verte;) ^ ^ S4

Afscheid (Nu het weer is bijeen gebracht:) 8og 4Afspraak (De zomeravond en de dood zijn in de kamer) ^ ^ 443

Afspraak (Nu de lantarens aangaan in de schemer,) 262p ^<Afvaart> 33

Afval824Ajalon 81 SS

Al de e goederen in de doode hand: 28^^ S

33

13íI REGISTER

hei in mijn avondbedAl deze zachtheidd 77in uw vleesch geaderdAl sta ik g S 49

' is Januariwind I 2 8 2Al wat nu waait

Ala t z in onnoembaarheid, 473^J gijAlbast 243Alle deurknoppen 2909<Alleen> 1 2 3

een wereld meer ivan maa ik draagAlles zinkt va 3^ mij g 3begin te denken, 446g ^ 4

draden onderzocht, 428Als ik de d ^ ^ 4 et op het eboniet, oAls ik denaald 37

Als ik Jean Giono lees kri' t het leven 6 1>g 3t op de weg loop is het net I o 9Als ik met tante 4g

de loe Mei moeders en meis 'es gaan 10Als op d 4J g7't dubben van de tulenAls to en tulpen, 9

Als vele microben op ruiten en ramen 4S9i mer bij u sliep, 20Alsof ik n bm 1 ^ 207

1 id maar door... 6Altijd

AluminiumI47<Ambacht> i 2SAmbacht achter oogleden 1 2g SAmbtman 2 17Amethist68SAnaconda 1169

Angriff 2 1g SAnjers 448j 44Anti-materie I 266

A ostro henp p 757Aquarium 10 oq 7

gA uarium van licht 4264<Arbeidsvermogen van beweging> 293

van plaats 1 8Arbeidsvermogen p 4Arceering 8g 489

Arenden644Armte, die over is: 482

, 4Asbelt 643

Asbest 143

<As l> 2 8 3 06, 0

Y 7^3 ^39<Asyl I> 2

Y 325

<Asyl II> 08

Y 3<Asyl iii> 0

y 3 S<Asyl iv> 66

Y 3

1312 REGISTER

Atoombom 6S7

Aureool 847

Aurora 999Auschwitz 2S4

Autismeo99Autoclaaf 75

Autodroom SS

<Autografie> 924 94Autogram 476g 47

Avond Duldi staan in avond ri' eng g ^^ 3

Avond Gi j brandt in wolken op tegen het westen) 6^ g 697

Avond (Het licht pulpt op de boomen,) 9Avond van schapevacht enpauwenogen 8

^ 899

Avondhemel, toe e rendelde geheimen io8

Avondkerk 3

Avondmaal oS7

B

Baaierd 264

Baarmoeder 643

Backwardo44Baedeker8o9Bakeliet 435

Balans 254

Ballade van deasfitter i 789 79Ballade van deasfitter II 796g 79Ballade van deasfitter III 801degasfitte

• van deasfitter iv 8o6degasfitte

• van deasfitter v 8 i odegasfitte

van deasfitter vi 81g 3Ballade van deasfitter vii 816degasfitte

• van deasfitter viii 82g 823

Ballade van deasfitter ix 826degasfitte

van deasfitter x (Op elke drempel staat een flatbewoner) 8 2g 3Ballade van deasfitter x Van alle kamers gaan de deuren open) 8g g 844Ballade van deasfitter xi (Degasfabrieken draaien o hun as) 8g 847

Ballade van de gasfitter xi Na aar en dag hervinden wij de fitter) 8 6ad g J ^ J 3Ballade van de asfitter xii (Het hoofdbestuur van 't christelijk vakverbond) 8 2d g > S

Ballade van de gasfitter xiI (In 't eind sloten i jn ogen ijch voorgoed)ade va d g ^ g ^ ^<Ballade van deasfitter xiii> 8 6g 3<Ballade van deasfitter xiv> 8 og 4Ballade van de tijd 1261, 1262, 126tijd 1263

840

i3i3 REGISTER

Ballade van de winkelbediende Io73Ballade van de winkelbediende III73Ballade van de winkelbediende III273Ban 593

Bazalt 437Beau lieu 113333Bede 202

Beelden van Zadkine stonden moeders daar 1206

Begrafenis op Westduin og p 93Bekeering (God scherptzijn wet o deze steen,) 6g ^ ^ 3 3<Bekeering> (Gij hebt het hooggeheim doorbroken, Heere Jezus,) 6og ^ ^g ^ ^ ^ 3<Bekeering I> 6og 3<Bekeerin II> 6g 363

Bekend geraakt bij honderdduizend man, i o8 I

Beklemrecht28S<Belijdenis> 8l S<Bendien>84SBenjamin Franklin-hoofd. d. Braamzwarte oogen 26J ^ g 269

Bergwandbewoners met rotskie elo en 692

`Beumer & Co.' I09<Bevrediging> 27Bevrorenomeravond uit de bus 6^ 764

<Bezinning> (De dingen zijn nu zoo dichtbij dat ik) 126g B ^ ^ JBezinning (Heen i n vers worden en verblijven) 1 8g ^^ J 84

Binnen de engelen, een wolk aaneen, i8 ^ , 9 SBinnen het stugge duister van den dood 181

Binnen u, o lied, kan het niet hinderen, o, , 3 SBinnenhuisarchitectuur 2484Blauw249Blauwe toornruit, waar 'k u dood in sla, 994Bloed 1 5 oSBloed, drinkplaats van engelen en hinden I og S<Bloedgehalte> 2 1g 9Bloedwraak 664

Bloei (En hetgras lispelt naast het ras 408g^ 4<Bloei> Ik bloei van binnen met de dood tot bloem 1222,Bloei Vo els blijven ontwaken 216gBloeiende anjelieren in de nacht 448^ 44Bloem244Bloemen 149

Bloemen, waarin wij bloeien zonder bodem,

Blokkeering 543149

i3i4 REGISTER

Bli ' in mijn oogen, die u zien, gelooven 181J J g ^ ^ ^^Boelhuis 1285

Bolero van Ravel i 8 7Bolwerk 195

Bomen die buitenzijn, een nacht vol blad 12^J^ 9Bomen, die uit het beeld bestaan, 6> 674

Bomen [stonden] het water in te spoken I o 13Borsten rijzen en als sterren in 1^^ 4 3Boven dit eindeloos moeras: 187

<Branding> 327 37Brei143<Bron> 2989Brons224<Brood en spelen> 101p 1017

Brood en stenen 1017

Bruid van den dood, gij zip geschonken^^J^J gBruide om 563 S3Bruidslied 394Bruiloft 597Bruiloftslied 220

Buiten valti deachti licht naar binnen I i o^J g SBuitengoed 101g 1019

Burcht204

hBij

Bij een onda namidda wandelin i IJ ^ ^ ^ ^ 33et verlaten luisteren naar radio beneden mij^ ^ 79

Bij het weerzien valt niets aan e te merken 126 IJ ^ J

pBij

[Bij nacht] komen de vuilnismannen vegen 12J ^ 77erioden was hij demon en weer dichter i o^ J 3

Bij 't krieken van de dageraad o ad 816^ gBieen te dichten, woord na woord 487 47<Bijenkorf> 945

c

Camera Obscura

Cartering 733

Cartografie 502g SCastrup 577

Cataclysme 108Y 1083

Cel 2787Cello haan 426p 4Celluloid643<Centrifuge> 2 2g 9

394

471

1jls REGISTER

Chanson triste 285

Chaos 2133Chauffeur 1211

<Cherubijn> 3 87 37Chrysoliet 6 2Y 9Cirkel 1 89

Citroenen uitzicht in de gele tram 387 g 37Clair-obscur 881

Claude Monet844Close-up o2p4CodeoSSCode civile834<Cogito ergo sum> 526g g SColumbus I 247

Columbus II 2484Complementair is het de vaste som 1225SComplementariteit i 12p SComplementariteit II 1p S3Complementariteit in ip S4Complementariteit iv ip SSComptabiliteitp 994Concave02SConjugatie ol g93Conserven649Constante664Contact 1o9Continuïteit 495

Contract I 887

Contrapunt 8 8p 3

Convexe 497Corrosie0 14Creatie1 oSCrêpe 432p 43Critische massa 1265

Cross-country I IY 174

Cumulii9S

D

Daar in de blauwe lucht 4Daemon83SDag, laat mij over aan de nacht 102g^ J 4Dagboek 463 43

1316 REGISTER

Daggelder 8 8gg 7<Daimon>83SDamascusozSDan bene bijna een bol 501^ bijna SDan, op klaarlichte dag bij u aan 't werk, 796^ J ^ 79<Danaïde>283Danaïde van Rodinz83Dans (De blanke vloeren van den morgen drijven)g<Dans> Ik blijf u binnen mij bereiken) 1 8^ ^ 7Dat het hier dag al worden zonder mij... 8 ig ^ ^SDat nimmermeer de dag ontvonke:g 445Dauw 11

Dauw legert om het huis de ganse nacht 1291 ^ gDe aarde draait met uwra om haar as 1 8^ 9De armen hangen als lianen neer z og 7De avond heeft een achtergrond van groen 1 o

g g 37De avond houdt de lauwe vlag 6g SDe avond krijgt metaal om zich te sluiten 10^ 94De avond laatich met mi r in z 2^ ^ 4De avond ligt in essen roen gesloten^ g gDe avond overmant uw dood 139De avond valtrond wart onder de sterren, 78g ^ ^ 7De avondenaan in u neer zg 33De bergen dalen bij mij in met treden, 8 8^ J J ^ 3De bevende binnenkomst z37De binnen zoomen van den dood z 8^ 7De blanke vloeren van den morgen drijveng 394De blikken van voorbijgangers braveren 9589 SDe bloemen van uw leven bloeien nog

De bomen waren tot een staalgravure 666g

De bruid zint 102 ozgDe buitenmuren van uw dood verrezen 22^ SDe circulatie van uw roerendgoedg 543

De collaborateurs, de snorkers van vandaag, I o 8^^ 4De dag heeft in de verte aan u deel 78o^ 7De dag is als een lei, dof en gewoon 1 z8 ^ ^ 73De dag is buiten u begonnen z 8g ^ SDe dag schiet vol aparte ogenblikken 1232 ^ gDe dagen gaan uit u verloren, zg g ^ 247

De dagen hebben bladeren gekregen 6g g ^ 467

De deur hadgeen geluidgegeven; zg g SSDe dichter is een koe 1484

574

424

1317 REGISTER

De diepten van de warenhuizen in^ 943De dikke dronkenwermen van gevoelen o^ g S3De dingen hebben een naamgenoot 498g g 49De dingen komen nu vertrouwljk bij de sérre:g J JDe dingen zijn nu zoo dichtbij dat ik 126

De donkere morgenregens 16o

De dood brandt u uiteen 263De dood deed ons uiteen 645

De dood is omi ' buigt o 1gJ g SDe dood laateen gedicht meer toe 162g gDe dood schokti 'n kristallen in mij vast o^ ^ 4SDe doode regen heeft de laatsen aangetast,g g , 74De doove wind staat om de blinde muren 43De droeve dag nog nauw geboren

g g g 5De dubbelzinnigheden, 6 49De duidelijke dr of Geharrewar met Zeydje i oduidelijke Yl 39De engelen hebben zich aan u gehecht 448g ^ g 44Dean naar 't is zoo langzaam, 6g g graf ^

Deas abrieken draaien op hun as 8g 847

Deek en de spiegel ig143

Deouden morgen waast tot werkli kheid 6g g ^ S3Deroene duiventil voor 'Mon trésor', 12 8g ^ SDerond heeft droom gehouden waar gij ligt 1g g g^ g S 4Deruwelen van Dachau hangen tegen 6g g g 37De hanen kraaien onraad, simultaan 687

De haringvrouw was vriendelijk vandaa i ogvandaag 3 SDe helling schuit met bloemkastelen dicht 1g 7S

De hemelen houden mijn gelaat geloken, o

g g ^ 7De he st wordt weer met boomeneel en rood; 16g ^SDe holle vaten van het najaar klinken 12 8J 9De honden in mijn hoofdJ 334De huisbewaarder van het hol kasteel 1257

De huizen staan o doodstil thuis 6 6^ ^ 4De huizen staan zoo doodstil thuis 8^ ^ 83

Deamer kraakt met kreten in het houtk

De kelder van de morgen ingedaald, 6ek d g g ^ 9SDe kerken ochtend bouwt 437De klok regeert de kamerg 34De klok verheft en daalt 834De koude uneen van uw dood 3S9

krachten,De vrijgekomen met uw dood:D

De lagen van uw huid 492g 49

487

sss

527

IjIó REGISTER

De lauwe visschen van de warme morgen^ 544

De lente en de dood gaan saam 26

De levenskracht diei ' eenmaal bezat ogJ ^ S SDe liefde 7De Liefde komt mij j ingehouden nader^ ^ 7De maan heeft u vannacht bekendgemaakt 681gDe maan heeft u vannacht bestraald 264

De maan houdt u omhoog 434De mantel dood is om mij heen 186JDe mens is voor een tijd een plaats van God 897De middag maakt een blauwdruk van de stad^ 973De morgen heeft vaste onderdeelen 2

g 297

De morgenmerel gorgelt 381

g ^g 3De morgens stonden hecht 21^ SDe nacht doet no een oogen dicht 420nog g 4De nacht is in de hond en in het huis 735

De nacht liet het verlies in droom genezen 201

De nacht wordt transparant als een septembermiddag1 37De nachten doen u langzaam in elkaar, 8g^ ^ 877

De naden der natuur komen weer bloot 1283

De nederige dagen van November 1 o6 8gDe ogen glanzen en de wangen gloeien 938^ g ^ g ^ 93De oogen, uitgezien,zijn hard en bitter 1

g ^ e8^ ^ 33De radio-engelen zingen 442g ^g 44De regen deelt het donker hart 2g 24

De reigerg 4De rubber van uw leven rektich uit

^ 497De ruilverkaveling [heeft] aangevangen 12 6g 9De ruimte, die u verliet, o> 3 3De schemer tekent u ten voeten uit 1025

De schemer valt alsrond 68 464

<De slag> 2g 29<De slaper en de dood> 41

p 4De sneeuw daalt in uw schedel neer: 437De sneeuw voedt het plafond met wit, 683

De spoorbaan langs, onder het viaductg ^ 537De stad 143

De stad is overvol van uw microben 453

De stad staart in de stad 143

De steendeukit nog in de vloer 8^ g SSDe steenen merken u van deze straat^ 494De stille motten hangen om de lamp 2g 727

i3i9 REGISTER

De stille muren van de mist verri ' en I oJ^ 3 SDe stilte staateheinin d [door u heen 12 8^ g 7De stilte staatgeschilderd in de straat 2g 9SDe stormen nemen toe, de avond 8SDe straten doenich voor, 2 6^ ^ 9De stratenwierven met het sneeuwen mede, , 53De strenge grenzen van den dood Ig ^ ^ 39De torens hadden een stilheid bereikt 6o

De tranen over Gerard Temme zijn 86o

De tuinbaas, met i n valse bakkebaarden I I Z^ 27

De tijd hangt naar u toe^ g 494De tijd vouwt u naar binnen^ 434De verdronkenen (Hun hoofden hebbeni j bijeengelegd)^ 99De verdronkenen Misschieni n ze niet meer voorgoed verdronken,) 2 I^ ^ ^ ^ 3

De verlaten reizigerg SDe verlaten irei er^g 5

De verloren zoon 94deis vierkant manlijk4 J 354

De vliegende Hollander 268gDe vroegte van mijn leven, die ik wedervind I Ig J ^ 3

De vruchten in de hof hadden zich stil bezonnen III

De wateromval bruist 8 o3De weg is ochtenddicht. Mijnets ri dt snel 563 ^ ^ S3De wegen liggen in een reis. IWi 'aan 8g ^$ J 8 853

De wereld houdt met u bemoeienissen 874

De wereld is vergaang 35De wereld over mijn jeugd gaat weer dicht I o0JJ g B 3De wereld wordt van binnen een meloen 668

<De wil der wegen> 6g 64

De wind en haar kleeren lagen nog saam^ g 59

De wind heet het leed vernield 8 84De wind heeftich verkoren 2^ 277

De wind in de winterhagen 2 2g 4

De wind is deze nacht weer lang, o^ g^ 4 7De wind laat in mij leeg g 499De wind laat inich elve binnen 18^ ^ SDe wind lacht... 4De wind staat in de eiken als eenzee o^ S7De wind vertelt hetonder het te weten 542^ S4De wind waait, wijd 4De witte boomen van hetaradi s 47 6^ 47De witte tocht 44

1320 REGISTER

De wolken hangen in een net van licht 582g S[De wolken staan verjaard] in het toneel 1 28287

De woorden, die ik noodig heb Ig 413

De wijlen dat i j het verkoos 16^J 67

Deaterda staat nog helemaal open 12^ g g 299

De omeravond en de doodzijn in de kamer^ 443De omerwind verwekt u uit het niet, 436^ ^ 43De omerwi n klimt in de beken en de boomera 112^ JDe ton hangt [portretten aan de bomen] 1288

De zwijgende rivier)g 5

December 2 39Dee ' klok, die tijden mat in kleine meting, 8^ ^g^Deïsme897Déjà-vu 786Déjà-vu 7Delphi 261pDemocraat SSSDen Haag,stad, boordevol Bordewi 'k^ ^ 977Den rooien looter van mijn taad I I

<Densiteit> 295

<Deoïde>oS7Depersonalisatie IIIIpDes morgens kruit een beest van vrees 166

Descartes26S<Deur>134Deurwaarder en afslager i n gereed 128^ g SDevaluatie2SSDeze menschen hebben een rust bereikt, 8^ ^ 89

<Deze morgen...> 166

De te nachtregelen tijn voor u, 79Diagnose 8g 487

Dialoog 2i3 3Diana 1122

Diasporap 473Dicht bij de dingen die u kennen 2 o.^ g 3Dichter 2I 2

Dichtgemetseld in mist i n de vo e en 12 1g ^.1 ^ ^ 9DichtkunstoS3Die kalmte sloeg mijn oogen dicht 6g ^ g SDie moren door het land van Jeanne d'Arc, 6morgen, 695

Die nacht kwam ik alleen nog maar te weten, 81g ^ 3Die van het lichaam niet meer weet 647Dief 555

I32I REGISTER

kwam ik later dan gewoonlijk zDien avond kw g ^ 245

Dien dooden zomeravond aan het raam, I 02a ^ ,

dstonnachtnacDien en machines in het donker 134

e deken van de tijdDiep and d k

.ï 457

kelders van het onbekendeDiepan de keld 755

Diep in de middag wordt het licht secuur 864

Diep [vat van honig] de herinnering 1288

Diepgang 8pg g 4 3Dies irae 1 262

zijn, te oud 6Dingen die weggeworpen

^ , 43Directeur Gi j telt) 461^ 4

> zien etsen door de lanen<Directeur> (Vanmorgen heb ik hemDirecteur U g ^ 376

Distantie639Distillatie 397Dit is de idylle van het nichtje o bezoek: I 15a^yDit is de ruimte rond 833

winterdis inter doodstil in elkaar 452Dit 4SDit is het blinkend loopen 62

Dit is het leven veilig en voldaan 61leven, ^ SDit is het verstgegevene van u: 201g^Dit is uw aarde: 201

Dit van

u afgestroopt heelal 843tiet meer door u gehoord: 18Dit wordt n

g 3Ditzijn de he sten met de lange grassen oDa4gg 409

<Dodenherdenking 1> 10g 47<Dodenherdenking II> I o 8g 4Don Quichot 251SDonker op donker lig ik opgetast i ok g g 7Donkere schilderijen van de nacht 881JDood 6Dood in dood uit verspil ik u 268d ,

Dood,in mijn donker drijven z ^ 235

Doodpaard zp 275

Doodbeeld154Doodbloei 189

gij zijt verdeeldDoode, g^ ^ 475

Doode, ik ben bedorven 2ood 44Doode, van lichaamswee z 8, g S<Doodendans> 162

<Doodenwacht> 75

en woord na woord,) 81 ed(Bijeen te dachtDood 1, 4dichten, 487

Doodlied (Lied van den dood,) zo S

I322 REGISTER

Doodovertroffen staan de nachtbomen 745Dooi 263

Dooiwater in de Mei oS7Door de kieren van de morgendeuren 26^ 264

Door een chauffeur omvergereden 88 83

Door een aamheden in woestijn herschapen, 6^ ^ ^ S3Doornroosje IIDoornroosje S

Doo en van voor uw dood 371^ 37Dorp (De wateromval bruist) 8op 3Dorp Ik wandel op een ansichtkaart) 535Dossier149Draaiboek 11 08

Draaideur SSDracht 447Drieluikje voor Jany 1 2 6l Y 3<Drievoudig verbond> 20gDronken nachtliedje 8 6 6J 3^ 4<Droom> 164

<Droomballade> 67

<Droomgebruik> 3 2 3 33<Droomgericht>g 34Droomlot174Droomschuim 2727Droomschuim was deze nacht 2 2^ 7Druïde 261

Dryade IIIY 1117

<Du vieux Doelen>89SDualis 445Duel847Duistere cijfers in zijn brilleglazen, 1130

Duldig staan in avond i ' en^ rJ^ 3Dunlas tussen de bomen uitgespannen 1 0g 33Duur 219

Dwalend onweideli k door bos en beemd, I IJ ^ 74Dwingelo IIg 145

E

Ebenhaëzer 1086

Ectoplasma 6p S9<Eelco>oS4Een brakke droom vannacht:je nichtje had omstandig 21J^ 9

Een bijna blind verlee d gedacht 18g S

i323 REGISTER

Een, die zichzelf niet meer bezit, 32o

Een doelgehouden immerheid 466g 4Een dorpsstraat in de middag, wezenloos 1 o0g, ^ SEen engel, die de aarde niet meer iet 336g, ziet, 33Eenele achterstand van licht 2,62 gEengloed, die rozerood 432g , ^ 43Een hemel uit de tijd der romantiek, 1 o 8

^ SEen hooge, harde loop over de steenen 1g, SSEen kamer in de maan2 24Een kou die mij 8' herinnert dat ik niet al sterven, 8oJ ^

Een lichaam, blind van slaap, o> 3 7Een lichaam dooreen lied te deren 411g 4Een lichaam, liggend in de najaren^ J 93Een mist om te bezitten, o^ , 43Een naam van iemand die niet meer bestaat 575Een nieuwe stof is uit uw dood ontstaan, 397Een oreade, beren die ik ken, 1 z 8

, bergen, , 4Een oud en donker schilderij 8J SEen schuine muur van sneeuwen 6z

Een stoet van aanbeeldwolken brengt de stille 12 2

g 313849Een uit e ut geheim 1g g 9SEen vereenzelvigingvan taal en dood 2 S9Een weeke maan, bijna om uit te wisschen, 8, 484Een witte nevel hangt boven het veld I 18 2gEenoet ontsteld i jn dagelijks, 266^ ^Eenonneschimmel hangt in 't eikenbos, 66^ g , 664

Eenheden van den dood 2.51

Eens stond uw adem in mij stilJ 35

<Eenzaamheid> (0 ruiten mijner eenzaamheid) I

<Eenzaamheid>iVeenen is even eenzaam) 38^ 3Eeuwigheden van mond en schoot 18 og<Eeuwigheid> 8og<Eigen zee> og 3S<Eigenaar>g 343Eigendomg 393Ei enfin 1Eigening 39

<Eiland der ziel 1> 35<Eiland der ziel II> 37<Einde> 82

Eindelijk is het kleine lek gedicht 8o6gEindmoraineo 14

13z4 REGISTER

Eindpunten op het land hebben de tijd 1002

<Eine kleine Nachtmusik> 87

Einstein'49Elckerl c 6Y 645<Electrolyse> 16Y SElke zaterdag stuurt de Boa bank 1169

Elpenbeen zzp 4Emailo43Embryo Ik kan nog niet geborenzijn) 0Y ^ g 4SEmbryo (Onder den morgen liggen wij bijeen) iY ^ ^ ^ 37Embryo (Oorsprong, die ik bereik,) 348Y 3 4Embryo 11 8Y 387

Embryo iii 8Y 389

Emmauso3SEn de blaren brengen bij tusschen oo en 768 J ^ 7En hetgras lispelt naast het ras 408^^ 4<En Jezus schreef in 't zand>o8SEn route 8717Enoo ik mij j nog vergis, zo^ J g ^^ 9Energie 472g 47<Engel> 336g 33Engel van aluminium ig ^ 47Engelien Hartveld-bos. Eerste s m tomen i o 0^ y 9Equinox9 735

Er hangt in mij een vleermuis van geduld, z 18Er is een mensch in mi geweest,^ g , 447Er is een sneeuw begonnen in de straat 18 S9Er is een wenschen, dat ik kus met mijn gedachten: 11

g 3Er iseen baan voor uw beweging 02^ gg SEr iseen plaats om over u te weenen, z^ ^ S4Er is geen wederkeer uit ditgedicht, 382

Er is inee een coelacanth gevonden, 928^ g ^ 9Er is naar u geen vingenvijzing meer 1241

Er komenouden randen langs de wegeng ^ ^ 599

Er komen lege stukken in mij staan, i og ^ ^ 43Er komenieke lekken in de boomen 568^ SEr liggen parels in uw huis 8^ 33Er ligt een jongen in de lucht, languit, og J ^ ^ g ^ 73Er ligt in de zon een vrouw te lachen zg ^ 24

Er staat Uerdemen aan de spoorlijn van 6 14Er trilt een snaar 6

Er waren vaste kernen in uw huis z 003 3^4

1325 REGISTER

Er woonde liefde diep bij u in huis 6 2J 7Er wordt om migeroepen: 28J 4Erin een data in uw dood i^g 49Eri jn stille strijden in mi ' ontstaan^J 44Erin vannacht vogels overgegaan 28^ g 7Erbarmelijk geboren,g , 375

Erfdeel z58SErfvi' and 717 77Ergens moeten uw handen nog beizijn Ig g ^^ 4 4<Erker> 545

Etalage 1g 37Ets 666

Euclides8S4Evenwijdig aan deze schreden iJ g ^ 73Excentriek2SSExil 268

Extemporeetje 6p 1 S SE elkarke; 't jonkske `ho!' roept, 8

Ezelke 8

F

Fait accompli i op 094

<Fall-out>207Fantoom 200

Fata morgana 20g 207

Fatum 2 64Film649Film over hetgraf 496g 49Flash-back I 094

Fluistering tussen ons in, grondwind 86g ^g 867

Foetus61SFolklore 1114

Formule in den morgenstond, 261

Fotografie 369 39<Fotogram> Ig SSFoxtrott237Franciscus 26o

Fructidor 668

G

<Galeries modernes> 943

1320 REGISTER

<Gang> ig 173

Ganzebord 497Gei t bij stroken in de mist betrokken 114o ^ ^<Gebed> 243Gebed aan de schrijfmachine 26schrijfmachine 267

Gebed aan de stof 2414Gebed aan God 243

Gebed aan het vuur 2414Gebogen over haar or ebied 21^ ^ ^ ^ 4Gedaante 225

Gedicht, ik moet u baren in 't bestek 2S3Geduld 218

Geef mmij te eten van uw brood; 2 iJ ^ 3Geen dood ontstaat in hetetal 3 98hetgetal, 39<Geest> Bli' in mijn oogen, die u zien, gelooven) 181J mijn g ^ ^ ^gGeest (De wind laat inich elve binnen) 1 8^ ^ S<Geheel den dag... > 46g 4Geheel den dag hebt i j mi gaande gehouden, 46g g^ J^ g 4Gehenna679<Gekwetst... > 88

Gekwetst in de onuits reekbaarheden 88

Gelaat143Geladen uit den dood 233

Gelakte aanblik uit de ramen 6767<Geloof>17Geluiden dooven ineluiden 1^ 9<Geluk> 167

Gemeentereiniging 956g g 9S<Geologie> 366g 3<Gerard den Brabander> 2969<Gerzon>893Gevecht 264

Geweken uit de wereld van vandaag, 2g^ S7

gGe e end i' het brood 26o^ <Gezicht>87<Glas> 337Glazenwasscher8o3Globe833Gobelin 647

[God heeft u elke dag] voor mij vervroegd 12 88 ^ g 7God in den hemel, beesten van menschen 637God scherpti 'n wet op deze steen, 6^ ^ ^ 3 3

1327 REGISTER

Godal hem eindeloos goedgunstig blijven, z^ g g g 324

Golf 2233Gore de Lou 888g PGoudvissen, een phalanx van schijn, 1070

Go a luguberzijn uw creatureny ^ g 539

Graalridder I ISGrace Moore en Engelzijn nu samen asg 577Graf 2767Graflegging van een oud vriend Igg g 149

Grafschrift (Laat mij dit oversterven) I^ 144

Grafschrift Van dood in doodgegaan, totdat hij stieif) 1 8gg ^ J S

Grafwinkel 29S

Gramofoono37Graniet enneis glimmen in ug g u, 437Gras... en voorbij het grazen 148^ g ^ 4Gravure '085SGrint 773Groen249Groeten uit Neede 599

Grootgrondbezit heet u veiliggesteld 1113 ggGruis004Gummi 843

Gij brandt in mij ' uw eindeloosheid op 6 2^ J 7Gij ' brandt in wolken op tegen het westen 6J g 697

Gij breekt tesamen als beschuit 60^ 603

Gij ' die ik heb gekozen buiten dezeJ g ^ ^ 93Gij die mij voert...1 mij 93

Gij diept de dood in het verborgen uit 2 z oJ gGij dringt door alles heen: 342^ g 34Gij aa t het huis de stilte 486^g 4Gij gaat in alle delen bij u dood I o 8^ g^ 3

Gij a uw leven in mijn hand: 2J gJ 259

Gij ' gist in mij met ongestorvenheidJ gJ g 495

Gij ' hangt alleen met draden aan elkaar Ig SSGij hebt alleen gemiddelde gehouden 920J g g 9Gij ' hebt de dingen doorgedeeld^ g g 533

Gij hebt de huizen achterom bereikt 8^ ^ 789

Gij hebt een voorsprongin het niet o^ 404

Gij

Gij hebt het hooggeheim doorbroken, Heere Jezus, 6oJ gg ^ ^ ^ 3' hebt hoeveelheid aangenomen, 2^ g ^ S S

Gij hebt mij ' nagelaten 2 2^ ^ g 4Gij ' hebt u uit mij weggenomen 548, 6 I^ ^ gg S 4^ S

I328 REGISTER

Gij hebt uw kussen koel gemaakt z^ g 33

Gij hebt u elve in mij losgesteld 6J ^ J g SS

Gij hebt u elve saamgesteld met dit, ^ g , 477

Gij hield uw doodgewicht en dode hoek 701J g 7Gij hoeft alleen maar bij mij terug te keren 6J J J ^ 649

kGij kGij

Gij kunt mijn naam doen schrappen uit de burgerlijke stand 8^ 384

unt op een toneel naar voren treden i 226Junt u nimmer overgeven^ g 445

Gij laat mij tot de steenen toe z 6^ ^ 7Gij licht in mijn geheugen op zJ J g g SS

Gij ligt in craquelé verloren oJ g q S 4

Gij ligt niet meer zoo dicht opeen 6^ g ^ 4 S

sGij

Gij rGij

nGij

Gij loopt nu snel uiteen: o z^ 4amzelfstandigheden aan z 6J ^ S

epeteert u als een breuk, 5 00.l^ S' staat aan elke laats in mij voldongen i o^ J ^ SS

taat u elve af aan de omgeving^ ^ g g 543

Gij stondt met een hoog hopen iJ ^ 3

Gij telt 461^ 4Gij, uit gedichten opgebouwd, vertelde i zJ^ ^ ^ ^ 299

Gij ' viel in korrelen uiteen, 401^ ^ 4Gij waart mij nauwelijks nabij 38J J J J 3

Gi ' wist, dat ik niet anders was, 8

Gij wordt u nog alleen door mij ewaar, 512J g Jg ^ S

Gij zakt tot aan uw enkels in de steenen 528^^ S

Gijzijt aan het bestaande tegenstrijdig 8J S 4

Gijzijt aan mij gebonden met het al 418JJ^ 4

Gijzijt bi ' mij den nacht, den dag, nacht i 20Gij bij J ^ g^Gij 'zijt den rondgelijk emaakt i 8J g gemaakt 84

Gijzijt eheel uiteen gegaan en liet 541>^ gg S4

Gij ' zijt in kou geklonken; 268

Gijzijt met ooveel schemer heengegaan,J ^ 37

Gijzijt niet gangbaar meer,gg , 435

Gijzijt niet langer individueel 6J g 639

Gijzijt u elve voor 467^ 47

Gij ijjt voorgoed verloren i98

Gij zijt weer toegevoegd 1J^ 3S

H

Haar afzijnl 7Hallucinatie 1025S

Halo 627

1329 REGISTER

Hameln28SHanden144Hangkast 6g 569

Heb ik mijn hoofd no in mijn hand, z 8Jnog J ^ 7Hebtgij ' volgorde nog o

gJ 8 g 47Hecate 1182

Hechting 44 8g 44Hedennacht heb ik bij 'e verwijld 6JJ J 3 9<Heelal> 67

Heeni n vers worden en verblijven 18^, ^ 4Heilige Hecate, daar ben ik dus 118 8

Heimwee 26o

Hel naar mij over als gij kunt

J ^J 499Hélicoptère 738p 73Henryousseau 1Y 154

Heraldiek 747<Herboren> 61

Herculaneum 262

Hercules Seghers 452g 4SHerdenken824<Herfst> Eeuwi heden van mond en schoot) 18ogHerfst (Roestbruin wordt deze he st

^ 345

Herfstgedachteg S<Herinnering>g 74Herinnering,en rooie hommel, gaat

g g , g 457Herinnering en dood 321

g 3

Herinnertgij u nog het zoete uiten 412

gJ ^ ^ 4

Hermetisch huis 295

<Herschepping> 3 S<Hersenschom>263Hersenschors 437Herzelving 535

Het ademlooze 197

Het begon zacht te regenen bij u 446g ^ g ^ 44Het bestelas staat in het volgende ca é 2 6g g ^ 9Het beste van voorjaren dringt vanavond tot mij doorJ ^ JHet blauw, dat aan de hemel bleef, 477Het blauw is in de lente aan 'tgebeuren 6g S3Het blauw van deze maand kan u bereiken, 2^ , 429

Het blinde komen 18S[Het bos is in het vers tere e roeid 1 28^^ 4Het bosch be ' t op een hoogezee van dauw I IJ ^^

i330 REGISTER

Het donker, dat u dekt 304, 396> 3 4^ 39Het eiland der ziel r 35

Het eiland der ziel ir 37Het fluisterbosch 2877<Hetericht>g 34Hetgrint in van mijn jeugd, de kiezelsteneng J J g ^ ^ 773Hetroot horloge is al in de straat i 26^ g 3

Het heilige gebeurt. Ik heb geraakt 8^ gg 589

Het hoofdbestuur van 't christelijk vakverbond 8 zSHet buis[draagt] weer een roos achter het oor i 286g<Het huis is leeg> 161gHet huis is lee uit het hooren 161

Het huis [staat] voor mij uit i n wartal op i290 ^ ^J.lHet hunkerin s hoogrood i o

Het is de morgen nog van ommekeer z 02

g g 3Het is dezelfde December z^ 239

Het is een bruiloft; allen bij elkaar^ 597Het is een nacht van huid 843Het is misschien niet meer te zeggen, 265

Het is op deze aarde allerwege 226

Het is van zijnen heer, al wat hem is gegeven i 28

Het is Zondagavond in Avereest o6^ 3Het landgaat lien in het blauw vandaagg ^ g 999<Het land wordt ingekort...> 88

Het land wordt ingekort op dood en dierbaarheden; 888Het late, late winterpark 14

Het leger 56g SHet leven ligt te bloeien aan haar wang g 553

Het leven loopt in droomen dood 24

Het leven e t. ga met me mee, z z^^ g ^ 3Het licht is uit u weggegaan, 2 2 4

Het licht pulpt op de boomen,

Het lied om doodswiloSHet luistert aan uw dood; ik luister mee o9SHet meisje en de trommeisje 559

Het meisje en de tijd 378meisje tijd 37

Het najaarsgoud is uitgebroken tegen z 2^ g g g 37Het namelooze... 99Het nameloo e doelverlatene van dit:

^ ^ 99Het onweer 1404Het open raam, de lente die ik drink, 410> 4Het oud aroom dat om de dingen hing, 8 1^ g^ 9

i33i REGISTER

Het raam is dood aan deze kant 496^ 49Het ruischt van morgenstond tegen mijn slag

g g 544<Het schilderij> 58

Het schooiertje 8lHet schuldig lied 66gHet schijnt verleden week in Amersfoort III I

Het spel, dat krankeinnen spelen, 8^ 4Het tweede meisje gaat met de chauffeur 12I I I 2I

g ^ 7<Het vuur> 66

Het vuur, waarini ' nu verkeert, 472^J ^ 47Het ware beter, dat ik voor hem wasestorven 2 6wasgestorven, 4Het was een avond in de winter — vuur 23Het was een nacht die in mij overwoei 2J 27

Het was vannacht een vrouw, ik wist niet wie, 444Het weer isoedg 534

Het witte van de kaartaat voor ons open

g 733Het wordt mijn laatste, grootste avontuur: I IJ ^g 9Het zachte water, dat gezonken staat 786

Heul 277

Hevig hart van lampen in kristallen keelen, 92g ^ 9Hier is het nog aanwezig, 98

Hier kan deeest de stof direct bereiken 6 8g 689

Hier ligt het ra e met de zoden glad 6 6^ g J^ ^ g 3Histologie 6og 7Hoe hoger of ik stijg hoe groter wordt 826g Jg gHoe keer ikoo in uw geheimnis weer?^ g 53

Hoe kwam ik weer in mijn dijen te staan? 66J SHoe ook de schikgodinnen u onthemen, 116g ^ SHoe ver ligt in mijn hoofd uw beeldg ^ 494Hoe al nu in het huis de stiltezijn 8^ 37Hoei 'n mij ingevallen, 2 2^ J g ^ 3Hoett gij vergaan, o lieveling,

^^J g ^ B, 43Hoeken met huisgeheimen I 0g 9Hoofd werd verlangens edelste existen I I 2

g ^Hoonte 549

<Hoop>p 75Hoorbaarheido43Hoornik 637

Horeb I 201

rs die zich in het bosch verklikken 511Houthakkers, d

^ SHoutsnede 2404<HTM>29S

i332 REGISTER

Huid 434Huis 1969Huis ik bewoon u nog 196% 9<Huis. Ode> 209

Huisbewaarder 1257

Huisknecht 1123

Huisteederte der morgen, 202

Huiszoeking 61g SHuizen waar ik woon gaan onder, 8^ % ^ 3 SHulsel van licht ontladen, 221 211 1Huishorst 97Huishorst als vergeten ijzer% 97Hun hoofden hebbeni ' bijeengelegd^ 99H.v.B. 1969Hij die het spoor verloren is 41444Hij gaat geagiteerdportieken in 966J% % % 9Hij heeft het vat der Danaiden eindelijk gevuld, 456^ ^ % ^ 4SHij ' is ineens van hout 2^ 275

Hij kent bomen al na zestigjaar I o I aJ ^ ^ %JHij laat zich zelve leunen in het licht 8oJ ^ ^ 3

lHij

Hij legt het spantouw om de ooten van het beest IJ % 39igt met vrouwen in de bosschen te hoereeren^ % 454

Hyade 122Y 1223

I

Ichth olo ie 928Y g 9<Identiteit> 653

Iedre winter blinder,

Ik ben al lang Napoleon geweest, % , 345Ik ben alleen met lied en wind, 12 2

Ik ben bij u gekomen, binnendoor 6 2J % ^ 3Ik ben de dunnedde om uw huid 409 49Ik ben dewakke lek in het heelal 769 79Ik ben een ei in 't midden van voorheen 8SSIk ben een maneworden met twee lijven, J , 595

Ik ben een staande Friese klok, 635

Ik ben gaan zoeken naar het laatste woord 261

`Ik beneen lichaam meer 6o Ibengee

beneheel teruggekeerd 61% %%Ik ben haast heelemaal dood• 024

Ik ben het bitter overschot, 200

Ik ben het, boven aan mijn keel; 6^ 597 645

I2

i333 REGISTER

Ik ben niet langer bang meer voor een ander 720g g 7

Ik ben uw richting in den dood 419 49Ik ben van binnen kind, 449Ik ben vanooveel las^ glas, 337Ik ben vannacht doortrokken van uw leven 139Ik ben voor u het laatste oponthoud, 2 2S

Ik beproefde u op bloed en nacht 49Ik bloei van binnen met de dood tot bloem, 122

Ik bli ' met u verbondenJ 333Ik bli ' u binnen mij bereiken 1 8J J 7

Ik blijfu met dit leven overtre en: 2275

Ik dacht bij haar te vinden wat ik zocht^ ^ 534

Ik deel u met de dood 664

Ik denk aan u 8o

Ik draal ter deure van mijn eigen duister huis 18^Ik droomde dat zij bij mij zat en met mijn handen speelde 132

Ik du de niet omzien, doch wist dat het er was:^ ^ 534

Ik en de straten i o

Ika de morgenkamer in: 2 6ga ^ S

Ika iedere morgen ten gronde o8ga g ^ 3Ika naar de stations waar de atomen zweven 120

Ik haal u in met achterstanden 497Ik had met u terug willen gaan 2g ^ 23

Ik han minas op aan de kapstok naast de deur 2 6^ ^J 263

Ik heb derond onthouden waar wij waren; i o6g JIk heb de linde heilig doen verklaren, 1117 g ^Ik heb de sneeuw teruggevonden, laat 625

Ik hebeen ander bloed dan dit, 26g ^ 263

Ik hebeen naam tusschen u noodig en mijn eer 1 ig ^ J SIk heb mijn lichaam dubbel lief 288JIk heb mijn lichaam ri 'sgegeven, 102J Ik heb mi ' elve met mi ' elve waargenomen 1^^ ^^ g 43Ik heb naar je gevraagd vannacht 489 g 49Ik heb u in de bossen teruggebracht, 11^ ^ 39Ik heb vannacht met uewandeld 406g 4

Ik heb vannacht nog met hem afgerekend, 717 g ^ 77Ik herkende u uren er na 43Ik hoor de treinen weer als vroeger uiten; i o 8g ^ 3

Ik hoorzingen in de wonderen daarbuiten 6o^g 7

Ik houd u dicht van binnen 493Ik houd u in beraad 533

Ik kan alleen woorden ontmoeten, u niet meer 335

1334 REGISTER

Ik kan de morgens enkel in, 2 2

g ^ S

Ik kan met deze grovere organen 341^ ^ g 34

Ik kan niet denken aan de doodgewonde I^ 33

Ik kan nog niet geborenzijn og ^ 4S

Ik kan u blijven herontdekken I I 54

Ik kan uw hart vernemen 222

Ik ken u niet dan in de naaste dood, 545

Ik kwam een vrouw tegen van J. Bendien, 458g 4 S

Ik kwam vandaag de jachtopziener tegen 1120^ J ^ gIk laat de avond in u overstaan 1286

Ik laat de avond sterven 337

Ik leef bij dezen als het vuur: 66J ^Ik leef van binnen eender met u door ISS

Ik liep met Mokelukki op de brink 58i

g g S

Ik lig aan u te denken in de dood 415 4S

Ik lig in weerdood, buiten regent het 2 Ig ^ g 7

Ik loop door uwgelaat van grond en land 725 ^ 7S

Ik loop in doodvacantie door den Haag 933

Ik loop in schildenjen rond 472^ 47

Ik loop weer vol met mos en ander kruid i 28 9

Ik moet de doode sporen volgen 28g 283

Ik overleef u met het doel 249

Ik raak de tijd in 't vore toekomst is 16^ ^ S

Ik ri 'd weer aan de voet van het heelal I z oJ S

Ik schrik wanneer mijn naam weerklinkt, zJ ^ 3 S

Ik sprak alleen tegen uw mond 2 2

g 9

Ik sta hier te vergaan, terwijl de ween 6 08 ^wegen 3

Ik sta met u in scène 64S

Ik sta verslonden van het oogenblik 12g S

Ik toef in schemer aan de randen van uw oord, 2323

Ik tref u nog alleen plaatselijk aan 862^ JIk voelde me bezoedeld inzijwegen 1092 ^ Ik vul met mijn gedachten o^ S 7

Ik wandel op een ansichtkaart 535

Ik was vannacht weer toe aan uw bestaan 29S

Ik ween... 8

Ik weet haar naam niet meer; die is verloren 1099

Ik weet niet in welke richting ik lig 6g g S S

Ik weet wel dat ik u niet weervindenal o^ S

Ik wil met haar begraven worden in éénra I I

g graf 3

Ik wil met wat mij is geworden, IJ g ^ 99

<Ik wist niet...> 1424

1335 REGISTER

Ik wist niet dat hij al sprak in de taal van den dood 1 2^ 4Ik woonde weer vannacht 214Ik word teruggevoerd in eenen vroegsten staat:^ g 94Ikal een kamer in de wereld zoeken, 2 8^ ^ ^ 4Ikal u naderen door de riolen 416^ 4Ikat met moeder aan de haard, i ' breide^ ^ ^ 95

Ikie haar klein geworden schreden in de verte^ g verte; 54

Ikie mij in de winkelruiten gaan^ J g 535

Illusie(Diti 'n de he sten met de lange grassen) o^J gg 4 9Illusie (Liefste de wissels van het hopen,) 2 03In alje straten staan mijn schreden stil o^ ^ 45In deekromde morgen I Ig g S7In de verblijven buiten, in de 1 o 1J ^ ^ 9In deon is de dood begonnen, 8^ g ^ 84

In den hoo enfeestvlag, 12

In den hoogen zomer^ ^ 9In den mond van den morgeng 395

In den najaarshoek van den omtrek 26oJIn den regen 98g 9In deze kamer ben ik eindlijk thuis^ SSSIn deze morgen van Augustus 2^ g g 423

In deze morgen zonder schuld 166^ g ^In dé e nacht laat ik u niet meer los 18^ 3In deze nacht was alles weer gewoon 6o8

In deze schemerhuis I I

In deze sneeuw ben ik een teekening 529In deze zuivere duisternis, 117

In dit bitter heldere, de dood, 1 8> 9In dit doodzieke lentebegin, o^ g ^ 4In dit huis van bewaring 16g 9In een wijde van van omeravond 8 8g ^ 7In het nooit, dat nog komt, ie ik u weer I Ig , ^ 4SIn hoc vincit 1 2.34

In hoc vincit II 234

In hoc vincit iii 235

In hoc vincit iv 235

Ine pullover staan 452J 45In Juni heeft hetgroen de oppermacht; 12^ ^ 79In mijngeheugenoverzichten I49Inrofundis 18p 189

In stilten die versteenen 2299In 't eind sloten zijn ogen zich voorgoed 84o

i336 REGISTER

In 't kerkje gaan de kronen aanJ g 3In 't onland stond een herto groot als God I i^ g 9SIn 't oude koetshuis is het feest begonnen 1131 gIn uw bloed 81

In uw bloed moet nog het weten stroomen, 81

In uw zoet ijjn van haar en oogen 18

In welk dorp zijt gij verdronken, 130

In welk riool ben ik terechtgekomen 309 39In wijn verloren ligt de avondstond o^ g 3SInclinatie 63o3Indachtig herkomst en geboorterecht, 1114 g g ^Indicht823Inflatie 533

Inktzwart loover loopt overgrijze aders 2 8^ 9Innemée619<Instrument> 134

<Inteelt> '35

Inter ego 467 47Intermédiaire 444Is Eelco Sotemann voor niets begonnen? 0

g S4Isotopen 12 6

p S

J

<Jacht> 334Jacht op de vonk der verzen en een vrouw: I 1^ 4Jachtopziener II 20pJan Tooro 1p 157

anus649Je hebtje van mij losgemaakt 2^ ^ g 47

Je lag half over een muurg 339Je moet hem niet verknoeien'ei mijn vrouw I^ J 73

Je toonde me vannacht de kamers weer• 174Je was niet langer doodgegaan vannacht ogvannacht, 9 3Jean Giono 6313Jeanne d'Arc 695

Jericho .203

jeugdvoorvallen drijven als lijken boven 6^ 633

Jezus schreef metzijn vin er in het and 5o8^ ^ SJob 223

Joseph Schmidt 22p 4

1337 REGISTER

K

'k Ben thans vertrouwd met 't water van den Rijn, 5

['k Verlies ueen moment meer uit het oog] i z^ g 99'k Weet hoe haar oogen zullenzijn o

g ^ 407'k Zal haargaang zeggen 7'k Zal haaraan zeggen...g gg 7Kafka849<Kaïn> Hi ' is niet langer bang meer voor een ander 20J ^ ^ 7Kaïn (Wind, waarom streel 'e dit lichaam nog?) 206J gKamerr44<Kandinsk I>Y 3S9<Kandinsky II> oY 33<Kandinsky iii> 348y 34<Kastrup>p 577

Katalisator 6787Kegelsnedeg S33Keldergat 86g 867

Kerk 437<Kerker> i8SKerkhof 25

Kermesse d'été8 iSKerstengel i zg 7SKerstmis 9S4Kettingreacties hebben ugespleten i z 6g SKiem 449Kiezel en kosmos hebben u gemeen i z 8^ g 9Kind 195

Kinderangstg S34Kindergraf 6 6g 3Klankbord 443Klankleer 399Kleedo49kleine kabbalistiek voor kinderen 3S4Kleine Ode aan het Water 73Kleren, die van u waren 6S 69Klerk S44Klok834

k en haalden mij j uit de slaap vandaanKlok h ^ 9S4Kloosterhofje van Fréjus 68Kloosterhofje 1 689

Komaf io88

Koorts 23SKoorts weekt u los 2343 35

i338 REGISTER

Koren staat rechtop in het lande ri t i 2 6gg 7Kosmos 222

<Kou> 133

Koude is tusschen ons 663Koude noord eeënzijn in mimij ontstaan 521^ ^ SKraakbeen247Krachtoverbrenging, sterkteleer, constructie, ^^ , ,

Kristal 479Kroondomein III 3Kuntgij u elve controleeren?gJ ^ 433Kusi4S<Kwatrijnen> I 6 384, 385 7^34^35<Kwatrijnen i> I oJ 4<Kwatrijnen II> ioJ 5<Kwatrijnen iii> 106l<Kwatri'nen iv> Io<Kwatrijnen 107

<Kwatrijnen v> I oJ 7<Kwatrijnen vi> io8l<Kwatri'nen vii> 108<Kwatrijne

viii> I o<Kwatrijnen 9<Kwatrijnen ix> I I ol<Kwatri'<Kwatrijnen x> i i oJ<Kwatri'nen xi> I I I<Kwatrijne

xii> i I2<Kwatrijne

xlii> I I2<Kwatrijne

xiv> I I<Kwatrijnen 3<Kwatrijnen xv> I Il 3<Kwatrijnen xvi> I I) 4

L

Laat dit, omdat ik eenzaam ben, 98Laat ik u langzaam... i 6g 4Laat ik u langzaam, ongeweld- 146

Laat in mijn leven van haar over, Heer,

Laat mij ... 146J 4Laat mij aan u ontstaan, 426^ ^ 4Laat mij dit oversterven I^ 144

Laat mij u tot een lied herleiden, 146J ^ 4Lage flux I o2g 3Lamp van den vrede uwer handen, 258SLand, ik honger naar u 2 1^ 9Landschap 2p 47

243

525

i339 REGISTER

Landstreken li en als in mij vergeten 8 I^ J ^ 7Lange meerschuimstre en trekken tegen mijn ton^ 8 mijn tong

Langs de gewesten van het zijn 266

Langs de nachtkim 268

Lasscher 399Leegteg 397Leegte, die liggen bleef,g , ^ , 397Leeuw van oud licht onder defabeldieren, 1263

Le uw ge-'weten' bij mij aan 2Leg ^ J J 239

Leica 973Leliën 63

Lente6S3<Lente I> (Het is op deze aarde allerwe e 226^ gLente I (Naar een ontbloeien buiten 226,Lente II (Het is op deze aarde allerwe e 226^ g<Lente II> (Naar een ontbloeien buiten 226,Lente I I I 2277<Lente en Dood> 26

<Leven> 1383<Liberty> 947tY 9Lichaam 2 8SLichaam, ik ben met u alleen, 1887

Lichamen komen roe open 92rote 9<Licht>I3<Lichtslag> 2g 324

Lied van den dood, 205

Liedje 4<Liefde> I S SLiefde I 208

Liefde II 209

Liefde, ik blijfu loven I 208SSALiefde's macht 7

Liefs

Liefste, de wissels van het hopen, 2 0 , 3

te, oover ik u verlies 2

^ 254

<Liezen en regenbogen> o33Liggend twee heilige heelallen in elkander, o2d

Liggende onder een boom 76gg 7Linoleum284Lithosfeero43Litteken i o 09Localisatie684<Longa palus> 1002, I00 IO 8 I O I086 I088 IO 0

g P S 3 49> 9

775

i340 REGISTER

Longitude Io81

Loopende over de dood te denken 75

Luchtaanval 282

<Luchtslag> Ig 3 9Lucifer 1064

Lijnen, ik laat u niet meer los, 1J S7

M

Maan, ik verkoel met u, gij zip> > gJ ^J 747Maar, als ik thuisgekomen goed en wel 810g ,gMaar ik heb eenmaaleloo d 7 1^ 7Machine die het lied bevat, 267 1 7

<Majesteit> 411<Majesteit> 4Makelaar 11707MamréoS7Mania religiosa 101g 1014

Manifest 2.31

Mantel214Maréchaussée 687

Maria 84S

Maria Magdalena 486g 4Marsman I 24SMarsman II 2464Marsman III 2464Mascotte 655

Medium 213

<Medusa>o39Meel184Meis je hoe zwaar zoenen uw lippen 17

Mej. Ida Gerhardt schreef gedichten 1 0J g 39

Melaatsch van een bemoeienis, 254

<Melkknecht> 139

Membraan 275

Memento mori 8

Memorandum 1261

Memphis 28p 283

Meneer al wakker? vraagt hij ' opgeruimd I 12^ J g 3

Merel813Met bladerenebouwd tot op den grond Ig g S4Met de sextant van mijn gevoel, 44 1g ^ 44Met dit edicht... 1 1g 4

Met ditgedicht vervalt het vorige I 1g g 4

1341 REGISTER

Meteen heden gemengd, og g g ^ 49Metlas en lak en nikkel afgedekt, 982g g ^ 9Met het onweer heb ik u thuisetro en r og 4Met leven toegerust voor beiden, 2

g ^ 37Met lippen van asbest i43Met u is toegenomen og 47Metronoomo 17Microben 453

<Microben (variant)> 459

Microco ie 1241 pMiddernachtr9Mier 477<Mimicry>Y 337<Minister>6I4Misgeboorte Ig 53

<Misschien...> 28

Misschien dat eens de arelvisschers van Biet hem vinden, 2 6^ , 4Misschien date nog aanwe i i t 28 8g g ^g^Misschien heeft u een heere roet 392^ g 39Misschien ligt uw lichaam weer bij mij

g > ^ 77Misschien staat in mijn naam alleen de dood i 2^ 4Misschienal ik nog sporen van u vinden r^ ^99Misschien zijn ze niet meer voorgoed verdronken, 23 I

Mocht deze winteravondzijnen toon behouden 2^ 274

Moeder I 94Moeder II 95Mon trésor 1258SMonade 2424<Mond> 2929Monogram 6I ogMonomaan 267

Moordballade 67

Morendo04SMorgen. De stad ontstaat 8^ 389

Morgen, en het onthutste kraaien van de hanen, I o8

Morgen van i de en zonder vreesg ^ ^ vrees, 347Morgenmist 98g 9Morgens staan dood in huis, zonder begin 909

<Mozaïek>oS4Mozes 457

<Muur> 339<Muziek> 289

I 342 REGISTER

Muziek van sneeuw in winterkinkhoorn deter stad i 1 o

Mij wordt in dit doodonderdeel 2^ 34

Mijn bloed krioelt van u 468^ 4Mijn buikweek brein zoekt de verzengde 431^ ^43Min droomen staan in scharen voor de ramenMijn 43

Mijn

Mijn

Mijn

Mijn eerste weemoed heb ik daar geroken 12 oJ ^ 9eest gaat met een bonzend hart 6

g g ^ 67

hand strikt over uw deur 341^ ^ 34heldre scherpte spant, 1^ ^ 14

Mijn hoofd ligt in een holte van muziek 289

Mijn leven tussen deze misten in — 2^ ^ 924

Mijn lichaam ligt bereid tot Paschen 486^ g 4Mijn liefdevogel vlie t oo nauw 1Jg ^ 14

MijnMijn

Mijn meisje met de koninklijke beenen, 1 oJ J ^moeder is een ri ' e Vrijdagmorgen;J gJ^ 94moeder sterft 28Mijn 284

Mijn regen, ^ , 343

Mijn is nergens naar aan staan 478^ ziel g ^ 47Mijne gedachtenzijn gebleven 46J 8 g 4Myopiee 862Yp

N

Naaar en dag hervinden wij de fitter 8 6^ g ^ 3

Naar een ontbloeien buiten, 226

Nabeeld 674

Nacht 186

Nacht, laat mij over aan de dag 102 10 6^ ^ 4^ 4Nachtult gij duren in de dag? 576^ ^J g S7Nachtmerrie 25

Nachtpauwoog 8P g 99Nachtvlucht287Nachtwaker669Nachtwind en ritseling 286

<Nacht-woorden> 79Nadood 208

Narcissus 288

Nazomer 2 6SNebo 110 SNecrologie 86ogNegatief I 221gNegatief II 221gNegatief 111 222g

1 34 REGISTER

Nest van het niets boven de bosrand I 28z

Nevelheim 67z7Nevelkamer van Wilson is 1301

Niemandsland i82

Niet deeka te non ben ik, Ig ^ 7Niets dan mijn eenzaam el eleven i5

Nirwanao0SNocturne 745

Nooit was de dood een naakter man I4<Noordeinde> 933Nostalgie IoozgNovember 1068

Novemberland van lood de he stmanaat I zg 297

Nu de lantarens aangaan in de schemer, 262gNui ' bij mij ' ontbreekt IgJ J J 97Nui 'een ander lichaam hebben kunt 996gJ ^ 99Nui ' niet meer afzonderlijk bestaat 6gJ SSNui ' u weer verbindt z zgJ 9Nui' zijt overleden z og^ ^ ^ SNu heen teaan met een lied in mijn mond, 66gNu het eindeich nog bezint, I z^ g ^ ^ SNu het weer is bi jeep gebracht: 8o^ ^ 4Nu ik...69Nu ik het samenzijn beleef I 93<Nu ik hier loop...> 8iPNu ik hier loop, ik weet het niet waarom, 8iNu ik hier nog herhaal herhaal als regen 265

Nu ik mijn weg alleen weer a 96J g g 9Nu ik no eens van u verschil zz^ ^ 229

Nu ik u naderonder tusschenstof z^ 294

Nu ikoo zuiver thuis ben met mi ' el I I^ ^ ^^ 4Nu is het tijd om naar uw hart te reizen i z6^Nu mijn leven verloo en moet: I 28JNu nader ik de laatste moo li kheid 8 z^J 3Nu regent het ook in uw nacht 526g SNu strijdt het hartzijn laatste sla zg 29Nu waaien de nooit te weten, 47Nuich uit mij verwijderen zo^ J 1 203

Nui 'n wij eindelijk bijeen^ ^ ^ ^ 547o di 00So.00 I 263

N.V.I49Nijhoffz34

1 344 REGISTER

0

0 blinde mol, die moeite 6370 dit eenzelvig binnenvaren van het lied i i o

0 donkere, woeste ruiten voor den dood 1044rooie dorst naar duisternis en nacht; 2g ^ Si , die ik gedenk met uiverheden 482g^^ ^ ^ ^ 4i j die ik had omgebracht 6gJ ^ 67

0 inhoud van uwi n 4930 minimum datonder menschen is^ 5 4

0 molecuul bijzonder, 2 1 40 oude boek meti 'n aparte geur 6^ 8 S40 ruiten mijner eeneenzaamheid 1^ S0 wind die mij onwetend houdt 1 0^ 3

ielsterreur in deze huizen 12^ ^ ^ 3O onne-minni kind,

Oceaan644Oculair 62 3Ode 209

e vanuit een blauwgordijn be onnen 6^ begonnen, 647

<Offerande> 181

Olifant2S3Om aan u toe te blijven o404

Om de ielsverrassin te hervinden, 2 8^ g ^ 4Om een donker lichaam29Om het bloed dat in haarparelt, 194

Om te vergaan 16^ 4Omdat het niet ontwaken kan 120

Omdat ik in de wereld loop volstaan 651SOmhelzing in het wart bij het passeren 1 26^ g^ J SOmhoog tegen de bergwand aangebracht 888

Omsingelingg g 474Onangstig kon ik bijje e in de kamer 277

Onder carbidlantarens oSSOnder de laag van het verhuurde, 1266gOnder de lamp vond ik uw handen terug; 420g^ 4[Onder de vloeipapieren van het licht] 12844Onder den morgen liggen wij ' bijeen 1g ^ JJ 37Onder het net der sterren 833<Onderdeelen> 297

Onderlinge 466g 4OndertrouwIS9<Onderweg> 62g

1345 REGISTER

<Onheil>2 2SOnland 1 9SOnmacht 1989Onmetelijke uren rijen tusschen^ 7Onrust SSOntbonden in factoren 475

<Ontbijt> 08

1 3Ontdaan van aanvang en vergaan, 498g g ^ 49Onteigening 2 2g g 4Ontlading 420g 4Ontleeningen aan duisternis, 208gOntroerin en uit dit heelal, , 444Ontslag 26g 269

Ontslapen 268pOntsta als mond en oo en Zoog^Ontstoken van een licht 204

Ontvang den vlam des Heeren: 2 8

g 3Ontvoering 6g 764

Ontvouw het witte kleed, i1 149

<Ontwaken> (Des morgens kruipt een beest van vrees) 166g<Ontwaken> (Misschien ligt uw lichaam weer bij mij) 8g ^ 7Ontworden 188

Oogen, die in mij rusten, og ^ ^ X39Oogstg 44SOorlog 47'g 47Oorsprong,die ik bereik, 348 34op [dienstreis] onder in deloed der lanen 12g 94Op elke drempel staat een flatbewoner 8 23Op het behang van Rath & Doodehee ver 578g S7Op uw opnieuw bewegen wachtg 75Open schulpen uw beenen 1 SOpenbaring 2 6p g SOppervlaktespanning 1 4 S0Opstanding (De wind heeft ich verkoren) 2p gzich 277

Opstanding (Sneeuw in de nacht gekomen, heet vanmorgen)p g g ^Optiek 16p 5Oreade 12484Orpheus 39'p 39Osmose 265

Oudeevoelens in het donker vinden, 8^ ^ 483

Over de dood verging het lied 2^g 27

<Over de Jabbok> 1 59

i346 REGISTER

Over de jachtvelden van den dood 267

Over dit land alleen i5

Over een leven. .. 145

Over een leven, weerstandloos, ir ^ 4SOver zijn strenge cirkels heen ebo en 2 8 1gOverdoodo1SOvergaveg 43Overjarig 572J g S7<Overspel> 1p 173

<Overstorven> 161

Ovoïde SS

P

Pand 649

Papierp 439<Papyroline>PY 439Paradijs 476Paradijs 47

Parhelium 653

Paschen 2424Passageg 977Pastiches I 269

Pastiches II 27o7Pastiches iii 27o7Pastorale277

j<Pavil oen> i i 6

Permanent wave 543

Perpetuum mobile 5 2 7 S7

Petertje oPetertje 449 4S

Pharao '99Pinksteren 2383Plaatsen, waar ik nooit meer aan dacht, 264

Planimetrie197Plastic 6767Plateel823Plexus solaris 657

Plunderend raast de windvoorbi ' het raam] 1276 JPoeder 434Positie 499Potentieel 116 SPotlood84S<Principaal> 461

p 4ProjeProjectie 20ctie 204

1347 REGISTER

Proteïne20SPsychiater 2Y 39Pullover 24SPunt649

waar de nachtzijn rooster opendoet: I 26IPuntw d

Q

uadratuurISSualiteito47uantiteit64S

R

<Radium> 234Raket en mitrailleur 147Raspoetinp 454

Raster 22SRath & Doodeheefver8S7<Reagens> og 3SRecherche 874

Recreatie 1157

an die in Frankrijk woont, o God 2Red Marsman,

, 245

Reflex 20 1

Reflexie 575

Refractie 1225

<Regen> (De regen deelt het donker hart) 2Re en eg g 24

Regen ('t Begon al vroeg,.)g ^ g, 3Regen, haar lichaam heeft t geen schuld, want ik was zonder Ig g , ^ 3S<Regendroppels> 26SReRegistratie 481g 4<Reglement> og 3SReikwijdte 1154

Reimerswaal203Reïncarnatie 1 259

Reïncarnatie II 2 59

Reincultuur 612

Reizende op u aan ben ik per trein 1247

Reiziger `doet' Golgotha I 168g gReizi er `doet' Golgotha II 1 1Reiziger g 7Reiziger `doet' Golgotha iii ig g 77Remplacant 21p S

Rentmeester 113o3

i348 REGISTER

Requiem 1 8q 9<Research> 874

Reservaat 1I 39<Resurrectio>o3Retraite z S3Retrograde og 404

Retrospectie 26p 265

<Rhythme> 20y 204

Rina Ketty 4164<Riool>o39Risico (Nacht, laat mij over aan de dag) 1 0 6^ g 4Risico Nachtult i ' duren in de dag?) 576

^ gij g S7Risico I 1024

Risico II 1024

Riviéra I7SRobot 1k ben het, boven aan mijn keel;) 6^ S 97, 4 SRobot Ik ben een staande Friese klok,) 63

Rochade 1223Roep 2 2p 9Roestbruin wordt deze he st

^ 34SRok247Rokken, waarini j hebt eloo en z

gJ ^ ^ 279

Rollend materieel 12247

Roltrap 625

Rome. — Het anker valt. Wij varen thuis i^ 77Rondeauo24Röntgen 68 IgRood243Rooftochten in het niet 2 1SRook24 3

Rook van uw ween 2^, 423

Rorschach199Rouw 25

Rytme 20y 204

s

Samengang 8g g SSamengesteld met dood og 3SSchaatsenrijder 2811Schakelbord049Scheeve schuift het rietsel heen, 17

Schip van brillanten voor de cap d'Antibes; 8969

1 34 REGISTER

<Schrik>23SSchudde eest 9 6 9 99Schijnwerper 220l pSexoïde S9S

Sextant 441

<Sferoide>2I3Silhouet 877

<Slaap> (Al deze zachtheid in mijn avondbed)

Slaap Uw doodgedeelte blindt) 220p ^<Slaa kamer> r 6p 3Slaapliedje 2p ? 5 5

Slaapliedje I 407 ^47Slaapliedje 11 40 7 j47Slaapwandeling 406p g4Slagveld 6gv4 4Slagzij 6o 8glSlanke cherubim 83 7Sloot8S7<Slootkant> 857

Sluitrede 1222

Smaragdg 574

Smart 20 3

Smart, ik ontzeg 203

Sneeuw (De straten zwierven met het sneeuwen mede,)

<Sneeuw> (Een schuine muur van sneeuwen) 62

<Sneeuw> (In deze sneeuw ben ik een teekening) gSneeuw Toen sneeuw openbrak de oogen,) 2g, 214

Sneeuw in de nachtekomen heeft vanmorgen 2nachtgekomen, g S7<Sneeuwgang> 44

Sneeuwwitje 68o1Sneeuwwitje ligt in lasgekist, 68 oJ g ^ Sneeuwwitte vlinder van den dood, 22SSoldaat z33

Sombere sparren, wij zijn gedood 422^^ g 4Somnambule 2 I 7

Soms als de weg het wilzijn wi ' 6g J 64

Soms ben ik aan de a ostro hen toe, 757

Soms denk ik dat het niet meer om uaat 963 93Soms heeft de weg een ruimte die ik weet 6^ 657

Soms, in een etalage, komt gij voor, ^ gJ , 947

Soms komen kinderen in de cel en s elen 643

Soms wil het voortbestaan, een oudgeluk, i o I^ 3

77

S29

1350 REGISTER

Soms zijt ge in mij teruggekeerd

Souvenir 8969Souverein104Spel 6p 639

Spellbound 60p 3Sphinx 2 op S

Spiegeling266

Spinozap 457Spinrag 410p g 4Spiraalp 499S iro eet 416p g 4<Spreekuur> 367 37Sprookjep 1 373

Staar in mij sterren, 321

J^ ^ 3Stad239Standbeeldo37Star, zonder blikbewegen, 6

Station I o 29Status morendi 545

Status nascendi 544

<Statusuo> 1 2

9 SSteeds meer bij zich vandaan is aangevangenJ^Steeds scherper en bekwamer 147Steekvlam 233

Steen 433Steenlied649Stem 183

Stenografie 996g 99Stenose 1043

Sterke formaties luchtstrijdkrachten z82

Sterren 259

<Sterrenhoos> 145

<Stil oogenblik> 6ogStilit zij over uren heen ebo en 71

^ ^ ^ g ^ 7Stippen bewegen in een oertoestand^ 945

Stof (Alsof ik nimmer bij u sliep,) 2 0J ^ 207

<Stof> (0 molecuul bijzonder,)z 14Stonden, in mijgestorven, 411

J g^ 4<Streekbelang> III

g 4Strepen van lente en maan aan het raam 849<Stroomgebied> 412

g 4<Stro hen I> Ip 5

74

135I REGISTER

<Strophen hen il> 18

<Stro hen iii> i

p 9<Stuifineel>13SStuk laten lien wat niet is te heelen, i 2 z

<Suicide>1S3Surplus 1

p S4Surplus van liefde, waar moetgij nu heen?^J<Syllaben> z8

Y 287

<Symbiose>

Y 333S m athicus 10 1

Y p3

T

't Begon al vroeg;

't Brekend oog op 't licht Jeruzalem geslagen 3

't Geklik-klak van de machines 4't Lee ge huisg S't Massief gaat van elkander naar het hart 66o

't Wonder 3't Woord heet het eerste en het laatste woord 1017

Taal637Tableau mourant64STabor 1099

Tantalus8o7Te huur. Hartkamer. Ongemeubileerd 6

g S4Te sterven, liggende aan U iTegen het klankbord van de nachtg 443

Tegen hetzijn ontstoken z 1 7Tegenover het liedgeheim zzog ^Tegenwoordigheid De steenen merken u van deze straat)^ 494<Tegenwoordigheid> Soms i t e in mij teruggekeerd)^ g J ^ 74Tekort zoo

Telefoon839Telefunkenz44Telex1 z9<Teling> 1g 3 7Tendresse zoz

Ter Braakz3STer braakeboren z^ 3S<Teraardebestelling> og 93<Terminus> 100 2

Terra incognita i o

g SS<Terreur>I 23

IS4

i352 REGISTER

<Terreur I> 8S3

<Terreur II>

<Terreur iii>

<Terreur iv>Terwi l de auto langs de wegen snelt, 98oJ g ^ ^ 9Terwi l het regent tusschen u en mij 322J g J 3Terwi l hij onder den vleugel sliep 8^ J g 87

Terwijl we het niet laten blijken I^ 9 S

Tête à tête 1261

Theater 1226

Thebe 2.37

Io Mei 1 1047

Io Mei II 10484To be or not to be 201

Tochten...o9Tochten die met mijn bloed beginnen o^ ^ 9<Todesraum> 345

Toen, dat de dood het won van mij 2, ^ 24

Toeni ' uw armen om mij ' sloeg 202gJ J gToen haargestalte zich in mij herstelde 78g ^ J 7

Toen heb ik — 't was op Cyprus — in de krant gelezen: I 1y ^ ^ 7Toen hij het boek geschreven had: De Overnachting, 8J ^ ^^ S 9

Toen hij op zijn knieën neerliet bij het kind 212J^ JToen hij ' zoo smal was dat de dood het niet meer wist 72^ 7Toen ik haar voorlas van de kleine Muck, 373

Toen ik het einde had bereikt 1 59

Toen ik ingeslapen was 8485

Toen in die nacht, kraaide de haan, er hing I, , , g S3

Toen sneeuw openbrak de oogen, 21g, 214

Toen stond in uw laatste naam rondom o3

Topaas 6oP S

Topografie Waar hebt i' u o nieuw gehecht?) 468gij g 4

Topografie Met las en lak en nikkel afgedekt,) 982g g ^ 9

Totalisator 475

Tracé 864

Trance 864

<Transmissie>o9<Transparant> 1p 137

Transplantatie 61p f

Treincoupé 8p 89

Treinnimphp SS 3

Trekt een cordon om het schiereiland heen 8S3

Sag

539

S37

1353 REGISTER

<Triniteit>623Trivia '188

Tromboze 494<Trompet> 302P 3Tuin van he stda bil. haar thuis I zogJTuinarchitect IoIo

Tuinbaas 1127

Tuinbeeld Mi n leven tussen deze misten in —) 924 ^ 94Tuinbeeld (Zoëven, zegt hij starend in 't verschiet,) 1124

Tusschen de dood ordi 'nen bleveng J 399<Tusschen de duisternissen> 1464Tusschen de engelen en klieren 324 34Tusschen dee ' innende accoorden 410^^ 4Tusschen heuvelen van den tijd 479<Tusschen twee eeuwigheden> Ig S9Tussen de vissen staat uw heden in: 8S7Twee beren 1099, 110g 1105

Twee sonnetten voor Spanje IP 1 537

Twee sonnetten voor Spanje II 8p 1 S3<Tweede afscheid>oSTweede meisje I2Il 1217

<Tweeheid> 279

<Tweeklank>213Twi ' elend bij een halte in de stad oJ ^ 93Tijd, in het and begraven, 496 ^ g ^ 49Tijd, laat dit toe: 378 37Tijdbarrière 1 oTijdbarrière 37Tijdens de middagpauze inderhaast 1122

Tijdnood 498Tijdnood 49<Typiste> 8Yp3 9

U

Uit de Middeleeuwen van Ar Prins 11Ary 3Uit de trompet o 23Uit Godgevallen onheil, eenmaal hoog 1 06g ^ g 4Uit het versteendgebeuren 18^ 9Uit lee te's hinderla en 20g g 207

Uit mij wordt opgeborgen, I IJ S

Uit 'n overrompelende slaap ontwaakt 1 oSUit verre aanvan met ug<Uiteindelijk>J 547

<Uitwendigheid> 2 0g 9

II08

1354 REGISTER

Ultra montes i 2 oSUren van sneeuwaterda mor en vol 1 o2^ g g 3Uw aan i nskromme heeft ich uitgerekt 1^zich g 97Uw deelen leven door, alleen verdween 153Uw diepe voeten in derond 49 1g 49Uw dood herhaaltich in mijn hart 20^ 205

Uw dood is in mij opgenomen 26J g 265

Uw dood waait in mij aan en uit; 2^ ^ 234

Uw doodgedeelte blindt 220gUw hand, die als een vrouw zich gaf 188

Uw hoogspanning moet eindlik aarde maken 610 ^Uw hulk voer zonder vracht 12

Uw leden strekkenich in boomen 2^ 293

Uw lichaam la voltooid van nacht: 2 i 8gUw lippen stulpen 14SUw lijf was zoo lang met bloemen omwonden^ ^ g 44Uw middelpunten vloden heen 0 14Uw mond, over mijn mondgepast, 2J 43Uw stilte suizelt als een discus binnen 8^ 73Uwi n is toegenomen 498^ g 49

v

<Vaarwel> i o3

Vaarwel, wereld, dit is de woestijn 10> 3<Vacuum> 294

Valuta 853

Vampier 2p 254

Van alle kamers gaan de deuren open

Van dood in doodgegaan, totdat hij stie i 88^ ^ J SVan haar verlies volmaakt 267

Van het meisje van zestien aar 1^ J 93Van lichtenoe 2lichtgenoeg 253

Vanoë ie bezeten, 1^ ^ ^ S3Van voor dat ik u kende 182

Vanmorgen heb ik hem zien fietsen door de lanen 376^ ^ 37Vannacht, den droom, liggend onder een tafel, 16> gg ^ 4Vannachtin e verhouding met mij aan

^ ^J g J 349Vannacht is hetoo stil geworden, 2^ ^ ^ 259

Vannacht isi ' de weg weer uitgekomen 12 8^J g ^ 9Vannacht liep ik no eens teen u aan; ; 12 2 2gnoge

• sloeg in mijn hart 706

g mijn 7Vannacht was het noorden hier 6S7

844

1355 REGISTER

Vannacht werdje gestalte z 1J^ 9Vannacht zijn ze weer begonnen, 298

Vanuit een lente achterglas 2^ 9

Vanuit het oord 1 09Vazen vanzondagmiddag. Stilteslot 6o^ Stilteslot, SVeewagen 1 66g 945 5Velodroomo67Vendutie6S4Venster114Ver in deee verging een stem o^ gg 4Ver kermisgerucht waait weenensweemoed 8

Ver van hier, daar slaapt mijn vader 8

<Verbeiden>o7Verbond 265

Vercors 66o

Verdemen 6414Verdronken Zaterdagavond bij ons thuis i o 8 68 JVer eestli kt staan de [lariksen] 1 01^ J 3

Vergif z 1g 9<Vergroving> 134<Verhouding>g 349<Verkenning> z zg 7<Verloren> 16o

Verloren eigendom. Ter dood veroordeeld leven o3SVerre verlichte om en van de shell 699Verrekijker1 494Verrij zing g 395

<Verschijning> 3221 g 3Verslaggever 11 igg 3Versteening 22g 229

Verstillen met de avondauto's ver 11 o SVerten, die fluweel zoomden in onze harten, 5 o2

Vertoeven in familie voor een keer 1 o8 8

Vervaldag 891g 9Vervallen van u elve^ , 474Vervulling 449

Verwildering zg S4<Verzen aan eengestorvene> 0 1 zzg 9^ ,

494, 495, 499, 501Verzet 474[Verzinken in harmonicamuziek] 1283 ^ ^Verzoendag 8g S 9

293, 4 1 9, 44 1 , 443, 445, 446 , 447, 44 g > 49 1 , 492

i356 REGISTER

Vestdijk (Hij heeft het vat der Danaïden eindelijk evuld 6

J .lgevuld,) 4SVestdijk Toen hij het boek geschreven had: De Overnachting,) 8Vestdijk hij ^ g^ S 9<Vestdijk I> 456<Vestdijk 4S<Vestdijk II> 598l S9<4 Mei I> 1 o4 47< Mei II> 1048 44e Dimensie I4 491

4e Dimensie II4 4924e Dimensie in4 4924e Dimensie iv4 493

4e Dimensie v4 493Villégiatuur i o0

g SVilt843Vincent 1767Visioen 2.33

Vlak voor de ramen staat het boomtheater 549Vlinder 252S

Vogel van waanzin 60g 4Vogel van waanzin in dit zenuwhuis 460g ^ 4Vogels blijven ontwaken 2168Vol van avonddauw en donker i i 8

Volk en Vaderland 2919Volmacht 444<Voltooiing> 6

g SVolumeo47<Volvoering> 28

g 7Voor één uur leven in haar terug: 2I^ SVoor hoop en vrees immuun in eendre mate 6787Voor Spanje I 538

p J 53Voor Spanje iI

p ) 539

Voorstellingen aangaande

g g 474Voorwerpen, in mijn lied 20209

Vrienden verbitteren het vuur; 2233Vroegkerk 68

g 683

Vrome vuur, breng in mij over 2 I^ ^ 4<Vrouw> Ik beproefde u op bloed en nacht) 49Vrouw (Stil zit zij over uren heen ebo en • 71

Vrouw (Uw lichaam lag voltooid van nacht:) 218

Vrucht 215

Vrijgezel 20lg7Vuurtoren29

1357 REGISTER

w

<Waaien> 47Waanzin 266

Waar bleef van u het laatste om te zijn? 612

maari' nuzijt is anders niets 500^J SWaargij uw oogen over sloot, 21^J g ^ 3Waar hebtgij u opnieuw gehecht? 468gJ g 4Waar steekt uw hartzijn laatste vlag? 47 8^ g 47Waarheid 244

Waarmeei ' lichaam had, ogJ ^ 43Waaroma ik uw dood te buiten 403 43Waarom werdi ' zoo zacht, 408^^ ^ ^ 4<Wacht> 23o3Wacht 2.32

<Wacht I> 23o3<Wacht II> 2323Wachtende2SWachtwoord 214

Wandeling 28g 285

Wandeling met tante 10g 49Wandluis van God. Gebraden spek-gezicht 2 07Wanneer de he stal komen moet ik rijpi 'n voor de dood 2 6^^ SWanneer ik bij u ben gebracht, 82J gWanneer ik met u samen at vergingen^ S93Want aan de aarde staan deeureng SS

Want deze kamer is uw zuster 41 4 ^ 44<Wassende breedte>829Wat is dit een zoete verbintenis, 20

Wat moest die stad, 69

Wat nimmer verseworden was 2 8g SWat nimmermeer begint 2 2g 7Wat nooit meer ademhalen al 21^^ 3Wat uw materie heeft 59Wat vaneheim ging in geheim, 20g gg g ^ 204

Wat van uw lichaam bleef voorhanden: 135

WatermolenII3Watersnood I zo6

Watertoren833<Waterval>8o3Wei n er bij gaan zitten op het mos I 201^J J^ ^<Wedergeboorte> 21gWederkeer (Een bijna blind verlee d gedacht) 1 8g S

1358

REGISTER

Wederkeer (Hoe keer ikoo in uw geheimnis weer?)^ g<Wederkomst> 8o

Weemoed omdat de dood het weet, 118

Weenen is even eenzaam 38^ 3Weenen omdateilen zoo verrukt I2^ ^ 7Weerbericht82SWeerdood 21 7Weerkunde 209Weilanden hebben avond. 't Is het uur 109999Welkom 263

Welvende vrouw, uit steen geheven, 3 28

Wereld na uebleven dag en nacht; 10g ^ g ^ S9Werkster SSWeen buiten de wet I^ I9Wichelroede 477<Wie ik nu nog zal worden...> 1 6g 3Wie ik verderal worden 16^ 3Wie van de droomeneest 81g ^ 4Wieóó vermoeidzijn leden nederlegt I o^ g SWil084Willink2 2S<Wind> 13o3Wind, vanestorvenheden vol, 2^ ^ S3Wind van wol aan de ramen 184Wind, waarom streelje dit lichaam nog? 206J gWindmoren 206gWindmorgen, gij beweegt in mij 206

windstrepen Bloed vaten liggen in de lucht, 12gg ^ 74Winnetou6S4Winteravond 274

Witte sneeuw, ik ben u schuldig 2 0^ 4Wodan 267

Woeker647Woestijn 536Woestijn S3

<Woestijnstad> 6<Woestijnstad> 69

Woord (Gij ' zijt den grond gelijk gemaakt) 84

<Woord> Ik kan alleen woorden ontmoeten, u niet meer)

Woord en Doodi43Woordbreuken autogenisch lasschen, , 399Woorden achterstevoren 649<Woorden, ontwaak!> 1414Woordenbloeisel: I 73

53

1359 REGISTER

Wi ' die in de zon gezongen 25

Wij moeten slapen 1

Wij ^ 147

Wij ' moeten slapen en ook deze nacht ontwijken:

J ^ J

IVi ' stonden huid aan huid o

^ 33Wijzijn als beeldhouwwerk bijeen

^ ^ 433

Wi 'zijn volslagen idioten 116Jg

iJ

<I smassief> 2IS

<I zer> 24S

z

Zal dan uw liefderooter ween dan mijn vrees? 1

g ^ 1 9Zal ik de woning onder water zetten? 8oi

Ze hebben Hem zonder zich af te vragen, 16 8

, ^ b ^ 1Ze lachte traag, haar lach weende beneden 6g^ SZe worden hier begraven met een haast 961^ 9Zeegezichtg 775

<Zeiltocht> I227

Zeitlupe op 4 SZelfmoordenaar1S3Zestien264<Zestien 1> (Laat mij aan u ontstaan,) 426^ 4Zestien 1 We en buiten de wet) 1 1^ 9Zestien II Van het meisje van zestien aar 1^ ^ 193

<Zestien II> We en buiten de wet) I 1^ 9Zestien iii (Nu ik het samenzijn beleef) I^J 93<Zestien iii> (Van het meisje van zestienjaar) iJ ^ ^ 193

<Zestien Iv> (Nu ik het samenzijn beleef) I 93Zestien Iv (Om het bloed dat in haarparelt,) 1194

<Zestien v> (Om het bloed dat in haar arelt '94

Zeven agenten hebben hem besprongen 101^ 4<Zeven reisgedichten> 8 864, 8 1 883, 888, 8 0 982g S3^ 7,9 ^9Zieken693<Ziekenhuis>I34Ziekenhuis. Kieken uis 314 34<Zinnes el> 48p 4Zo gauw ik weg moet is het niet meer goed 1262

Zoekplaat 725 7SZoet als het bloed is deze oxtrott 3 72^ 37Zoete vergiffenis in denneboomen oS3

147

I360 REGISTER

Zoëven zegt hij, starend in 't verschiet, 1124

Zog 433Zomer. Eengroen vergeten 429 ^ 49Zomeravond 102

Zomermorgen

g 9<Zondag> 06g 3Zonneleen 1237

Zoo heeft het bloed door uestroomd:^ 416g 4Zoo staat de regen als een raamg 73Zoo zingt een mond, die eenmaal riep 50

Zooals het water smaakt des nachts, 161

Zoolang er morgens zullen ijjn, 222

<Zuur> 2989<Zwaar en verschaald... > 47Zwaar en verschaald ligt het avondjaarg 47<Zwarte lente> 84

Zwerver 245

Zwevende claim 114o

Zij die bijna aan het bloed raakten 2J 23

Zij, die hun liefde tot haar einde gingen, 21g ^

Zij draait de wekker knarsend o^ SZij eiste iets onmoo li ks. Aan een beeld 732J gJ 73Zij ' in van mij vandaan 18J^ g JZij had een heup, waar ik niet omheen kon^ ^ 439

hZij

Zij had een trom gevonden om te slaanJ g 559

ebben zich God- en versvergeten 2 1J ^ g 7Zij heeft altijd naast mij eloo en 436J J Jg 43Zij heeft zich zonder iets te zeggen 235

Zij j kent de onderkant van kast en ledikant, 6^ ^ S SZij nam zich aan haar lichaam voor 427 ^ 47Zij ' slaapt, ooals een heel jong kindje slaapt 1 6J ^^ J g 3

i stonden op hetzelfde ron ebied 1 2^grondgebied]g g 73

Zij was nog [lichaam], een engel hing 12J ^ ^ g g 75Zij ' zullen alles doen, haar te verdonkeremanen 132

<Zijde>J 347Zijn 498J 49

Zijn schroeiden óó genadeloos: 1 6J ^ ^ g 7

6

1361 REGISTER

Gedetailleerde inhoudsopgave

't Wonder 3Avondkerk 3Avond 3Regeng 3De wind lacht... 4De reigerg 4Liedje1 4De verlaten reizigerg SHerfstgedachte

g S't Lee ge huisg SDe zwijgende rivier

^g SAltijd maar door... 61Dood 6

6

Liefde's macht 7

'k Zal haaraan zeggen...g ggHaar afzijnl 7De liefde 7

Ezelke 8

Het schooiertje 8l

Ik ween 8

Memento mod 8

Als 't opendubben van de tulpen,

Zomermorgeng 9Avond 9Het hunkerings hoogrood I og g

Mijn meis je met de koninklijke beenen, I oJ J JIk en de straten I o

In de e schemerhuis II

Dauw II

Den rooien loo er van min zaad I I^ J^In den hoo en feestvlag, 12

^ g^Uw hulk voer onder vracht 12

Iedre winter blinder, 12

Mijn liefdevogel vliet oo nauw IJvliegt 4Het late, late winterpark 14

Mijn heldre scherpte spant, I^ ^ 14

[I]

[2]

[3][4]

[51[6]

[71

[8]

[9][1o]

[I I]

[12]

[13]14]

[I5]

[I6]

[I8]

[zo]

[2I]

[22]

[23]

[24][zS][26]

[27][28]

[29][3o]

[31]

[32]

[33]

[34]

[351[36]

[37]

7

1363 INHOUD

Niets dan mijn eenzaam el eleven is8 ^3 J ^ ^Open schulpen uw beenen 139S

[40] Over dit land alleen i4 S1 Te sterven, liggende aan U i4 ^i ^ 7

[42] Niet de gekapte non ben ik, 14 ^ ^ 7Scheeve schuift het rietsel heen, i43 ^ 7Meisje, hoe aar zoenen uw lippen 144 zwaar ^ 7Ik draal ter deure van mijn eigen duister huis 184S J g

[46] Zij ' in van mij vandaan 184 Jg ^ JAchter hooge booroen kwam een 147 g 9Zal dan uw liefde rooter ween dan mijn vrees? i8 ld4grooter ^ 9Wat is dit een oete verbintenis zo49 ^

o Zij, die hun liefde tot haar einde gingen, ziS J^g g1 Ik had met u terug willen gaan 2S ^ g 3z Zij die bijna aan het bloed raakten zS J 3

Er ligt in de zon een vrouw te lachen 2S3 i ^ ^ 24

Toen, dat de dood het won van mij z54 ^ ^ 24

De regen deelt het donker hart zSS e^ 4G Wijgezongen' die in de on zS J ^ S

De lente en de dood aan saam 26S7 ^8 Het was een nacht die in mij ' overwoei 2S J 27

Over de dood verging het lied zS9 ^ g 27

6o Misschien date nog aanwezig zip 28

[6i] Nu stri dt het hart zijn laatste slag 2J ^J ^ 29

{62] Toen stond in uw laatste naam rondom o3Gij stondt met een hoog hopen6 G3 ^ g 13

6 Het was een avond in de winter — vuur 324 36 Aan het roer dien avond stond het hartS 3366 De klok regeert de kamerg 346 De wereld is vergaan7 g 35

[68] Het eiland der ziel i 35

6 Het eiland der ziel i1[69] 37[70] Gij waart mij nauwelijks nabi ' 87 J JJ 3

1 W 38 is even eenzaam7 ^ 3[72] In dit doodzieke lentebegin, o7 ^ ^ ^ 4

Ver in de zee verging een stem[731 ^ g 8 o4Nooit was de dood een naakter man74 414Het leven loopt in droomen dood[751 424

6 Overgave7 g 43Ik herkende u uren er na[771 43

[78] De doove wind staat om de blinde muren7 430o en staan in scharen voor de ramenMzndr m7 439 J

1364 INHOUD

8o Uw lijf was o0 lang met bloemen omwondenJ zoo 4481 De witte tocht 44

Mijne gedachten i 46'n gebleven8z 4J g zij

dag hebt i ' mil. gaande gehouden, 468 Geheel den d

g 8J J gg ^ 43[84] Nu waaien de nooit te weten, , 47[85] Zwaar en verschaald ligt het avondjaarS g 47

Het spel, dat kranke innen elen 48[86] 4 u op bloed en nacht 49Ik beproefde8 7

t i u niet weervinden alIk weet wel dat ik o88 SHet lied om doodswil[89] oS9

n mijner eenzaamheid0 0 ruiten ma 1n9

^ ^ SI Wachtende9 zS

[92] Sneeuw9 53

Wederkeer93 S3Afscheid94 54

Onrust9S 55

6 Het leer9 g 6S6Achtergebleven[971 g S

[981 Samengang9 g g 8S

[991 Een oud en donker schilderi ' 8J SDe wind en haar kleeren lagen nog saamIoo g g 59

Io1 De torens hadden een stilheid bereikt 6o

Ik ben geheel teruggekeerd 61IO2 k g gg[103] Een schuine muur van sneeuwen 6z

Ioo Dit is het blinkend loo en 62

1 o Soms als de weg het wil i 'n wij 6S g ^ ^ 64

I o6 Die kalmte sloeg mijn oo en dicht 6gg So Het schuldig lied 661 7 go8] Ik leef bij dezen als het vuur: 66J ^

[109] Mi n eest gaat met een bonzend hart 6J g g ^ 67

[I 1o] Moordballade 67

[I I I] Wat moest die stad, 69

De hemelen houden mijn gelaat geloken, oII2 g g , 7

II Vrouw I3 7Maar ik heb eenmaal geloofd 71dII k4 g 7Toen hij ' zoo smal was dat de dood het niet meer wist 72IIS .^^ 7

[116] Kleine Ode aan het Water 73II Soms at e2nmmij teruggekeerd7 ^ g ^ ^ 74

81I De node regen heeft de laatsen aangetast,ed g g , 74II op uw opnieuw bewegen wacht9 g 75

Loopende over de dood te denkenI20 75

Liggende onder een boom[I 2.1] d 76gg 7

1365 INHOUD

93

103

[I22]

[123]

[ I z4][125][iz6][127]

[128]

[129]

[130][131]

[132]

[133]

[134]

[135]

[136]

[137]

[138]

[139][140]

^41][142]

[143]144]

[14S]

[146]

[147][148]

[149][15o]

CI 51]

[152]

[153]

[154]

[ISS][156]

[157][1581

[159]

[161]

[16Z]

[163]

Al deze achtheid in mijn avondbed^ ^ 77Misschien ligt uw lichaam weer bij mijg J J 77De avond valt grondzwart onder de sterren, 78

Toen haargestalte zich in mij herstelde 788 ^ J 7Bij het verlaten luisteren naar radio beneden mijh

^ ^ 79Deze nachtregelen i 'n voor u

^ g ^ u, 79Ik denk aan u 8o

Eenkou die mij herinnert dat ik niet al sterven, 8oJ ^In uw bloed 81

Nu ik hier loop,ik weet het niet waarom, 8i

Wanneer ik bij u ben gebracht, 8zJ gDronken nachtliedje 8nachtliedje 83

Door een chauffeur omvergereden 8g 83

In deon is de dood begonnen, 8^ g ^ 84

Gij wist, dat ik niet anders was, 8

Terwijl hij ' onder den vleugel sliep 87

Het land wordt ingekort op dood en dierbaarheden; 88gGekwetst in de onuits reekbaarheden 88

Treincoupé 8p 89Tochten...o9Middernacht19Vuurtoren29Om een donker lichaam29Gij die mij voert...

Gij l 93Een lichaam, liggend in de najaren^^ JDe verloren zoonMoeder I 94Moeder 11 95

Nu ik...69Huishorst 97Morgenmist 98g 9In den regen 98^ 9Het namelooze...

De verdronkenen

Zomeravond 102

De bruid zingt 102

Vaarwel, wereld, dit is de woestijna woestij

donkere, ere woeste ruiten voor den dood 100 4'' vermoeidzijn leden nederlegt 1 oWie o oeido m g S

Ik heb derond onthouden waar wij waren; 1o6g JAchternamiddag leeg en uitgeloogd 10^ g 7Donker op donker lig ik opgetast 10

g g 7

99

99

1366 INHOUD

16 Avondhemel, toe e rendelde geheimen I o 84 ^ g 8 gT 6 Moren en het onthutste kraaien van de hanen Io8S g^166 Ik weet haar naam niet meer; die is verloren 109916 0 dit een elvi binnenvaren van het lied I I o7 ^ g

[168] Muziek van sneeuw in winterkinkhoorn deer stad I I o[169] vruchten in de hof hadden zich stil bezonnen I I9 ^ ^[I70] De omenvi n klimt in de beken en de boomera 112^ J[I71] Hoofd werd verlangens edelste existen I I zg ^[I721 De vroegte van mijn leven, die ik wedervind I T

g ^ 3I Er is een wenschen, dat ik kus met mijn gedachten: I I73 ^g 3

[174]acht op de vonk der veen en een vrouw: I I

^ 4

[175]Ik heb een naam tusschen u noodig en mijn eer I I

g g S16 Dit is de idylle van het nichtje op bezoek: I T7 y nichtje ^ 5

I Wi ' i n volslagen idioten 11677 J ^ ^T 8 In deze zuivere duisternis, I I7 ^ ^ ^ 7I Vol van avonddauw en donker 11879I 8o Weemoed omdat de dood het weet, 11 8

18 I Het wordt mijn laatste, grootste avontuur: I IJ ^g 9182 Tuin van he stda bij haar thuis 1 20gJ18 Omdat het niet ontwaken kan I zo318 Gij zijt bij mij den nacht, den dag, den nacht 1204 ^^ .ï ^ ^ g^

[185] Ik ga naar de stations waar de atomen even 121g ^186 Stuk laten liggen wat niet is te heelera 122

18 Ik bloei van binnen met de dood tot bloem, 1227[188] Ik ben alleen met lied en wind, 123

[189] Misschien staat in mijn naam alleen de dood 12^ 4Io Nu het einde zich nog bezint, I z9 ^ g ^ ^ S[191]Nu is het tijd om naar uw hart te reizen '26^T z De dingen zijn nu zoo dichtbij dat ik 1269 g ^ ^ dichtbijI Weenen omdat zeilen zoo verrukt I293 ^ ^ 7I Nu mijn leven verloopen moet: 12894 i

I Het is van zijnen heer, al wat hem is gegeven i2.8

16 Bi perioden was hij demon en weer dichter I 09 J J 3I In welk dorp zijt gij verdronken, 1097 ^ gJ ^ 3

[198] 0 wind die mij onwetend houdt T o9 ^ 3I Ik wil met haar begraven worden in één I I99 g graf 3zoo Zij zullen alles doen, haar te verdonkeremanen 12

[zo i] Ik droomde dati ' bij mij at en met mijn handen speelde 12^J J^ ^3zoz De oogen, uitgezien, zijn hard en bitter T

[203] Alles inkt van mij a ik draag een wereld meer I3 ^ ^ ^ g^ 3320 Dien nacht stonden machines in het donker T4 3420 Wat van uw lichaam bleef voorhanden: IS 35

1367 INHOUD

zoó Regen, haar lichaam heeft een schuld, want ik was zonder 1g ^^ ^ ^ 35[207] Zij slaapt, ooals een heeljong kindje slaapt 1 6

7 ^ ^^ J3[208] De nacht wordt transparant als een se tembermidda 1g 37[209] In dé e nacht laat ik u niet meer los 189 ^ 3

z i o Hij ' legt het spantouw om de ooten van het beest I^ g 39[211]Het onweer 1404

z1 2] Met ditedicht... I 1g 4[213] Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf 141

1 Ik wist niet dat hij j al sprak in de taal van den dood 1 z

z k

4 J4

[215] De stad 1 43

216 Deek en de spiegel Ig143

[217] Grafschrift I

7 144

218 Over een leven... 145

[219] Laat mij... 1 6J 4

22o Laat ik u langzaam... 146

g 4[221]Wij moeten slapen 1J p 147

[222]De dichter is een koe 1484

[223] Bloemen 1

3 149

[224] Graflegging van een oud vriend 1

gg g 149

[225] Bloed 1 oS

226 Graalridder i51S

[227] Ambacht achter oogleden 1 zg S

zz8 Misgeboorte Ig S3

[22.9] Surplus 1p 154

[230]Henry Rousseau 1y 154

z 1 Liefde, ik bli ' u loven i3 ^ SS[2 3 2]an Toorop I

p 57

[233] Grafschrift 1 8

33 S

[234] Het blinde komen 1 834 S

z Toen ik het einde had bereikt i

3S S9[236]De donkere morgenregens 16o

z Het huis is leeg, uit het hooren 1613 7 ^^

[238 ] Zooals het water smaakt des nachts, 161

z De dood laat een gedicht meer toe 16z39 g gie ik verder zal worden 16[240] I^ k

^ 3[241]Om te vergaan i 6g 4

act den droom, liggend onder een tafel, 16[242}Vannacht, i g$ 4

[243] Achter den dood verschanst 16

4 3 SIn deze morgen zonder schuld 166

[ 244] ^ g ^

z Des morgens kruit een beest van vrees 1664S ^[246]De wijlen dat i j het verkoos 16^ 7

[2 47] Reiziger `doet' Golgotha 1 16 8

47 g g

1368 INHOUD

2 8 Reiziger `doet' Golgotha II I 1

4 g g 72 Evenwijdig aan de e schreden 173

4 ^9

[250] Woordenbloeisel: 17373[2 5 1]Vincent 1 67

22 Reiziger `doet' Golgotha 111 1S g g 177

2 Ik bli ' u binnen mij bereiken i 8

S3 J J 7Eeuwigheden van mond en schoot i 8o25

" in mijn oogen, die uien gelooven 18i2 Bla

SS J mijn g ^ zien,

[256] Binnen $^en het stugge duister van den dood 181

[257] Niemandsland 182S7[258]Stem 1 8 3

[259] Woord 1 8

S9 4

260 Bezinning i 8g 4

11 Geest 185S

262 Wederkeer i85

[263} Nacht i863

26 Contract I8

4 87

2 Bolero van Ravel 1 86

S 7[266] Ontworden i88

[267] Doodbloei i 8

7 9[268] Inrofundis i 8P 9[269] Cirkel i 8

9 9[2 7o]Contact 1 09

[271 `Beumer & Co.' i o9[272] Zestien 1 1919

[273] Zestien II i

73 193

[274] Zestien iii i

74 193

[275] Zestien iv i

7S 194

[276] Bolwerk 195 9S

[2771 Kind r

77 9S

28 Huis 196

7 9

[279] H.v B. i 6

79 9

280 Het ademlooze 197

[281] Requiem i 8q 9

282 Onmacht 1 89

[283] Pharao i

3 199

28 Fantoom 2004

28 Tekort 200S

[286] Aarde 201

[287]To be or not to be 20I

28 8 Reflex 201

[289] Bede 2029

1369 INHOUD

[290][29 I]

[292]

[293]

[294]

[295][296]

[297][298]

[299][300]

[301]

[302]

[303]

[304]

[305][306]

[307][308]

[3°9][310]

C3 1 IJ

[312][313]

[314]

[315][316]

[317][318]

[319]

[320][321][322]

[323]X324]

[325]

[326]

[327][328]

[329]

[330]

[331]

Tendresse 202Jericho zo 3Smart 203

ProjeProjectie 20ctie 204

Rytme 20y 204

Accomodatie 205Doodlied 205

Windmoren 206gKaïn 206

Stof 207

Fata morgana 20g 207

Nadood 208

Liefde I 208Liefde ii 209

Ode zo9Dichter 212Dialoog 2 1g 3Medium 2133Chaos 2133Wachtwoord 2 1 4

Sneeuw 2 i 4

Remplacant z 1p SVrucht 215

Bloei 2, 6Weerdood 2177Somnambule 217Vrouw 218

Geduld 2.18

Vergif 2ig 9Duur 2199Schijnwerper 2201 pSlaap 220pBruiloftslied 220

gNe atief 1 221

Negatief ii 221gNegatief in 222gKosmos 222

Job 223

Golf 223

Joseph Schmidt 2 zp 4Onteigening 2 2g g 4Gedaante 225S

I 370 INHOUD

[33z]

[3 3 3]

[3 34]

X335]

[336]

[337]

[338]

[3 39]

[340]

[341]

[342]

[343]

[344]

[345]

[346]

[347]

[348]

[349]

[35c]

[3 51]

[352]

[353]

[354][3 S S]

[356]

[357]

[ás8]

[359]

[360][361]

[3 62]

[363]

[3 64][365][; 66]

[367]

[368]

[369]

[370]

[371]

[37z1

[373]

Lente I 226

Lente II 226

Lente III 2277Roep 229 9

Versteening 229g 9

Illusie 2 o3Dicht bij de dingen die u kennen 2 oJ 8 3De verdronkenen 2I3Manifest 213Wacht 2 323Visioen 2.3

Steekvlam 2 33In hoc vincit I 234

In hoc vincit II 234

In hoc vincit III 23

In hoc vincit iv 23

Thebe 237

Pinksteren 283Psychiater 2Y 39December 239

Houtsnede 2404

Gebed aan de stof

Gebed aan het vuur

Paschen 2424Monade 2424Gebed aan God

Waarheid 244

Zwerver 245

Marsman I 245

Marsman II 2 64Marsman III 2464Columbus 1 247

Columbus II 2484Binnenhuisarchitectuur

Sphinx 2.5oPDon Quichot 251SAn riff 2 1g SVlinder 252SRetraite 25

Rouw 2 S3Kerkhof 25

Balans 25

2 41

241

243

248

1371 INHOUD

[374]

[3751

[3761

[3771

[378]

[3 791[ 3 8o]

[381]

[3g2]

[3831

[3 84]

X385][3 86]

[3g7]

[388]

[3 89]

[3 90]

[391)

[392]

[393]

[3 94]

[395]

[396]

[397]

[398]

[3 99]

[400]

[401]

[402]

[403][404]

[40S]

[406]

[407]

[408]

[409]

[4 1 °d

[41 I][41 2]

[413]

[414]

[4 1 5]

Vampier 2

p S4Nachtmerrie 25

Slaapliedje 2

p l SSNazomer z 6SOpenbaring 2 6p g 5Opstanding 2

P g 257

Lichaam z 8SErfdeel z 8SSterren 25

Reïncarnatie 1 25

Reïncarnatie 11 25

Franciscus 260

Heimwee 260

Delphi 26 1pDruïde 261

Herculaneum 262

PAfs raak 262

Welkom 263

Dooi 263

Baaierd 264

Gevecht 264

Fatum 264Retrospectie 26

P 265

Osmose 265

Verbond 265

Spiegelingz66Waanzin 266

Monomaan 267

Gebed aan de schrijfmachine 26schrijfmachine 267

Wodan 267

Exil 268

Ontslapen 268pDe vliegende Hollander 268gOntslag 269 9Pastiches I 269

Pastiches 11 27o7Pastiches 111 2707Ambtman 2717Droomschuim 2727Winteravond 274

Doodpaard 2

p 275

Membraan 275

1372 INHOUD

[4' 6][417]

[4 1 g]

[419]

[420]

[421][422]

[423]

[424][425]

[426][427][428]

[429][430][431][432][433][434][435]

[436][437]

[438][439][440]

[441]

[442][443][444][445][446][447][448][449]

[450]

[4SI]

[452]

[453]

[454]

[455]

[456]

[457]

Graf 27 67Opstanding 277 g 77Heul 277

Cel 27 87Rokken, waarini j hebt eloo en 2gJ 8 ^ 279

Schaatsenrijder 28ilLuchtaanval 282

Memphis 28p 283

Mijn moeder sterft 28

Mijn 284

Chanson triste 285

Wandeling 285 SNachtwind en ritselin 286gDe binnen oorren van den dood 28^ 287

Het fluisterbosch 2877Narcissus 288

Mijn hoofd li t in een holte van muziek 28J^ ^ 289

Alle deurknoppen 2909Vannacht werde gestalte 2 11 g 9Volk en Vaderland 2919Ik sprak alleen tegen uw mond z 2g 9Nui ' u weer verbindt 2 2

gJ 9Uw leden strekkenich in boomen 2^ 293

Nu ik u naderonder tusschenstof 2^ 294

Hermetisch huis 295

Het bestelas staat in het volgende café, 2 6

g ^ ^ 9De morgen heeft vaste onderdeelen z

g 297

Inktzwart loover loopt over ri ' e paden z 8^ ^J^ 9Vannacht zijn ze weer begonnen, 298

Uit de trompet 0 23

De ruimte, die u verliet, o

> 3 3Het donker, dat u dekt o34

Binnen u, o lied, kan het niet hinderen, o> 3 SSamengesteld met dood og 3SHet is Zondagavond in Avereest 306g 3Ika iedere morgen ten gronde o8ga g g 3Oogen, die in mij rusten, og , mij ^ 3 9In welk riool ben ik terechtgekomen 309 39Watermolen1130ielsterreur in deze huizen 12^ ^ ^ 3Soldaat133Ziekenhuis. Wieken uis 314 34Embryo 317 37

i 37 3 INHOUD

[4s g]

[4 S 9]

[460]

[461]

[462]

[463][464]

[465]

[466]

[467][468]

[469]

[470]

[471]

[472]

[473]

[474]

[475]

[476]

[477]

[478]

[479]

[480][4g I]

[4$z][483][484]

[485]

[486][487]

[4 g g][489]

X49°1

[491]

[492]

[493][494]

[495]

[496]

[497]

[49 g]

[499]

De avond overmant uw dood 39Reimerswaal203Herinnering en dood 321^ 3

Staar in mij sterren, 321J^ ^ 3Terwijl het regent tusschen u en mij 322^ J 3

Gi ' hebt uw kussen koel gemaakt 323 g 33Er waren vaste kernen in uw huis z33Nijhoff 324 34Tusschen de engelen en klieren 2

g 34Ik schrik wanneer mijn naam weerklinkt 2J ^ 3 SDe dood brandt u uiteen 263De bevende binnenkomst 237Danaïde van Rodin283Wij ' stonden huid aan huid o^ 33Ik bli ' met u verbonden^ 333De honden in mijn hoofdJ 334Ik kan alleen woorden ontmoeten, u niet meer

Een engel, die de aarde niet meer iet 336

Ik laat de avond sterven 337Ik ben vanooveel las^ glas, 337

Je la hal over een muur^ 339Mijn hand strijkt over uw deur 341^ ^ 34Ik kan met deze grovere organen 341Gij dringt door alles heen:J g

342Koorts weekt u los 343Mijn regen, ^ , 343Herfst 345Ik ben al lap Napoleon geweest, g , 345Morgen vanzijde en zonder vrees, ^ , 347Embryo 348Y 34Vannachtin e verhouding met mij j aan^ gJ ^ J 349Emmauso3SVerloren eigendom. Ter dood veroordeeld leven o^ 3SGijzijt weer toegevoegd 1.l 3STer Braak23SKoorts23Skleine kabbalistiek voor kinderen 354

De koude unten van uw dood 359

Gij hebt het hooggeheim doorbroken, Heere Jezus, 36o

Bekeering 6g 3 3Aardrijkskunde 366Aardrijkskunde 3Taal637

335

1374

INHOUD

[500] Fotografie 369

[501] Gramofoon 370

[ S oz] Standbeeld 370

[503] Etalage 371

[504] Foxtrott 372

[505] Sprookje 373

[506] Erbarmelijk geboren, 375

[307] 0 blinde mol, die moeite 376

[5o8] Vanmorgen heb ik hem dien fietsen door de lanen 376

[Sod] Hoe zal nu in het huis de stilte zijn 378

[Sio] Het meisje en de tijd 378

[ S ii] Glazenwasscher 380

[512] Dorp 380

[513] Merel 381

[5141 Plateel 382

[5 1 5] Inlicht 382

[516] Watertoren 383

[517] Globe 383

[518] Klok 384

[5 I 9] Code civile 384

[ 5 20] Daemon 385

[Szi] Embryo ii 387

[522] Embryo ui 389

[523] Orpheus 39i

[524] Eigening 39'

[fzs] Stad 392

[526] Eigendom 393

[527] Bruidslied 394

[5 z8] Dans 394[529] Verrijzing 395

[5 3o] Distantie 396

LS 3 1] Leegte 397

[5 32] Distillatie 397

[S 33] Telefoon 398

[S34] Lasscher 399

[53S] Klankleer 399

[S 36] Gruis 400

[S 37] Corrosie 401

[5 3 8] Eindmoraine Ooi

[S 39] Close-up 4oz

[540] Rondeau 402

[ S 41] Hoorbaarheid 403

1375 INHOUD

[S4 z] Retrograde 404

[543 Backward 404

[S44] Zeitlupe 40S

4S] Morendo 405[S [S46] Slaapwandeling 406

[S47] Slaapliedje i 407

[548] Slaapliedje ii 407

[S49] Wil 408

[S S o] Bloei 408

[S S r ] Illusie 409

[552] Kleed 409[S

[5531 Spinrag 410

[S S4] Souverein 410

(S S S] Een lichaam doorgeep lied te deren 41i

[556] Venster 411

[5571 Herinnert gij u nog het boete uiten 412

[558] Woord en Dood 413

[S 59] Gelaat 413

[560] Handen 414

i] Kamer 414[56

[562] Hij die het spoor verloren is 414

[563] Oppervlaktespanning 415

[S64] Rina Ketty 416

[565] Spirogeet 416

[566] Aluminium 417

[567] Meel 418

[568] Arbeidsvermogen van plaats 418

[569] N.V. 4^^

[570] Dossier 419

[571] Burcht 420

[S72] Ontlading 420

[5731 Mantel 42.1

[S74] Elpenbeen 422

Brons 422[S75] [S76] Rook 423

Rood 423[577] [S78] Bloem 424

[S79] Cellophaan 426

[580] Zestien 426

[5 8 r] Kraakbeen 427

[5 82] Rok 4z7

[5 8 3] Linoleum 428

1376 INHOUD

[s 84]

Groen 429

IS gS]

Blauw 42.9

[S 86] Lithosfeer 430

[S 87] Email 430

[588]

Brei 43 r

[5 89]

Asbest 43 r

[S 90]

Albast 43z

[S91]

Crêpe 432

[5 92]

Steen 43 3

[S 93]

Zog 43 3

S 94]

Poeder 434

[S9S]

Huid 434

[5 96]

Bakeliet 43 S

[S97]

Baarmoeder 436

[5 98]

Celluloid 436

[5 99]

Kerk 437

[600]

Bazalt 437

[6o i]

Hersenschors 437

[602] Gummi 438

[603] Vilt 438

[604] Papier 439

Sextant 441

[606] Telefunken 442

[607] Klankbord 443

[608] Afspraak 443

[609] Volmacht 444

[6 r o]

Intermédiaire 444

[6r r]

Dualis 445

[6 r i]

Oogst 44S

[613] Oceaan 446

[614] Arenden 446

[615] Dracht 447

[616] Hechting 448

[617] Anjers 448

[61 8]

Vervulling 449

[619]

Kiem 449

[6zo]

Embryo 450

[621]

Kus 451

[62z]

Pullover 45 [6z 3]

Hercules Seghers 4S2

[624] Microben 45 3

[625] Raspoetin 4S4

1377 INHOUD

[626] Vestdijk 456

[627] Spinoza 4S7

[628] Mozes 4S7

[629] Potlood 458

[630] Als vele microben op ruiten en ramen 459[6 3 I] Vogel van waanzin 460

[632] Directeur 461

[633] Dagboek 463

[634] Slagveld 464

[635] Quantiteit 465

[636] Tableau mourant 465

[637] Onderlinge 466

[638] Constante 466

[639] Inter ego 467

[640] Woeker 467

[641] Localisatie 468

[642] Topografie 468

[643] Janus 469

[644] Steenlied 469

[645] Volume 470

[646] Qualiteit 470

[647] Oorlog 471

[648] Camera Obscura 471

[649] Landschap 472

[650] Energie 472

[65i] Diaspora 473[6 5 2] Verzet 474

[6 531 Omsingeling 474

[654] Aanspraak 47S

[6 551 Totalisator 475

[6561 Autogram 476

[657] Paradijs 476

[658] Wichelroede 477

[659] Mier 477

[66o] Aureool 478

[66i] Duel 478

[662] Kristal 479

[663] Afscheid 480

[664] Registratie 481

[665] Herdenken 482

[666] Afval 48z

[667] Diepgang 483

1378 INHOUD

[668] Claude Monet 484

[669] Maria 485

[670] Maria Magdalena 486

[671] Trance 486

[672] Doodlied 487

[673] Diagnose 487

[6741 Aarzeling 488

[675] Arceering 489

[676] Kafka 489

[677] Schakelbord 490

[678] Einstein 491

[679] 4e Dimensie i 491

[680] 4e Dimensie ii 492

[681] 4e Dimensie iii 492

[682] 4e Dimensie iv 493

[683] 4e Dimensie v 493

[684] Trombone 494

[685] Tegenwoordigheid 494

[686] Verrekijker 494

[687] Continuïteit 495

[688] Film 496

[689] Conserven 496

[690] Punt 496

[691] Ganzebord 497

[692] Convexe 497

[693] Zijn 498

[694] 13 498[695] Tijdnood 498

[696] Positie 499

[697] Spiraal 499

[698] 0,1 500

[699] Nirwana Soo

[b oo] Acrobate soi

[701] Overdood for

[702] Concave S ot

[703] Cartografie So n

[704] Damascus So n

[705] Gij ligt in craquelé verloren 504[706] Code Soy

[707] Ik vul met mingedachten 507

[708] Avondmaal 507

[709] Jeus schreef meti.jn vinger in het tand Sob

1379 INHOUD

[aio] Creatie Sio

[711] Doornroosje 511

[712] Ik sta verslonden van het oogenblik 5i2

[713] Complementariteit i 512

[714] Complementariteit ii 5i3

[7151 Complementariteit ui 514[716] Complementariteit iv 515

[7171 Gij hangt alleen met draden aan elkaar 515

[718] Ik raak de tijd in 't vore, toekomst is 516

[719] Optiek Sib

[72o] Proteïne 520

[721] Koude noordzeeën zijn in mij ontstaan 521

[722] Raster 522

[723] Willink 522

[724] Excentriek 525

[725] Devaluatie SzS

[726] Nu regent het ook in uur nacht 526

[727] Descartes 526

[728] Perpetuum mobile 527

[729] Beklemrecht 5z8

[730] Hameln 528

[73 r] In deze sneeuw ben ik een teekening 529

[7321 Adam 53o

[733] Dichtkunst 53o

[734] Zelfmoordenaar 531

[735] Olifant S32

[736] Inflatie S33

[737] Kegelsnede 533

[738] Kinderangst 534[739] Het weer is goed 534[740] Herzelving S35

[741] Dorp 535

[742] Lente 536

[743]] Woestijn S36

[744] Twee sonnetten voor Spanje r 537

[745] Twee sonnetten voor Spanje ir S38

[746] Voor Spanje r 538

[747] Voor Spanje II S39

[748] Is Eelco ktemann voor niets begonnen? 540[749] Doodbeeld S41

[75o] Verwildering S42

[751] Auschwitz 542

1380 INHOUD

[ás2]

[7s 3]

[75 4]

[7s sl

L75 6]

[7S7)

[7S 8]

[75 9]

[761]

[762}

[763]

[764]

[765][766]

[7671

[768]

[769]

[770]

[771]

[772]

[773]

[774]

[775]

[776]

[777]

[778]

[779]

[780][7 8 1]

[782]

[783]

[7g4)

[785][786]

[787]

[788]

[789]

[790]

X7911

[792]

[793]

Permanent wave S43Blokkeering S43

Klerk S44Status nascendi S44Status morendi S4S0 minimum datonder menschen is^ 5 4Nu n'n wij eindelijk bijeen^ ^ J J S47Gij hebt u uit mij ' weggenomen 8^ J ^ S4Al sta ik in uw vleescheaderd

g S49Hoonte S49Autodroom SS

uadratuuriSSTreinnimphp SS3Dief SSSDemocraat SSSDraaideur SSOvoïde8SSHet meisje en de trom1Topaas 6oP SFoetus6 iSBruidegom 6g S3Vendutie6S4Winnetou6S4Extemporeetje 6p ) S SWerkster SSVeewagen r 66g 94S SAtoombom6S7Amethist68SEctoplasma 6p S9Hangkast Gg S9MamréoS7Overjarig 5721 g S7Smaragdg 574Reflexie 575

Risico6S7Castrup 577

Sloot8S7Rath & Doodeheefver8S7Afreis8 iSKermesse d'été8 iSWeerbericht82SEuclides8S4

SS9

1381 INHOUD

[794] Verzoendag 589

[795] Ondertrouw Ski

[796] Ban 593

[797] Sexoïde 595

[798] Robot 597

[799] Bruiloft 597

[800] Vestdijk 598

[8oi] Groeten uit Neede 599

[8o2] Aanhalingstekens hoi

[803] Spellbound 603

[804] Slagzij 6o8

[805] Monogram 6ro

[806] Reincultuur 61 2

[807] Transplantatie 6i5

[8o8] Oculair 6 z3

[809] Roltrap 6 z5

[81o] Halo 627

[8i i] Inclinatie 630

[812] Jean Giono 631

[813] Leliën 633

[814] Robot 635

[8i5] Kindergraf 636

[8i6] Hoornik 637

[817] Spel 639

[818] Verdemen 641

[819] Asbelt 643

[820] Elckerlyc 645

[8zi] Robot 645

[822] Dronken nachtliedje 646

[823] Gobelin 647

[824] Pand 649

[825] Huiszoeking 651

[826] Parhelium 653

[827] Mascotte 655

[8z8] Plexus solaris 657

[829] Vercors 66o

[830] Bloedwraak 664

[831] Ets 666

[832] Fructidor 668

[833] Nevelheim 672

[834] Nabeeld 674

[835] Plastic 676

I382 INHOUD

[836] Katalisator 678

[837] Sneeuwwitje 68o

[838] Röntgen 68i

[839] Vroegkerk 683

[840] Maréchaussée 687

[841] Kloosterhofje van Fréjus 689

[842] Chrysoliet 69 2

[843] Jeanne d'Arc 695

[844] Avond 697

[845] Metronoom 701

[846] Velodroom 706

[847] Erfvijand 717

[848] Vrijgezel 720

[849] Zoekplaat 725

[850] Pastorale 727

[85i] Nachtvlucht 728

[852] Ballade van de winkelbediende r 730

[85 3] Ballade van de winkelbediende ii 73i

[854] Ballade van de winkelbediende iii 732

[8 5 S] Gartering 733

[856] Equinox 73S

[8S7] Hélicoptère 738

[858] Droomlot 741

[859] Nocturne 745

[86o] Heraldiek 747

[86i] Riviéra 751

[862] Autoclaaf 75

[863] Apostrophen 757

[864] Histologie 760

[865] Ontvoering 764

[866] Gehenna 769

[867] Grint 773

[868] Zeegezicht 775

[869] Tantalus 780

[870] Déjà-vu 786

[871] Ballade van de gasfitter r 789

[872] Ballade van de gasfitter ii 796

[873] Ballade van de gasfitter ni 8oi

[874] Ballade van de gasfitter iv 8o6

[875] Ballade van de gasfitter v 8 i o

[876] Ballade van de gasfitter vr 813

[877] Ballade van de gasfitter vii 816

1383 INHOUD

[878] Ballade van de gasfitter viii 8z 3[879] Ballade van de gasfitter ix 826

[880] Ballade van de gasfitter x 832

[881] Ballade van de gasfitter xi 836

[882] Ballade van de gasfitter xi' 840

[883] Ballade van de gasfitter x 844[884] Ballade van de gasfitter xi 847

[885] Ballade van de gasfitter xi' 85z

[886] Valuta 8S3

[887] Ajalon 85 S

[888] Necrologie 86o

[889] Myopie 862

[890] Tracé 864

[891] Keldergat 867

[892] En route 871

[893] Recherche 874

[894] Silhouet 877

[895] Daggelder 878

[896] Clair-obscur 88i

[897] Contrapunt 883

[898] Gorge de Loup 888

[899] Vervaldag Ski

[boo] Souvenir 896

[901] Nachtpauwoog 899

[902] Conjugatie 90;

[903] Acoustiek dos

[904] Autisme 909

[905] Telex bi z

[906] Cumuli 9i S

[907] Planimetrie 917

[908] Weerkunde 9 20

[9o91 Tuinbeeld 924

[aio] Grafwinkel 925

[9 1I] Ichthyologie 9z8

[912] Begrafenis op Westduin 930

[913] Ik loop in doodvacantie door den Haag 933

[9141 De ogen glanzen en de wangen gloeien 938

[9151 De diepten van de warenhuizen in 943

[916] Stippen bewegen in een oertoestand 945

[9171 Soms, in een etalage, komt gij voor, 947

[9 18] De stilte staat geschilderd in de straat 952

[9191 Kerstmis 954

1384 INHOUD

[920] Gemeentereiniging 956

[921] De blikken van voorbijgangers braveren 958

[922] Innemée 961

[923] Zieken 963

[924] Nachtwaker 966

[925] Schuddegeest 969

[926] Leica 973

[927] Passage 977

[928] Baedeker 98o

[929] Topografie 982

[930] Deïsme 987

[931] Rorschach 991

[932] Comptabiliteit 994

[933] Stenografie 996

[934] Aurora 999

[935] Nostalgie 1002

[936] Villégiatuur ioo5

[937] Tuinarchitect ioio

[938] Mania religiosa 1014

L9391 Brood en stenen 1017

[940] Buitengoed 1019

[941] Risico I IO24

[942] Risico II 1024

[943] Hallucinatie 1025

[944] Sympathicus 1031

[945] Tijdbarrière 1037

[946] Flash-back 1038

[947] Stenose 1043

[948] Risico 1046

[949] 10 Mei I 1047

[950] zo Mei ii 1048

[9511 Wandeling met tante iO49

[952] Terra incognita '055

[9531 Ad interim z o 5 9

[9541 Lucifer 1064

[9551 November 1o68

[956] Aquarium 1070

[9S7] Longitude io8i

[958] Cataclysme 1083

[9S9] Gravure ro85

[960] Ebenhaëzer 1o86

[961] Komaf 1o88

1385 INHOUD

[962] Litteken 1 o9 096 Station 10 2[963] 9

Fait accompli om li z o 49 64

P 9[965] Tabor 10S 99[966] Nebo 1I9 1105

Draaiboek967 e II0868 Depersonalisatie9 p sane IIII

Kroondo[9 69] Kroondomein III 3

[97 01 Folklore 11I97 1114I Dryade 11I97 Y 1117

2 Jachtopziener II 2097 p

[973] Diana II22

[974] Huisknecht II 2 3Tuinbeeld 112[9751 1124

[976] Tuinbaas 1I97 1127

Rentmeester oII[977] 38 Verslaggever 1I97 g 11313g

Beau lieu I I[9791 33[980] Reservaat 1I9 1139

81 Zwevende9 claim 1140[982] Dwingelo II9 g 4S[983] Aanstalte ii 5o93 S

Reikwijdte I I[9 84]) S4Recreatie II[985] 57

[986] Potentieel II 69 SAnaconda 11 6[9 8 71 1169

8 8 Makelaar I I9 o7

Cross-country 1' 74[9 8 91 Y[99°1 Hecate 1182

[991] Trivia 1'88

[992] Onland II99 95

[9931 Horeb I 201

[994] Watersnood I 206

{9951 Chauffeur I211

{996] Tweede meisje s e I 2I

l 7[9971 Sluitrede 1 222

[99 8] Hyade 12299 Y 1223

Refractie 122[9991 1225boo] Theater 1226

I00I Rochade 123231002 Zonneleen 1 2 37I00 Microco ie I2 I3 p 4

1386 INHOUD

z 0o Rollend materieel 124 47I00 Oreade 12 8S 4

[io061 Ultra montes i 2 0S100 Isotopen 12 67 p SIoo8 Huisbewaarder i25

I00 Mon trésor I2 89 SI o i o Memorandum 1261

I o u I Tête à tête 1261

I0I2 Dies irae 1262

I0I 0.00 I263 1263

[1014] Drieluikje voor an 1264 Drieluikje Y 1263

I0ICritische massa 126S 1265

I016 Anti-materie 1266

APPENDIX A I271

i . stonden op hetzelfde grondgebied] ron ebied 1 2^ ^ g g 273

De dag is als een lei, dof en gewoon 1 zg ^ g 73windstrepen Bloed vaten liggen in de lucht, 12^$ ^ 74Kerstengel 12g 1275

Koren staat rechtop in het lande ri t 12 6gg 7Plunderend raast de windvoorbi ' het raam] 1 2 6^ 7

TBij nacht] komen de vuilnismannen vegen 12^ g 77[God heeft u elke dag] voor mij vervroegd 1278

In Juni heeft het groen de oppermacht; 12g ^ 79Nest van het niets boven de bosrand 1282

Al wat nu waait is januariwind 1282

[Verzinken in harmonicamuziek] 1 28^ 3De naden der natuur komen weer bloot 1283

[Het bos is in het vers tere e roeid 1 28^ g 4[Onder de vloeipapieren van het licht] 1 2 84

Boelhuis 1 28 S

Ik laat de avond in u] overstaan 1286

Het huisgdraa t weer een roos achter het oor 1286

[De wolken staan verjaard] in het toneel 1 28 7De stilte staateheinin d [door u heen] 12 8g g 7Diep [vat van honig] de herinnering 1 28 8

De zon hangt [portretten aan de bomen] 1288

De holle vaten van het najaar klinken 12 8J 9Ik loop weer vol met mos en ander kruid 1289

Mijn eerste weemoed heb ik daar geroken 1 z o^ g 9Het huis [staat] voor mij uit zijn jaartal op i2 90

Dichtgemetseld in mistzijn de vo e en 12 1^ g^ 9

[I][2]

[3]

[41

[I]

[6]

[7]

[81

[9]

[lo]

[77]

[12]

[13][rq]

[II]

[r6]

[7A[z8]

[20]

[2I1

[22]

[23]

[24]

[Zf][26]

[27]

1387 INHOUD

28 Dauw legert om het huis de ganse nacht 1291 g 8

[29] op [dienstreis] onder in de gloed der lanen i z9 g 94o De ruilverkaveling heet aangevangen 123 8 691 Novemberland van lood, de he stman gaat I z3 d g 97[32] Vannacht is zij de weg weer uitgekomen 1298 3 ^ ^ g

Kiezel en kosmos hebben u gemeen I z33 298^ ^ 9['k Verlies u geen moment meer uit het oog] I z[341 ' ^ g 99De zaterdag staat nog helemaal open 1 z31 ^ g g 99

[36] Gi ' uit gedichten opgebouwd, vertelde 123 J^ ^ g d 99De wereld over mijn eu d gaat weer dicht i o0[37]J^B 3Nevelkamer van Wilson is 1 013 3Ver eestli kt staan de [lariksen] '301 [39] ^ J

o Bomen [stonden] het water in te spoken I o I4 3

r Het is de morgen nog van ommekeer I

4 B g oz3

[42] Lage flux 1

4 ozg 3Dun glas tussen de bomen uitgespannen i o438 3 3De stille muren van de mist verri en I o[44] J^ 3 SDe haringvrouw was vriendelijk vandaa i o4f gvandaag 3 S

APPENDIX B 1307

[/1 De duidelijke dr of Geharrewar met Zeydje I o

duidelijke Yl 39

ALFABETISCH REGISTER VAN TITELS EN BEGINREGELS 131I

I8 8 INHOUD3

· [837] SNEEUWWITJE OVERLEVERING DATERING LEESTEKST VARIANTEN EN CORRECTIES COMMENTAAR T Vrij...

Documents

Transcript of · [837] SNEEUWWITJE OVERLEVERING DATERING LEESTEKST VARIANTEN EN CORRECTIES COMMENTAAR T Vrij...