Oude adagia en nieuwe mantra’s in de evolutie van de wereldbevolking

Donderdag 26 maart 2009

Koen Matthijs Centrum voor Sociologisch Onderzoek

Waar gaat het over?

• Per minuut: plus 150 mensen (geboorte minus sterfte)• Per minuut: 150, per uur: 9.000, per dag: 216.000• Elke vier à vijf dagen: stad zoals Brussel• Per jaar op wereldniveau: plus 80.000.000

• Een sprekend a contrario: leerlingen per klas of scholen per land…

• Bijna hele mensengeschiedenis: 10 miljoen • Rond 1600: 500 miljoen, 1800: 1 miljard, 1900: 1,6 miljard• Recent forse groei:

– 1990: 5 miljard– 2000: 6 miljard– 2010: 7 miljard

Enkele recente ontwikkelingen

• Op wereldschaal daalde het gemiddeld aantal kinderen per vrouw van 5,0 in 1950 tot 2,7 in 2007.

• In de minder ontwikkelde landen steeg de levensverwachting bij geboorte van 40 jaar rond 1950 tot 66 jaar rond 2005.

• In de 20ste eeuw hadden veel landen een groeicijfer van 3%. Dat is een verdubbeling om de 23 jaar.

• De toename is het grootst in de ontwikkelingslanden, dus landen die de toename economisch het minst goed kunnen opvangen. Dat leidt tot een demographic devide.

Wat is de demographic divide?

Ruwweg: krimp en oud versus groei en jong• Landen met hoge vruchtbaarheid en een relatief

lage levensverwachting; dat zijn vaak “arme” landen

• Landen met lage vruchtbaarheid en een relatief hoge levensverwachting; dat zijn vaak “rijke” landen

Het Europese demografisch plaatje is dus niet het mondiale.

Maar: de mondiale spreidstand is niet statisch!

Het concrete gezicht van de demographic divide (2005)

US Duitsland Ethiopië

Bevolking 2007Bevolking 2025Totaal vruchtbaarheidscijfer Aandeel < 15-jarigen Aandeel > 65-jarigen Levensverwachting bij geboorteZuigelingensterfte (per 1000 geboorten)Aandeel volwassenen met aids Kinderen met ondergewicht (< 5 jaar)

302.2349.42.12012786.50.61

82.379.61.31419793.80.1/

77.1108.75.443349771.435

Niet alleen meer inwoners….

2007 2050

ChinaIndiaVSIndonesiëBraziliëPakistanBangadeshNigeriaRuslandJapan

1.3181.132302232189169149144142128

IndiaChinaVSIndonesiëPakistanNigeriaBraziliëBangladeshCongoFilippijnen

1.7471.437420297295282260231187150

…maar minder kinderen…

Totaal vruchtbaarheidscijfer 1950 2007

Sub-Sahara AfrikaNoord-Afrika en Midden-OostenAziëLatijns-Amerika en CaraïbenNoord-AmerikaEuropa

6.76.95.95.93.52.7

5.53.02.42.52.01.5

…en veel meer ouderen…

• Historisch: altijd meer kinderen dan ouderen. Ergens rond 2020: meer 65-plussers dan min-vijfjarigen.

• Rond 2000: half miljard mensen 65 jaar en ouder, in 2030 meer dan één miljard (één op acht).

• Vevolgen voor:– Gezondheidsvoorzieningen– Nieuwe vormen van structurele sociale ongelijkheid– Nieuwe intra- en intergenerationele verhoudingen– Nieuwe sociale leeromgeving; dus nieuwe uitdagingen voor

de gedragswetenschappen

Waar naar toe?

• “Volgens wetenschappelijke berekeningen zal de Belgische bevolking binnen één eeuw met de helft verminderen indien de huidige demografische voorwaarden onveranderd blijven” (De Bond 1934, citaat van Valère Fallon) – Ter info: in 1920 7,5 miljoen Belgen

• “België haalt nooit de tien miljoen inwoners” (KBS, Demographic Outlook 1988)– Ter info: in 2008 10,7 miljoen Belgen

Demografische toekomstprojecties: een

heikele kwestie! • De huidige projecties zijn (wellicht) beter, maar ze

blijven onvolmaakt. Er zijn veel onzekere factoren:– Diffusie van bepaalde ziektes en aandoeningen – Evolutie van het geboortecijfer?– Evolutie van de levensverwachting? Maximale

levensduur?– Voor regio’s: internationale migratiestromen– Effecten van verlaat moederschap op de

levensverwachting van moeders (en hun kinderen)? Grootmoedereffect?

– Externe dreigingen (oorlog, klimaatverandering)– Wetenschappelijke doorbraken en technologische

verschuivingen

Verschuivende thematisering

• Rapport aan Club van Rome: een apocalyptisch verhaal– Uitputting grondstoffen– Water- en energietekort

• In Vlaanderen geconcretiseerd in een “ecocidium” (Leuven, 1972)– Het huis staat in brand. Bevolking en bevuiling– Afschaffing kinderbijslag? Belasting op kinderen? Gratis

contraceptie? Verplichte sterilisatie? Vrije abortus?

• Vandaag– Klimaatkwestie: invloed van menselijke activiteit op het

milieu (broeikaseffect, verlies biologische diversiteit)

Pessimisten versus optimisten

• Achtergrond: Robert Malthus– Bevolking: meetkundige reeks– Voedselvoorziening: rekenkundige reeks

• Ester Boserup– Technologische groei interfereert tussen bevolking en

economie

• I = P * A * T– I: milieu-impact– P: bevolkingsomvang (population)– A: welvaart (affluence)– T: technologie (technology)

Kwantiteit versus kwaliteit

• Klimaatverandering: stijgende temperaturen, stijging van zeespiegel, extreme weersomstandigheden, gemakkelijker verspreiding van infectieziektes.

• Dat beïnvloedt de evolutie en de kenmerken van de bevolking.

• Dat wordt uitvoerig gedocumenteerd op honderden weblocaties. Er zou een “new economics” nodig zijn, en ook een Green New Deal XXL.

• Dalende bevolkingsomvang leidt niet automatisch tot minder milieulast!

• Voorbeeld: emissie van kooldioxide (in ton, 2002, per inwoner): – Noord-Amerika: 19.6– Europa: 8.4– Sub-Saharan Africa: 0.8

Gevolgen: mondiale urbanisering

• Macro-trend: van vooral ruraal naar vooral urbaan• In 2008: meer dan 50% van de wereldbevolking in

steden, in 2030: 60%• Regionale verschillen (2008)

– Noord-Amerika, Europa, Latijns-amerika en de Caraïben: 70%

– Afrika en Azië: 40%• De toename zal zich vooral afspelen in de

middelgrote steden (maar dat is vijf miljoen….) • Effecten

– In steden: meer consumptie, meer energie- en watergebruik– Meer gepollueerde lucht, met nefaste impact op de

gezondheid en op de levenskwaliteit

Gevolgen: internationale migratie

• Voorbije decennia: ongeveer 3% van de wereldbevolking is (op jaarbasis) internationaal migrant. Dt beïnvloedt de omvang en de kenmerken van de bevolking in de zendende en de ontvangende landen.

• Desastreuze gevolgen van selectieve migratie.• Tussen 1995 en 2000 verhuisden 2.6 miljoen migranten

van minder naar meer ontwikkelde regio’s.• Vluchtelingen (volgens UN definitie): 10 miljoen in 2006• Feminisering van migratie (tegenwoordig 50-50-

verhouding), wat leidt tot andere migratiekenmerken.

Discussie

• Zijn er mondiale bevolkingsdoelstellingen? Wie bepaalt ze?• Hoe gedragsverandering implementeren? • Er is geen nood aan een mentaliteitsverandering!• Hoe armoede, achterstand en achterstelling mondiaal

aanpakken?• Wat met religieuze weerstanden, genderkwesties en

culturele gevoeligheden?• Demodystopia

– Vrees voor bevolkingsexplosie– Vrees voor bevolkingsimplosie– Vrees voor “population professionals” …

• Leert het verleden iets?– Ja, maar the benefit of hindsight verblindt ook!

• Wet van behoud van ellende?