Ongeneeslijk ziek, hoe nu verder

Inhoud

1. Voor wie is deze brochure? 3

2. Emotionele veranderingen 4

3. Lichamelijke veranderingen 6

4. Veranderingen in relaties 8

5. Veranderingen in het dagelijkse leven 10

6. Ontspanning 12

7. Hulpverleners 13

8. Verblijfsmogelijkheden 16

9. Ondersteunende organisaties 18

10. Het aanvragen en de kosten van zorg 19

11. Zaken op orde brengen 20

12. Adressen Rotterdam en omstreken 24

13. Adressen landelijk 28

14. Uw eigen aantekeningen 30

2

Deze brochure is bedoeld voor mensen die ziek zijn en wetendat zij niet meer beter worden, en voor hun naasten. U kunt

hem gebruiken als naslagwerk. De vragen in deze brochure spelenmisschien niet allemaal op dit moment, maar soms wel in een latere fase. U kunt de brochure lezen op het moment dat u daarbehoefte aan hebt. Hebt u vragen, dan kunt u het beste in gesprekgaan met uw (huis)arts of uw (wijk)verpleegkundige/verzorgende.

Niet meer genezenAls u te horen hebt gekregen dat u niet meer kunt genezen, is dateen harde boodschap. Deze boodschap kan vragen oproepen als:• Wat staat mij te wachten?• Welke lichamelijke klachten kan ik krijgen en wat is er aan deze

klachten te doen?• Welke emotionele veranderingen kunnen mijn naasten en ik

gaan doormaken?• Hoe kan ik mij zo goed mogelijk voorbereiden op de veranderin-

gen in deze fase van mijn leven?• Welke mogelijkheden en voorzieningen zijn er voor mij en mijn

naasten?

Als de artsen u niet meer kunnen genezen, komt u terecht in depalliatieve fase. Maar wat houdt palliatieve zorg nu precies in?

Palliatieve zorgPalliatieve zorg is de zorg voor mensen in deze fase van hun leven;genezen is niet meer mogelijk. De zorg of behandeling richt zichop de kwaliteit van leven. Er is aandacht voor:• lichamelijke klachten als pijn of benauwdheid;• gevoelens van angst, verdriet en verwerking van de ziekte;• vragen rondom leven en dood;• zorg voor de naasten;• allerlei praktische zaken.

Deze brochure wordt u aangeboden door het Netwerk PalliatieveZorg Rotterdam en omstreken. Dit Netwerk is een samenwerkings-verband van organisaties die werkzaam zijn op het gebied van palliatieve zorg. Het werkgebied bestrijkt de stad Rotterdam en degemeenten Capelle a/d IJssel, Krimpen a/d IJssel, Barendrecht ende Albrandswaard.

1. Voor wie is deze brochure?

3

Hoe gaat u om met het besef dat u niet meer beter wordt?Uw eerste reactie kan variëren van enorme boosheid tot gevoe-

lens van verdoofdheid. Het kan zijn dat de boodschap de eerste tijdniet echt tot u door kan dringen. De verwerking van zo’n schokkendeboodschap gaat vaak in etappes. U hebt tijd nodig om onder ogente zien dat u niet meer beter wordt.Ook als u na verloop van tijd over de eerste schok heen bent, blijvenemoties een grote rol spelen. Veel mensen vinden dat zij in deze fasevan hun leven ‘emotioneler’ zijn geworden. U kunt angst, machte-loosheid en afhankelijkheid ervaren. Sommigen mensen ervaren positieve gevoelens, omdat zij het leven intenser gaan ervaren.

4

2. Emotionele veranderingen

Angst voor lijden en voor de doodAllerlei vragen kunnen door uw hoofd spelen. Wat kan ik verwach-ten? Wordt het een lijdensweg? Dergelijke vragen, die ook bij eennaaste kunnen leven, kunnen angstig maken. Het kan helpen ommet uw omgeving of met hulpverleners te bespreken waar u preciesbang voor bent. Zij kunnen dan inspelen op uw vragen en emoties.

Machteloosheid en afhankelijkheidGevoelens van machteloosheid kunnen er zijn vanaf het bericht datu ziek bent. Het idee dat er in uw lichaam iets aan de hand is waaru geen invloed op uit kunt oefenen, kan moeilijk te accepteren zijn.Daarnaast kan het soms lastig zijn, steeds meer van de zorg van anderen afhankelijk te worden.

Genieten en bewuster levenNaast negatieve gevoelens kunt u ook positieve veranderingen ervaren. Er zijn mensen die bijvoorbeeld meer genieten van ‘kleine’dingen: van de natuur, van een kind, van een kaartje van een vriendof familielid. Sommige mensen geven aan dat ze bewuster en inten-ser zijn gaan leven.

Eindigheid en kwetsbaarheidHet feit dat u ziek bent, kan u onzeker maken en het gevoel gevendat u kwetsbaar bent. Dit is voor veel mensen aanleiding om vragente stellen over het eigen bestaan en het leven in het algemeen. Heeftmijn leven zin gehad? En wat heeft mijn leven nog voor zin? Dit worden wel zingevings- of spirituele vragen genoemd. Deze kunnensoms zo complex zijn, dat u er wellicht meer over zou willen lezenof er met iemand over zou willen praten.

5

Suggesties• Hoe u met uw emoties omgaat, hangt af van uw persoonlijkheid. Als u over uw emoties wilt praten,

dan kan dat bijvoorbeeld met familie en vrienden. U zult merken dat praten met de één beter gaatdan met de ander. Zoek daarom naar mensen met wie u dat goed kunt. Lotgenotencontact is daarbijeen mogelijkheid. Daarnaast kunt u een beroep doen op uw arts of een verpleegkundige/verzorgende.Ook andere hulpverleners kunnen helpen, zoals een maatschappelijk werker, een geestelijk verzorgerof een psycholoog. Wat deze verschillende hulpverleners voor u kunnen betekenen, kunt u lezen inhoofdstuk 7 van deze brochure.

3. Lichamelijke veranderingen

Naast emotionele veranderingen, kunt u temaken krijgen met lichamelijke klachten als

gevolg van uw ziekte en behandeling. Bijvoorbeeldpijnklachten, een moeilijke stoelgang of kortade-migheid. Deze klachten kunnen van invloed zijn ophoe u zich voelt en wat u wel of niet kunt. Be-spreek daarom uw klachten op tijd met hulpver-leners. Ook als u denkt dat deze niet zo belangrijkzijn of dat er niets aan te doen is. Vaak zijn er weldegelijk mogelijkheden, zodat u zich beter gaatvoelen.

PijnPijn kan van grote invloed zijn op uw leven. Mis-schien wordt u minder actief vanwege de pijn ofu slaapt er wellicht slecht door. Als pijn veel invloed heeft op uw dagelijks leven, zullen ook uwpartner, kinderen en familie er rekening mee moeten houden. Om te proberen deze gevolgen tebeperken, is het belangrijk er met uw (huis)artsover te praten. Vaak is pijn goed te behandelen, ofin ieder geval beheersbaar te maken. Pijn kan bijvoorbeeld verminderd worden met diverse

pijnstillers. Hier bestaan veel misverstanden over.Bespreek daarom uw vragen en zorgen met uwarts of verpleegkundige/verzorgende. Ook anderevormen van zorg, zoals massage, ontspannings-oefeningen of fysiotherapie, kunnen helpen depijn te verminderen.

BenauwdheidBenauwdheid is een regelmatig voorkomendeklacht. Benauwdheid wordt omschreven als hetgevoel dat de ademhaling tekortschiet. Dit is eenonaangenaam en vooral bedreigend en angstiggevoel. Het kan er continu zijn, of de ene keer welen de andere keer niet. Vaak wordt het uitgeloktof verergerd door inspanning of emotionele span-ning. Benauwdheid geeft vaak stress of angst.Daardoor kunt u sneller of anders gaan ademenen wordt u weer meer benauwd. Het is een vicieuze cirkel waardoor de benauwdheid ergerkan worden. Wanneer u benauwd bent, kunnen zuurstof ofmedicijnen dit verminderen. Ook ontspanning kaneen positieve uitwerking hebben. Bespreekdaarom uw klachten met uw hulpverleners, zodatzij kunnen kijken hoe zij u kunnen helpen.

VermoeidheidHet kan zijn dat u zich in de loop van de tijd moegaat voelen. Langdurige vermoeidheid kan ver-strekkende gevolgen hebben voor uw leven. Daar-mee leren omgaan, is niet altijd gemakkelijk. Het isvaak moeilijk te accepteren dat veel van wat u vroe-ger kon, nu niet meer gaat. Ook kan het gevolgen hebben voor het leven van uw partner en/of uwgezin. Zij zullen misschien meer in het huishoudenmoeten doen, of moeten accepteren dat daarvooriemand in huis komt. Veel mensen met langdurige

6

vermoeidheid ervaren dat hetcontact met vrienden en kennis-sen anders wordt. Er zijn ver-schillende factoren die van in-vloed kunnen zijn op uwvermoeidheid, zoals de medicij-nen die u gebruikt of uw voe-dingspatroon. Bespreek daaromuw klachten met de hulpverle-ners, zodat zij met u kunnen kij-ken naar oplossingen. Zo kunnenbijvoorbeeld hulpmiddelen hethuishouden makkelijker maken.Of kan een thuiszorgorganisatieu ondersteunen, waardoor umeer energie overhoudt.

Palliatieve sedatiePalliatieve sedatie betekent datde arts uw bewustzijn verlaagtmet medicijnen. Dit heet ‘sede-ren’. U wordt er soezerig van, ofu valt in een diepe slaap. Hetdoel van palliatieve sedatie isdat uw klachten verlicht wordenen dat u zo min mogelijk lijdt. Desedatie kan tijdelijk of blijvendworden ingezet. Palliatieve seda-tie is een medische handeling.Uw arts is daarom gebondenaan richtlijnen en moet zorgvul-dig handelen. Het starten vanpalliatieve sedatie is een ingrij-pende beslissing. Daarom over-legt hij dit van tevoren met u,uw naasten en verzorgenden.

Suggesties• Laat uw omgeving en de hulpverleners zo vroeg mogelijk weten

waar u last van hebt. Zij kunnen u dan zo goed mogelijk helpen.Geef aan wat u belangrijk vindt.

• Besteed aandacht aan uw uiterlijk. Een goed verzorgd uiterlijk kanu meer zelfvertrouwen geven. Een speciaal getrainde schoon-heidsspecialist, huidtherapeut of kapper/haarwerker kan u adviesgeven hoe u met uiterlijke veranderingen kunt omgaan.

• Als u weinig energie hebt of snel benauwd bent, is het verstandigom zuinig om te gaan met uw energie. Bedenk wat u belangrijkvindt om echt zelf te doen. Zo kan het een keuze zijn om u te latenhelpen met verzorging en zo meer energie over te hebben vooreen goed gesprek, of iets anders wat u belangrijk vindt.

• Probeer bij uw dagindeling rekening te houden met de uren dat uzich goed voelt en de momenten dat u pijn hebt. Ook aan uw om-geving kunt u laten weten of u op deze momenten graag met rustgelaten wilt worden, of niet.

• Vraag voldoende informatie aan uw (huis)arts over uw situatie ende verwachtingen voor de toekomst. Zo weet u wat er komen gaaten hoe u hiermee om kunt gaan.

7

Wanneer u een partner hebt en eventueel kinderen, zult u merken dat uw ziekte niet alleen uw leven verandert, maar

ook hun leven. Het kan zijn dat u in deze fase meer op elkaar bentaangewezen dan voorheen. Soms wordt een relatie daardoor inten-ser. Maar door de moeilijke omstandigheden kunnen er spanningenontstaan.Iedere persoon heeft een eigen manier van verdriet verwerken.De één praat er bijvoorbeeld graag over. De ander verwerkt het ver-driet in zichzelf. Er kunnen spanningen ontstaan wanneer partnersen/of kinderen verschillende manieren van verwerking hebben.Het kan zijn dat u afhankelijker wordt van uw partner. Sommige dingen die u vroeger altijd zelf deed, worden nu door uw partner ofdoor uw kinderen gedaan. Dat is soms moeilijk te accepteren.

8

4. Veranderingen in relaties

Daarnaast kan het contact met uw kinderen anders worden. Bijvoorbeeld omdat u hen niet wilt belasten met hun gevoelens en zorgen. Er wordt door diverse organisaties hulp geboden aan naasten. Zievoor adressen hoofdstuk 12 en 13.

Familie, vrienden en bekendenOok uw sociale leven verandert. Iedereen in uw omgeving zal geraakt zijn door het bericht dat u niet meer zult genezen. Hierdoorkunnen relaties met familie, vrienden en bekenden veranderen. Sommige relaties worden intenser en met andere krijgt u juist eenmeer afstandelijk contact.Dit kan gebeuren, omdat sommige mensen niet weten hoe zij moeten reageren op het bericht dat u niet meer zult genezen. Dooralles wat u meemaakt, reageert u niet meer hetzelfde als vroeger.Hierdoor kan het voorkomen dat bekenden in uw omgeving u min-der goed begrijpen of dat u hun reactie niet begrijpt.

Als u alleenstaand bent, bent u op uw omgeving aangewezen. Probeer daarom een ‘vangnet’ te organiseren. Als u een uitgebreidnetwerk van vrienden en familieleden hebt, komt zo’n vangnet mis-schien min of meer vanzelf tot stand. Moeilijker ligt het wellicht alsu weinig contacten hebt, of als uw familieleden ver weg wonen. Be-denk dan dat veel mensen bereid zijn om de helpende hand te bie-den, maar aarzelen om zelf het initiatief te nemen.

Suggesties• Het kan prettig zijn om over uw ziekte en de gevolgen ervan te

praten. Dat geldt misschien ook voor uw eventuele partner en/ofkinderen. Probeer open en duidelijk te zijn, zodat u op de hoogtebent van elkaars gevoelens, verwachtingen en zorgen.

• Wanneer u aan kunt geven welke steun u nodig hebt, zullen veelfamilieleden en vrienden dat willen geven. Daarnaast kunnenhulpverleners en vrijwilligers ingeschakeld worden. Zie voor infor-matie over hulpverleners hoofdstuk 7.

9

Het kan zijn dat u door lichamelijke beperkingen op een gegevenmoment moet stoppen met werken. Ook als u geen betaalde

baan hebt, zullen uw activiteiten veranderen. Hierdoor gaat uw dagelijks leven er anders uitzien en sommige plannen kunt u nietmeer uitvoeren.Op een gegeven moment zult u misschien afscheid moeten nemenvan een aantal hobby’s en andere bezigheden. Dat is niet altijd gemakkelijk. Maar daarnaast is het mogelijk dat u waardevolle momenten ervaart, omdat u meer en meer met de dag leeft en dezemogelijk intenser beleeft.

10

5. Veranderingen in uw dagelijks leven

RegieDoor uw ziekte kunt u het gevoel krijgen dat u niet meer uw ‘eigenleven’ kunt leiden. U kunt moe zijn, pijn hebben en wellicht steedsmeer tijd in bed doorbrengen. Dit kan een gevoel van machteloos-heid en afhankelijkheid geven. Vaak zult u in deze periode veel verschillende mensen aan uw bed zien, die betrokken zijn bij uw verzorging. Verlies van privacy kan dan een rol spelen. Bedenkdaarom dat deze mensen er voor u zijn en dat u bepaalt hoe u hethebben wilt.

Een levensboekVeel mensen vinden het prettig om in deze fase te werken aan eenlevensboek waarin ze belangrijke gebeurtenissen in hun leven eenplek geven. Dat kan door over deze gebeurtenissen te schrijven, ofdoor foto’s over deze gebeurtenissen in het boek te plakken. Vaak ishet een combinatie van dagboekaantekeningen, foto’s en ander materiaal. Er zijn mensen die allerlei spullen uit hun leven verzamelen in een doos. Deze boeken of dozenzijn vaak prettig om aan te werken. Ze kunnen daarnaast voor uw naasten van grote waarde worden.U kunt zelf een schrift maken of een levensboek aanschaffen, er zijn diverse uitvoeringen.

WensenboekjeOm u te helpen wat u belangrijk vindt in uw leven, kunt u een wensenboekje invullen. Zo kunt u uw gevoelens en gedachten ordenen. U kunt uw wensen ook in een schriftje noteren. Probeer uw wensenmet uw naasten te bespreken, zodat zij op de hoogte zijn van wat u wilt. Een wensenboekje kunt u bestellen bij Stichting STEM, telefoon: 018 250 55 34, e-mail: info@stichtingstem.info. U kunt een print-versie downloaden vanaf onze site www.netwerkpalliatievezorg.nl/rotterdam > Patiënt > Veranderingenin uw dagelijks leven.

11

Suggesties• Weeg af wat u nog belangrijk vindt om te doen.

Wanneer u het moeilijk vindt om dit voor uzelfduidelijk te krijgen, kunt u hierover praten metuw hulpverlener.

• Zoek prettige bezigheden die minder inspan-ning vergen. Misschien kunt u bij inloophuizenideeën opdoen. Ook kunt u een beroep doen opeen activiteitenbegeleider, een ergotherapeut ofeen vrijwilliger voor extra (praktische) onder-steuning om uw hobby of bezigheden toch uitte kunnen voeren.

• Breng zaken op orde. Het kan rust geven als uweet dat bepaalde zaken goed geregeld zijn endat ze verlopen op de manier zoals u dat wilt. Alsu wacht tot in de laatste fase van uw ziekte, bentu wellicht te zwak om u bezig te houden metpraktische zaken, zoals een testament of uw uit-vaart. U kunt daarvoor contact opnemen metuw uitvaartverzekering of uw notaris. Meer informatie vindt u in hoofdstuk 11.

6. Ontspanning

Suggesties• Het kan prettig zijn om over uw ziekte en de

gevolgen ervan te praten. Dat kan met iemanduit uw naaste omgeving. Misschien vindt u hetjuist prettiger om dit te doen met iemand dieiets verder van u afstaat, bijvoorbeeld met eenmedepatiënt. In een inloophuis staan er gasthe-ren en - vrouwen voor u klaar waar u uw verhaalbij kwijt kunt, of waar u kunt deelnemen aanontspannende activiteiten met lotgenoten. Eengeestelijk verzorger kan eveneens een luisterendoor bieden. Ook als u niet gelovig bent, kunt uzich tot hen wenden met levensvragen. Dezemensen hebben geleerd om te luisteren zonderdirect met adviezen of eigen opvattingen tekomen

• Denk niet te snel dat er aan uw probleem tochniets te doen is. Vaak zijn er wel degelijk moge-

lijkheden, zodat u zich beter gaat voelen. Uwarts kan u bijvoorbeeld iets voorschrijven om redelijk te kunnen slapen, zodat u niet zo moebent. Hij kan u zo nodig attenderen op meer gespecialiseerde hulpverleners.

• Er zijn allerlei activiteiten die u voor korte of langere tijd afleiding kunnen bezorgen: lezen,een film bekijken of wandelen.

• U kunt ontspanningsoefeningen bestellen op cdof MP3. Luister wanneer u dat prettig vindt naarmuziek waar u een rustig gevoel van krijgt. Erbestaat muziek die speciaal gemaakt is voor ontspanningsoefeningen, soms met natuurlijkegeluiden, zoals het zingen van een vogel, deklank van de zee of een kabbelende beek.

• Diverse organisaties bieden aangepaste uitstap-jes of vakanties aan. Zie voor adressen hoofdstuk13.

Omgaan met het feit dat u niet meer beter wordt, kan spanning geven. Als u pijn hebt of voortdurendongerust en bezorgd bent, neemt uw spierspanning toe en wordt u erg moe. Er zijn veel verschil-

lende manieren om te ontspannen. Het belangrijkste is dat u de methode vindt die het beste bij u past.Sommige mensen vinden het prettig om te praten of te schrijven over hun ervaringen. Anderen lezengraag ervaringsverhalen van mensen die in vergelijkbare situaties zitten. Lichamelijke activiteiten, yogaof ontspanningsoefeningen kunnen ook helpen bij het omgaan met uw ziekte.

12

Er zijn verschillende hulpverleners die u kunnen helpen. Voor deéén is de huisarts een belangrijke persoon, de ander gaat het

liefst naar de medisch specialist of de verpleegkundige. Bij de volgende hulpverleners kunt u terecht.

7. Hulpverleners

13

Huisarts en wijkverpleegkundigeWanneer u thuis verblijft, zorgen uw huisarts en de wijkverpleeg-kundige ervoor dat u de zorg krijgt die u nodig hebt. De huisarts zalzo nodig contact opnemen met uw medisch specialist om te over-leggen hoe uw klachten het beste kunnen worden behandeld. Indiennodig kan uw huisarts contact opnemen met het Consultatief Palliatief Team Rotterdam en omstreken. Dit is een gespecialiseerdteam van artsen en verpleegkundigen, dat professionals onder-steunt.

U kunt met uw huisarts afspreken om regelmatig contact met elkaarte hebben, zodat de huisarts u goed kan begeleiden. Wan neer u bedlegerig bent, kunt u vragen aan de huisarts om op vaste momen-ten in de week bij u thuis te komen. Ook met niet-medische vragenkunt u bij de huisarts en de wijkverpleegkundige terecht. Huisartsenen wijkverpleegkundigen zijn op de hoogte van alle mogelijkhedenom thuis verzorgd te worden.

Medisch specialist en verpleegkundigeUw medisch specialist en de verpleegkundige van de polikliniek ofziekenhuisafdeling kunnen u helpen en begeleiden, ook als zij geengenezende behandeling meer voor u hebben. U gaat wellicht na ontslag uit het ziekenhuis nog met enige regelmaat op controle bijuw medisch specialist. Bij hen kunt u aangeven wat uw klachtenzijn. De specialist en de verpleegkundige zullen beiden proberen uwklachten zo goed mogelijk te be handelen. Niet-medische vragenkunt u eveneens aan hen stellen. Zij kunnen u helpen wanneer u ondersteuning zoekt bij het omgaan met de ziekte. Eventueel ver-wijzen zij u door naar andere hulpverleners.

Maatschappelijk werkerDe maatschappelijk werker kan u en uw naasten ondersteunen bijuw verdriet, zorgen, onzekerheden en levensvragen. Daarnaast kunt

u bij deze hulp verlener terecht met vragen als: Hoekom ik aan hulp thuis? Wordt alles vergoed? Welkeplannen kan ik nog wel uitvoeren en welke niet?U kunt rechtstreeks contact opnemen met eenmaatschappelijk werker of via uw (huis)arts of verpleegkundige/verzorgende.

Geestelijk verzorgerMisschien gaat u door uw ziekte meer nadenkenover uw leven. Over de zin van wat u mee maakt.Over de zin van het bestaan of over de rol van hetgeloof in uw leven. Als u over dit soort levens -vragen met iemand wilt praten, kunt u dit doenmet een geestelijk verzorger. Het is hiervoor nietnoodzakelijk dat u gelovig bent. De meeste instel-

lingen hebben geestelijk verzorgers in huis vanverschillende levensbeschouwelijke achtergrond,of kunnen deze inschakelen. Ook wanneer u thuisbent, kunt u gebruikmaken van de diensten vaneen geestelijk verzorger. U kunt deze vraag met uwhuisarts of de wijkverpleegkundige/verzorgendebespreken.

Psycholoog/psychotherapeutHet kan zijn dat u zich door uw ziekte angstig, gespannen of somber voelt, last hebt van vermoeid-heid en slecht slapen. U vindt het misschien moei-lijk bepaalde gedachten, gevoelens en klachten tebespreken met mensen in uw directe omgeving. Depsycholoog kan u helpen om uw gevoelens van

14

angst, pijn en verdriet te begrijpen tegen de achter-grond van wat u is overkomen. Hij kan proberen ute helpen bij uw verwerkingsproces. Ook kan hetzijn dat ingrijpende gebeurtenissen uit uw verledenjuist nu weer een rol gaan spelen in uw denken envoelen. Uw huisarts of specialist kan u doorwijzennaar een psycholoog of psychotherapeut.

FysiotherapeutUw (huis)arts kan u zo nodig doorverwijzen naareen fysiotherapeut. De fysiotherapeut adviseert,begeleidt of behandelt bij stoornissen in houdingen/of beweging, of bijvoorbeeld bij klachten vanbenauwdheid. De fysiotherapeut kan op verzoekbij u thuiskomen.

ErgotherapeutMochten uw dagelijkse activiteiten u minder ge-makkelijk afgaan, dan kan een ergotherapeut umogelijk helpen. Deze richt zich erop dat u zo langmogelijk zelfstandig kunt functioneren en op hetomgaan met eventuele hulpmiddelen of aan -passingen in uw woning. Voor het inschakelen vaneen ergotherapeut hebt u een verwijzing nodigvan uw (huis)arts.

DiëtistBij problemen met en vragen over de voeding kande arts u doorverwijzen naar een diëtist. Dit kande diëtist zijn van het ziekenhuis of van de thuis-zorgorganisatie. U kunt ook zelf contact opnemenmet een diëtist met een vrijgevestigde praktijk.U vindt de adressen in het telefoonboek.

ApothekerNaast medicijnen zijn vaak allerlei materialennodig, bijvoorbeeld verbandmiddelen, incontinen-tiemateriaal en dergelijke. Deze materialen kunt ukrijgen via de apotheek. De apotheek is de plaatswaar u deskundig en persoonlijk advies kunt krijgen over het gebruik van uw geneesmiddelenen materialen. Op verzoek kunnen de meeste materialen en medicatie bij u thuis worden be-zorgd.

Aanvullende zorgAanvullende of complementaire zorg wordt in depalliatieve zorg vooral toegepast om ontspanningte bieden en welbevinden te bevorderen. Zo kandeze helpen bij pijn, misselijkheid, slaapproble-men, spanning en onrust, angst of een somberestemming. Er kan gebruik worden gemaakt vanonder meer massage, etherische oliën, ontspan-ningsoefeningen en muziek. U kunt informatiehierover opvragen bij uw (huis)arts of (wijk)ver-pleegkundige/verzorgende.

15

Denk tijdig na over waar u de laatste maandenhet liefst zou willen verblijven. Het is goed

om u daarbij te realiseren dat dit niet altijd haal-baar is. Veel mensen vinden het prettig om thuiste worden verzorgd door familie, vrienden en kennissen. Toch kan er een tijd komen dat u hulpvan buiten nodig hebt. Bijvoorbeeld wanneer familie en vrienden niet meer alle zorg kunnenbieden. Of wanneer u geen beroep kunt doen opnaasten en afhankelijk bent van professionelehulp en/of vrijwilligers. U kunt samen met uw familie en (huis)arts bespreken wat voor u demeest geschikte keuze is. Daarbij zijn er de volgende verblijfsmogelijkheden.

16

8. Verblijfsmogelijkheden

Thuis met ondersteuning van de thuiszorgThuiszorg biedt hulp of begeleiding bij de persoon-lijke verzorging of (gespecialiseerde) verpleging biju thuis. De zorg is erop gericht dat u zo lang mo-gelijk zelfstandig kunt blijven wonen. De thuiszorgkan ook ingeschakeld worden voor psychosocialeondersteuning en begeleiding door een verpleeg-kundige of maatschappelijk werker. Daarnaast bieden sommige thuiszorgorganisaties comfort-en gemaksdiensten, zoals klussendiensten, was-/strijkservice aan huis en maaltijd service. Sommige organiseren cursussen en voorlichting op het ge-bied van gezondheid, ontspanning en zorg voor denaasten thuis. Bij een Thuiszorgwinkel kunnen verschillende hulpmiddelen en verpleegartikelenworden geleend of gekocht. U kunt hierbij denkenaan krukken, rolstoelen, bedverhogers en derge-lijke.

Kortdurende zorgopnameOm de thuissituatie te ontlasten, is een tijdelijkverblijf in een woonzorgcentrum, verpleeghuis ofhospice/bijna-thuis-huis mogelijk. Dit biedt uw

partner en familie bijvoorbeeld de mogelijkheidom vakantie te nemen. Ook bij ziekte van uw part-ner of anderen die voor uw zorgen, is het tijdelijkeverblijf een belangrijke ‘back-up’. Verder kunt u tijdelijk worden opgenomen, omdat u klachtenhebt waarvoor een kortdurende behandelingnoodzakelijk is.

ZorgcentraIn een woonzorgcentrum zijn aangepaste voorzie-ningen. Verder woont u geheel zelfstandig. Dehuisarts blijft verantwoordelijk voor uw medischezorg. Een woonzorgcentrum heet ook wel ‘verzor-gingshuis’.

17

Verpleeghuizen/palliatieve centraVerpleeghuizen bieden huisvesting met verzorging, behandeling en begeleiding wanneer u niet langerthuis kunt verblijven. Er zijn verpleeghuizen die beschikken over een specifieke afdeling voor palliatievezorg, of een zelfstandige locatie (palliatief centrum). U beschikt daar over een eigen kamer. Verder is er eenhuiskamer en een logeerkamer. Verzorging en verpleging worden gegeven door professionele verpleeg-kundigen en verzorgenden. De specialist ouderengeneeskunde is verantwoordelijk voor de medische zorg.

Hospice/bijna-thuis-huisEen hospice of bijna-thuis-huis is een huis waar in huiselijke omgeving de laatste fase van het levenkan worden doorgebracht. In de praktijk worden de termen hospice en bijna-thuis-huis door elkaar gebruikt. In Rotterdam en in Nieuwerkerk aan den IJssel zijn dergelijke huizen.De eigen huisarts of een huisarts verbonden aan het hospice, heeft de verantwoordelijkheid voor demedische zorg. Voor verpleging en verzorging worden professionele thuiszorgmedewerkers ingezet.Daarnaast hebben daartoe opgeleide vrijwilligers een belangrijke rol in de zorg.

Diensten aan huisEr zijn verschillende organisaties die diensten aanhuis kunnen leveren. Zij bieden een aantal prak -tische mogelijkheden zoals: persoonlijke alar -mering, maaltijdservices, klussendiensten en vervoersdiensten. Voor de diensten van welzijns-organisaties is geen indicatie nodig.Bij de gemeente kunt u terecht voor huishoudelijkehulp en eventuele aanpassingen in huis. Bijvoor-beeld toiletbeugels, een traplift of een aangepasterolstoel. Deze zaken kunnen veelal aangevraagdworden via het Wmo-loket van uw gemeente.

LotgenotencontactIn Rotterdam zijn er diverse inloophuizen speciaalvoor mensen met kanker of een andere ernstigeziekte. Een inloophuis is een huis waar mensenmet een ernstige ziekte terechtkunnen voor bij-voorbeeld een gesprek met een vrijwilliger, voorlotgenotencontact, informatie of advies. Zie voorde adressen hoofdstuk 12.

Specifieke psychosociale begeleidingWanneer u moeite hebt met de gevolgen van uwziekte, kunt u hierover praten met een therapeut.

In Rotterdam geeft Stichting de Vruchtenburg psy-chosociale ondersteuning aan mensen met en nakanker. Verder zijn er diverse vrijgevestigde thera-peuten, die gespecialiseerd zijn in het begeleidenvan mensen met kanker en andere ernstige ziek-ten. Uw (huis)arts of (wijk)verpleegkundige kan unaar hen doorverwijzen.

VrijwilligersorganisatiesDe mensen die werkzaam zijn bij de VrijwilligersTerminale Zorg (VTZ) bieden hulp en begeleidingaan patiënten die thuis willen overlijden en hunnaasten. Zij kunnen de zorg van de partner of fa-milie overnemen of ondersteunen. Deze vrijwilli-gers zijn speciaal opgeleid voor het geven van zorgen begeleiding aan mensen in de laatste levens-fase. De hulp van de VTZ is over het algemeen opkorte termijn te realiseren. Zie voor adresgegevenshoofdstuk 12.

Aangepaste vakanties of uitstapjesEr zijn verschillende organisaties die vakantiesen/of uitstapjes organiseren. U kunt zorg op maatkrijgen of meenemen. Kijk voor meer informatie inhoofdstuk 13.

18

9. Ondersteunende organisaties

KostenVergoeding van kosten is voor elke zorgsoort weeranders geregeld. Daarom is het goed om vooraf bijuw zorgverzekeraar na te vragen wat u vergoedkrijgt en in welke vorm. Vraag ook bij de zorgaan-bieder of en welke kosten er zijn. In de meeste ge-vallen hebt u een indicatie nodig. Met een indicatiehebt u recht op zorg. U kunt kiezen voor:• Zorg in natura: dit betekent dat er een hulpver-

lener voor u wordt geregeld.• Persoonsgebonden Budget (PGB): in dat geval

krijgt u een bepaald bedrag waarmee u zelf uwhulpverleners inhuurt. Meer informatie krijgt ubij Per Saldo, zie hoofdstuk 13.

Houd er rekening mee dat u een eigen bijdragemoet betalen die inkomensafhankelijk is. Meer in-formatie krijgt u bij het CAK, zie hoofdstuk 13.

Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ)U kunt bij het CIZ terecht voor het aanvragen vaneen indicatie voor thuiszorg, hospicezorg, ver-pleeghuiszorg en zorg in een zorgcentrum. Het CIZonderzoekt of u AWBZ-zorg kunt krijgen, hoeveelzorg en hoe lang. Het zorgkantoor regelt vervol-gens dat u de zorg krijgt waar u recht op hebt. Er

is één CIZ-kantoor voor Rotterdam, Capelle enKrimpen a/d IJssel, Barendrecht en Albrandswaard.

Wet maatschappelijke ondersteuning(Wmo)De Wmo zorgt ervoor dat alle burgers kunnendeelnemen aan de samenleving en, zo lang mo-gelijk, zelfstandig kunnen blijven wonen. In deWmo zijn onder andere de volgende voorzienin-gen opgenomen op het gebied van zorg, welzijnen wonen:• hulp bij het huishouden; • woonvoorzieningen;• rolstoelen of andere verplaatsmiddelen;• ondersteuning van familie en naasten.

Bij uw gemeente kunt u de Wmo-voorzieningenaanvragen bij het Wmo-loket. In Albrandswaard enRotterdam kan dit bij de Vraagwijzer. Soms wordtnaar de hoogte van uw inkomen gevraagd. Dit isnodig om uw eigen bijdrage te kunnen berekenen.Ook vult u in of u AWBZ-zorg krijgt, anders betaaltu misschien teveel eigen bijdrage. Voor veel Wmo-voorzieningen hebt u een indicatiebesluit van hetCIZ nodig.

19

10. Aanvragen van zorg en de kosten hiervan

Ukunt overwegen alvast een aantal (praktische) zaken te regelen.Het kan u rust geven als u weet dat bepaalde zaken goed

geregeld zijn.

ContinuïteitshuisbezoekenEen manier om de zaken op orde te brengen, is door gebruik temaken van een continuïteits huisbezoek. Voor veel mensen is het be-langrijk om te praten over hun ziekte, over de periode die ze in hetziekenhuis hebben doorgebracht, de bezoeken aan de polikliniek ende behandeling. Ook komen er veel vragen op hen af. Naast de (medische) zorg van uw huisarts, kunt u een gesprek hebben meteen wijkverpleegkundige. Dit wordt een continuïteitshuisbezoek genoemd en deze bezoeken zijn kosteloos.

20

11. Zaken op orde brengen

De wijkverpleegkundige probeert samen met u, en eventueel uwnaaste(n), thuis een antwoord te vinden op de vragen en de behoef-ten die u hebt. De wijkverpleegkundige luistert naar dat wat u bezighoudt. Zij kan u informatie en advies geven over onder meer:• De bijwerkingen van de behandeling en hoe u deze zo beperkt

mogelijk kunt houden.• Het omgaan met uw vermoeidheid.• Waar, wanneer en waarvoor u een beroep kunt doen op zorg en

ondersteuning.

Wanneer u, en/of uw naasten, in aanmerking willen komen voor eenhuisbezoek, dan kunt u dit doorgeven aan de verpleegkundige vande afdeling, een polikliniekassistente of uw specialist. Misschienhebt u als ziekenhuispatiënt nog geen belangstelling voor een huis-bezoek. Als u eenmaal thuis toch een gesprek wilt aanvragen, kuntu rechtstreeks contact opnemen met één van de thuiszorgorganisa-ties, zie hoofdstuk 12.

WilsverklaringenU kunt uw wensen op schrift zetten. Hiermee voorkomt u dat ande-ren over u beslissen op momenten dat u dat zelf niet meer kunt. Anders kunnen er besluiten worden genomen die u wellicht niet zelfhad gewild. Hierna komen verschillende documenten aan bod. Even-tuele formulieren kunt u aanvragen bij uw behandelaar of de genoemde organisatie. Zie voor adressen hoofdstuk 13. Voor officiëleformulieren of zelf opgestelde documenten geldt dat u de daarinopgenomen wilsverklaringen altijd weer kunt intrekken.

• ZorgverklaringIn een Zorgverklaring legt u vast op welke wijze u wel, of juist nietmedisch en verpleegkundig verzorgd wilt worden in uw laatstelevensfase. Deze verklaring ondertekent u persoonlijk en is wet-telijk erkend. Daarnaast kunt u aangeven wie u machtigt om medische beslissingen te nemen, wanneer u dit zelf niet meerkunt. Meer informatie vindt u bij de Stichting Zorgverklaring,de Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie en de Nederlandse Patiënten Vereniging.

21

• BehandelverbodIn een Verklaring Behandelverbod kunt u vast-leggen onder welke omstandigheden u weigertom medische behandelingen te ondergaan. Ookwanneer dit betekent dat de dood dan snellerintreedt. Meer informatie vindt u bij de Neder-landse Vereniging voor een Vrijwillig Levens-einde.

• Niet-reanimeren verklaringIn principe wordt iedereen bij een hart- enademstilstand gereanimeerd. Juist omdat alleszo snel moet gebeuren en het resultaat bijnaniet is te voorspellen, is het moeilijk om op datmoment een goede beslissing te nemen. Het isdaarom verstandig om tijdig over niet-reani -meren na te denken. Dit is vooral belangrijk insituaties waarin zelf geen besluiten meer kuntnemen en uw naasten dit moeten doen. U kuntzelf een niet-reanimeren verklaring opstellen ofeen hiervoor ontwikkeld formulier gebruiken.

Bespreek dit in ieder geval met uw naasten,zodat zij hiervan af weten. Meer informatievindt u bij de Nederlandse Vereniging voor eenVrijwillig Levenseinde.

• Euthanasieverzoek Hiermee geeft u precies aan onder welke om-standigheden u graag zou willen dat de arts euthanasie bij u uitvoert. De formulering van deverklaring is dusdanig opgesteld dat er geentwijfels zijn over uw wensen. De besluitvormingen de uitvoering daarvan moet aan zogenaamdezorgvuldigheidseisen voldoen. Bespreek daaromuw verzoek met uw (huis)arts. Er bestaat in Nederland geen recht op euthanasie. Het kangebeuren dat uw (huis)arts gewetensbezwarenheeft en niet wil ingaan op uw verzoek. U kuntvragen om u te verwijzen naar een hulpverlenerdie deze bezwaren niet heeft. Voor meer informatie kunt u terecht bij de NederlandseVereniging voor een Vrijwillig Levenseinde.

22

• Orgaan- en weefseldonatieMisschien krijgt u de vraag gesteld of u bereidbent tot orgaan- of weefseldonatie. Wellichthebt u zich al laten registreren in het Donorre-gister. Registratie is niet verplicht. Maar het iswel een makkelijke en duidelijke manier om telaten weten of u wel of niet donatie wilt. Boven-dien bent u er op die manier van verzekerd dater ook volgens uw keuze wordt gehandeld.

• Ter beschikking stellen wetenschapHiermee geeft u aan uw lichaam ter beschik-king te stellen voor medisch wetenschappelijkonderzoek. U dient hiervoor zelf contact op tenemen met een universiteit of een ziekenhuisverbonden aan een universiteit. Zij sturen u debenodigde formulieren toe.

• CodicilIn een Codicil beschrijft u uw wensen betref-fende uw begrafenis of crematie en de verdeling

van roerende goederen. Een codicil is door uhandgeschreven, gedateerd en ondertekend. Ditkan zonder notaris worden opgesteld.

• TestamentIn een testament legt u vast wie uw bezittingen(vermogen en onroerend goed) erft en wie even-tueel voogd over de kinderen wordt. Voor hetopstellen van een testament is een notarisnodig.

Uitvaart regelenU kunt zelf (een deel van) uw eigen uitvaart regelen. Veel kan en mag tegenwoordig.Als u daar meer over wilt weten, kunt u contactopnemen met een uitvaartondernemer. U kunt uwuitvaartwensen op papier zetten en besprekenmet uw naasten en de uitvaartondernemer. Zokunt u er zelf voor zorgen dat de uitvaart wordtzoals u het wilt.

23

Hospice De Vier Vogels www.hospicerotterdam.nl010 244 95 52Mathenesserlaan 424B 3023 HE Rotterdam

Hospice IJsselthuiswww.ijsselthuis.nl018 039 13 00 Batavierlaan 82912 SG Nieuwerkerk a/d IJssel

24

12. Adressen Rotterdam en omstreken

Agathos Thuiszorgwww.agathos-thuiszorg.nl010 264 07 77

Argos ThuisZorgwww.argoszorggroep.nl010 409 30 00

Buurtzorg Nederlandwww.buurtzorg.com0900 69 069 06

Careynwww.careyn.nl088 123 99 88

De Stromen Opmaat GroepZorgThuiswww.destromenopmaatgroep.nl0900 20 606 60

Humanitas Thuiszorg Rotterdamwww.humanitas-rotterdam.nl010 461 51 21

Laurens Zorg aan huiswww.laurens.nl0800 58 866 78

Thuiszorg De Zellingenwww.zellingen.nl010 442 08 00

Thuiszorg Rotterdamwww.tzr.nl010 282 60 00

Vierstroomwww.vierstroom.nl0900 93 00

ZorgFrontwww.zorgfront.nl010 466 34 82

Lotgenotencontact

Thuiszorgorganisaties

Hospice/bijna-thuis-huis

Inloophuis de Boeiwww.inloophuisdeboei.nl010 215 28 55Weimansweg 70-723075 MP Rotterdam

Inloophuis de Regenboogwww.zorggroeprijnmond.nl010 272 64 44Oudedijk 113062 AB Rotterdam

Inloophuis Cadenzawww.laurens.nl010 753 58 00Oosterhagen 2393078 CL Rotterdam

Palliatieve centra

Verzorgingshuis met afdeling palliatieve zorg

Psychosociale ondersteuning

Verpleeghuizen met afdeling palliatieve zorg

Sensoor www.zhzm.sensoor.nl010 436 23 23

Stichting De Vruchtenburgwww.devruchtenburg.nl010 285 95 94

Cadenza (Laurens)www.laurens.nl010 753 58 00Oosterhagen 2393078 CL Rotterdam

De Regenboog (Zorggroep Rijnmond)www.zorggroeprijnmond.nl010 272 64 44Oudedijk 113062 AB Rotterdam

25

De Schutse (Laurens)www.laurens.nl010 207 80 00 Cordell Hullplaats 22 3068 VH Rotterdam

Antonius Binnenweg (Laurens)www.laurens.nl010 241 29 23Nieuwe Binnenweg 333014 GC Rotterdam

De Elf Ranken (Laurens)www.laurens.nl018 055 55 00Middeldijkerplein 282993 DL Barendrecht

Hannie Dekhuijzen (Humanitas)www.humanitas.nu010 493 62 00Carnissedreef 2803084 NN Rotterdam

Rijckehove (De Zellingen)www.zellingen.nl010 266 57 57Tsjaikovskistraat 12901 HM Capelle a/d IJssel

Siloam (Zorggroep Rijnmond)www.zorggroeprijnmond.nl010 263 03 33Kruisnetlaan 4103192 KE Rotterdam

Erasmus MC www.erasmusmc.nl010 704 07 04

Havenziekenhuiswww.havenziekenhuis.nl010 404 33 00

IJsselland ziekenhuiswww.ysl.nl010 258 50 00

Ikazia ziekenhuiswww.ikazia.nl010 297 50 00

Maasstad ziekenhuiswww.maasstadziekenhuis.nl010 291 19 11

Sint Franciscus Gasthuiswww.sfg.nl010 461 61 61

26

Ziekenhuizen

Zorgcentra en verpleeghuizen, algemeenOnderstaande organisaties hebben meerdere locaties, bel voor meer informatie naar het telefoonnummer,of kijk op de website.

Argos Zorggroep www.argoszorggroep.nl010 427 81 99

De Stromen Opmaat Groepwww.destromenopmaatgroep.nl0900 20 606 60

De Zellingenwww.zellingen.nl010 266 57 57

Humanitaswww.humanitas.nu010 461 51 00

Laurenswww.laurens.nl0800 58 866 78

Steinmetz/de Compaanwww.steinmetzdecompaan.nl070 372 12 34

Sonneburghwww.sonneburgh.nl010 291 84 44

ZorgBreedwww.zbcapelle.nl010 25 88 155

Zorggroep Rijnmondwww.zorggroeprijnmond.nl010 251 01 00

CIZwww.ciz.nl088 789 14 40

Vrijwilligers Terminale ZorgAlbrandswaard/Barendrechtwww.hetspectrum.nl078 648 24 42

Capelle en Krimpen a/d IJsselwww.vptz.nl010 450 13 44

Hoek van Hollandwww.vptzwestland.nl06 12 47 16 61

Rotterdamwww.vtz-rotterdam.nlRotterdam Noord, 010 282 62 53Rotterdam Zuid, 010 282 60 85

Steunpunten MantelzorgMantelzorg is zorg die mensen elkaar bieden vanuit een per-soonlijke relatie. De Steunpuntengeven ondersteuning aan hen.

Albrandswaardwww.alsjevooreenanderzorgt.nl010 501 11 80

Barendrechtwww.swob.nl018 062 64 00

Capelle a/d IJsselwww.meldpunt-ck.nl010 450 13 44

Hoek van Hollandwww.welzijnwestland.nl017 438 76 04

Krimpen a/d IJsselwww.meldpunt-ck.nl018 051 75 90

Rotterdamwww.rotterdam.nl/vraagwijzerKijk voor telefoonnummers in dedeelgemeentegids.

Stichting Ambulance WensDeze Stichting vervult wensenvan mensen in hun laatste levensfase.www.ambulancewens.nl010 226 55 16

Wmo-loket/VraagWijzerVoor vragen over de Wmo, zorg,welzijn en wonen. In Albrands-waard en Rotterdam is het Wmo-loket ondergebracht in de Vraag-Wijzer.

Albrandswaardwww.vraagwijzer.nl010 501 12 22

Barendrechtwww.barendrecht.nlwmo-loket: 018 069 83 98vraagwijzer: 018 062 47 39

Capelle a/d IJsselwww.capelleaandenijssel.nl010 284 83 31

Krimpen a/d IJsselwww.krimpenaandenijssel.nl018 054 06 55

Rotterdamwww.rotterdam.nl/vraagwijzerKijk voor telefoonnummers in dedeelgemeentegids.

Zorgbelang Zuid-Holland Belangen behartiging voor gebrui-kers in zorg en welzijn, informatieklachtopvang.www.zorgbelang-zuid-holland.nl088 929 40 50

27

Overige adressen

Algemene informatie

28

13. Adressen landelijk

Agora, ondersteuningspuntpalliatieve terminale zorg.www.palliatief.nl030 657 58 98

CAK, informatie over de eigenbijdrage.www.hetcak.nl0800 1925

Per Saldo, informatie over hetpersoongebonden budget.www.pgb.nl0900 74 248 57

Aangepaste uitstapjes en vakanties

De Zonnebloemwww.zonnebloem.nl076 564 63 62

Het Nederlandse Rode Kruiswww.rodekruis.nl071 301 12 44

Hulp aan naasten: mantelzorgondersteuning en rouwbegeleiding

Mezzo, landelijke verenigingvoor mantelzorgers en vrijwilligerswww.mezzo.nl030 659 22 22

Landelijke Stichting Rouwbegeleiding www.verliesverwerken.nl030 276 15 00

Psychosociale ondersteuning

Korrelatie, voor hulp, advies of informatie in verband met psychische en/of sociale problemen.www.korrelatie.nl0900 1450

Nederlandse Branchevereniging Aangepaste Vakanties www.nbav.nl088 335 57 00

Zorgeloos wegwww.zorgeloosweg.nl06 81 23 94 23

Stichting Achter de Regenboog,voor kinderen en jongeren, dievan dichtbij te maken hebben(gehad) met het overlijden vaneen dierbare.www.achterderegenboog.nl0900 23 341 41

29

Donorregisterwww.donorregister.nl070 340 70 30

Nederlandse Patiënten Consumenten Federatiewww.npcf.nl030 297 03 03

Nederlandse Patiënten Verenigingwww.npvzorg.nl018 237 27 96

Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseindewww.nvve.nl0900 60 606 06

Stichting Zorgverklaringwww.zorgverklaring.nl071 531 50 08

Websites

www.alsjenietmeerbeterwordt.nl, site met videofragmenten van lotgenoten.

www.doodgewoonbespreekbaar.nl, site met verhalen, informatie en middelen om gesprekken te voeren rondom sterven en doodgaan.

www.forumongeneeslijkziek.nl, site voor digitaal lotgenotencontact.

www.palliatievezorg.nl, site met algemene voorlichting en informatie over palliatieve zorg.

www.palliatieve-zorg.startpagina.nl

Wilsverklaringen en levenskwesties

30

14. Uw eigen aantekeningen

31

Colofon

Uitgave Netwerk Palliatieve Zorg Rotterdam en omstreken

Oktober 2010

Fotografie Cora van Nieuwkerk

Vormgeving en drukwerk The Happy Horseman, Rotterdam

© 2010 NPZR&o

Deze brochure is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Monuta uitvaartzorg en - verzekeringen.Met dank aan het Integraal Kankercentrum Oost (IKO)en het Netwerk Palliatieve Zorg Midden-Holland.

De brochure ‘Ongeneeslijk ziek, hoe nu verder’ is te bestellen bij:• inloophuis de Regenboog, 010 272 64 44• inloophuis Cadenza, 010 753 58 00• e-mail: palliatievezorgrotterdameo@gmail.com

Kijk voor voor meer informatie op www.netwerkpalliatievezorg.nl/rotterdam