3Het Drense Landschap

Kwartaalbladmaart 2000no. 25 25Hunebed Loon

Kom er even voor zitten— bestuursberichten

Hunebedden— cultuurhistorie

W i j n a n d v a n d e r S a n d e n

De Scholekster— jeugdrubriek

G e e r t d e V r i e s

Engelse cultuurlandschappen— reisverslag

B e r t i l Z o e r / S o n j a v a n d e r M e e r

Het Drouwenerzand— wandelroute

B e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l t

Provinciale Landschappen en cultuurbeheer— cultuurbeheer

E r i c v a n d e r B i l t

Pinksterbloem— flora en fauna

B e r t i l Z o e r

Waterwingebied Gasselte

Kortweg— berichten

Agenda

Kwartaalblad van deStichting Het Drentse Landschap

3

4

10

12

17

21

24

26

27

34

Uitgave Stichting ‘Het Drentse Landschap’

Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen

Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen

Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89,

e-mail: drents.landschap@worldonline.nl

Bankrek. nr. 43.97.50.962

Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer

m.m.v. J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer

Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen

Pre-Press Von Hebel bv, Groningen

Lithografie Arfo, Groningen

Druk en afwerking Boom Pers Drukkerijen BV, Meppel

Omslag Hunebed van Loon (John Stoel)

ISSN 1380-3263

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan.De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet nood-zakelijk de opvattingen van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting ‘Het DrentseLandschap’. Het geeft informatie over de terreinbezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan deBegunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden doorbijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage ƒ 35,– per jaar. Begunstiger voor het leven ƒ 750,– .

Als u ‘Het Drentse Landschap’ extra wilt steunen dan kan dat op devolgende wijze:

Lijfrente-termijnen In plaats van uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de Inkomstenbelasting aftrekbare periodieke bijdrage (minimaal 5 jaar), die u met een eenvoudige notariële acte toezegt. De kosten van de acte worden door ‘Het Drentse Landschap’ betaald.Nadere informatie bij het bureau van de Stichting.

Giften Voor minimaal 1% en maximaal 10% van uw onzuiver inkomen zijn giften aftrekbaar voor de inkomstenbelasting.

Legaten of erfstellingen Tot een bedrag van ƒ16.788,– (voor 2000)is ‘Het Drentse Landschap’ geen successierechten verschuldigd.Voor grotere bedragen geldt voor ‘Het Drentse Landschap’ het speciale lage tarief van 11% over het gehele bedrag.

3Bestuursberichten

Kom er even voor zittenVoor u ligt het eerste kwartaalblad vande eenentwintigste eeuw. Het is vooreen groot deel gewijd aan hunebedden.Dat heeft een speciale reden.

Drenthe is niet alleen in landschappelijkopzicht een van de rijkste provinciesvan ons land, ook op archeologischgebied heeft het veel te bieden. Datwordt nog eens versterkt door de tal-rijke wetenschappelijk begeleideopgravingen die er zijn verricht.

Naast vele tientallen grafheuvels, urnenvelden, Celtic fields en veen-wegen, zijn in Drenthe de oudstezichtbare monumenten van Nederlandte vinden: de hunebedden. Deze

megalithische graven zijn gemaaktdoor het Trechterbekervolk, dat tussen3500 en 2700 voor Christus in Drenthevoornamelijk op de Hondsrug woonde.

Nederland telt nu nog 53 hunebedden,waarvan er 52 in Drenthe te vindenzijn en één in Groningen. Een deeldaarvan is eigendom van het rijk eneen ander deel van de provincie. Hetbeheer van de rijkshunebedden is inhanden van Staatsbosbeheer.

Vanaf medio 2000 wordt het beheervan de provinciale hunebedden echtertoevertrouwd aan de Stichting ‘HetDrentse Landschap’. Vanaf dat tijdstipheeft onze Stichting voor 99 jaar eenentwintig van de uiterst imposantegraven in erfpacht. Onder meer gelegen bij Kampsheide en bij Loon.

Het bestuur en de directie van deStichting ‘Het Drentse Landschap’ zijndaar heel gelukkig mee. Hunebeddenzijn zo nauw met de oudste geschiedenisvan Drenthe verbonden dat ze haasthet symbool van onze provincie zijn.

In het landschap vormen ze markanteoriëntatiepunten, temeer omdat ze nietzelden op fraaie locaties liggen.

Een organisatie als de onze leent zichbij uitstek voor het beheer van dehunebedden, omdat die ook aan deomgeving ervan alle aandacht kanschenken. Daardoor kan de ruwemagie van de reusachtige gestapeldestenen nog beter tot zijn recht komen.

Aleid RensenVoorzitter Stichting ‘Het DrentseLandschap’

Arc

hief

HD

L

Nationale PostcodeLoterij Bedankt!Op 3 februari kwamvan de NationalePostcode Loterij hetbericht dat zij bereidis 4,5 miljoen guldente schenken aan deStichting ‘HetDrentse Landschap’.Dit geld is bedoeldom het museumdorpOrvelte te redden.De Stichting is ontzettend blij datdit zeer fraaieDrentse esdorp nu,dankzij de steun vande Nationale Post-code Loterij, voor hetnageslacht behoudenkan blijven.

4

foto

: Joh

n St

oel

Hunebedden en Drenthe: voor de moderne beschouwer zijn ze onlosmakelijk met elkaar verbonden.

De een is ondenkbaar zonder de ander. Zo vreemd is die notie van saamhorigheid niet. De stenen reuzen,

die over de hele Hondsrug te vinden zijn, wekken inderdaad de indruk dat ze al vanaf het begin der

tijden een vaste plaats in het landschap bekleden. Toch is dat niet zo. Sterker nog, het langste deel van

de prehistorie ontbraken ze in het Drentse landschap.

W i j n a n d v a n d e r S a n d e n *

boerengemeenschappen die eens de noordelijke helft vanNederland bevolkten en die door archeologen met de naam‘trechterbekercultuur’ worden aangeduid. Die naam dankenze aan een van de karakteristieke aardewerkvormen die zeproduceerden - een beker met een trechtervormige hals.Hoe deze eerste echte boeren van het noorden zichzelfnoemden, weten we niet (en zullen we ook nooit te wetenkomen). Het was een schriftloze samenleving, waarin kennisen verhalen mondeling werden doorgegeven van generatieop generatie. De trechterbekerboeren hadden een gemengdbedrijf: ze hielden runderen, varkens, schapen en geiten enverbouwden op hun akkers onder meer tarwe, gerst en vlas.De jacht zal zeker een rol in hun dagelijks leven gespeeldhebben - al was het alleen maar om het wild van de akkerste verdrijven - maar zal toch minder belangrijk zijn geweestdan in de millennia daarvoor, toen men uitsluitend van dejacht, de visvangst en het verzamelen van eetbare planten,vruchten en noten afhankelijk was.

GrafritueelDeze trechterbekerboeren waren het, die de grote zwerf-stenen die tijdens de voorlaatste ijstijd (180.000-130.000 jaargeleden) door het landijs naar onze streken waren geschoven,opzochten, uitgroeven, verplaatsten en op de uitgekozenplaats opeenstapelden om er stenen kamers van te maken.Die stenen kamers – al vanaf de 17de eeuw duiden we ze aanmet de naam hunebedden – speelden een belangrijke rol inhet grafritueel. Van dat grafritueel weten we lang niet zoveelals we eigenlijk zouden willen. Niemand twijfelt eraan dat erstoffelijke resten in de hunebedden hebben gelegen, maarhoe de doden op de keldervloer werden gedeponeerd,

Cultuurhistorie

foto

: F. H

oede

man

, (RO

B)

Drie aardewerk-vormen van detrechterbeker-cultuur; geheelrechts eentrechterbeker.

HunebeddenEen fasc inerend fenomeen

Volgens de huidige inzichten gaat de oudste bewoning op hetgrondgebied van de provincie terug tot ver in de laatste ijstijd,wellicht zelfs tot vóór die koude periode (die ca. 120.000 jaargeleden begon). Het was de tijd van jagers op groot wild, vanNeandertalers en vuistbijlen. Pas veel later, rond 3400 v.Chr.,begonnen boeren uit de nieuwe steentijd (neolithicum) metde bouw van de stenen kamers die nu voor Drenthe zobeeldbepalend zijn. Op die schaal bekeken zijn het dus laat-komers op het toneel van de geschiedenis.De hunebedden zijn de enige zichtbare resten van de

6 Hunebedden

onttrekt zich nagenoeg geheel aan onze waarnemingen.Waren het complete lichamen of werden de doden eldersontvleesd en alleen de botten (of een selectie daarvan) naarhet hunebed overgebracht? De botresten zijn vergaan in dekalkarme zandbodem en alles wat de archeologen bij hunopgravingen nog aantreffen, zijn de bijgaven die de dodenmeekregen: verschillende typen potten, vuurstenen wapensen gereedschappen en sieraden van barnsteen, git en (heelzelden) koper. Eventuele bijgaven van hout, been, hoorn,textiel en leer zijn, net als de doden zelf, spoorloos vergaan.Het aardewerk leert ons dat de hunebedden lang gebruiktzijn; in één en hetzelfde hunebed hebben vele generatiestrechterbekerboeren (een aantal van) hun doden bijgezet.Dit maakt het aannemelijk dat de hunebedden centrale punten in een vooroudercultus gevormd hebben (in ditsoort samenlevingen speelden de overledenen nog een rolvan betekenis in de wereld van de levenden).

Bovennatuurlijke machtenDankzij opmerkelijke vondsten uit venen en stroomdalenweten we dat de trechterbekerboeren contacten onder-hielden met de bovennatuurlijke wereld, die door geestenen voorouders bevolkt zal zijn geweest. Op natte plekken inhet landschap offerden ze grote bijlen, potten met voedsel ende horens van hun runderen. Naar alle waarschijnlijkheidofferde men deze zaken om de bovennatuurlijke machten telaten zorgen voor een goede oogst of een gezonde veestapelof om diezelfde machten te bedanken voor reeds verleendehulp. Vruchtbaarheid zal dus een belangrijk thema zijngeweest in de wereld van de trechterbekerboeren. Ondanks vele jaren van nederzettingsonderzoek in Drentheis er nog nooit een huisplattegrond van deze eerste fulltimeboeren blootgelegd. In Duitsland hebben archeologen wélsporen van trechterbekerhuizen aangetroffen, onder meer bijFlögeln, in de buurt van Cuxhaven. Het gaat daarbij omhuizen met een lengte van 10-20 m en een breedte van 4,5-7 m. Algemeen wordt aangenomen dat de Drentse boeren in soortgelijke huizen gewoond hebben. Het zullenkleine nederzettingen zijn geweest, hooguit enkele boerderijenbij elkaar, dus zeker niet te beschrijven met de term ‘dorp’.Binnen de huidige provinciegrenzen zullen naar schattingzeker niet meer dan 2000-3000 mensen gewoond hebben,

niet veel als je het vergelijkt met het huidige inwoneraantal,dat om en nabij de 460.000 ligt.

Onvolledig beeldAl met al zal duidelijk zijn dat onze kennis van de trechter-bekercultuur nog veel hiaten vertoont. Veel ‘zwarte gaten’zullen ook door voortgezet onderzoek niet gedicht worden.Dat komt omdat een groot deel van de materiële cultuurvan deze boeren in de bodem vergaan is: hun kleding, hunwapens en gereedschappen van organisch materiaal, hunmeubels, voertuigen, etc. Zelfs hun doden – een paar uit-zonderingen daargelaten – zijn ongrijpbaar geworden. Perdefinitie ongrijpbaar zijn natuurlijk de niet-materiële cultuuruitingen: de taal die ze spraken, de liederen die zezongen en de dansen die ze bij verschillende ceremoniënuitvoerden, om maar eens een paar voorbeelden te noemen.In veel aspecten van het trechterbekerleven zullen we dusnooit inzicht krijgen. Ons beeld van de eerste Drentse boeren zal noodgedwongen onvolledig blijven. De schaarseoverblijfselen die we hebben van deze cultuur, moeten danook met zorg behandeld worden. Dat geldt zeker voor hun

foto

: F. H

oede

man

, (RO

B)

Vuurstenen pijl-punten – zogehetentransversaalspitsen –van de trechter-bekercultuur.

7Cultuurhistorie

meest monumentale nalatenschap, de hunebedden. Zorespectvol is er echter in het verleden niet altijd met dezemegalithische bouwsels omgesprongen.Respect was er natuurlijk wel in het begin. De bouw van dehunebedden, waarvoor wellicht verschillende lokalegemeenschappen hun krachten gebundeld zullen hebben, zalmet feesten en ceremonies gepaard zijn gegaan. Op diemanier kon er niet alleen zwaar werk verzet worden maarwerden ook sociale relaties bestendigd en – niet onbelangrijk– kon er prestige verworven worden. Eeuwenlang bleven destenen grafkamers, voor het grootste deel aan het oog onttrokken door een aarden ‘dekheuvel’, in gebruik. Velemalen zal de toegangsdeur geopend zijn om stoffelijke resten naar binnen te brengen. Wellicht even vaak zullenresten – denk vooral aan de schedels – ook weer naar buitenzijn gehaald om te figureren in ceremonies waarbij de voor-ouders niet gemist konden worden.

GrafheuvelsNa 500 jaar is de rol van de hunebedden grotendeels uit-

gespeeld. In het grafbestel van de samenlevingen in de eersteeeuwen na de trechterbekercultuur – door archeologen aangeduid met de namen ‘enkelgrafcultuur’ en ‘klokbeker-cultuur’ (2900-2000 v.Chr.) – zien we voor het eerst aardengrafheuvels verschijnen. Deze grafheuvels uit de late steen-tijd werden doorgaans opgeworpen voor een enkel individu.Zeker is dat veel hunebedden nog wel betreden werdendoor de enkelgraf- en klokbekermensen, getuige de aan-wezigheid van kleine aantallen potten van deze culturen ineen groot aantal van de megalithische monumenten. Weweten echter niet zeker of het hierbij gaat om grafgiften diedoden vergezelden of om offers. Een en ander wijst wel opeen houding van respect, een gevoel van verbondenheidmet de verdwenen wereld van de trechterbekerboeren.Daarna wordt het beeld onduidelijker, maar we mogen aan-nemen dat de emotionele verbondenheid met de stenengrafkamers en hun bouwers nagenoeg geheel verdwijnt enze definitief aan hun lot worden overgelaten. Grote aan-slagen vinden in de Middeleeuwen en de eeuwen daarnaplaats. Stenen worden gebruikt voor de bouw van kerken

� De trechterbekerboeren offerden onder meer grote vuurstenen bijlen opnatte plekken in het landschap. Deze tekening van Kelvin Wilson geeft eenimpressie van een dergelijke offerhandeling.

Arc

hief

HD

L

Grafheuvels ophet Noordse Veldbij Zeijen.

Barnstenen kralenuit een hunebedbij Eext.

gravingen in en om hunebedden verricht om meer inzicht tekrijgen in bepaalde aspecten van de trechterbekercultuur,zoals bijvoorbeeld de ontwikkeling van het aardewerk en degebruikte versieringspatronen. Op Van Giffens fundamenthebben anderen vervolgens verder gebouwd.

Bijzondere monumentenDe hunebedden zijn zo bijzonder dat de minister van WVCin 1983 zelfs een Werkgroep Hunebedden in het leven riepom alle werkzaamheden betreffende het beheer en het

8 Hunebedden

Arc

hief

HD

L

en om de dijken in West-Nederland te verstevigen.Dit betekent dat sommige hunebedden compleet

gesloopt worden (het is vreemd te bedenken dateen paalwormenplaag in het westen vanNederland het lot van menig hunebed in hetnoorden heeft bezegeld). Vanaf de 17de eeuwtreedt er een kentering op en dringt heelgeleidelijk het besef door dat de hunebeddeniets bijzonders zijn en ons iets kunnen leren

over het verleden. In 1734 vaardigden Drosten Gedeputeerden van Drenthe zelfs bepalingenuit die het vernielen van deze bouwwerken

expliciet verboden. Dit was onze eersteMonumentenwet. Het slopen ging echter door,zo mogen we uit de bepalingen van 1790, 1809,1818, 1846 en 1854 afleiden.

Eerste aankoopTussen 1857 en 1872 werden de overgebleven

hunebedden door het Rijk en het provinciaal bestuuraangekocht of als schenking aanvaard. Dat betekende

overigens niet dat de hunebedden veilig waren. Rond 1870 werden, overigens met de beste bedoelingen, nog verschillende dekheuvelrestanten weggegraven. Dit is ookde tijd dat de Engelsen Lukis en Dryden naar Drenthe af-reizen, op verzoek van de Society of Antiquaries, om dehunebedden goed te documenteren. Het resultaat is eenreeks prachtige tekeningen. Deze positieve ontwikkelingwordt in de 20ste eeuw voortgezet. Er worden inventarisatiesuitgevoerd, rapporten geschreven én er wordt gerestaureerd.Spin in het web van al deze activiteiten is de Groningsearcheoloog Albert Egges van Giffen. En passant publiceerdehij een tweedelig standaardwerk over de Nederlandse megalieten: De hunebedden in Nederland, waarin geensteen onbesproken blijft. In 1931 kreeg hij de Meester-schapsprijs voor dit magnum opus. Publieksvoorlichtinggenoot minder zijn belangstelling, maar toch heeft hij ookop dat terrein zijn sporen nagelaten. Van zijn hand is namelijk het halfgereconstrueerde hunebed bij Schoonoord(De Papeloze Kerk), waar het publiek een indruk kan krijgenhoe een door een dekheuvel omgeven hunebed er moethebben uitgezien. Natuurlijk heeft Van Giffen ook op-

foto

: F. H

oede

man

, (RO

B)

9Cultuurhistorie

behoud van Nederlands oudste monumenten te coördineren.De Werkgroep, waarin onder andere de eigenaars enbeheerders (Provincie, Rijk en Staatsbosbeheer) zittingnamen, heeft sinds haar installatie niet stilgezeten. Zo werdbij de niet-onderzochte grafkelders de vloer verzegeld metgrasbetonblokken om gelegenheidsgravers de moed te ontnemen. Verder is op haar initiatief een rapport opgestelddat de natuurlijke en menselijke verweringsfactoren die destenen vandaag de dag bedreigen, in kaart brengt. Naar aan-leiding daarvan is een kostbaar restauratieprogramma uit-gevoerd, met andere uitgangspunten en werkwijzen dan Van Giffen hanteerde. Informeren van het publiek is eenvan de andere speerpunten van de Werkgroep, want alsbezoekers het belang van de monumenten inzien, zal menze ook met respect behandelen. Daarom zijn er ‘informatie-scherven’ geplaatst bij de hunebedden die het meest ondertoeristische druk staan en is er een betaalbaar gidsje uitgegevendat achtergrondinformatie verschaft. In hetzelfde kader isook ondersteuning verleend aan het Nationaal HunebeddenInformatiecentrum, dat vlak bij het grote hunebed vanBorger ligt. Hier komen jaarlijks ca. 35.000 bezoekers omzich te laten informeren over de stenen bouwsels en anderearcheologische monumenten. Voorlichting over onder meerde kwetsbaarheid van deze monumenten is in onze tijd geenoverbodige luxe. De afgelopen jaren nog zijn er stenen vanhun plaats getrokken, zijn er vuurtjes gestookt die onherstel-bare schade aan de stenen hebben aangebracht en zijn stenenbeklad met graffiti. Herstel van de schade kost niet alleenveel (gemeenschaps)geld maar laat ook vaak blijvende sporenna (de in kleur iets afwijkende aanvulling van een doorbrand vernielde steen of een lichte vlek na het verwijderenvan verf- of viltstiftsporen). Voorkomen is dus ook hierbeter dan genezen.

Nieuwe faseEind 1999 had de Werkgroep al zijn wensen gerealiseerd enkon zij ontbonden worden. Dat betekent geenszins dat dehunebedden nu worden ‘losgelaten’. Er komt een ander,minder formeel platform om beheer en ontsluiting van dezebijzondere monumenten zo goed en uniform mogelijk telaten plaatsvinden. Een bijzondere ontwikkeling die in hetvoorjaar 2000 zijn beslag zal krijgen, is dat beheer en onder-

houd van de 21 hunebedden die de provincie Drenthe ineigendom heeft, via een erfpachtcontract bij de Stichting‘Het Drentse Landschap’ worden ondergebracht. De provincie meent dat ‘Het Drentse Landschap’ bij uitstek toe-gerust is om dit soort taken uit te voeren. De stichting kanzich daarnaast inzetten om de terreinen waarop de hunebed-den liggen, door gerichte aankopen te vergroten, waardoorde omgeving van de monumenten aantrekkelijker wordt, debelevingswaarde vergroot wordt en eventuele bodemsporenin de directe omgeving van de grafkamers beter beschermdworden. Dit is uiteraard een zaak van lange adem. Dat ‘HetDrentse Landschap’ de nieuwe taak serieus neemt, blijkt uithet feit dat zij het onlangs verschenen publieksboek‘Hunebedden – Monumenten van een steentijdcultuur’financieel ondersteund heeft en het met korting aan haarbegunstigers aanbiedt. De zorg voor de hunebedden gaat inde nieuwe eeuw een nieuwe fase in. Vanaf nu is ‘HetDrentse Landschap’ een partner in de nooit aflatende zorgvoor Nederlands oudste monumenten.

* Dr. W.A.B. van der Sanden studeerde culturele prehistorie in Groningen en is provinciaal archeoloog van Drenthe.

Boekaanbieding

Het boek ‘Hunebedden – Monumenten van eensteentijdcultuur’ is in de boekhandel verkrijgbaarvoor ƒ 39,90. Begunstigers van ‘Het Drentse Land-

schap’ kunnen het boek met een korting van ƒ 5,00aanschaffen. U kunt het boek bestellen door ƒ 42,–

(ƒ 34,90 + verzendkosten) over te maken op bankrek. nr. 43.97.50.962o.v.v. Hunebedboek. Vergeet niet uw naam en adres te vermelden.

10 N a t u u r l i j k

G e e r t d e V r i e s *

De ScholeksterDe Scholekster wordt ook wel ‘bonte piet’

genoemd omdat hij bij opwinding luidruchtig

‘te-piet, te-piet’ roept. En opgewonden raken ze

gauw. Vooral in het voorjaar kan men regelmatig

getuige zijn van burenruzies. Met veel kabaal zie

je dan Scholekster-echtparen achter indringers

aanrennen. Zo’n scheldpartij met de buren schijnt

de huwelijksband te verstevigen. En... in een goed

huwelijk moet je niet stoken.

• Het broedseizoen

De Drentse broedvogels brengen

de winter door in het wadden-

gebied. Pas in april komen ze

terug naar Drenthe. Het zijn laat-

komers onder de weidevogels.

Eerst verzamelen ze zich met

tientallen in een ‘soos’ om

informatie uit te wisselen: wie

gaat met wie, waar zijn dit jaar

de meeste wormen te vinden,

enz. Eind april verlaten met

name de ervaren vogels de soos

en ‘bezetten‘ een broedgebied,

dat vervolgens jaren achtereen

door hetzelfde paar wordt

bewoond. De taken binnen het

scholekstergezin worden eerlijk

verdeeld. Man en vrouw broeden

evenveel en beide voeren en

verdedigen hun jongen. Dat

verdedigen doen Scholeksters

met hart en ziel. Zo werden er

eens een dode Scholekster en

Zilvermeeuw gevonden. De

Scholekster had de schedel van

de Zilvermeeuw doorboord…

Voorafgaand aan de eileg wordt

er veelvuldig gepaard. Onder-

zoekers ontdekten dat sommige

paren maar liefst 700 keer

paarden voordat het eerste ei

werd gelegd. Er worden drie of

vier eieren gelegd. Na een

maand komen de jongen uit.

Die worden vier weken gevoerd

voordat ze kunnen vliegen.

Daarna volgt nog een cursus

‘zelfstandig werken’ van een

maand. Na het broedseizoen

foto

’s: G

eert

de

Vrie

s

In een “soos” wordt informatie uitgewisseld.

vertrekken ze naar de Wadden-

zee. Daar eten ze vooral mossels

en kokkels.

• Aantallen

Het merendeel van de Schol-

eksters uit de Europese Unie

broedt in ons kleine landje. Dat

zijn 100.000 paar. De Schol-

ekster is vanouds een kustvogel.

Vanaf ca 1920 ontdekten ze dat

het ook de moeite waard was

om in het binnenland te broeden.

Mede oorzaak was het verdwijnen

van de heide. Scholeksters eten

namelijk regenwormen en die

kwamen honderd jaar geleden

niet erg veel voor omdat Drenthe

voor het overgrote deel uit heide

bestond. En de grond waarop

heide groeit is zuur en daar

houden regenwormen niet van.

Scholeksters wegen 500 gram.

Dagelijks hebben ze de helft van

hun lichaamsgewicht (250 gram)

aan wormen nodig. Honderd jaar

geleden zou hij bij wijze van

spreken al 100 gram zijn af-

gevallen voordat hij een worm

had gevonden. Toen onder meer

de heidevelden in ‘vette’ wei-

landen veranderden, veroverde

de Scholekster in sneltreinvaart

heel Drenthe. Nu broeden hier

ongeveer 6000 paar.

• Elke vogel eet zoals die

gebekt is…

Soms kun je aan de vorm van de

snavel zien hoe een Scholekster

in het Waddengebied zijn voedsel

verzamelt. Stel je voor dat je een

Scholekster een jaar aan het

infuus legt, zodat hij wel voedsel

binnen krijgt maar zijn snavel

niet kan gebruiken. Dan zou de

snavel binnen een jaar ruim twee

keer zo lang worden. Een Schol-

ekstersnavel slijt namelijk heel

sterk door deze steeds in de

grond te steken. Dankzij de snelle

groei blijft zijn snavel toch lang.

Scholeksters hebben verschillende

technieken ontwikkeld om het

vlees uit schelpdieren te halen.

Afhankelijk van de toegepaste

techniek vormt hun snavel zich.

Zo zijn er ‘timmermannen’ die

grote schelpen stuk

hameren. Zij krijgen

daardoor een brede,

stompe snavelpunt. Er zijn ook

Scholeksters die, op zoek naar

schelpen, steeds in de bodem

prikken. De wadbodem slijpt een

scherpe punt aan hun snavel. Let

in het voorjaar maar eens op de

snavelpunten. Menig ‘timmer-

man’ is in Drenthe dan nog te

herkennen. Na enkele weken zijn

ook hun snavelpunten spits

geworden van al het gewroet in

de Drentse bodem.

• Het dak op

De Scholekster broedt vooral in

grasland. Maar ook akkers zijn

wel geliefd. Omdat Scholeksters

zo laat broeden is de kans groot

dat hun nest wordt uitgemaaid

of omgeploegd. Sommige Schol-

eksters zijn op het slimme idee

gekomen om op platte daken te

gaan broeden, zodat ze niet

worden gestoord. De Scholekster

is één van de weinige weide-

vogels die zijn jongen kan voeren.

Dat voedsel, wormen en larven

van langpootmuggen, vinden de

ouders op nabijgelegen sport-

velden en in wegbermen. Als de

jongen een maand oud zijn,

fladderen ze naar beneden en

worden daar verder groot-

gebracht door de ouders.

• Achteruitgang

Scholeksters kunnen behoorlijk

oud worden. De gemiddelde

leeftijd is zestien jaar. Als een

paartje in al die jaren in totaal

drie jongen groot brengt, dan

neemt het aantal Scholeksters

toe. Voorwaarde is dan wel dat

elk van die jongen ook weer aan

de voortplanting meedoet. Toch

gaat de stand van Scholeksters

de laatste tien jaar achteruit. Een

belangrijke oorzaak van deze

achteruitgang is de schelpen-

visserij in het waddengebied:

schelpdieren zijn daar het

belangrijkste voedsel van de

Scholekster. Door het wegvissen

van schelpen sterven veel Schol-

eksters ’s winters de honger-

dood. Hoe is het mogelijk dat

zoiets in één van de belangrijkste

natuurgebieden van Europa mag

gebeuren? De Scholekster is een

hele piet, maar als men hem zijn

belangrijkste voedsel afpakt

wordt hij met name in de winter

een zielepiet.

Bron: mondelinge mededelingen van de

scholeksterdeskundige J.B. Hulscher uit

Haren.

Scholeksters kunnen hun jongen voeren. Dat is een zeldzaamverschijnsel bij weidevogels.

11Jeugdrubriek

* G. de Vries, onderwijsconsulent voor natuur- en milieu-educatie, is lidvan het algemeen bestuur van ‘Het Drentse Landschap’.

12 Reisverslag

Engeland heeft prachtigecultuurlandschappen

B e r t i l Z o e r e n S o n j a v a n d e r M e e r *

In juni 1999 bezochten medewerkers van de Provinciale Landschappen van Drenthe, Groningen, Friesland

en Flevoland in het kader van een studiereis Zuid Engeland. Doel van de reis was inzicht te krijgen in de

werkwijze en organisatie van het natuurbeheer en de daarbij behorende publieksvoorzieningen.

Engeland heeft talloze liefelijke cultuurlandschappen diebehalve als natuurgebied ook vaak een functie als recreatie-gebied hebben. Veel grond is eigendom van particulieren.De organisatie English Nature fungeert als een doorgeefluiktussen overheid en particuliere grondeigenaren. De over-heidsinvloed beperkt zich tot het scheppen van randvoor-waarden en regelgeving. English Nature heeft een rol alsadviseur van de overheid enerzijds en begeleiding vanbeheersovereenkomsten met particulieren anderzijds.Motivatie van het natuurbeheer door particulieren vindt

plaats met behulp van subsidies. Aanspraak op subsidie hangt af van de status van het gebied, en die hebben ze inEngeland in alle soorten en maten. Voorbeelden zijn reservaten met een bijzondere natuurwetenschappelijkewaarde (Sites of Special Scientific Interests) of gebieden meteen bijzonder beschermingsdoel (wild- of vogelreservaten).Verder hebben ze Nationale Parken die als doel hebben hetinstandhouden van de veelvormige, afwisselende land-schappen inclusief de natuurlijke rijkdommen, traditionelelandbouwkundige structuren en cultuurhistorisch waarde-volle gebouwen.

National TrustNational Trust is een van de grootste natuurbeschermings-organisaties van Groot - Brittannië. Voor het eerst maaktenwe kennis met deze organisatie in de typisch Engelse om-geving van Sissinghurst Castle. De tuinen van Sissinghurstzijn een begrip tot ver over de landsgrenzen. Het schrijvers-echtpaar Vita Sackville-West en haar man Sir Harold Nicolsonmaakten een sfeervolle en kleurrijke tuin. Na hun doodwerd de tuin overgedragen aan de National Trust.De publieke belangstelling voor de tuinen is bijna problematisch groot. Daarom worden de bezoekersaantallengereguleerd (maximaal 400 mensen) en mogen ze maximaal11/2 uur in de tuinen vertoeven. Daarnaast is er een no-publicity beleid; er wordt dus bewust naar gestreefd omniet te veel belangstelling voor de tuinen te krijgen. De tuinlag er perfect bij, een lust voor het oog en voor de neus.Op Sissinghurst werken zowel betaalde medewerkers alsvrijwilligers. De laatstgenoemden worden met name ingezetbij onderhoudswerk en publieksactiviteiten, zoals het beheerA

rchi

ef H

DL

New Forest, een magnifiek oerbos.

13A

rchi

ef H

DL

De tuinen vanSissinghurst Castleliggen er perfectbij.

van het winkeltje. Sissinghurst is financieel volledig zelf-voorzienend. Alle inkomsten worden gegenereerd uit toe-gangskaartjes en opbrengsten van de uitstekend verzorgdewinkel van de National Trust ter plaatse.

Moeizaam beheer In de nabije omgeving van Sissinghurst ligt Mount CaburnNational Nature Reserves. Dit reservaat bestaat uit eenreliëf- en orchideeënrijk kalkgraslandcomplex. Het beheerwordt gecoördineerd door English Nature middels eenNature Reserve Agreement met de particuliere eigenaren.De betrokken beheerders gaven blijk van een bijna over-matige belangstelling voor de floristische kant van de zaak,met een grote belangstelling voor internationale kennis-uitwisseling. Tegelijkertijd moest geconstateerd worden datmen de grootste moeite had om de meest elementairebeheersinspanningen (tegengaan van ongewenste opslag vanstruiken en het organiseren van voldoende begrazingsdruk inde gewenste perioden) te organiseren. Er wordt enorm veeltijd en energie gestoken in het motiveren van de particuliere

eigenaren c.q gebruikers om tot een voor de vegetatie gunstige bedrijfsvoering te komen. Het resultaat was echternog verre van optimaal. Toch een wat frustrerende ervaringvoor Nederlandse beheerders die gewend zijn hun beheer,vanwege het in eigendom hebben van de reservaten, zelf-standig te kunnen plannen en uitvoeren.

VogelbeschermingOp de tweede dag waren we te gast bij de Royal Society for the Protection of Birds (RSPB), zeg maar de Vogel-bescherming van Engeland. Deze organisatie beheert ondermeer het vogelreservaat Pulborough Brooks. Het reservaatbestaat uit beekdalgraslanden met veel natte laagten (water-meadows) en bosgebied. Een deel van het gebied is eigen-dom van de RSPB, de andere delen worden gepacht. Hetbeleid van de RSPB is erg gericht op het instandhouden vanvogelsoorten, ook al gaat dat soms ten koste van de levens-gemeenschap.De RSPB is volledig afhankelijk van giften van particulierenen inkomsten uit eigen middelen, zoals kaartverkoop, op-

14 Reisverslag

brengsten uit de winkel en het café-restaurant en educatieveprogramma’s aan scholen. De publieksbegeleiding door de RSPB zag er uitstekend uit.Het reservaat was voorzien van een route met op vrijwelelke geschikte plek een vogelkijkhut. In de winkel was eenuitgebreid assortiment vogelboeken, kijkers en kwaliteits-prullaria te krijgen. De educatie en voorlichting wordt metname door vrijwilligers gedaan. Wie naar dit deel van Engeland gaat moet zeer zeker eenbezoek brengen aan Kingley Vale National Nature Reserve.Dit reservaat herbergt het grootste taxusbos van Europa.Enkele taxusbomen hier schijnen zo’n 20 eeuwen oud tezijn. Evenals bij onze Jeneverbessen lijkt de natuurlijke verjonging van de Taxus zeer moeizaam te verlopen. Hetschitterende gebied is behalve rijk aan natuurwaarden ookrijkelijk bedeeld met archeologische bewoningssporen.Variërend van bronstijd, Keltisch tot Romeins. Het beheervalt onder verantwoordelijkheid van English Nature.

Magnifiek oerbosNew Forest, bewaard gebleven doordat King William I hetin 1079 tot zijn jachtgebied uitriep, is één van de fraaistebossen van Europa. Met name die delen van het park dieaangeduid zijn als ancient and ornamental woodland (ongeveer 15 % van het totale gebied) zijn zeer indruk-wekkend. Het park beslaat een oppervlakte van 37.500 hawaarvan nog altijd 27.000 ha eigendom is van the Crown.Dit deel wordt beheerd door de Forestry Commission; hetBritse Staatsbosbeheer. Door de eeuwen heen is de invloedvan begrazing een van de belangrijkste processen geweest inhet gebied. Ook tegenwoordig lopen er nog zo’n 5000 stuksvee rond. Het zijn hier de mensen die met hun tuintjes binnen de veekerende rasters zitten. Het vee, voor hetmerendeel paarden maar ook runderen en enkele ezels, kanoveral komen. Wel zijn sommige drukke doorgaande wegeningerasterd en voorzien van veetunnels. De dieren zijn eigendom van de ‘commoners’; bewonersvan het gebied die inscharingsrechten bezitten die gekoppeldzijn aan hun huis. Het bijna folkloristische gebeuren ronddie commoners heeft nog al wat negatieve invloed op hetgebied. Enkele ecologisch waardevolle delen van de ornamental woods werden op aandringen van de commoners

ontwaterd om een betere voedselsituatie voor de paarden tebehouden. Ook leidde het belang van de commoners openkele plekken tot grove kap- en snoeiactiviteiten in deveelvoorkomende Hulst om een betere lichttoetreding totde bosbodem te krijgen. Hoewel dat op relatief kleine schaalis gedaan werden dit soort ingrepen door de medewerkers vande Landschappen toch ervaren als een vrij grove verstoring.Onbegrijpelijk dat de mens aan het eind van de 20e eeuwnog niet echt bereid is om natuurlijke processen en krachtenonvoorwaardelijk de ruimte te geven. Maar feitelijk is het inal die eeuwen dat de mens zich met het New Forestbemoeit nooit anders gegaan. Dat er toch nog altijd zo’nfantastisch bosgebied bestaat, is aan de andere kant ook weerbemoedigend. Als je ergens het besef krijgt van de relativiteitvan ons menselijk handelen dan is het wel tussen de ‘veterantrees’ van het New Forest.

Biologisch-agrarisch natuurbeheerOp Parsonage Down (English Nature) maakten we kennismet een behoorlijk geslaagde symbiose tussen rendabele bio-logisch-agrarische bedrijfsvoering en realisering van een stuk

Landschappen nemen kijkje over de landsgrenzen

Rhododendron opSissinghurst Castle.

Arc

hief

HD

L

15Reisverslag

gigantische bedragen moeten worden betaald om ontginningdoor boeren te voorkomen. Vaak wordt dit betaald metbeschikbare EU-subsidies. Er is dan nog geen cent uitgegevenaan beheersmaatregelen. Bovendien kunnen reeds behaaldebeheerseffecten op elk moment weer ongedaan gemaaktworden wanneer de grondeigenaar tot ontginning zoubesluiten. Ook het nagenoeg uitblijven van verwerving doorbeherende instanties beperkt de effectiviteit van het beheer.Helaas hebben we nauwelijks de kans gehad om de befaamdeExmoorponies van dichtbij te bekijken. Dit zeldzame ras iseen afstammeling van een paardenras dat hier kort na deIJstijden (ongeveer tienduizend jaar geleden) geleefd moethebben. Verder leven hier circa duizend Edelherten, degrootste populatie van Engeland. Het centrale deel vanExmoor was een van de 67 koninklijke jachtgebieden ennog steeds wordt er in het gebied volop gejaagd.

Tenslotte…Engeland heeft vele prachtige cultuurlandschappen met oudedorpjes en stadjes die hun oorspronkelijke karakter nog grotendeels hebben behouden. Meest opvallend is dat deBritse overheid haar eigen beheersdiensten vrijwel ontzegtom gronden te verwerven, waardoor er in het beheer meteen lappendeken van belangen rekening moet wordengehouden. De belangrijkste opgave van de natuurbeschermers is dereservaten tegen negatieve ontwikkelingen en te intensiefgebruik te beschermen. In gebieden die een sterke publieks-functie vervullen, zoals bijvoorbeeld kastelen, tuinen envogelreservaten, komt een daadkrachtig beheer beter van degrond, dan wanneer dit publieksbelang ontbreekt. Hierdoor

natuurbeheer. Bijzonder fraai waren de weilanden die nu alvijftig jaar aan een stuk begraasd worden door koeien aan-gevuld met een handvol schapen. Scheuren, kunstmeststrooien of doorzaaien worden niet toegepast. De soorten-rijkdom is enorm (onder meer drie orchideeënsoorten).Heel bijzonder was het opvallende microreliëf veroorzaaktdoor de bultvormige nesten (veelal begroeid met toefjesTijm) van de Gele weidemier. Een karakteristieke soortvoor weideland dat nooit gemaaid wordt, maar altijdbegraasd. De weiden herbergden ook groeiplaatsen van eenzeldzame endemische plantensoort (Gentianella anglica) enenkele dassenburchten. Het bedrijf besteedt ook aandachtaan de instandhouding van het zeldzame Longhorn-runderras.

National Park ExmoorOp de laatste studiedag werd het National Park Exmoorbezocht, dat in 1954 gesticht werd. De oppervlakte bedraagt96 400 ha (693 km2). De belangrijkste voorkomende milieuszijn de heiden en venen. We maakten hier kennis met eenheuvelachtige uitvoering van het Doldersummerveld tot inhet oneindige uitvergroot. Een schitterend gebied voor hetmaken van eindeloze wandeltochten over het netwerk vanpublic footpaths. Het gebied wordt niet geplagd, maar uitsluitend gemaaid,begraasd en gebrand. Net als in New Forest koos men hiersoms ook voor het doodspuiten van de Adelaarsvaren. Erworden zelfs sproeivliegtuigen ingezet. Het is jammer datEngeland nog geen wettelijk verbod op ontginning vanwoeste gronden kent, zoals wij dat in Nederland sinds 1964kennen. Het geeft de grondeigenaren een sterke onder-handelingspositie waardoor er tot in lengte van jaren echt

Parsonage Down.A

rchi

ef H

DL

16 Reisverslag

worden schitterende gebieden soms op ‘rammelende’ wijzebeheerd. De overheid maakt haar eigen organen bewust onmachtigwaardoor de effectiviteit van het Britse natuurbeheer enormgefrustreerd wordt. Er is te weinig beleid gericht op het verwerven van gronden. Maar ook het ontbreken van effectieve wetgeving (bijvoorbeeld een ontginningwet)maakt dat het beheer niet op basis van continuïteit georganiseerd kan worden. Communicatief zijn de Engelsen erg sterk. Ze hebben eensoort natuurlijke gave om op een beschaafde, enthousiastemanier over hun werk te vertellen. De Engelse natuur-beheerders besteden veel aandacht aan relatiebeheer, educatieen PR & Voorlichting. Vooral bij de diverse Trusts wordthier veel waarde aan gehecht. Maar ook de RSPB en deNational Trust weten hier op een goede manier mee om tegaan. Of deze aanpak van invloed is op de positieve natuur-houding van de Engelsen blijft giswerk. Feit is wel dat debevolking veel respect heeft voor haar leefomgeving en daarvaak op een actieve manier bij betrokken is. De meeste

Britse natuurorganisaties hebben dan ook veel contacten metde plaatselijke bevolking. Ze proberen heel bewust in te spelen op de invloed die mensen kunnen hebben op denatuur in hun omgeving. Niet geld, maar behoud van leef-omgeving is de belangrijkste inzet. Dergelijke communicatie-trajecten zijn zeer goed vergelijkbaar met processen diemomenteel plaatsvinden in het Hunzedal en het Oude Diep.Engeland is een prachtig land waar veel te zien is en waarveel van te leren valt. Tegelijkertijd kan gesteld worden dathet natuurbeheer in Nederland nog niet zo slecht geregeldis. De wetgever heeft maatregelen genomen om de natuur inbepaalde gebieden zeker te stellen, denk bijvoorbeeld aan deEcologische Hoofd Structuur, en geeft natuurorganisaties demogelijkheid om gronden te verwerven. Maar ook hebbennatuurorganisaties in Nederland een duidelijke visie op hetnatuurbeheer en die is vooral gericht op het in stand houdenvan het ecosysteem en niet zozeer op soortenbehoud, eenbenadering die we bij de Engelse natuurorganisaties nogaleens tegenkwamen.

* B. Zoer en S. van der Meer zijn medewerkers van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

Grote muggen-orchis (l.) enAangebrandeorchis (r.).

Arc

hief

HD

L

Het Drouwenerzand

WandelrouteB e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l t

Een eindje om met Het Drentse Landschap

11

Startpunt informatiepaneel tegenover café-restaurant Het Drouwenerzand aan de wegtussen Gasselte en DrouwenParkeren op de grote parkeerplaats van Het Drouwenerzand

Openbaar vervoer Arriva lijn 59 (uursdienst opwerkdagen en zaterdagen) vanaf NS-Station Emmen(35 min.) en vanaf NS-Station Groningen (35 min.),uitstappen halte Drouwnerzand

Lengte wandeling circa 41/2 km Benodigde tijd 11/2 à 2 uur

Begaanbaarheid paden goed te belopenHonden niet toegestaan (schapen op het terrein)

De route is uitgezet met paaltjes met paarse koppenen witte pijlen.Ten noorden en ten zuiden van het Drouwenerzandliggen verschillende recreatiebedrijven. Vanaf dezeterreinen wordt u ook met paaltjes naar de routegeleid.

Wie door het Drouwenerzand loopt, komt onwillekeurig onder de indruk van de krachten inde natuur. De wind blaast door de zandverstuivingom het zand een stukje verderop te leggen. ‘Eengeducht natuurverschijnsel’ schreef Harm Tiesing.Toch is het beeld van de ontketende natuur maarheel betrekkelijk in het Drouwenerzand. Eigenlijkis het Drouwenerzand mensenwerk: te veel schapen op het veld, te veel plaggen voor de potstal, het bovenste laagje van de hei brak en het zand raakte op drift. Tot dezelfde mens daareen eeuw geleden een eind aan maakte door hetDrouwenerzand vast te leggen met duizendendennen. En nu zijn we bomen aan het kappen om de natuur weer meer armslag te geven...

Arc

hief

HD

L

• Begin bij het informatiepaneel de paarse paaltjes metpijlen te volgen. De route neemt het eerste pad rechts.

Op het bospad valt u meteen het hoogteverschil met de wegGasselte-Drouwen op. Eén storm was voldoende om dehele weg onder het zand te laten verdwijnen. Er werdenomstreeks 1890 zelfs aarden wallen aangelegd om de wegvrij te houden. Een paar jaar later waren ze als vanzelf verdwenen. Als het er op aan kwam, was er geen houdenaan de kracht van de ontketende natuur. Het beheer van‘Het Drentse Landschap’ is erop gericht het bos door hetregelmatig te 'dunnen' een natuurlijker karakter te geven.Door het kappen kan het zonlicht de bosbodem goed bereiken en gaan er op die plekken varens en andere bos-planten groeien. Opmerkelijk langs het pad is de Klimop inveel bomen. Kenners zien er het signaal in dat het bos rijperbegint te worden.

• Aan het eind van het pad gaat u linksaf.

• Voorbij het brede zandpad links neemt u bij de driesprong het bospaadje linksaf.

Er loopt een klein paadje de hoge heuvel op. Ga eens bovenop die heuvel staan. Stelt u zich eens voor: u staat op eenmeer dan vijf meter hoge kale zandheuvel. Er is geen boomte bekennen. We zijn in de 19de eeuw. Overal om u heendreigende zandheuvels. Letterlijk op een steenworp afstandvan het dorp Drouwen. In 1843stonden de Drie Podagristenhier. Ze beschreven hun uitzichtals ‘een dorre en doodsche zand-zee’: ‘Het is hier zoo bar enongezellig, dat er een grootemate van kloekmoedigheid toebehoort, om niet van vrouwelijkeangst en vreeze aan elk zijnerhoofdhairen een glinsterendezweetdruppel te zien hangen.’Door het dichte fijnsparbos tedunnen probeert ‘Het DrentseLandschap’ ook hier meer lichten openheid te krijgen.

Een eindje om met Het Drentse LandschapHet Drouwenerzand

© T

opog

rafis

che

Die

nst

Emm

en

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Start

• Het paadje komt uit op een breder pad. Ga hier linksaf.Op de viersprong gaat u rechtsaf naar de Kwartjesberg.

De Kwartjesberg dankt zijn naam aan het geld dat de ‘Kwart-guldenvereniging’ in de jaren negentig van de 19de eeuwinzamelde in een poging om het oprukkende socialisme totstaan te brengen. De bescheiden giften waren bedoeld omde Oranjebond van Orde te ondersteunen. Deze wilde deminstbedeelden met een goedkoop huis en een stukje grondin eigen levensonderhoud laten voorzien. Zo hoopte menze af te houden van het Rode Gevaar dat in hun ogen over-al op de loer lag. In 1902 kocht de Oranjebond 319 hectareDrouwenerzand om het te ontginnen. In opdracht van deOranjebond slaagde de Nederlandse Heidemaatschappij erinom met behulp van veel mest en compost, karrenvrachtenlupinestro en takkenbossen en duizenden Grove dennen enZomereiken het Drouwenerzand in twintig jaar onder controle te krijgen.

• Bij de Kwartjesberg neemt u hetpad rechts. Aan het eind ervan bij deAlinghoek slaat u linksaf.

Opvallend zijn hier in de bosrand dehoge Grove dennen. Ze stammen nog uitde ontginningstijd van het Drouwener-zand. Een groot deel van het gebied wasbij de ontginning met deze (inheemse)naaldboom bedekt. De stormen van hetbegin van de jaren zeventig van de vorigeeeuw hebben enorm huisgehouden metname onder de Grove den. Deze enorme‘slachting’ was in 1974 voor de toenmaligeeigenaar aanleiding om het Drouwenerzand

aan ‘HetDrentse Land-schap’ te verko-pen.

• Voorbij de Alinghoek houdt u links aan. U volgt eenbrede laan langs de rand van het veld.

U moet eigenlijk even rechts naar het raster lopen om vanhet uitzicht over het prachtige heideveld te genieten. U zietde resultaten van zo’n twintig jaar begrazing door Drentseheideschapen. De vergrassing is behoorlijk teruggedrongen.Er is vrijwel geen opslag meer. Mooie solitaire Eiken enopvallende Jeneverbessen bepalen het beeld. Vogelkennersweten hier Tapuiten, Boomleeuweriken, Roodborsttapuitenen Geelgorzen aan te wijzen. Vogelsoorten die zich thuis-voelen in deze schrale streken.

• Voorbij het rooster gaat u vóór de stuifzandvlakterechtsaf.

Uiteraard moet u hier even van de route af om het stuifzand‘aan den lijve’ te ondergaan. In de zandverstuiving vindt hetNederlandse klimaat zijn extremen, want er is niets dat dewarmte vasthoudt of koelte brengt. ’s Zomers bereikt de temperatuur vlak boven de grond met gemak waarden vanrond de 50 graden Celsius, terwijl de temperatuur dezelfdenacht weer tot op het vriespunt kan dalen. Aan de rand vanzo’n woestijn weten slechts enkele soorten zich te hand-haven. Behalve mossen en korstmossen zijn dat planten alsHelm, Buntgras en Zandzegge. Het noordoostelijke deelvan de zandverstuiving is open, ‘levend’ stuifzand. ‘HetDrentse Landschap’ hielp de natuur hier een handje door ereen aantal bospercelen te kappen. Zo heeft de wind meervat op het zand kunnen krijgen. U ziet dat het zand al eenstukje de hei op gekomen is. De zandduinen zijn net als eeneeuw geleden weer begonnen zich te verplaatsen...

Wandelroute

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Het Drouwenerzand

• Aan het eind van het pad verlaat u via het rooster hetingerasterde gebied. U gaat hier meteen linksaf.

Het bos rond het Drouwenerzand is, sinds de Heidemij hetaan het begin van de twintigste eeuw inplantte, behoorlijkvan karakter veranderd. Ook dit bos is als productiebos ingebruik geweest. Een commercieel succes is het vanwege deschrale zandgrond nooit geworden. Uitheemse naaldbomenverdwijnen langzaam maar zeker, bomen als berken eneiken krijgen steeds meer ruimte. Sommige stukken van hetbos zien er nog uit als de ‘sparrenakkers’ van vroeger, maarsteeds meer bos krijgt het karakter van het open ‘Stuifzand-bos’ dat ‘Het Drentse Landschap’ in zijn beheer voor ogenstaat: een bos waar de natuur zich zonder hulp kan redden!

• Na zo’n honderd meter neemt u het pad rechts. Op devolgende kruising gaat u even linksaf en dan meteenweer rechtsaf.

• Vlak voor de grote weg slaat u linksaf. U komt op eenslingerend bospaadje. Het bospaadje kruist een bredezandweg. Blijf het paadje volgen. Aan het eind gaat urechtsaf en u bent terug bij het startpunt.

• U blijft het pad volgen dat u bijna diagonaal over hetveld voert.

Stelt u zich voor: tien jaar geleden liep u hier nog door hetbos. Aan weerszijden van het pad ziet u de boomstronkennog boven de heide uitsteken. Let u onderweg eens op degrond. Kijk bijvoorbeeld naar het mos: het bijna fluorescerendgroene Bronsmos, het droge grijze Rendiermos en de rodekraagjes van de Rode heidelucifer. Of let eens op de kleinebergjes geel zand langs het pad. Steeds met een gat erin. Hetzijn de holletjes van mestkevers die hierin hun eitjes leggen.

• Vlak voor de bosrand brengt de route u linksaf. Op deviersprong volgt u het pad rechtdoor dat evenwijdigaan de bosrand loopt.

Overal op het Drouwenerzand ziet u in het zand kiezel-steentjes liggen. Ze zijn tijdens de voorlaatste IJstijd met hetijs aangevoerd. Let u ’ns op de vorm van de steentjes. Alswij aan kiezels denken, denken we aan door het rollen ineen rivier gepolijste gladde steentjes. De kiezeltjes van hetDrentse zand hebben hun scherpe kantjes echter niet verloren!

© Stichting ‘Het Drentse Landschap’

Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen

Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen

Tel. (0592) 31 35 52

e-mail: drents.landschap@worldonline.nl

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

21Cultuurbeheer

E r i c v a n d e r B i l t *

Op 1 december j.l. tekenden op het Gelderse kasteel Staverden het Ministerie van Landbouw, Natuur-

beheer en Visserij (LNV), het Interprovinciaal Overlegorgaan (IPO) en de Landschappen een intentie-

verklaring inzake de uitvoering van het Programma Beheer (PB). Deze verklaring biedt redelijke zeker-

heid dat de Landschappen ook in de nabije toekomst een belangrijke rol in de Nederlandse natuur-

bescherming zullen kunnen blijven spelen. Tijdens deze bijeenkomst hield drs. E.W.G. van der Bilt een

betoog over de rol die de Landschappen hebben gespeeld en kunnen spelen bij het beheren van

cultuurlandschappen.

Provinciale Landschappengoede partner voor cultuurbeheer

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Ons klimaat is niet bepaald vermaardom haar heerlijkheid. De weers-verschillen tussen de landsdelen zijnklein, er zijn variaties op temperatuuren vocht. Grote hoogteverschillen ontbreken eveneens al zijn er wel watheuvels in het zuiden. De bodems zijnvrijwel altijd vlak. Löss, veen, zand enklei. De verschillen tussen Pleistoceenen Holoceen zijn aanwezig, maarmaken op de gemiddelde Zwitser weinig indruk.We zijn trots op onze zee, de wadden,de duinen, de rivieren met hun delta,de bossen en heidevelden, de venen,de beken en het heuvelland met devele verschillen in flora en fauna.Maar wat ons land echt bijzondermaakt is de grote verscheidenheid aanlandschappen binnen een afstand vaneen paar honderd kilometer. Meer verscheidenheid dan in enorme landenals Canada en Rusland te vinden is.Nederland is Nederland door de onbeheerste en vormende werklust van haar bewoners.

Oude landschappenNog los van hunebedbouwers, Batavenen Romeinen zijn het de nazaten vanSaksen, Friezen, Franken en Kelten dieons land vorm hebben gegeven. En zehebben echt het hele land in bedwanggekregen. Grond gewonnen op de zee,gestolen van de rivieren, drooggemalenvan onder het veen. Al vanaf de vroegeMiddeleeuwen. Op veel plaatsen zijndaar nog de kostbare resten van te zien.Het unieke wierden- of terpenland-schap, het esdorpenlandschap, de veen-weidepolders kan ik noemen, maar erzijn er vele meer. Bezaaid met oude

boerderijen, dorpen, kerken, kastelen,molens en huizen van stand. Ze vormen de leefwereld voor onder andere Wulpen, Patrijzen, Grutto’s,Boomkikkers, Dotterbloemen enSnoeken. Deze oude landschappenbepalen ons verleden, geven het hedeneen gezicht en vormen hopelijk ook de kwaliteit van ons land in de toe-komst. Daar vechten de verschillendeProvinciale Landschappen voor, elk inhun eigen provincie en op hun eigenwijze.

BestaansrechtWaartoe zijn er eigenlijk ProvincialeLandschappen op aarde? Deze vraagstellen wij ons terecht met enige regel-maat. Los van een tiental anderegegronde redenen ligt onze uniciteitvooral in het gegeven dat de Land-schappen zich bezighouden met deregionale identiteit, de regionale cultuur van de verschillende provincies.Zij staan midden in de regio, bestedener elke gulden, maken zich druk omgrote en kleine zaken. Cultuur heeftmet mensen te maken, met het land-schap en haar monumenten. Met onzeeigen identiteit.We voelen het dan ook als onze op-dracht om als ‘Het Drentse Landschap’de meest Drentse natuurbeschermings-organisatie te zijn. Zo moet dat voorelk landschap in haar eigen provinciegelden. En we lijken daar gezien deveelvormigheid van onze activiteitenook in te slagen.‘Het Groninger Landschap’ werktsamen met de Stichting GroningerKerken. ‘Het Drentse Landschap’ heefthet museumdorp Orvelte in beheer fo

to: P

aul P

aris

foto

: Joh

an v

os

Ministerie van LNV krijgt meer oog voor

Programma beheer

Programma beheer is eennieuw subsidiestelsel voornatuurbeheer en moet bij-dragen aan een nieuweimpuls voor natuur en bos.Voor dat stelsel zijn tweeregelingen ontwikkeld: een regeling voor gebiedenmet de hoofdfunctie natuuren een regeling voor gebie-den met de hoofdfunctielandbouw.Het Ministerie van Land-bouw, Natuurbeheer enVisserij wil er drie doelenmee bereiken.

• Meer natuur, bos en landschap buiten deEcologische Hoofd-structuur (EHS).

• Een zakelijker verhoudingtot natuurbeheerder doorde hoogte van de subsidiete laten afhangen van debereikte natuurkwaliteit.

• Particulieren meer tebetrekken bij het natuur-beheer.

23Cultuurbeheer

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/rentmeester bij de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

genomen. De samenwerking tussen‘Het Gelderse Landschap’ en deStichting Gelderse Kastelen kent in dewereld van het beheer van cultuur-historische monumenten haar weerganiet.

Maar er is meer, veel meer. We beherenin Drenthe de provinciale hunebedden,‘Het Flevo Landschap’ koestert Schok-land. We bezitten en beheren celticfields, tumuli en mottenheuvels. ‘It Fryske Gea’ wil de Slachter over-nemen, de 1000 jaar oude en 42 kmlange slaperdijk langs de vroegereMiddelzee. De Hollandse Land-schappen zetten zich in voor deWaterlinie met haar forten. ‘HetUtrechts Landschap’ zet de StichtseLustwarande opnieuw op de kaart. We zorgen samen voor het behoudvan burchten, kastelen, landgoederenen hoeven. Maar ook voor keuterijenen plaggenhutten. Zelfs voor perceels-grenzen, poelen, dobben, wallen enindividuele bomen. We bestreden inDrenthe samen met anderen met succesde verschimmeling van ons landschap.Inmiddels worden er ook geen ‘wit-stenen mormels’ meer op onze essengebouwd.

HarmonieHet lijkt de overheid ernst om de harmonie tussen natuur en cultuur,tussen het landschap en haar monumenten beter te bewaken. Ditblijkt onder meer uit een recent verschenen rapport, de zogenaamdenota Belvedere. Planologische bescherming is pure noodzaak maar isniet genoeg. Lang niet genoeg. Een

Saksische boerderij in een nieuw-bouwwijk verliest haar zin. Een prachtig landschap met zo’n ellendigeschuur van damwandprofiel stelt weinigmeer voor. De Landschappen zoekensteun bij het ministerie van LNV omde cultuurhistorie en de samenhangtussen gebouwde cultuur en landschapveel meer aandacht te schenken. Zijkan ons helpen door de samenwerkingtussen dit ministerie en de ministeriesvan Onderwijs, Cultuur en Weten-schappen en Volkshuisvesting,Ruimtelijke Ordening en Milieu teverbeteren. Waardoor er meer samen-hang in het gevoerde beleid komt en ermeer middelen komen om genoemdedoelen te realiseren. LNV kan de Landschappen ook helpen bij het verwerven van essentiële gebouwen enmonumenten of bij het veiligstellenvan dijken en celtic fields.

Door de hele vertoning rond hetProgramma Beheer vergeten we somshoezeer we elkaar nodig hebben. DeLandschappen zijn al jarenlang bezigmet Belvedere. Staan erachter, hebbeneen uitgebreid netwerk, zijn creatief,staan te springen om hun krachten nogsterker dan voorheen te bundelen meteen Ministerie van LNV dat in de verscheidenheid van de regionale cultuurhistorie de essentie vanNederland ziet. Wij verheugen ons op zo’n samenwerking en dagen haardaartoe uit.

oude landschappen

24 Flora & faunaA

rchi

ef H

DL

Vaak is het nog lang geen Pinksteren als de Pinksterbloemen volop in bloei

staan. Meestal gebeurt dat al in de laatste weken van april. Met hun op de

bodem uitgespreide rozetjes hebben ze gedurende de winter een plaatsje in

de graszode gereserveerd. Dankzij een reservevoorraadje voedsel in de ver-

dikte wortelstok zijn ze in staat om in het voorjaar een groeispurtje te maken.

Zo kunnen ze vlot gaan bloeien, voordat het omringende gras te hoog staat

en ze aan het zicht onttrekt.

Pinksterbloem

Kleurrijke aankondiging van het voorjaar

B e r t i l Z o e r *

Bij regen worden de bloemetjes in eenhangende slaapstand gezet om hetstuifmeel te beschermen tegen hethemelwater. Hierdoor lijken Pinkster-bloemen alleen op zonnige dagen tebloeien. De Pinksterbloem is met zijnopvallende lila bloemen voor veelmensen een gewaardeerde voorjaars-bode. Hoewel Pinksterbloemen vrij algemeenvoorkomen waren ze vroeger veel tal-rijker. Ze voelen zich vooral goedthuis in beekdalgraslanden en vochtigeweilanden. Modern graslandbeheermet drainage en intensieve bewerkingheeft de rijkste groeiplaatsen doen verdwijnen. De massale voorjaarsbloeiraakt steeds meer beperkt tot de gras-landreservaten van natuurbeherendeinstanties. Buiten de reservaten moetenze vaak genoegen nemen met een

plaatsje in de slootwal. Het zijn metname de wat vochtiger plekken ingrasland die weelderig gemarkeerdkunnen worden door wolkenPinksterbloemen. Behalve in vochtig grasland zijnPinksterbloemen ook aan te treffen opandere natte plekken, zoals op openplekken in een moerasbos. De plant isuitstekend in staat om zich aan te passen aan hoge waterstanden. Plantendie langdurig in het water staan vormenbreukgewrichtjes in de steeltjes van dezijblaadjes. Hierdoor breken de blaadjesmakkelijk af, waarna ze van de ouder-plant weg kunnen drijven om ergensanders wortel te schieten. Vaak ontwikkelen de eerste worteltjes zich alals het blaadje nog aan de moederplantzit. Hierdoor is de plant op kletsnatteplekken in staat zich door stekken te

vermenigvuldigen. Een bijzonder handige aanpassing omdat het voorkieming van de zaden op zulke plekkenvaak weer te nat is.

Lekker plantjeDe jonge bladrozetten van Pinkster-bloemen zijn rijk aan vitamine C. Intijden dat verse groente en fruit nogschaars en duur waren, werden deplanten als groente verzameld. Ze zijnuitstekend te verwerken in een frissegezonde voorjaarssalade. Elk plantjeheeft zijn eigen smaak, variërend vanbitter tot zacht. In de dierenwereldworden Pinksterbloemen ook gewaardeerd als een belangrijke voedselbron. Een groot aantal insecten,waaronder veel soorten vlinders,bezoeken de bloemen graag voor hun nectar.

foto

: J. w

inte

rs

25Flora & fauna

Op Pinksterbloemen zijn opvallendvaak klodders ‘koekoeksspog’ aan tetreffen. In die klodders leeft de larvevan een schuimcicade. De cicade leeftvan het sap van de plant. Het beestjeproduceert de schuimbellen zelf metbehulp van zijn darmen. In zijn schuim-klodder is de larve goed beschermdtegen uitdroging. Bovendien is hetvoor natuurlijke vijanden een hele toerom hem in zijn bubbelbad te pakken te krijgen. Van de vlinders die zich aangetrokkenvoelen tot de Pinksterbloem is er ééndie wel een heel innige relatie met deplant heeft. Dat is het Oranjetipje datzelfs zijn wetenschappelijke naam(Anthocharis cardamines) aan dePinksterbloem (Cardamine pratensis) tedanken heeft. In het voorjaar wordende bloemen veelvuldig bezocht doorOranjetipjes. Deze schitterende wittevlindertjes, waarvan de mannetjesvoorzien zijn van een oranje vlek opde vleugeluiteinden, vallen goed op alsze van bloem naar bloem fladderen.Zodra ze gaan zitten lijken ze echter alssneeuw voor de zon verdwenen tezijn. De dichtgeklapte vleugeltjes zijnaan de onderkant groen gemarmerd,waardoor de eigenaar vrijwel onzicht-

baar opgaat in de begroeiing. De tipjeszien de Pinksterbloem niet alleen alswaardevolle nectarbron. Ze zetten ookerg graag hun eitjes af op de steeltjesvan de bloemen. De rupsen leven vanhet uitgroeiende vruchtbeginsel en dejonge zaden hierin. Als de rupsen naverloop van tijd volgroeid zijn, trekkenze zich terug in de strooisellaag waar ze

zich aan de voet van de planten verpoppen. In hun pop wachten ze delange koude winter af. Vroeg in hetvoorjaar komen ze, tegelijk met hetverschijnen van de eerste Pinkster-bloemen als vlinder te voorschijn.Pinksterbloemen en Oranjetipjes. Laat het voorjaar maar weer gauwbeginnen.

foto

: Gee

rt d

e V

ries

* B. Zoer is medewerker van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

26

Waterwingebied Gasselte:een gevarieerd natuurgebied Het waterwingebied van de Waterleidingmaatschappij Drenthe(WMD) in Gasselte ligt midden op de Hondsrug, op een hoogtevan gemiddeld 17,7 m+ NAP. Het terrein loopt van het noordenrichting het zuiden langzaam omhoog. Het gebied is 67.31.06 hagroot.

De natuur op het terrein is erggevarieerd. Aan de noordkant vanhet gebied treft u een natuurlijkhooiland aan. Ten zuiden van ditgebied bevindt zich een naald- enloofbos. Bij het pompstation, midden in het gebied, is een heideveld. Er is op het terrein ookeen met veldkeien bestrate laanaanwezig, de Sodemorseweg.Deze is omzoomd metAmerikaanse eiken. Hoewel exoten, zijn deze eiken zeerkarakteristiek voor het terrein. In het verleden was de Sode-morseweg een doorgaande verbinding, maar door de aanlegvan de Rijksweg N34 is de weg nu doodlopend.

Het terrein heeft ook een stukjecultuurhistorie. Van 1941 tot 1944was hier het kamp ‘Dobbendal’gevestigd. Jongens van deNederlandsche Arbeidsdienstwaren in dit kamp gelegerd enmoesten dagelijks werken op deheide. Omstreeks 1945 is hetkamp afgebroken. Anno 2000 zijnhier en daar nog fundamententerug te vinden. De fundering vande verschillende barakken werdgebruikt voor de verharding vande Sodemorseweg.

Het gebied is toegankelijk voorwandelaars. Door de afwisselingvan bos, open landschap metheide en natuurlijk hooiland, kuntu genieten van een wandelingdoor een gevarieerd landschap.

(Deze pagina wordt verzorgd door de

NV Waterleidingmaatschappij “Drenthe”)

foto

’s W

MD

27Berichten

ASSEN

EMMEN

HOOGEVEEN

MEPPEL

10

7

7

23

32

34

34

foto

: Gee

rt d

e V

ries

Heideknotszwam

Kortweg

Boerenveensche Plassen / Beekdal Oude Diep 32

• Op 10 maart is de officiëlestart gevierd van het uit-voeringsprogramma voor hetOude Diep. Na afloop van eenleuke wandeling door het dalter hoogte van Drijber werd,onder leiding van de verantwoordelijke gedeputeerdemevrouw Edelenbosch, dooralle partijen het programmaondertekend. Provincie,Gemeenten Midden Drentheen Hoogeveen, WaterschapReest en Wieden, Ministeriesvan LNV en VROM, VAM,NLTO en ook ‘Het DrentseLandschap’ stellen zich achterdit ambitieuze project.

De Stichting ‘Het DrentseLandschap’ en het WaterschapReest en Wieden hebben al innovember een voorbeeld-project ter hoogte van deVAM-stort in uitvoering genomen. Inmiddels is de firmaHulzebosch uit Beilen volopbezig slenken te graven en wallen aan te leggen. Het eerstenatuurontwikkelingsprojectwaarvan er naar wij hopen nogvele zullen volgen.

Eind december werd het project De Blinkerd eveneensgestart. Met een forse subsidievan de Europese Unie zullenhet beekdal van het Oude Diepen de VAM-bult voor recreatiefmedegebruik ingericht worden.Inclusief het tussengelegengebied. Inmiddels zijn de communicatiemedewerkers vande initiatiefnemers, te weten‘Het Drentse Landschap’,Gemeente Midden Drenthe,Recreatieschap Drenthe en deVAM, al volop aan het na-denken over het ontwerp vaneen bezoekerscentrum. Dedirectie van dit ruim twee miljoen gulden kostende projectis in handen van Arcadis; defirma Heijmans voert het project uit. Opnieuw eenvoorbeeld van een succesvolinitiatief van lokale partijen datmet steun van de EuropeseUnie mogelijk werd.

Eind december vond er eenworkshop plaats over de in-richting van het stadsrand-gebied van Hoogeveen, voorzover gelegen in de beneden-loop van het Oude Diep.Natuurontwikkeling, helo-fytenfilters, recreatie, kantoren-bouw, infrastructuur, bezoekers-centrum, landgoederen, water-conservering en duurzamelandbouw moeten in dit dal-gedeelte met elkaar verzoendworden. U begrijpt dat dit totspannende discussies aanleidinggaf, waarbij de afloop nogonzeker blijft.

In december 1999 werd deRAK-Stuifzand (Ruil-verkaveling AdministratiefKarakter) met een indruk-wekkende meerderheid voor-gestemd. Dat betekent draag-vlak in de streek voor dezekleinschalige ruilverkaveling,waarin met name ook voor denatuur in het Oude Diep veelte winnen valt.

Hijkerveld 10

• Voor het eerst werd er opkerstavond een nachtdienst inde schaapskooi georganiseerd.De opkomst was enorm enverraste zowel de organisatorenals ‘Het Drentse Landschap’.Maar liefst 700 mensen woonden de kerstviering bij.

Op het terrein werden onlangsvrij veel Heideknotszwammengevonden. Deze zeldzame soortwordt maar zeer incidenteel inonze terreinen aangetroffen.Het bericht van ons bestuurslidGeert de Vries is dan ook verheugend.

28 Berichten

De Lokkerij.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Hunzedal 34

• In het Hunzedal kondentwee complete boerderijen entotaal 91,41.26 ha worden verworven. Al deze grondenzijn aangekocht als ruilgrond.Met behulp van deze grondenzullen kavelruilen worden op-gezet. Het ligt in de bedoelingdat de Stichting daarbij grondenverwerft in een strook langs deHunze. Ook zal een gedeelteworden ingezet voor de uitruilmet het natuurontwikkelings-gebied De Branden. Door uit-ruil met landbouwers van gronden langs de Hunze wordtgeprobeerd ook voor land-bouwers de verkaveling te verbeteren. Een deel van deze gronden werd op degebruikelijke wijze aangekochtmet subsidie van Rijk enProvincie. De oppervlakte konnog eens met 30 hectare wordenuitgebreid dankzij subsidies vanhet Prins Bernhard CultuurFonds, het Wereld NatuurFonds, de Nationale PostcodeLoterij en een aanzienlijke bijdrage van het Ministerie vanLNV uit de ICES-gelden voor‘natte natuur’.

In het natuurontwikkelings-gebied De Branden werdenopnieuw drie percelen aan-gekocht, met een gezamenlijkeoppervlakte van 4,72.40 hectare.Na een periode van enkelejaren is met een actief aankoop-beleid, mede dankzij de inzetvan het instrument kavelruil,ruim de helft van dit 236 hectare grote natuur-ontwikkelingsgebied aan-gekocht.

Uffelter Binnenveld 23

• Afgelopen maanden werdendiverse sloten gedempt in hetUffelter Binnenveld. Tevenszijn de vennen opgeknapt doorruige landzones te verwijderen.Het veld is de laatste jaren veel

natter geworden, wat mede valt af te leiden uit de aan-wezigheid van de Ringslang inzowel het Binnenveld als in hetMeeuwenveen.

Reestdal 34

• Feest in de Reest. Indecember konden een aantalzeer grote projecten obstakelvrijworden aanbesteed. Eén enander vloeide voort uit de eisvan de Europese Unie, degrootste subsidieverstrekker bijdeze projecten, om nog in 1999de verplichtingen aan te gaan.Allereerst moet gemeld wordendat het onroerend goed van hetooievaarsbuitenstation DeLokkerij gekocht is als onder-deel van het project Poort naarDrenthe. Mede dankzij de giftvan ƒ 65.000,– van onzebegunstigers kwam deze trans-actie rond. Komende maandenzal ‘Het Drentse Landschap’samen met de heer enmevrouw Koopman en deStichting De Lokkerij pratenover een bestuurlijke relatie ende uitbouw van het aspectvoorlichting. ‘Het DrentseLandschap’ is zeer verheugdover de gang van zaken.

Op Landgoed De Havixhorstwerden de restauratie van hethoofdgebouw en de uitbreidingvan het koetshuis aanbesteed.De firma Poortman uitBloemberg voert, onder directie van de architectWouda-v.d.Schaaf uit Meppel,de klussen uit. Wellicht heeft ugezien dat men al volop bezig is.De tuin wordt door BTL Uit-voering BV uit Emmen aan-gelegd, naar een ontwerp enonder directie van BureauHollema uit Rolde. Ook ditwerk is reeds in uitvoering.

29Berichten

Arc

hief

HD

L

’t Ende.

Tot slot is ook de restauratievan de indrukwekkende boerderij ’t Ende ter handgenomen. AannemersbedrijfGebr. Visser uit Hoogeveen zaldit uitvoeren onder directie vanArchitectenbureau Siemer uitAssen. Het zal u duidelijk zijndat ‘Het Drentse Landschap’met Poort naar Drenthe en derestauratie van ’t Ende eentweetal grote projecten onderhanden heeft.

IWACO heeft in opdracht van‘Het Drentse Landschap’ enDienst Landelijk Gebied onder-zocht wat in het Schrapveen deeffecten van de waterhuishoud-kundige ingrepen van 1990waren. Vooral in het hart vanhet gebied is het areaal Kleinezeggengemeenschap aanzienlijktoegenomen. Ook de invloedvan de kwel doet zich bredergelden. Al met al een bewijsdat verdergaande hydrologischeaanpassingen in dit gebied ende gronden eromheen tot uit-breiding van de zeldzame natteschraallandvegetaties zullen leiden.

Nadat de cultuurgronden al aan de Stichting waren over-gedragen, is nu ook de boerderij“De Wildenberg” door hetBureau Beheer Landbouw-gronden aan de Stichting over-gedragen. De gebouwenbestaan uit een oude Saksischeboerderij en een bungalow metligboxenstal. Deze aankoop werd medemogelijk gemaakt door een bij-drage van de Europese Unie.Het is bijzonder verheugenddat de subsidiegevers niet alleenhebben meegewerkt aan deverwerving van de cultuur-grond, maar dat ook de aan-koop van de boerderij mogelijkwerd gemaakt. Op deze plaatsmidden in het Reestdal tussende bossen en de heide van DeWildenberg en de cultuur-gronden langs de Reest, horenoude boerderijen bij het cultuurlandschap. Het is eentaak van de Stichting om indergelijke waardevolle gebiedenook dit deel van ons erfgoed instand te houden. De nieuwegebouwen, zoals de ligboxen-stal en de mestsilo, zullen worden gesloopt om de oudesituatie weer te herstellen.

Ter hoogte van De Stapel werdvia kavelruil ‘Hilligjes’ 8,22.05hectare in het reservaatgebiedverworven. Deze kavelruil wasmogelijk omdat de Stichting deruilgronden kon inbrengen vaneen vorig jaar aangekochteboerderij. De kavelruil maakteonderdeel uit van het Kavel-ruilproject De Wijk, waarin deStichting samenwerkt metplaatselijke landbouwers, DienstLandelijk Gebied, ProvincieDrenthe en NLTO. De kavel-ruil ‘Hilligjes’ is de eerstekavelruil die kon worden gerealiseerd. In aanwezigheidvan Gedeputeerde Edelenboschwerd in november de kavelruilondertekend.

Diversen

• Schenking/giftenDe Stichting werd op een zeerbijzondere wijze eigenaressevan een perceel van 7,40.60 hacultuurgrond, gelegen in de Bos-wachterij Ruinen en grenzendaan het natuurgebied deGijsselter Koelen. De eigenarenhebben in de jaren ’60 dit perceel gekocht omdat het zo’nbijzonder plekje was. Om ditlandschap ook voor de toekomstte bewaren, hebben de eigenarendeze grond aan de Stichtinggeschonken. Voor ‘Het DrentseLandschap’ een bijzondereervaring. Het is altijd stimulerendmensen te ontmoeten die veelgeven om hun leefomgeving.Dat zij de overdracht van hunbezit aan de Stichting zien alsde beste manier om het ookvoor de toekomst in stand tehouden, geeft onze inzet voornatuur en landschap in Drenthenieuwe inspiratie. In overlegmet het Staatsbosbeheer zal detoekomstige inrichting enbeheer van het gebied wordenafgestemd op het natuurgebiedde Gijsselter Koelen. Naastdeze schenking ontving deStichting nog diverse giften.Zoals ƒ 15.000,– van iemanduit het Reestgebied. Drie mensen uit Assen maakten deStichting los van elkaar respectievelijk ƒ 750,–, ƒ 80,–en ƒ 1.285,– over. Van deStichting C.W. de Boer ontving ‘Het Drentse Land-schap’ ƒ 1.000,–. Het hoveniers-bedrijf Van Regteren uit Beilenheeft in plaats van haar relatiesrond de jaarwisseling eengeschenk te bieden, de Stichtingeen cheque van ƒ 1.000,– over-handigd. Een erg leuk gebaarvan directeur Booiman.

beheer en het rendement vaneen landbouwbedrijf. Ondanksonze waarschuwingen heeftmen deze verandering tochdoorgevoerd met genoemdekostenstijging van 50 procentals gevolg. Dit is in schrijnendetegenstelling tot de situatie bijde Waterschappen Noorderzijl-vest en Hunze en Aa’s waarnauwelijks sprake van verandering is. Vrijwel zekerspeelt het feit dat ook de gronden met een natuur- ofbosfunctie mee moeten betalenaan de wateraanvoer een rol.Dat is des te cynischer gezienhet feit dat bos en natuur hele-maal geen belang bij wateraan-voer hebben en daar zelfs optegen zijn. Onze sector zal zichmet hand en tand tegen dezeverhogingen verzetten. In onzeogen heeft het WaterschapReest en Wieden de slechtstdenkbare start gemaakt. Wehopen dat de Drentse politiekdeze ontwikkeling zal helpentegen te gaan.

Deze klap komt dan ook buiten-gewoon hard aan en past totaalniet in de binnen enige jaren teverwachten verandering vanhet stelsel van kostentoedelingbij de waterschappen, zoals datzal ontstaan als gevolg van deconclusies van de zogenaamdeCommissie Togtema.Deze commissie deed onder-zoek naar het logischer makenen stroomlijnen van de systematiek die men gebruiktbij het samenstellen van dewaterschapslasten. Waar deandere gefuseerde water-schappen hun stelsels nog maarniet aanpasten, meende Reesten Wieden haar omslagstelselsvolledig op de kop te moetenzetten. Uitgangspunt daarbijwas het gegeven of het water-schap bij elke functie degewenste grondwaterstandenkan realiseren. De natuur-bescherming heeft daarbijsteeds gewezen op het feit datje het realiseren van eennatuurdoel op dat punt nieteven zwaar kan belasten alsoptimale productie-omstandig-heden voor moderne landbouw.Er zit een enorm economischverschil tussen de maatschappe-lijke kosten van het natuur-

• Schandalig hoge water-schapslastenVanaf 8 december 1999 lag debeleidsbegroting voor het nieuwe Waterschap Reest enWieden ter visie. Dit waterschapis ontstaan uit een fusie van deWaterschappen Meppelerdiep,Wold en Wieden en hetZuiveringsschap Drenthe. Hetmeet ruim 135.000 ha. Dezefusie is er één uit een reeks vanfusies die leiden tot een kleinaantal zeer grote waterschappenin Drenthe, Groningen enNoord-Overijssel. Naast efficiëntie en een verbredingvan de taken is kostenbesparingvan de toch al uit de handlopende waterschapslasten, een reden.Tot ontzetting van de natuur-beschermingsorganisaties enparticuliere bosbezitters heefthet Waterschap Reest enWieden de waterschapslastenmet maar liefst 50 procent vanƒ 55,– naar ƒ 80,– per ha. verhoogd. De Stichting ‘HetDrentse Landschap’ heeftbezwaar aangetekend tegendeze gang van zaken. De steedstoenemende kosten maken hetbehoud van natuur en land-schap voortdurend moeilijker.

foto

: Gee

rt d

e V

ries

• Dank aan de EuropeseUnieIn dit kwartaalblad komt deEuropese Unie (EU) nogal eenster sprake. Uit de vele aan-bestedingen blijkt hoezeer de steun vanuit de diverse regelingen, zoals EDR,EOGFL/EOGFR en de ISP,de vele grote projecten die wenu onder handen hebben,mogelijk maken. Zonder dezesteun was daar geen denkenaan. Het is ondoenlijk om uit-leggen waar de regelingen precies voor gelden. In bredezin zijn ze gericht op platte-landsontwikkeling en platte-landsvernieuwing.Geweldige steun vanuit de EU heeft ‘Het Drentse Land-schap’ onder meer gehad bijrestauratie van ’t Ende, hetmajeure project Poort naarDrenthe, De Blinkerd, hetvoorbeeldproject Zuidmaten(Oude Diep), Orvelte, hetonderzoek Tusschenwater enaankopen in het Reestdal. Bijdeze wil de Stichting de mede-werkers van het Samen-werkingsverband NoordNederland (SNN) en ook deProvincie Drenthe ambtelijk en bestuurlijk danken voor desteun die zij ondervindt om de talloze goede projecten gefinancierd te krijgen. Natuur,landschap en cultuurhistorievan Drenthe profiteren hierzeer van.

Het Oude Diep.

31Berichten

• Programma BeheerZoals gemeld werd op 1 december 1999 tussen De Landschappen, hetMinisterie van LNV in de persoon van de staatssecretarismevrouw Faber en het IPO(Interprovinciaal Overleg) een convenant inzake hetProgramma Beheer (PB) gesloten. Het Ministerie zal deLandschappen 100 procent vande normkosten vergoeden. De Landschappen zullen vanaf1 juli 2000 zoveel mogelijk vanhun gronden in de systematiekvan het PB hebben ingebracht.Deze laatste klus is evenwelmakkelijker gezegd dan gedaanomdat pas begin februari duidelijk werd wat er preciesdoor DLG en LASER verwachtwordt. Mevrouw Heinemeijer,bekend van de vele beheers-plannen die ze voor ‘HetDrentse Landschap’ schreef, isde projectleider in deze. Altwee jaar is de hele natuur-bescherming doende zich tevoegen naar de steeds complexere bureaucratie vanhet PB. Natuurbeschermingwordt zo snel veel duurder,waarbij steeds minder tijd engeld voor het beheer in dereservaten zelf overblijft. Dat kantoch nooit de bedoeling zijn!Over het bovenstaande is onder meer met de ‘groene’gedeputeerden van het IPO op 27 januari in te Utrechtgesproken. Het ligt in debedoeling dat de Landschappende komende drie jaar de subsidie-relatie met hun provincies helderen meetbaar aan de prestatiesvast gaan leggen. Ook deze uit-werking zal veel tijd en aan-dacht vragen.

• Wel eens wakker geworden in een varkenshok?Wakker worden in de bedstee oftussen de Schotse hooglandersbehoorde al tot de mogelijk-heden die de Stichting ‘HetDrentse Landschap’ aanbiedt.Nu kan ‘wakker worden in eenvarkenshok’ aan het rijtje worden toegevoegd. De bewoners van de boerderij

Rheebruggen 6 op het Land-goed Rheebruggen, de familieJolles-Wilken, hebben de naastde boerderij gelegen voormaligevarkensschuur omgetoverd toteen prachtige accommodatievoor logies met ontbijt. Hetstro en de voedertroggen zijnverdwenen. In plaats daarvan iser nu een comfortabele twee-persoons kamer met een aparte

douche en toiletruimte. Deboerderij is prachtig gelegenaan een zandweg, temiddenvan akkertjes, een weiland enhoge bomen. De accommodatie,die is voorzien van het keurmerkDrents Goed, is bij uitstekgeschikt voor een verblijf vanenkele dagen voor wandelaars,fietsers en ruiters. Alles ademtweldadige rust en schoonheid uit.

Arc

hief

HD

L

Inlichtingen: familie Jolles-Wilken, telefoon: 0521-351706, e-mail: wajolles@voltage.nl

Limousins op Landgoed Rheebruggen.

32 Berichten

• Tijd om te kiezenOnder dit motto hebben 41samenwerkende partners in hetlandelijk gebied van Noord-Nederland gezamenlijk eenintegraal programma voor onzegroene ruimte opgesteld en uit-gegeven. Nadrukkelijk dientvermeld te worden dat ookNLTO participeerde. Belang-rijkste thema’s waren duurzameland- en tuinbouw, recreatie,veilige en gezonde water-systemen, vitale natuur enduurzame energie. Het betrefteen overzicht van de meest uit-eenlopende projecten die in deperiode 2000-2006 kunnenworden uitgevoerd. In totaalzou met de uitvoering eenbedrag van ƒ 3,7 miljardgemoeid zijn. Een en ander wasmede bedoeld om aan het

ministerie van LNV en de drienoordelijke provincies aan tegeven dat er wel degelijk eenmajeur investeringsprogrammavoor het noordelijke plattelandvalt vorm te geven. Op 12januari werd dit stuk, dat uoverigens bij de MilieufederatieDrenthe voor ƒ 15,-- kuntbestellen (giro 2678700), inDrachten in het kantoor vanNLTO aan de noordelijkepolitiek gepresenteerd. Geziende reacties van de verschillendeProvinciale staten is men nietecht ingenomen met onzepogingen om meer aandachtvoor het platteland te vragen.Thema’s als economie, infra-structuur (vliegveld Eelde enzweeftrein) en stadsvernieuwingscoren wat dat betreft steedsbeter. Wonderlijk genoeg krijgen we alleen steun vanMinister Pronk van het ministerievan VROM, die eveneensbeseft hoe waardevol de groeneruimte in onze contreien voorNederland is. Op 2 februari is het boekje aanMinister Brinkhorst over-handigd. Zijn waardering vooronze inzet leidde evenwel totgeen enkele toezegging vanLNV om meer middelen voorde groene ruimte uit te trekken.Het feit dat deze 41 verschillendeorganisaties samen zijn gaanwerken, is wel een belangrijkenieuwe ontwikkeling. Ondanksalle vaak negatieve reacties zullen we doorgaan met onzegezamenlijke strijd voor sterkplatteland.

• PersoneelOp 1 februari was AlbertWinters, rayonbeheerder Zuid,25 jaar bij de Stichting indienst. Hij heeft als geen andereen aantal ontwikkelingen inons beheer vorm gegeven.Denk aan de introductie vanbegrazing met heideschapen ende eigen beheersboerderijenmet Limousins. Al die jaren ishij een vaste waarde voor deStichting gebleken.

Zo’n vijf jaar geleden vond ereen reorganisatie van deStichting plaats. Gezien de verdergaande groei is het weertijd de organisatie tegen hetlicht te houden en waar nodigaan te passen. Hiertoe is ondervoorzitterschap van AleidRensen een aanpassings-commissie in het leven geroepen. Tezijnertijd zult u de uitkomst van de discussievernemen. Het personeel isingenomen met de aandachtvoor de steeds toenemendewerkdruk.

De ontwikkelingen rondOrvelte zijn door de toe-zegging van de Nationale Post-code Loterij om 4,5 miljoengulden voor de redding van hetdorp aan de Stichting ‘HetDrentse Landschap’ teschenken, in een stroom-versnelling terechtgekomen.Onze oprechte dank gaat uitnaar de medewerkers enbestuursleden van de NPL ende Stichting Doen, die het onsnu mogelijk maken om echteen nieuwe toekomst voorOrvelte op te bouwen. Ookmoet hier de rol van De Land-schappen worden vermeld en wel speciaal de inzet van de directeur de heer Von Meijenfeldt die in dezeeen voortreffelijk ambassadeurvoor ons was. Ook de collegaevan de provinciale Land-schappen speelden een rol dooralleen Orvelte als gezamenlijkproject bij de NPL voor te dragen voor het fonds van speciale (grote) projecten.

Ook de afgelopen tijd is erweer veel gebeurd. De VVDMidden Drenthe werd op 20november 1999 geïnformeerdover de stand van zaken en hetvoornemen van ‘Het DrentseLandschap’. In een werk-conferentie op 14 decemberwerd met het dorp over detoekomst gediscussieerd.Waarbij sympathie bestondinzake de ontwikkeling van eenmultimediashow als centrum-voorziening in Orvelte. Ditidee zal onder meer door deStuurgroep Cultuurtoerismeuitgewerkt worden.

Orvelte

© B

en v

an V

oorn

33Berichten

Eind december is het geheleRevitaliseringproject Orvelte 1e fase aanbesteed. Er zal voor1,7 miljoen achterstallig onder-houd worden uitgevoerd.Aannemersbedrijf Smid uitWesterbork werd het werkgegund. Verder zullen de parkeerplaatsen geautomatiseerdworden en is tevens ƒ 1,6 miljoen beschikbaar voor deontwikkeling van de centrum-voorziening. De EuropeseUnie stelt ruim 60 procent subsidie voor dit project beschik-baar uit EFRO/EOGFL en deISP. De provincie heeft deStichting Orvelte en ‘HetDrentse Landschap’ op allemogelijke manieren gesteund.Het werk is reeds in volle gang.Op dit moment zijn we met

een groot aantal ondernemersvan binnen en buiten het dorpin onderhandeling over de toekomstige invulling van de panden. Gelukkig wil derecentelijk opgerichte FederatieOrvelte nadrukkelijk een rolspelen in het Orvelte van detoekomst. U hoort hierovermeer in ons juninummer. Maarbeter nog, ga eens kijken naarhet nieuwe gezicht van Orveltedit seizoen.

• De LandschappenDe Unie van Provinciale Land-schappen, het overkoepelendesamenwerkingsverband van alletwaalf Landschappen, zal voor-taan onder de naam De Land-schappen naar buiten treden.Door de naamswijziging en eennieuwe huisstijl verwachten detwaalf Landschappen dat zelandelijk meer en vaker in deschijnwerpers kunnen komente staan. De provinciale Land-schappen blijven uiteraard huneigen stichtingsnaam voeren.Het nieuwe motto van detwaalf provinciale Land-schappen is ‘Natuur dichtbij’.Onder deze titel zal in april eentwaalftal pockets verschijnen,over elke provincie één. Hetzijn werken geworden waarinhet meest karakteristieke vanalle twaalf provincies is samen-gebracht. Met veel foto’s, praktische informatie, wandel-routes, uitleg van experts uithet veld en natuurlijk veel tipsom de natuur dichtbij te ontdekken. Als begunstiger van‘Het Drentse Landschap’ krijgtu binnenkort het exemplaarover Drenthe cadeau. Deze zal uper post worden toegestuurd.De andere elf pockets kunt utegen een aanzienlijke kortingkrijgen. U kunt ze bestellendoor gebruik te maken van debestelfolder die u in dit bladaantreft.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Voor alle activiteiten geldtdat honden niet mee mogen;ook niet aangelijnd!

Algemeen

Vogelkijkhut DiependalDe vogelhut is in principe hetgehele jaar geopend, behalve als hetgevroren heeft. Van 1 april tot eindseptember is er in de weekendenvan 10.00 tot 18.00 uur een vogel-kenner aanwezig, die u graag heteen en ander vertelt over hetvogelleven op de vloeivelden. De hut is te bereiken door vanafhet Oranjekanaal, vlakbij de‘Speelstad Oranje’, de Zwarte Wegin te slaan. Een en ander is metborden aangegeven. Wie dubbelwil genieten moet een verrekijkermeenemen!

Schaapskudde HijkerveldDe kudde vertrekt met de herderom 09.30 uur naar de heide enkomt om 16.30 uur terug bij dekooi. Tijdens de lammerenperiode(maart/april) verblijven de schapenmet de lammeren bij de schaaps-kooi. De kudde wordt dan nietgescheperd.De schaapskooi is te bereiken vanafhet dorp Hijken via de Leemdijk.Vanaf het dorp is de route aan-gegeven met bordjes.

Agenda

zo. 26 mrt. 13.00 – 16.00 uurOpen dag schaapskooien Drenthe.Op deze dag worden in alleschaapskooien in Drenthe diverseactiviteiten gehouden. In deschaapskooi op het Hijkerveld vinden deze activiteiten plaats tussen 13.00 - 16.00 uur. In dediverse media zal het programmabekend worden gemaakt.

zo. 2 apr. 14.00 uurVoorjaar op en rond De Kleibosch.De excursie wordt begeleid doorgidsen van het IVN Peize enArjen Boer, de ‘biologische pachter’ van boerderij Tichelwerk,waar ook het startpunt is. Deze iste bereiken door vanaf deRoderweg (Peize-Roden) hetMoleneind in te slaan. Zo’n 200 meter na de brug over hetPeizerdiep ligt de boerderij aan derechterhand. De excursie duurtongeveer 2 uur en wordt met eenkop koffie/thee afgesloten. Het isaan te bevelen om laarzen of goedwaterdicht schoeisel te dragen.

ma. 3 apr. 19.30 uurExcursie naar de vindplaats van het‘Meisje van Yde’.In het natuurreservaat Hondstongbij Yde werd in 1897 bij het vervenen in een veengat het Meisjevan Yde gevonden. De Drentsepopgroep Snoaren maakte hierovereen lied dat op hun nieuwe cd vertaald is in het Engels. Voor-afgaand aan de cd-presentatie op 4 april, wordt er een excursiegehouden naar de vindplaats vandit mysterieuze meisje. Startpuntbij de vlag aan het einde van deVeenweg. (Vanaf Vries de N372richting Donderen, eerste wegrechts). Belangstellenden kunnen zich opgeven via tel. nr. (0592) 31 35 52

za. 8 apr. 14.00 uurExcursie Havixhorst-Dickninge metaandacht voor stinsenflora.De excursie vertrekt van de parkeerplaats van De Havixhorstaan de Schiphorsterweg bij De Wijk.Tijdens de excursie, onder leidingvan Albert Dragt, wordt bijzondereaandacht besteed aan de stinsen-flora, zoals de Holwortel.

do. 13 apr. 19.00 uurWat leeft er in het bos?Excursie door Kampsheide onderbegeleiding van IVN-gidsen.Gestart wordt bij het informatie-paneel aan het G.A.M. van denMuyzenbergpad, ten westen vanBalloo.

za. 15 apr. 9.00 uurExcursie door de Boerenveensche plassen en het Nuilerveld. Gidsen van het IVN Hoogeveennemen u mee naar interessanteplekken in deze gebieden. De excursie start bij de vlag op deDooddijk bij de BoerenveenschePlassen.

ma. 17 apr. 19.00 tot 21.00 uurVogels observeren op hetDoldersummerveld.Gidsen van het IVN verzorgen de excursie. Startpunt is bijcafé/restaurant Jachtlust aan debrink in Doldersum. Het is aan tebevelen om laarzen of goed water-dicht schoeisel te dragen.

ma. 24 apr. 14.00 uur(tweede paasdag)Pasen op het DrouwenerzandExcursie over de geschiedenis vanhet Drouwenerzand onder begeleiding van IVN-gidsen.Gestart wordt op de parkeerplaatsvan recreatiecentrum ‘HetDrouwenerzand’, gelegen aan deGasselterstraat tussen Gasselte enDrouwen.

wo. 26 apr. 14.00 uurDemonstratie schapendrijven.De scheper van ‘Het Drentse Land-schap’, Tjitse Terpstra, geeft bij deschaapskooi op het Hijkerveld eendemonstratie schapendrijven metzijn Border Collies. De schaapskooiis te bereiken vanaf Hijken via deLeemdijk. Vanaf het dorp is deroute aangegeven met bordjes.

zo. 7 mei 14.00 uurVogelexcursie over het Groote Zand.Het startpunt is op de parkeerplaatsvan camping ‘Het Grote Zand’,gelegen aan de weg van Hooghalennaar Amen, vlakbij Hooghalen.

za. 13 mei 14.00 uurOude nederzettingen in het Reestdal.Albert Dragt neemt u mee langsoude nederzettingen en enige kleine zijdalen in het dal waar‘grootvorstin der Drentse stromen’,de Reest, sinds jaar en dag de scepter zwaait. Gestart wordt bijbezoekerscentrum De Wheem inOud Avereest (tegenover de kerk).

zo. 14 mei 10.30 uurFietsexcursie door het Hunzedal.Het stroomdal van de Hunze is in hetverre verleden gevormd door eenkrachtenspel van wind, water en ijs.Gidsen van het IVN Zuidlarennemen u mee door dit uitgestrektegebied, waar een grootschalignatuurontwikkelingsproject plaats-vindt. De excursie start vanaf deparkeerplaats van het gemeentehuisin Zuidlaren en zal ca. 3 uur duren.

di. 16 mei 21.00 uurLuisteren naar Boomkikkers in hetReestdal.In samenwerking met LandschapOverijssel wordt een boomkikker-excursie in het Reestdal gehouden.Voorafgaand aan de wandelingvindt een dialezing plaats in hetbezoekerscentrum De Wheem inOud Avereest (tegenover de kerk).

35Agenda

wo. 17 mei 18.30 uurBoswandeling door het Hollandsche Veld.Gidsen van het IVN Hoogeveennemen u mee door de oudste bos-gebieden van Drenthe. Het start-punt is op de parkeerplaats vanrecreatieplas Schoonhoven.

zo. 21 mei 10.00 uurOntdek het voorjaar op LandgoedRheebruggen.Vogelzang en voorjaarsplanten vormen de rode draad van dezeexcursie die over dit prachtigevoormalige landgoed voert. Gidsenvan het IVN Hoogeveen en eenboer van ‘Het Drentse Landschap’begeleiden deze boeiende wandeling.De wandeling start bij de beheers-boerderij van ‘Het Drentse Land-schap’, Rheebruggen 8 in Ansen.

zo. 28 mei 14.00 uurDe Stroeten: een beekdalletje in eenwaardevol esdorpenlandschap.Temidden van het goed bewaardgebleven esdorpenlandschap bijZweeloo ligt het beekdalletjeStroeten. In het gebied zijn tallozezandwegen met bloembermen aan-wezig. De excursie wordt begeleiddoor gidsen van het IVN Emmenen start bij het kerkje aan deWheem in Zweeloo.

do. 1 juni 7.00 uur(hemelvaartsdag)Dauwtrappen op het Groote Zand.De wandeling start op de parkeer-plaats van camping ‘Het Grote Zand’,gelegen aan de weg Hooghalen - Amen, vlakbij Hooghalen. Na afloop van de wandeling wordtdoor de camping de mogelijkheidgeboden om voor ƒ 8,– een een-voudig ontbijt te gebruiken.

do. 1 juni 7.00 uur(hemelvaartsdag)Dauwtrappen op het Drouwenerzand.Gestart wordt bij de entree vanrecreatieterrein ‘Het Horstmannbos’,gelegen aan de oostkant vanGasselte. Volg de campingbeweg-wijzering van de ANWB. Naafloop van de wandeling wordtdoor de camping de mogelijkheidgeboden om een kop koffie tegebruiken.

za. 3 juni 13.30 uur Natuurontwikkeling op Takkenhoogteen MeeuwenveenEen boeiende wandeling metprachtige overgangen van heidenaar bloemrijke beekdalgraslandenen met aandacht voor natuur-ontwikkeling op de Takkenhoogte.De excursie start op de NieuweDijk ter hoogte van nr. 26, 1 kmten zuidoosten van De Pieperij. De excursie vindt plaats onderbegeleiding van gidsen van hetIVN Hoogeveen.

zo. 4 juni 14.00 uurBegrazing en natuurbeheer in De Kleibosch.Grazers zijn belangrijke werk-nemers voor de natuurorganisaties;al grazend doen ze nuttig werkvoor de natuur. Tijdens dezeexcursie wordt bij dit onderwerpstilgestaan. De excursie wordt verzorgd door het IVN Peize enArjen Boer, de ‘biologische pachter’van boerderij Tichelwerk waar deexcursie start (zie voor route-beschrijving 2 april).

zo. 11 juni 14.00 uur‘Levend’ stuifzand op het Orvelterzand. Dit natuurterrein is gelegen tennoordoosten van Orvelte tennoorden van het Oranjekanaal.Gidsen van het IVN nemen u meenaar de mooiste plekjes. Het start-punt is de picknickplaats van hetStaatsbosbeheer (zie ook Handboekpagina 164).

zo. 18 juni 14.00 uurBijzondere planten in de voormaligekarresporen van de Gasterse Duinen.Door dit terrein liep vroeger eenhandelsroute. In de voormaligekarresporen komen een paar op-vallende plantensoorten voor. Deexcursie wordt begeleid door gidsen van het IVN. Gestart wordtop de parkeerplaats aan de wegtussen Gasteren en Oudemolen.

wo. 21 juni 10.00 - 15.00 uurScheren van Schoonebeker heidescha-pen op het Hijkerveld.De scheper van ‘Het DrentseLandschap’, Tjitse Terpstra, zal het scheren demonstreren. De schaapskooi is te bereiken vanafHijken via de Leemdijk. Vanaf hetdorp is de route aangegeven metronde bordjes.

zo. 25 juni 14.00 uur Zwerftocht door het hoogveen vanDalerpeel.Daar waar de ontginning stoptebleven waardevolle hoogveen-restanten achter in het landschap.Gidsen van het IVN zullen tijdensde excursie stilstaan bij bijzondereplekken. Het startpunt is bij derode veldschuur aan de Steigerwijk,1 km ten oosten van Dalerend.

Activiteiten in het Hunzedal bij ‘Het Groninger Landschap’

‘Het Groninger Landschap’ houdt in hetZuidlaardermeergebied excursies op:

• 1, 8, 9 en 15 april

• 6, 7, 13, 20, 21, 27 en 28 mei

• 3, 4, 17, 24 en 30 juniVoor meer informatie kunt u bij ‘Het GroningerLandschap’ de speciale folder ‘Excursies in hetZuidlaardermeergebied’ aanvragen. Telefoon: (050) 3135901.

• Koninklijke BOOM PERSMeppel (0522) 26 61 11

• Aannemingsbedrijf VEDDER BVEext (0592) 26 26 20Grond-, weg- en waterbouw

• Bouwbedrijf H. POORTMANVeeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw

• IWACO B.V.Groningen (050) 521 42 14Adviesbureau voor water en milieu

• GRONTMIJ DRENTHEAssen (0592) 33 88 99Advies- en ingenieursbureau

• ORANJEWOUD BV - HEERENVEENHeerenveen (0513) 63 45 67Ingenieursbureau

• ABN AMRO BANK N.V.Assen (0592) 33 33 00De bank voor Drenthe

• N.V. Hanze Milieu Zwolle (038) 455 48 08Onderneming voor afval en milieu

• NAM B.V.Assen (0592) 36 20 74Aardoliemaatschappij

• Havesathe ‘DE HAVIXHORST’De Wijk (0522) 44 14 87Hotel - Restaurant

• NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’Assen (0592) 85 45 00Water, het wonder uit de kraan

• Buro HOLLEMARolde (0592) 24 13 13Tuin- en landschapsarchitekten BNT

• nv VAM WijsterWijster (0593) 56 39 24Hergebruik en (eind)verwerking van afvalstoffen

• HOLLAND CASINO GroningenGroningen (050) 312 34 00Prominent in uitgaan

• ARCADIS HEIDEMIJ ADVIES BVAssen (0592) 39 21 11Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie)

• HULZEBOSCH Grondwerken C.V.Beilen (0593) 52 21 39Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind

• RABOBANK Groningen (050) 520 89 11Regio Noord-Nederland

• KADASTER DRENTHE Assen (0592) 31 10 66Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed

• CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50De ecologische aanpak in waterbodemsanering

• QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07Uw bomen, onze zorg

• Veenbedrijf HAVERKORT VROOMSHOOP B.V.Vroomshoop (0546) 64 38 02Veenafgraving, verkoop veengrond en tuinaarde

• N.V. Waterbedrijf GRONINGENGroningen (050) 318 23 11Wees wijs met water

• SUPER DE BOERAmersfoort (033) 454 77 77Supermarkten

• BUNING Wegenbouw B.V.Zuidwolde (0528) 37 31 64Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand

• NATIONALE POSTCODE LOTERIJAmsterdam (020) 677 68 68Loterij voor mens en natuur

• RTV DrentheAssen (0592) 33 80 80Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad

• Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHEPostbus 35 – 9530 AA BorgerNamens de gezamenlijke notarissen in Drenthe

• Drukkerij Uitgeverij VAN GORCUM & COMP b.v.Industrieweg 38Tel. (0592) 37 95 55, fax (0592) 37 20 64

• Bureau B + O ARCHITECTENRheebruggen (0521) 35 10 14

• BORK B.V.Stuifzand (0528) 33 12 25 / fax (0528) 33 14 44Sloopwerken, asbestsanering en puinreclycling

• DE ROO DRENTE BVStadskanaal (0599) 61 28 52Cultuurtechniek en groenvoorzieningen

• ERDMAN SCHMIDT(0528) 27 72 66Lichtgewicht tenten, slaapzakken, bergschoenen, rugzakken, etc.

• HARWIG Elektriciteitswerken B.V.Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72Elektrotechniek, industriële automatisering, telematica, beveiliging

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van: