kunstgebouw

magazine #2 / november 2011

kunsteducatie met een grote kWaarom scholen dit niet alleen kunnen

kunst en in cultuurZelfbewustzijn, verbeelding en mediabeheersing

Cultuureducatie goed voor de hersenenKunst is een essentieel spel om te overleven

Hoe maak je een kunstwerk educatief?Leeftijd kinderen is het uitgangspunt

CULTUUREDUCATIE

2

Inhoudsopgave magazIne #2

Kunstgebouw magazine#2 – november 2011

Dit blad is een uitgave van Kunstgebouw. Het verschijnt twee keer per jaar en wordt verstuurd aan relaties. Kunstgebouw is de provinciale organisatie voor kunst en cultuur in Zuid-Holland.

KunstgebouwBroekmolenweg 162289 BE Rijswijk015-2154515www.kunstgebouw.nl

Wilt u reageren op een artikel in dit blad of heeft u een vraag? Stuur een mail naar pr@kunstgebouw.nl

vormgeving 75B

Teksten Afshan Ayar, Bina Ayar, Barend van Heusden, Bea Ros, Tinka van Wijngaarden, Kunstgebouw

Fotografie Rinie Bleeker, Bas Czerwinksi, Harmonievereniging Harpe Davids, Frank Hanswijk, Roeland Hutte, jhoeko, Rick Keus, RK basisschool De Fontein, Fokke van Saane, Hans Tak, Kunstgebouw

Op de cover staat een foto van het optreden van de Rotterdamse Montessorischool tijdens de ZiZiZ-finale 2011.

drukwerk QuantesArtoos

Neem een abonnement op onze nieuwsbrief: www.kunstgebouw.nl/nieuwsbrief

03 Cultuureducatie is een investering voor onbepaalde tijdColumn Margriet Gersie

11 kiezenGedicht Tinka van Wijngaarden

04 kunsteducatie met een grote kWaarom scholen dit niet alleen kunnen

28 kort nieuws

30 Cultuureducatie achter de schermenOver verpakkingen, logistiek en handleidingen

10 netwerken voor cultuurparticipatieInterview met cultuurnet-werker Isabella Dijkgraaf

18Prachtig PlasticFoto

23 stimuleren wat er kan zijnKunstmenu voor senioren

12 kunst en in cultuurOnderzoek Cultuur in de Spiegel

22 workshops aanvragenHoe doe je dat? Fotostrip

23 Zichtbaar maken wat er isHarmonievereniging Harpe Davids uit Noord-wijkerhout

20 Cultuureducatie goed voor de hersenenInterview met Mark Mieras

24 eindmusical als slotak-koordInterview met Natasja de Vrind van RK basisschool De Fontein

32 Hoe maak je een kunst-werk educatief?De fantastische tas

35 Algemene info kunstgebouw

25 My stage!Culturele maatschappelijke stage

34 Praktische info Cultuureducatie

33 een gevarieerd menuInterview met Ben Kennedie en Monica Bronkhorst

26 CuLteDJongeren in de culturele organisatie

08 schatkamer Greep uit kunsteducatieve projecten Kunstgebouw

3

Jan Kassies zei het al in 1951: Onze toekomst hangt af van allerlei factoren, maar zonder schep-pingskracht zal er voor ons volk geen toekomst zijn. Die scheppingskracht is het, die gestimuleerd moet worden en niet verlamd. Daarbij heeft de overheid een taak, die ook bestaat uit het geven van dat arm-zalige beetje geld dat in Nederland aan de kunst be-steed wordt. Daarom roepen wij allen, die de kunst dienen en allen, die weten wat schoonheid in deze verscheurde wereld betekent op, om nu waakzaam te zijn opdat er een toekomst zij voor ons volk.

Kunst en cultuur hebben de afgelopen jaren stevig bijgedragen aan de groei van de ‘scheppings-kracht’, talloze mensen hebben nieuwe mogelijkhe-den ontdekt en door scholing en welvaart is er meer belangstelling ontstaan voor culturele activiteiten. Het publiek kan op veel plaatsen uit veel kiezen en doet dat ook. Het lijkt erop dat de overheid zich niet meer zo druk hoeft te maken om klassieke uitgangs-punten als cultuurspreiding en verheffing. Is het doel dus bereikt, hoeft ‘de scheppingskracht’ niet meer gestimuleerd te worden? Dat lijkt de conclu-sie van het kabinet Rutte dat met 200 miljoen euro minder subsidie voor kunst en cultuur kunstenaars en culturele instellingen oproept ondernemender en minder afhankelijk van de overheid te zijn en meer aandacht te hebben voor het publiek (dat zelf meer moet betalen).

Maar je kan ook constateren dat juist omdat cultuur onze wereld en onze persoonlijke ontwikkeling vorm geeft en cultuur staat voor zowel binding, identiteit en traditie als voor dynamiek, creativiteit en vernieu-wing (zoals staatssecretaris Halbe Zijlstra in zijn visie schrijft) nieuwe krachtige uitgangspunten no-

dig zijn om met minder geld gerichter te stimuleren wat overheidssteun nodig heeft. Die uitgangspunten ontbreken vooralsnog, maar de keuze van OCW om cultuureducatie in het primair onderwijs van een stevig beleid te voorzien biedt hoop dat de zorg voor de toekomst niet alleen in woorden wordt be-leden. Het is goed dat de scholen geld blijven ont-vangen om de kwaliteit van cultuureducatie binnen hun muren te versterken, dat de staatssecretaris de besteding van dat geld in de gaten gaat houden en normen voor de kwaliteit zal laten ontwikkelen. De kwaliteit van cultuureducatie zal erop vooruitgaan als culturele instellingen vanuit een visie op cultuur-educatie aanbod realiseren.

In dit magazine leveren wij ónze bijdrage aan die kwaliteit. Vanuit de praktijk op de scholen, vanuit de theorie zoals de wetenschap die ontwikkelt en met onze eigen ervaring en deskundigheid. Kunst- en cultuureducatie is een vertrekpunt met een onbepaalde bestemming, een investering voor onbepaalde tijd voor iedereen, jong en oud, in Zuid-Holland en daarbuiten in ieders persoonlijke toekomst en die van de samenleving als geheel en verdient daarom de zorg van de landelijke en provinciale overheid.

Jan Kassies (1920-1995) was o.m. secretaris van de Raad voor de Kunst, directeur van de Theaterschool, voorzitter van de VPRO, lid van de Eerste Kamer voor de PvdA en betrokken bij de Federatie van beroepsverenigingen voor Kunstenaars.

CuLtuureDuCatie is een investering voor

onbepaaLDe tijDmargrIeT gersIe

4

tekst bea Ros

KunsteDuCatie met een grote

k

5

In zijn cultuurplan bepleit staatssecretaris halbe zijlstra het belang van goede cul-tuureducatie. en dan heeft hij het over structuur, samen-hang en continuïteit in plaats van vluchtige en incidentele projectjes. met Kunstmenu en Kunst in uitvoering biedt Kunstgebouw scholen al ja-renlang het fundament voor kwaliteit in kunsteducatie.

‘Stel je voor…. Een school zonder kinderen. Zonder meesters en juffen. Zonder een krijtje dat over het bord krast. Een school waar de stoelen al jaren lang op de tafels staan… Hoe dat komt? Dat is een heel verhaal.’Zo begint meesterverteller Erik Borrias zijn verhaal over een oude kastanjeboom en een school. Hij bedacht het verhaal speciaal voor de kinderen van groep 5 en 6 van Zuid-Hollandse basisscholen, in op-dracht van Kunstgebouw. Het verhaal, verteld door Borrias zelf en te zien op een dvd, maakt deel uit van het lespakket Stel je voor…, waarin leerlingen leren hoe je een verhaal kunt vertellen. Door te kijken en te luisteren naar Borrias kunnen ze de kunst afkijken. Ze praten samen over waar ‘m nou precies de kneep zit van het smakelijk vertellen. En vervolgens oefenen ze zelf hun stem en lichaam om uiteindelijk zelf een slot te bedenken en te vertellen voor Borrias’ verhaal. Het is een voorbeeld van de manier waarop Kunst-gebouw kunsteducatie vormgeeft. Er wordt niet even een verteller neergepoot in de klas die zijn kunstje doet en daarna weer weg is, nee, de kunstenaar en zijn product vormen startpunt voor verdieping. “Dat is voor ons kwaliteit van kunsteducatie”, verklaart Verolique Jacobse, programmamanager Innovatie.

verbeeldingskrachtStel je voor…. Een basisschool zonder aandacht voor kunst. Een basisschool waar de meesters en juffen nooit muziek maken met de leerlingen, nooit voorle-zen, nooit samen een museum of theatervoorstelling bezoeken en nooit een kunstenaar uitnodigen in de klas. Dat zou een school met schraal onderwijs zijn. Kinderen behoeven namelijk niet alleen letters en cijfers en feitjes, maar ook verhalen en verbeeldings-kracht. “Het onderwijs wil de wereld voor kinderen toegankelijk maken. Een kunstenaar vertelt verha-len over de wereld en leert kinderen op een nieuwe manier naar de wereld om hen heen kijken”, vertelt Edith Janssen, projectleider Primair onderwijs. Edith Janssen en haar collega’s Verolique Jacobse en Tonnie Bulsink (programmamanager Onderwijs) stemmen dan ook van harte in met de woorden van Jan Jaap Knol (directeur Fonds voor Cultuurpartici-patie) onlangs in het slotdebat van de SKVR: “Het

KunsteDuCatie met een grote

6

kerndoel van cultuureducatie is cultuuroverdracht en het voeden van de verbeeldingskracht en de uitdruk-kingsvaardigheid van kinderen.” Het is dezelfde definitie die ook cultuurwetenschapper Barend van Heusden hanteert in zijn elders in dit magazine beschreven onderzoeksproject Cultuur in de Spiegel: cultuur is bij uitstek een middel dat kinderen helpt om betekenis te geven aan de wereld om hen heen. Ze leren letterlijk die wereld te verbeelden.

Gelukkig hecht de rijksoverheid ook aan cultuur-educatie. Ondanks forse bezuinigingen op cultuur onderstreept staatssecretaris Halbe Zijlstra in zijn cultuurplan het belang van goede cultuureducatie. Daarbij legt hij zijn prioriteit bij het primair onder-wijs. Helaas wordt de cultuurkaart voor het voortge-zet onderwijs wegbezuinigd, maar de 10,90 euro per basisschoolleerling blijft gehandhaafd. In een periode waarin de provincie Zuid-Holland plannen maakt om de ondersteuning van cultuuredu-catie af te bouwen is Kunstgebouw vooral erg blij met de nadruk die Zijlstra legt op kwaliteit en conti-nuïteit. De staatssecretaris signaleert in zijn cultuur-plan: “Er zijn te veel initiatieven die los van elkaar bestaan en waarbij sterk de nadruk ligt op een eerste kennismaking. Scholen en instellingen werken vaak met incidentele projecten die vooral op vernieuwing gericht zijn. Daardoor (…) is er te weinig aandacht voor inhoudelijke samenhang.’ Dat staat een stevig fundament voor cultuureducatie en aandacht voor een doorlopende leerlijn in de weg.”“Dat is precies wat wij bij Kunstgebouw ook voor-

staan”, verklaart Janssen. “Wij leveren geen kort-lopende projecten voor een handvol scholen, maar voorzien grote groepen scholen in Zuid-Holland al jaar in jaar uit van een structureel basisprogramma kunsteducatie.” Ofwel, vult Bulsink aan: “We leveren al jarenlang de kwaliteit waar Zijlstra om vraagt. We staren ons niet blind op vernieuwing, kwaliteit leve-ren aan vaste klanten is 90% van ons werk.”

Continuïteit Waar bestaat die kunsteducatie met een grote K van Kunstgebouw precies uit? Met Kunstmenu en Kunst in Uitvoering biedt Kunstgebouw basisscholen een fundament om vorm te geven aan kunsteducatie. “Structuur is daarbij een kernwaarde voor ons”, stelt Bulsink. “Een school hoeft dankzij ons aanbod niet elk jaar opnieuw te bedenken wat ze nou weer gaan

doen. Wij zorgen voor continuïteit en doorlopende lijnen in plaats van hapsnap projecten.” Jacobse vult aan: “Scholen hebben behoefte aan structuur en herhaalbaarheid, cultuureducatie kan zo een vanzelf-sprekend element in het curriculum worden.”In elk project zit de drieslag van kunst beleven, na-denken over kunst en zelf kunst maken. “Ofwel leren met hart, hoofd en handen”, zegt Bulsink. “Dat is be-tekenisvol onderwijs dat ertoe doet.” In Kunstmenu ligt daarbij het accent op beleven van kunst. Uit het landelijk aanbod selecteert Kunstgebouw een passend pakket voorstellingen voor groep 1 tot en met 8 in de disciplines film, dans, muziek, theater en vertellen. Voor beeldende kunst gaat het zelf op zoek naar een kunstenaar met voor kinderen aansprekend werk. Een school krijgt daarbij een week lang een kunst-werk in de klas plus bijbehorende filmpjes waarin de kunstenaar in zijn atelier vertelt over zijn kunstwerk. Bij Kunst in Uitvoering ligt het accent op zelf doen. Rondom een kunstdiscipline ontwikkelt Kunstge-bouw een lessenserie, bijvoorbeeld het al genoemde Stel je voor… Elke serie begint met een gastles van een vakdocent via Kunstgebouw. “Die geven een energieke en originele start”, vertelt Jacobse. “We horen van leerkrachten dat die gastlessen hen enorm inspireren en prikkelen om zelf ook weer met kunst aan de slag te gaan.”Kernwoorden in beide programma’s zijn artistieke en didactische kwaliteit en praktisch gemak. “We zoe-ken naar kunstenaars die iets kunnen toevoegen aan wat docenten zelf al kunnen doen of bedenken”, licht Jacobse toe. “En daarbij zoeken we naar kunst die aansluit bij het ontwikkelingsniveau en de leefwereld van kinderen. In een kleuterklas doe je andere dingen dan in de bovenbouw”, vult Janssen aan. “We sluiten ook bij de leerkracht aan door hem goede handrei-kingen te geven. En ten slotte houden we rekening met de schoolorganisatie door te zorgen voor een goede planning en logistiek en niet te vergeten betaal-baarheid.” Kunstgebouw bewaakt de kwaliteit door voortdu-

rende monitoring. Na elk project vullen scholen een waarderingsformulier in. Zo kunnen zaken tussen-tijds bijgesteld worden. Daarnaast evalueert Kunst-gebouw tijdens jaarlijkse schoolbezoeken de wensen van scholen en worden docenten betrokken bij de programmering.

ondanks forse bezuinigingen op cultuur onderstreept staats-secretaris halbe zijlstra in zijn cultuurplan het belang van goede cultuureducatie.

“een school hoeft dankzij ons aanbod niet elk jaar opnieuw te bedenken wat ze nou weer gaan doen. Wij zorgen voor continu-iteit en doorlopende lijnen in plaats van hapsnap projecten.”

7

realiteitDe Zuid-Hollandse basisscholen maken gretig ge-bruik van het aanbod van Kunstgebouw: 383 scholen met 77.000 leerlingen hebben een abonnement op Kunstmenu en 108 scholen met 20.000 leerlingen een abonnement op Kunst in Uitvoering. Maken de scholen zich er daarmee niet te makkelijk vanaf? En zou Kunstgebouw scholen niet moeten stimuleren om zelf een cultuureducatieprogramma op poten te zetten? Nee, antwoorden Bulsink, Jacobse en Jans-sen in koor. “Scholen kunnen dat niet alleen, ze missen de tijd en de expertise.” Bulsink herhaalt de

woorden van Alex Oldenburg, adjunct-directeur van de grote scholenkoepel Stichting PRIMO Voorne-Putten: “Onze scholen werken opbrengstgericht: taal en rekenen zijn de kernvakken. Kinderen komen pas tot volle bloei, als zij zich in de volle breedte kunnen ontwikkelen. Daar horen kunst en cultuur bij. Wij hebben de expertise van Kunstgebouw nodig om dat goed te doen.” Bulsink weer: “Het is een vak apart om te kijken naar kunstaanbod, dingen te wegen en zodanig aan te reiken dat leerkrachten er direct mee aan de slag kunnen in de klas. Dat is het vak dat wij beoefenen.” Kunstgebouw streeft er bovendien naar om scholen na te laten denken over wat cultuureducatie teweeg brengt bij hun leerlingen. En om het kunstaanbod beter in te bedden in en aan te laten sluiten op het overige onderwijs. Ze helpen scholen om meer focus aan te brengen.

Natuurlijk, het zou prachtig zijn als leerkrachten het allemaal zelf zouden kunnen. Maar dat is niet de realiteit, zeker niet in een provincie als Zuid-Holland. Kunstgebouw werkt niet voor de grote steden (die hebben eigen instellingen voor cultuureducatie), maar voor de landelijke gebieden. “En dan heb je het over kleine scholen met weinig tijd en geld, waar geen con-ciërge is en waar de directeur zelf voor de klas staat als er een leerkracht ziek is”, vertelt Janssen. “Ze mis-sen bovendien een rijke culturele omgeving. Ook deze scholen willen goede cultuureducatie en precies daarom is Kunstgebouw voor hen essentieel. Wij zorgen ervoor dat bestaand aanbod beschikbaar en toegankelijk wordt gemaakt voor een grote groep scholen.” Ze maken zich dan ook grote zorgen over de plannen van de Provincie Zuid-Holland om de ondersteuning van cultuureducatie af te bouwen. Daarmee zouden scholen er alleen voor komen te staan. De kwaliteit en continuïteit die staatssecretaris Zijlstra bepleit, komt daarmee onder druk te staan.

Nog even terug naar meesterverteller Borrias. Hoe zijn verhaal met de kastanjeboom afloopt? Dat mag u zelf bedenken. Stel u voor dat een leerling een kas-tanje vindt zo groot als een appel. En dat hij die in de grond stopt, bij zijn eigen school….

“het is een vak apart om te kijken naar kunstaanbod, dingen te wegen en zodanig aan te reiken dat leerkrachten er direct mee aan de slag kunnen.”

Kijk ook op www.kunstgebouw.nl/kunstmenuwww.kunstgebouw.nl/kunstinuitvoeringwww.kunstgebouw.nl/kunstopschoolwww.splatsj.nl

8

Viltland Kunstmenu – beeldende kunst groep 1 en 2 kunstenaar Esty Gertzman

Panoramaschoolplein Kunst in uitvoering – foto en film groep 7 en 8kunstenaar Chok Wah Man

Jij en ik Kunst in uitvoering – dans groep 5 en 6 dansgezelschap De Stilte

Wat dansen we heerlijk Kunst op school – dans groep 1 en 2kunstenaars Annemarie van Haeringen en Toon Tellegen

Uit de schatkamer van

kunstgebouw

Achter het masker programma: Kunst op school – theater groep 1 t/m 4

Kunstgebouw maakt jaarlijks veel mooie kunsteducatieve projecten voor het primair onderwijs. We hebben er een paar voor u uit onze schatkamer gehaald. Wilt u ze alle-maal zien? Ga dan naar onze site: www.kunstgebouw.nl/onderwijs/po Meer geïnteresseerd in ons aanbod voor voortgezet onderwijs en mbo? Kijk op: www.kunstgebouw.nl/onderwijs/vo_mbo

9

Gevonden dingetjes Kunst op school – beeldende kunstgroep 1 en 2 kunstenaar Arlette Boerlage

Schrijf je rapKunst op school – muziek groep 5 t/m 8

De Poëzie ligt op straat Kunst op school – literatuur groep 5 t/m 8kunstenaar Edward van de Vendel

Blikzicht Kunst in uitvoering – beeldende kunst groep 7 en 8kunstenaar Hans Kuyper

Zo gedicht, zo gezegdKunst in uitvoering – literatuurgroep 5 en 6

Doe maar gewoon Kunst in uitvoering – theater groep 3 en 4kunstenaars Laurens ten Den, Nico-Jan Beckers en Auke de Vries

Spiegelbeeld Kunst op school – foto en film groep 7 en 8

10

tekst bina Ayar

de cultuurvraag van het onderwijs koppelen aan het cul-tuuraanbod is een van de taken van Isabella dijkgraaf, cultuurnetwerker voor de ras-regio midden-holland. net als het stimuleren van structurele samenwerking tussen onderwijs, gemeenten en culturele instellingen. het doel: ‘meer kunst- en cultuurparticipatie in midden-holland’.

“Als je partijen bij elkaar brengt, zie je de creativiteit groeien. Dat is zo mooi.“ Dijkgraaf is sinds 2010 cul-tuurnetwerker. Dat doet ze dankzij geld van de provincie en het fonds cultuurparticipatie in Midden-Hol-land. In korte tijd zijn netwerken op-gezet en versterkt, partijen bij elkaar gebracht en zijn de structuren voor samenwerking gelegd. Cultuurparti-cipatie stimuleren doet Dijkgraaf ook via het vullen en actueel houden van de website Cultuurme.nu. Scholen vinden daarop het totale op het onderwijs toegespitste aanbod van culturele instellingen in de provincie.

“Het is een mooi instrument om partijen bij elkaar te brengen én een digitale ontsluiting van het cultuur-aanbod. Scholen hebben nu één platform waarop ze activiteiten vin-den waar ze wat mee kunnen. Dat scheelt een hoop geregel. Bovendien ontstaat er zo structuur in cultuur-land. Anders heb je alleen los zand.” Nog een voordeel: “Scholen kijken sneller over de lokale grenzen heen. Een onderwijsinstelling in Gouda kan nu eerder een activiteit in Den Haag ondernemen en andersom.”Niet alleen scholen in het primair en voortgezet onderwijs hebben baat bij het digitale platform. Ook culturele instellingen kunnen hun aanbod nu gericht voor het voetlicht

brengen. “Als iedere leerling in Zuid-Holland minstens één cul-turele activiteit uit het menu mag meemaken, is dat geweldig.”

Uitdagingen zijn er ook. Aange-kondigde bezuinigingen maken de toekomst onzeker. “Een van de voorwaarden om dit werk goed te kunnen doen is dat je duurzame relaties opbouwt, maar dat is moei-lijker als je niet weet wat de situatie over anderhalf jaar is.” Ze hoopt daarom dat cultuurnetwerkers, ook na 2012, blijven. “Er wordt zoveel opgebouwd: in kennis, netwerken en in instrumenten. Dat weggooien is zonde van het geld. Het zou mooi zijn als gemeenten in dit gat sprin-gen maar die hebben inmiddels ook hun bezuinigingstaakstellingen.”

Ondertussen ziet ze dagelijks mooie voorbeelden van samenwerking. Zo heeft het Steunpunt Amateurkunst in Gouda onlangs de intentie uitge-sproken om amateurkunstverenigin-gen uit de regio toe te voegen aan

zijn website. Mooie initiatieven kent ze ook van collega-cultuurnetwerkers. Die ontmoet ze tijdens netwerkbij-eenkomsten van Kunstgebouw. “Die bijeenkomsten zijn erg inspirerend. Het is heel goed om zelf ook kennis en ervaringen te delen. Het doel van alle cultuurnetwerkers is tenslotte cultuurparticipatie.”

Als het gaat om cultuurparticipatie in haar regio, wil Dijkgraaf zich de komende tijd onder andere richten op middelbare scholieren. Uit onderzoek blijkt dat die nog onvoldoende wor-den bereikt. “In het voortgezet onder-wijs komt er zoveel op je af. Kunst en cultuur zijn dan juist heel waardevol. Als afwisseling, voor bezinning en voor je verdere ontplooiing.”

Dijkgraaf: “Mensen staan open voor samenwerking. Nu de structuren en instrumenten daarvoor ook beschik-baar zijn, plukken we daar straks de vruchten van.“

www.cultuurme.nu

10

Netwerken voor cultuur-participatie

11

kiezen

ik kies, ik koos, ik zal kiezenik moet kiezen, ik heb geen keusmensen dringen zich opik raak de draad kwijtik wil stil gaan staan ende tijd stil zetten, derest van mijn bestaanweggedoken in een bed doorbrengenik kies, ik koos, ik zal kiezenik moest kiezen, ik hebgekozen niets te kiezen

Tinka van Wijngaarden (16)

Dit gedicht schreef de 16-jarige Tinka van Wijngaarden van het Insula College in Dordrecht voor het poëzieproject Het Gedicht is een Bericht. Dit project heeft Kunstgebouw ontwikkeld in samenwerking met Poetry International en Hivos. Het Gedicht is een Bericht heeft als doel de leerlingen kennis te laten maken met een dichter uit een andere cultuur en de leerlingen te prikkelen om zich te verdiepen in poëzie. Aan het einde van het project kunnen ze de buitenlandse dichter te ontmoeten op het Poetry International Festival. In 2009 was er een ontmoeting met de Palestijnse dichter Mourid Barghouti. In het lespakket van 2010 en 2011 staat de Soedanese dichter Al-Saddiq Al-Raddi centraal. www.kunstgebouw.nl/hetgedichtiseenbericht

Netwerken voor cultuur-participatie

12

ARtikeL CuLtuuR in De sPiegeLtekst barend van Heusden

Kunst en in cultuur

12

13

In zijn cultuurbeleid schrijft staatssecretaris Halbe Zijlstra dat hij een stevig fundament voor cultuureducatie wil bieden, bijvoorbeeld door het borgen van doorlopende leerlijnen. Volgens de Raad van Cultuur werken maar weinig scholen met een dergelijk meerjarig onderwijsprogramma. Maar dat komt omdat er nog geen goed onderbouwd en volwaardig curriculum voor cultuureducatie is. Onder leiding van onderzoeker Barend van Heusden zijn de Rijks-universiteit Groningen en SLO in januari 2009 een onderzoek gestart: Cultuur in de Spiegel. Naar een doorlopende leerlijn cultuuronderwijs. Van Heusden licht in dit artikel de achtergrond van zijn onderzoek toe.

Ons onderzoek, dat nog doorloopt tot januari 2013, heeft als doel een theoretisch kader te ontwikkelen voor een doorlopende leerlijn cultuuronderwijs en dit kader te vertalen naar een raamleerplan voor docenten in primair en voortgezet onderwijs. We zijn nu twee en een half jaar onderweg. Het kader staat stevig in de steigers en het raamleerplan wordt op 12 scholen voor PO en VO in Rotterdam en Groningen gebruikt. De resultaten van het onderzoek op de scholen zullen in de loop van 2012 worden geanalyseerd.

Wat men verder ook van cultuureducatie vindt, er lijkt weinig onenigheid over te bestaan dat kunst een be-langrijk onderwerp van cultuureducatie is of zou moe-ten zijn. Kunst is een normale en veel voorkomende vorm van cultuur - we vinden kunst in alle culturen, in alle tijden en overal op de wereld, in alle lagen van de bevolking en in de meest uiteenlopende vormen - van eenvoudige dans en zang tot complexe performances en heel abstracte sculpturen. Over kunst, de kunsten, en de relatie tussen kunstonderwijs en cultuuronder-wijs gaat dit artikel.

Kunst is niet ‘mooi’Voordat ik hier nader op in ga, wil ik eerst proberen een hardnekkig misverstand uit de wereld helpen - vaak wordt namelijk verondersteld dat kunst ‘mooi’ is, of dat zou moeten zijn. Dit is een misverstand omdat ‘mooi’ een eigenschap kan zijn van heel veel dingen - eigenlijk van alles wat waarneembaar is: een lichaam kan mooi zijn, of een stem, een schip of een auto, een verhaal of een theorie. Mensen houden van mooie din-gen - we luisteren en kijken liever naar iets moois dan naar iets lelijks. Met kunst heeft dat echter niet zoveel te maken. Dat wil zeggen: ook van kunst - van dans en beeldhouwkunst, keramiek en muziek, schilderijen en literatuur, toneel, film en fotografie willen we graag dat het mooi is. Maar dat iets mooi is wil niet zeggen dat het kunst is en omgekeerd is er nogal wat kunst die helemaal niet mooi is.

Kunstonderwijs is dus geen onderwijs in ‘mooi of le-lijk’. Wat niet wil zeggen dat ‘mooi of lelijk’ in het on-derwijs niet belangrijk is. Dat is het wel: het is prettig om in een mooie school in een mooie omgeving les te krijgen, met mooie materialen te werken, mooie kleren

“Vaak wordt veronder-steld dat kunst ‘mooi’ is, of dat zou moeten zijn. Dit is een misverstand.”

13

14

te dragen, mooi te bewegen en te spreken, en dergelij-ke. Aandacht voor schoonheid, en voor de inspanning en zorg die het met zich meebrengt om dingen mooi te maken en te houden, lijkt me een wezenlijk doel van het onderwijs - maar dan van al het onderwijs en niet alleen van kunstonderwijs - hoewel het ook daar, zoals ik net al betoogde, een belangrijke rol speelt. ‘Gewoon genieten’ van iets moois - dat kan op allerlei manieren - en is zeker niet voorbehouden aan kunst.

Spiegel van de samenlevingKunst komt altijd en overal voor omdat het een belangrijke (volgens sommigen een wezenlijke) functie vervult voor mensen. Mensen maken kunst om hun le-ven vorm en betekenis te geven. De 12 procent - vooral oudere - mensen die volgens een recente enquête in de NRC kunst beschouwen als een spiegel van de samen-leving hebben bijna 100 procent gelijk. Kunst is een spiegel van het leven - van het samen leven maar ook van het alleen leven en van het leven in het algemeen.

Zingen of muziek maken, verhalen vertellen of gedich-ten lezen, fotograferen of naar de film gaan - het gaat altijd over aspecten van het leven - en dat kan echt van alles zijn - er is eigenlijk geen aspect van het leven dat niet in de kunst verbeeld is. Van geboorte en dood, liefde, avontuur, politiek, belangrijke gebeurtenissen maar ook alledaagse ervaringen - alles. Niets is de kunst vreemd, omdat niets het leven vreemd is.

Nu is ‘vorm en betekenis geven aan het leven’ wel erg algemeen - dat alleen maakt kunst nog niet tot kunst. Wat kunst anders maakt dan andere vormen van cultureel bewustzijn zoals het nieuws, de geschiedenis, politiek of filosofie, is dat kunst het leven nabootst, het weergeeft als een echte, levende gebeurtenis. Kunst spiegelt de ervaring - het geeft die ervaring een waarneembare vorm. Dankzij die vorm kunnen we de ervaring samen of alleen voelen, ernaar luisteren of kijken, er met elkaar over praten en er over nadenken. Dat is de kern van verbeelding. Kunst brengt het leven in beeld - in beweging, in dans, in klank, in muziek, in voorwerpen, in beeldhouwkunst, in taal, in literatuur en in visuele beelden.

Verschil tussen kunst en amusement Een tweede misverstand: ook amusement verbeeldt. Wat is het verschil? En is er wel een verschil? Dit is een vraag die vooral leerlingen - die horen dat ze voor het vak CKV alleen naar ‘echte kunst’ mogen gaan - graag stellen. Gaat de leraar voor hen bepalen wat kunst is en wat niet? Is er soms een objectieve maatstaf? Het antwoord is: ja en nee. Wat amusement van kunst onderscheidt is niet dat het één ‘goed’ en het ander ‘slecht’ is. Het verschil tussen kunst en amusement is geen kwestie van kwaliteit, maar van functie. Amu-sement heeft een andere functie dan kunst. Kunst is, zoals ik hierboven stelde, een verbeelding van het leven. Dat moeten we nu verder preciseren: kunst is de verbeelding van een heel specifiek aspect van het leven - het is de verbeelding van bewustzijn - van de manier waarop we het leven ervaren, naar het leven kijken, erin staan. Het gaat in kunst niet in eerste instantie om de gebeurtenissen, maar om de betekenis die de gebeurtenissen voor mensen hebben. Daarom hoeft kunst ook helemaal niet waar te zijn. De ervaring, de betekenis, het bewustzijn - dat is wat in kunst verbeeld wordt. Dat kan zowel voor een gedicht van Annie M.G. Schmidt gelden als voor een schilderij van Mark Rothko. Amusement heeft een andere functie: het wil vooral een verbeelding zijn van het handelen, van wat er gebeurt: van avontuurlijke beklimmingen, wilde achtervolgingen, spannende gevechten en romantische liefdes. Daarom gaat amusement, anders dan kunst, niet over het leven - hoogstens over een gedroomd le-ven. Natuurlijk is de grens tussen kunst en amusement niet altijd scherp te trekken, maar hij is er wel. En zoals ik hierboven al opmerkte: met kwaliteit heeft het niets te maken - er is geweldig amusement en er is geweldige kunst, zoals er waardeloos amusement is en waardeloze kunst. Wie zich beperkt tot amusement verloochent het bewustzijn… laat de leerlingen hun leraar CKV vooral duidelijk maken hoe de film of het concert waar ze naar toe gaan een verbeelding is van het (hun?) leven!

Vorm van zelfbewustzijnTerug naar die kunst. We gebruiken kunst om onze ervaring te verbeelden - en er zo greep op te krijgen. Dat laatste is belangrijk, omdat het de alomtegenwoor-digheid van kunst verklaart: kunst is geen grapje, of een vrijblijvend tussendoortje. Het helpt ons inzicht te krijgen in onszelf, in anderen en in mensen in het algemeen. Kunst draagt bij aan ons bewustzijn, en daarmee aan ons zelfbeeld en onze identiteit. Als we handelen, doen we dat op grond van een zelfbeeld, en van het beeld dat we van anderen hebben. Vandaar het immense belang voor mensen - altijd en overal - van kunst: kunst is de spiegel die we gebruiken om inzicht te krijgen in wie we zijn, en wie anderen zijn - niet op een abstracte, conceptuele of theoreti-sche manier, maar via de verbeelding van de ervaring.

“Kunst is een spiegel van het leven - van het samen leven maar ook van het alleen leven en van het leven in het algemeen.”

15

Kunst is één van de vormen van zelfbewustzijn - zowel persoonlijk als gemeenschappelijk - waar we over be-schikken. En het is de vorm van zelfbewustzijn die ons - omdat het een ervaring is - vaak het meest direct raakt.

Daarom wil wie aan de macht is in een samenleving doorgaans de kunst graag controleren - omdat kunst het bewustzijn scherpt. Wie bang is voor kunst is bang voor het leven.

Andere vormen van cultureel (zelf)bewustzijn, die min-der nadrukkelijk gebruik maken van de verbeelding zijn bijvoorbeeld de journalistiek, de geschiedschrij-ving, de filosofie, de religie en de politieke ideologie. Vandaar ook dat kunstonderwijs verankerd zou horen te zijn in het cultuuronderwijs in brede zin - een cul-tuuronderwijs dat alle vormen van cultureel bewustzijn omvat en in samenhang onderwijst. Want kunst en journalistiek, geschiedenis en filosofie zijn verschil-lende kanten van eenzelfde individueel en collectief bewustzijn. De weergave van concrete ervaringen deelt de kunst met de geschiedschrijving en het nieuws. Het verschil tussen geschiedenis en nieuws enerzijds en kunst anderzijds is dat de eerste twee minder, en kunst juist wel een beroep doet op de verbeelding. Op het grensvlak bevinden zich bijvoorbeeld de historische roman en de filmische documentaire.

Leren dat je een ander soms niet begrijptOver wat kunst is worden we het zelden eens. Wat dat betreft was het een stuk makkelijker in de tijd dat een relatief kleine elite in de cultuur de dienst uitmaakte. Maar we leven vandaag de dag vaak verschillende levens, we hebben heel verschillende ervaringen - wat de reden is waarom we ook lang niet allemaal dezelfde kunst waarderen. En als dat wel het geval is - als we dus wel dezelfde kunst waarderen - dan kan dat zijn omdat we een vergelijkbare ervaring delen - omdat we een zelfde geschiedenis hebben, of in vergelijkbare omstandigheden leven, of persoonlijkheden hebben die op elkaar lijken. Maar even vaak zullen we het met elkaar oneens zijn - en onenigheid over kunst ligt altijd heel gevoelig, juist omdat het gaat om de verbeelding van onszelf, van onze identiteit, van ons bewustzijn. Het besef dat mensen een heel verschillend cultureel bewustzijn kunnen hebben, een andere kijk op het

leven, is voor een democratie van levensbelang. Ook dat is een belangrijk argument voor kunstonderwijs en voor cultuuronderwijs. Niet alleen gaat het erom dat leerlingen leren dat leven en bewustzijn verbeeld kun-nen worden, en dat die verbeelding je helpt greep te krijgen op het leven. Het is even belangrijk dat ze leren dat je een ander soms niet begrijpt, niet kunt begrijpen en ook niet altijd hoeft te begrijpen, maar dat dit niets afdoet aan het recht op een eigen verbeelding. Begrij-pen dat je een ander soms niet begrijpt, zonder dat je daarom in paniek raakt en om je heen gaat slaan, is een vermogen dat in het kunst- en in het cultuuronder-wijs thuishoort en dat wezenlijk lijkt te zijn voor het leven in een open samenleving.

We hebben tot nu toe twee belangrijke aspecten van kunst onderscheiden: kunst is een vorm van cultureel (zelf)bewustzijn, en maakt gebruik van verbeelding. Er ontbreekt nog een element, en dat is het middel waarmee de verbeelding wordt gerealiseerd - de drager of het medium waarin de verbeelding van het bewust-zijn een vorm krijgt. Dat medium kan het lichaam zijn (zoals in dans en muziek, en in andere vormen van

‘performance’ kunst), het kunnen voorwerpen zijn (zo-als beeldhouwwerken, of installaties), het kan taal zijn (in zang, poëzie, drama, verhalen) en het kan het platte vlak zijn (in teken- en schilderkunst, film en fotografie, digitale kunstvormen) - en het kunnen allerlei com-binaties van deze vier typen media zijn. Kunst maakt altijd gebruik van één of meer media - zonder medium geen verbeelding…

Onderwijs in drie vaardighedenWat betekent dit alles nu voor het kunst- en voor het cultuuronderwijs? In kunstonderwijs leren kinderen drie dingen: 1. Cultureel (zelf)bewust te zijn; 2. Te verbeelden; 3. Mediabeheersing.

De nadruk kan nu eens meer op het een, dan weer meer op het ander liggen, maar goed kunstonderwijs

“Het besef dat mensen een heel verschillend cultureel bewustzijn kunnen hebben, een andere kijk op het leven, is voor een democratie van levensbelang.”

15

“Kunst draagt bij aan ons bewustzijn, en daarmee aan ons zelfbeeld en onze identiteit.”

16

combineert de functie (zelfbewustzijn, reflectie op be-wustzijn en ervaring), met de manier waarop (verbeel-ding) en met het middel waarmee (het medium). Het een kan niet zonder het ander. Kunstonderwijs is dus niet onderwijs in één specifieke vaardigheid (‘kunst’); maar in minstens drie vaardig-heden: de vaardigheid om bewust te zijn, de vaardig-heid om te verbeelden en het gebruik van een of meer media. Dat heeft gevolgen voor de effecten die we van het kunstonderwijs kunnen en mogen verwachten.

Zelfbeeld kiezenWe verwachten dat kinderen het vermogen ontwik-kelen zich bewust te worden van hun ervaringen en die van anderen. Dit is een vermogen dat ze niet alleen in het kunstonderwijs leren, maar ook in andere vormen van onderwijs waarin het gaat om het bewustzijn van het leven: journalistiek, geschiedenis, maatschappijleer, filosofie. We mogen verwachten dat deze vormen van beschouwend onderwijs - cultuuronderwijs - elkaar aanvullen en versterken en ertoe bijdragen dat kin-deren een rijk, veelzijdig, genuanceerd en kritisch zelfbewustzijn ontwikkelen - wat weer een basis legt voor hun handelen.Zelfbewustzijn als zodanig is geen kwaliteit - het is niet iets dat goed of slecht is - het is een gegeven. Het is een politieke keuze hoe men dit zelfbewustzijn wil onder-wijzen. Ik zie grofweg twee mogelijkheden: je geeft leerlingen vis, of je leert ze vissen. Je onderwijst een bepaald zelfbeeld, of je leert ze hoe ze zelf een zelfbeeld kunnen ontwikkelen. Kunstonderwijs is altijd en overal een middel geweest om kinderen te vormen. Dat is geen wonder - kunst is nu eenmaal een van de fundamentele middelen waarmee een samenleving, en de mensen die er deel van uitmaken, hun eigen bestaan en identiteit vorm en betekenis geven.

De geschiedenis is vergeven van culturen waarin kinde-ren via het onderwijs een collectief zelfbeeld opgelegd kregen. In een democratische en veranderlijke samen-leving als de onze past dat minder. Om in een open en democratische samenleving te kunnen functioneren is

het noodzakelijk dat je in staat bent een zelfbeeld te kiezen, het eventueel zelf te vormen en aan te passen. We verwachten dat kunstonderwijs kinderen helpt hun eigen identiteit als lid van een gemeenschap te vinden en te maken - de nadruk zal dus minder op de ‘juiste’ of ‘goede’ kunst liggen (op een canon!), dan op de vrijheid, en de verantwoordelijkheid die de verbeelding van de ervaring in de kunst met zich meebrengt.

Vermogen om je in te levenWe kunnen ook van kunstonderwijs verwachten dat het kinderen leert verbeelden - dat wil zeggen, dat het hun gevoel voor wat mogelijk is (de Oostenrijkse schrijver Robert Musil sprak in dit verband van de ‘mogelijkheidszin’) ontwikkelt en vergroot. Het vermo-gen om je in te leven in een ander is hier bijvoorbeeld een aspect van, net als het vermogen dingen van een andere kant te bekijken of bestaande elementen anders te combineren. Wie in staat is te verbeelden is minder beducht voor wat anders en onverwacht is, en zal ook minder snel vast komen te zitten in bestaande pa-tronen. Dit onderwijs in verbeelding deelt het kunst-onderwijs met andere vakken waarin creativiteit en inlevingsvermogen een grote rol spelen, zoals techniek- en zorgonderwijs. Het ligt daarom voor de hand dat deze leergebieden en kunstonderwijs elkaar op dit punt kunnen versterken.

Daar moet bij worden opgemerkt dat hoewel de verbeelding in kunst de dominante vaardigheid is, de verbeelding nooit geïsoleerd voorkomt. Wie wil kun-nen verbeelden moet zorgvuldig en met oog voor detail kunnen waarnemen (denk bijvoorbeeld aan voelen en luisteren in dans en muziek, of aan het observeren van stemmingen en gedrag in de literatuur). De verbeelding gaat bovendien vaak vergezeld van taal: we interpre-teren kunstwerken, we geven of krijgen er uitleg bij, bijvoorbeeld over de historische context waarin iets ontstaan is, of over de intenties van de makers. We schrijven en lezen recensies en kritieken, we volgen debatten en voeren discussies over kunst en kunstwer-ken. De verbeelding is dus ingesponnen in een web van taal. En tenslotte kan kunst ook nauwelijks los worden gezien van wetenschappelijk, theoretisch en empirisch onderzoek. De materialen die kunstenaars gebruiken, zoals de verf van schilders, hun instrumenten, zoals muziekinstrumenten of camera’s, maar ook werkme-thodes zoals het perspectief in de schilderkunst, de notatie in muziek of de lichttechniek in het theater vereisen vaak een gedegen wetenschappelijke kennis en zijn het resultaat van grondig wetenschappelijk onder-zoek. Dus hoewel kunstonderwijs de verbeelding in het centrum plaatst, kan die verbeelding niet los worden gemaakt van andere fundamentele cognitieve vaardig-heden als waarnemen, interpreteren (conceptualiseren) en analyseren.

“Kunst ontleent zijn eigenheid dus aan een combinatie van drie vaardigheden: zelfbe-wustzijn, verbeelding en mediabeheersing. Daar moet kunstonderwijs zich op richten.”

16

17

Medium beheersenDe derde vaardigheid die in het kunstonderwijs geleerd wordt is het hanteren van één of meer media. Wie een ervaring wil kunnen uitdrukken in een medium dient dat medium te beheersen. We gaven hierboven al aan dat we vier typen media kunnen onderscheiden: het lichaam, voorwerpen, taal en het platte vlak. Kunst-onderwijs leert kinderen deze vier typen media kennen en - tot op zekere hoogte - receptief (meemaken) en productief (maken) te gebruiken. In het reguliere onderwijs zijn kennismaking en receptieve beheersing het belangrijkst, omdat de productieve beheersing eerder het terrein is van het kunstonderwijs buiten de school (de brede school, buitenschools kunstonder-wijs). En net als bij het bewustzijn en de verbeelding geldt ook hier dat de beheersing van de media zeker niet het exclusieve domein van het kunstonderwijs is. Op het gebied van de beheersing van het lichaam versterken kunstonderwijs en gymnastiek (sport en spel) elkaar, het vermogen om voorwerpen te maken en te gebruiken deelt het kunstonderwijs met het techniekonderwijs, terwijl de taalvaardigheid - in zang en muziek, drama en literatuur bijvoorbeeld - ook het domein is van het taalonderwijs. De beheersing van het platte vlak (tekenen en schilderen, maar bijvoor-beeld ook muzieknotatie of computerprogramma’s waarmee animaties gemaakt worden) tenslotte, heeft het kunstonderwijs gemeen met zowel techniek als met bètavakken als wiskunde (meetkunde), biologie (tekenen) en natuurkunde (modellen en schemata). Het valt te verwachten dat al deze vakken elkaar op dit punt zullen versterken en gezamenlijk bijdragen aan de mediabeheersing van leerlingen.

Kunst ontleent zijn eigenheid dus aan een combinatie van drie vaardigheden: zelfbewustzijn, verbeelding en mediabeheersing, die ieder op zich ook in andere combinaties kunnen voorkomen. Het kunstonderwijs kan niet anders dan zich richten op deze specifieke combinatie - daarvoor is het kunstonderwijs.

RegionALe bijeenkoMsten CuLtuuR in De sPiegeL

er wordt veel gesproken over het onderzoeks-project Cultuur in de spiegel. er zijn positieve geluiden over de kracht van het theoretisch kader maar er worden ook kritische vragen gesteld. Twee jaar na de start van het project is het tijd om daarover met het veld te discus-siëren.

Cultuur in de spiegel heeft contact gezocht met Cultuurnetwerk nederland en de raad van twaalf (waar Kunstgebouw onderdeel van uitmaakt). In samenwerking met hen organi-seren ze landelijke en regionale conferenties.

de regionale conferentie voor noord- en zuid-holland vindt plaats op 7 maart 2012.Kijk voor meer informatie op www.cultuurindespiegel.nl

17

18

19

Pra

chti

g P

last

ic v

an k

unst

enaa

r C

arol

ien

Adr

iaan

sche

. Fot

o: jh

oeko

. Dit

pro

ject

hoo

rt b

ij K

unst

in u

itvo

erin

g w

aarb

ij le

erlin

gen

crea

tief

aan

de

slag

gaa

n m

et in

spir

eren

de le

spak

kett

en. w

ww

.kun

stge

bouw

.nl/k

unst

inui

tvoe

ring

20

tekst bina Ayar

“Bij opgravingen aan de Tigris ontdekte een Duitse ar-cheologe onlangs dat één op de tien gevonden objecten een speelfunctie had. De objecten waren vierduizend jaar oud. Je zou zeggen dat ze in die tijd wel iets anders aan het hoofd hadden dan spelen: het leven was zwaar. Maar kennelijk had spel toch een belangrijke plaats. Spel heeft altijd bij onze cultuur gehoord. Ik denk dat dat komt omdat spelen net als eten, vechten en voort-planten noodzakelijk is om te overleven.”

De auteur van boeken als Ben ik dat? Wat hersen-onderzoek vertelt over onszelf en Liefde weet ook waarom dat zo is. “Kunst stimuleert tot ontwikkeling. Het is een slijpsteen voor onze hersenschors.”

“Zoiets als kijken is bijvoorbeeld complexer dan we denken. Een kat die zijn hele leven in een hok met strepen is opgesloten, kan alleen strepen zien. Zien is iets wat we leren. Kunstenaars leren ons beter zien, door ons steeds op een andere manier te laten kijken naar de werkelijkheid. Hetzelfde geldt voor luisteren. Kinderen die met muziek bezig zijn leren beter nuances te onderscheiden in intonatie, herkennen emoties in de stem. In een tijd waarin het steeds meer om emotionele intelligentie draait, is dat een kostbare vaardigheid.”

ToevalMieras die zich specialiseerde in neuropsychologisch onderzoek en regelmatig lezingen houdt in het onder-wijs, pleit voor een wezenlijke plaats voor cultuur-educatie. “Muziek, theater en tekenen doen een ander beroep op de hersenen dan rekenen en aardrijkskunde. Het is goed kinderen ook te laten ontdekken hoe je het toeval kunt zoeken. Hoe je succes kunt hebben met je

CULTUUREDUCATIE goED vooR DE hERsENEN

Kunst is niet alleen leuk, maar ook belangrijk voor de ontwikkeling van de hersenen. Beter gezegd: kunst is leuk omdat het zo goed is voor onze hersenen. Dat zegt weten-schapsjournalist en auteur Mark Mieras. Hij pleit daarom voor een wezenlijke rol voor cultuureducatie in het onderwijs. “Kunst is een essentieel spel om te overleven.”

21

eigen ideeën en vondsten. Hoe je reflecteert, creatief bent en andere oplossingen verzint. Capaciteiten die van pas komen in je werk en je leven.”

Actief aan kunst doen blijkt het meest effectief voor de ontwikkeling van hersenen. Al doet de grijze massa vaak ook actief mee tijdens een receptieve kunsterva-ring. Wie naar muziek luistert, neuriet bijvoorbeeld van binnen mee. De kans op actieve kunstparticipatie is het grootst wanneer leraren en docenten die dragen, schat Mieras: “Kinderen voelen zich dan veilig. Lera-ren die zelf genieten, kunnen het plezier het beste op leerlingen overbrengen. De vonk slaat dan snel over.”

geen tijd voor cultuurDat er in het onderwijs geen tijd is voor cultuur, gaat er bij de auteur niet in. “Als je aansluit bij interesses van docenten hoeft het geen extra belasting te zijn.” Net zo min gelooft hij dat het ten koste gaat van an-dere noodzakelijke vaardigheden. “Het gaat op school niet alleen om vlijtig leren, maar vooral ook om slim leren. Natuurlijk kosten sommige dingen, zoals leren lezen, heel veel tijd. Maar met liefde en speelsheid bereik je meer dan voortploeterend in een ongeïnspi-reerde sfeer. Leren is een subtiel proces waaraan kunst op school juist kan bijdragen. Zingen bijvoorbeeld, is ook goed voor luisteren, informatie verwerken en leren lezen. Kunst heeft vaak ook een positief effect op leerfuncties zoals concentratie.”

Voor leraren en docenten kan een focus op cultuur net zo waardevol zijn als voor leerlingen: “Het werkt bijna emancipatoir en verkleint de kans op een burn-out. Het lijkt veilig om je op te sluiten in routines, maar het

tegendeel is waar: routine ondergraaft de vitaliteit.”Als het aan Mieras ligt, kiezen scholen daarom actief voor kunsteducatie. Het liefst bijgestaan door professi-onele organisaties als Kunstgebouw, zegt hij. Zodat er een coherent aanbod komt en ‘cultuureducatie er niet een beetje hapsnap bij hangt’. Ook gemeenten kunnen daarin een rol spelen: “Door scholen met een actief kunstbeleid te stimuleren en ze te koppelen aan cultu-rele activiteiten binnen de gemeente. Docenten die zien dat leerlingen een passie hebben voor muziek, theater of beeldhouwen, kunnen die kinderen doorverwijzen om dat in hun vrije tijd verder te ontwikkelen. Schep met elkaar een culturele hoofdstructuur waarlangs kinderen zich cultureel kunnen ontwikkelen.”

de toekomstDe urgentie voor cultuureducatie is er zeker, de cre-ativiteit onder leerlingen daalt al twintig jaar. Des-ondanks en ondanks recente bezuinigingen is Mieras optimistisch over de toekomst. Eerder pleitte hij samen met anderen bij de staatssecretaris om kunst niet als een economische sector te beschouwen. “Kunst is geen geldfabriek, het helpt ons overleven in de toekomst. De grootste klappen vallen niet in de cultuureducatie en dat is terecht. Onze samenleving zal alleen overleven als we blijven investeren in flexibiliteit. Eisen veran-

deren steeds sneller. Eén kunstje kennen is voor de generatie die nu opgroeit niet meer voldoende. Mensen veranderen nu al elf keer van baan in hun leven. Ze moeten zichzelf professioneel een paar keer opnieuw uitvinden. Wie niet leert flexibel te zijn en zichzelf niet blijft ontwikkelen is straks snel uitgerangeerd.”

Kunst is voor veel mensen de ideale gereedschaps-kist om hun hersenen in beweging te houden, meent Mieras. Om te blijven spelen in hun geest. “Onze her-senen willen zich ontwikkelen. Ze vinden het fijn om scheppend bezig te zijn. Als iets plezier geeft, dan is dat een indicatie dat het een functie heeft. Cultuureducatie is leuk. Juist omdat het belangrijk is.”

CULTUUREDUCATIE goED vooR DE hERsENEN

“Kinderen die met muziek bezig zijn leren beter nuances te onderscheiden in intonatie, herkennen emoties in de stem.”

“Onze hersenen willen zich ontwikkelen. Ze vinden het fijn om schep-pend bezig te zijn.”

22

www.kunstgebouw.nl/voworkshops

WorKshops aanvragen voor voHoe Doe je Dat?

22

Na het lezen van jullie brochure is mijn oog op Afrikaanse dans, streetdance en popmuziek gevallen. Kan ik deze workshops bestellen en hoe gaat het in zijn werk?

Benodigde materialen die niet op school aanwezig zijn kunnen besteld worden bij ons uitleencentrum.

u kunt de leerlingen zelf hun favoriete workshop uit laten kiezen.

dat is zeker mogelijk! Wij kunnen een gevari-eerde workshopdag voor u samenstellen.

Wij maken de offerte voor u in orde…

Ten slotte maken wij een weborder van uw bestelling. met slechts een klik op de muis maakt u de betaling in orde!

Perfect! Ik wil de workshops en materialen graag met de cultuurkaart betalen.

nadat u de offerte geaccordeerd heeft regelen wij de workshop-docenten.

of ze juist kennis laten maken met een ge-heel nieuwe discipline!

na afloop kunt u op cultuurme.nu uw waar-dering van de workshop invullen.

23

Zichtbaar maken wat er isHarmonievereniging Harpe DaviDs

Sinds haar negende speelt Christel van Geldorp saxofoon. Ze heeft dit geleerd bij Harmonievereniging Harpe Davids in Noordwijkerhout. Inmiddels regelt ze voor deze ver-eniging alles voor de jeugd. “Het plezier dat muziek maken mij geeft, breng ik graag op kinderen over.” Basisschool De Regenboog vertelde Christel dat ze een muzikale sa-menwerkingspartner zochten voor het project De Ontdekking. “Toe-vallig zocht onze docente Robin Negenborn, die naast haar werk bij Harpe Davids de opleiding School-muziek aan het conservatorium

doet, naar een stageopdracht. Dat konden we mooi combineren.” Zes weken lang kregen de leerlingen van de groepen 5 + 6 muziekwork-shops met leuke opdrachten. “Zo leenden we bij een muziekwinkel trompetmondstukken en lieten de leerlingen met een tuinslang en een trechter hun eigen trompet ma-ken.” De school sloot het project feestelijk af met een voorstelling in de Muze voor ouders, opa’s en oma’s. Omdat de leden van Harpe Davids overdag werken is het lastig om zo’n uitvoerig project te herhalen. Maar de samenwerking heeft ze wel op het idee gebracht om scholen korte instrumenten-workshops aan te bieden. “Als de kinderen besluiten om bij ons op muziekles te komen dan is dat mooi meegenomen, maar mijn voornaamste doel is om hen met muziek in aanraking te brengen.”

www.harpedavidsnoordwijkerhout.nlwww.kunstgebouw.nl/deontdekking

stimuleren wat er kan zijnKunstmenu voor senioren

Madiwodo, Portret en Zelfportret, Schilderen met Licht. Deze titels kun je vinden op de dozen die opgeslagen staan in de kelder van Kunstgebouw. Het zijn de restan-ten van Kunstmenu projecten die (bijna) uit de roulatie zijn. Wat zou het aardig zijn als ze uit de kelder tevoorschijn kunnen komen en weer rondreizen. Kunnen de pro-jecten niet herzien worden en aan-

geboden aan een andere doelgroep, bijvoorbeeld aan ouderen? Dat zijn we nu aan het onderzoeken. De tentoonstelling moet in elk geval een emotionele en theatrale waarde hebben. Al naar gelang het on-derwerp kunnen ouderen met een gastdocent (of de eigen activiteiten begeleider) zelf een poging wagen een sieraad te maken (Madiwodo), op excursie gaan (Schilderen met Licht) of een fototentoonstelling samenstellen (Portret en Zelfpor-tret). In alle gevallen worden de ei-gen ervaringen en verhalen gekop-peld aan de tentoonstelling. Voor de zorginstellingen zullen deze projecten een welkome uitbreiding zijn van hun culturele aanbod. We houden u op de hoogte.

23

24

Ieder groep 8 leeft er naar toe: de eindmusical! Bij RK basisschool De Fontein in Den Haag kozen ze dit jaar voor De Eiland. Een bonte verzame-ling schipbreukelingen spoelt aan bij de Oeleboelestam. Deze eilandbewo-ners blijken over kostbare parels te beschikken die de schipbreukelingen maar wat graag willen hebben. Er wordt een wedstrijd uitgeschreven: wie heeft het beste idee om het leven op De Eiland zo aangenaam mogelijk te maken? Natasja de Vrind is leerjaarcoördinator van groep 8 bij De Fontein. “Deze musical heeft heel veel typetjes.

Piraten, schoonmakers, gangsters, milieubeschermers, duikers, noem maar op. De kinderen kunnen zich helemaal uitleven.” Om het publiek alles optimaal te laten horen, heeft Natasja bij het Uitleencentrum van Kunstgebouw microfoons gehuurd. “Er staan een aantal richtmicrofoons op het podium. Die gebruiken we ook voor het lied waarmee de leerkrachten de leerlingen na de musical toezingen. Voor Pietje Piraat, de handpop uit de voorstelling hadden we ook nog een losse microfoon nodig. En de Oele-boelestam trommelt op een grote trom van het Uitleencentrum.”

Het Uitleencentrum verhuurt muziekin-strumenten en audiovisuele apparatuur aan niet-commerciële organisaties in Zuid-Holland die zich bezig houden met kunsteducatie en amateurkunst.

www.uitleencentrum.nl

als slotakkoord

24

25

my stage!Vier lespakketten voor een culturele

maatschappelijke stage

Vanaf schooljaar 2011-2012 is de maat-schappelijke stage (MaS) verplicht voor middelbare scholieren. Tijdens de MaS zetten de leerlingen zich belangeloos in voor de maatschappij. Kunstgebouw wil dat kunst en cultuur leeft en ontwik-kelt daarom My Stage!. De serie van vier lespakketten is gratis voor scholen voor voortgezet onderwijs die de MaS een culturele invulling willen geven of op zoek zijn naar een bijzondere invulling van de ckv-lessen. Het eerste lespakket, My Stage! Podium (vmbo en havo/vwo), is online beschikbaar via www.kunst-gebouw.nl/mystage. De pilot voor het tweede lespakket, My Stage! Filmfestival, werd voor de zomer afgesloten.

Cultureel evenement of product op school My Stage! is een serie van vier gratis lespakketten voor een culturele maatschappelijke stage (MaS). De lespakketten geven scholen de kans de MaS in te vullen met een cultureel evenement op school, zoals een open podium of filmfestival. De leerlingen organiseren zelf het evenement: ze maken bijvoor-beeld publiciteitsmateriaal, werven artiesten, publiek en sponsors, maken een draaiboek en een program-maboekje. Ze werken hierbij samen met culturele instellingen in de buurt. Kunstgebouw ontwikkelt van 2009 t/m 2012 elk jaar een MaS lespakket.

‘Toen ik de film ging introduceren was echt iedereen stil. Ik was ge-woon aan het vertellen en maakte af en toe een grapje. Ik weet nu dat ik voor een zaal kan staan.’ Leerling Ashram College in Alphen aan den Rijn, pilotschool My Stage! Filmfestival

Downloaden en aan de slagKunstgebouw organiseert voor elk nieuw lespak-ket een pilot met een school uit Zuid-Holland. De ervaringen van de pilotschool worden verwerkt in het definitieve lespakket dat te downloaden is op de website van Kunstgebouw. Scholen kun-nen zelfstandig werken met het beschikbaar gestelde materiaal. Maar het is ook mogelijk om via Kunstgebouw gast-docenten of begeleiding in te huren. De lespakketten zijn ook in te zetten als ckv project en kunnen binnen- en buiten de school gedaan worden. De leerlingen kunnen circa 30-40 MaS uren besteden aan elk My Stage! lespakket.• My Stage! Podium (pilot 2010, lespakket (vmbo-havo en havo-vwo) online• My Stage! Filmfestival (pilot 2011, lespakket (vmbo-havo en havo-vwo) online • My Stage! Magazine (in ontwikkeling)• My Stage! Theaterfestival (in ontwikkeling)

www.kunstgebouw.nl/mystage

25

26

op 17 november 2011 organiseert Kunstgebouw voor de vijfde keer de CuLTed manifestatie voor zuid-holland. een dag waarop cultuuredu-catie voor jongeren in het voortgezet onderwijs en mbo’s centraal staat. Tijdens CuLTed 2011 krijgen docenten, culturele instellingen en gemeenten informatie en inspiratie op het gebied van de ontwik-kelingen in kunst en cultuur voor jongeren. na de presentatie van praktijkvoorbeelden gaan partijen met elkaar in gesprek en is er gelegen-heid om nieuwe contacten te leggen. dit jaar gaat het over jongeren binnen een culturele organisatie. zet je jongeren in bij je cultu-rele project of je kunstor-ganisatie? hoe doe je dat? Wat is hiervan het doel en het effect?

Jongeren in de culturele organisatie

26

27

InformatiebronSteeds vaker gebruiken culturele instel-lingen de input van jongeren om in-zicht te krijgen in interesses en behoef-tes van deze doelgroep. Na jarenlang raden wat jongeren aanspreekt is nu de trend: luisteren naar wat jonge-ren willen. De jongeren fungeren als informatiebron en geven de culturele instellingen inzicht in de do’s & don’ts bij het benaderen van deze doelgroep, ze geven input voor de inhoud van de evenementen, de locatie, het tijdstip enzovoort. Met deze informatie pro-beren culturele organisaties meer ‘op maat’ voor jongeren te werken en zo meer jongeren binnen de muren van hun culturele instelling te krijgen. Be-halve als informatiebron dienen deze jongeren ook als visitekaartje. Jonge mensen worden ingezet om andere jongeren, de doelgroep, te bereiken. Een evenement trekt jongeren als er jongeren aanwezig zijn die enthousiast kunnen vertellen en actief participeren.

musea Deze ‘peer’-benadering, ‘jongeren-voor-jongeren’, is niet nieuw. Met name musea hebben de afgelopen tijd ervaring opgedaan met het werken met jongeren binnen hun organisatie. Een goed voorbeeld is het project Blikopeners van het Stedelijk Mu-seum. De inzet van jongeren gebeurt in dit museum op twee manieren. Enerzijds worden de jongeren ingezet om rondleidingen te geven en te hel-pen bij evenementen en workshops. Anderzijds zijn de jonge mensen achter de schermen actief door met medewerkers van het museum te brainstormen over de inhoud, de titel van de tentoonstelling onder de loep te nemen en te kijken naar de com-municatiemiddelen die op jongeren gericht zijn. Ook andere musea zijn actief bezig een manier te vinden om jongeren te betrekken bij hun instel-ling. Zo werkte het Centraal Museum in Utrecht met een Junior Museum-commissie, en betrekt het Bonnefan-tenmuseum in Maastricht jongeren bij de organisatie van het jaarlijkse evenement M2LIVE door en voor jongeren. Het Museum Jan Cunen in Oss laat in een speciaal project jon-geren op school een tentoonstelling opzetten en inrichten. Maar ook andere culturele instellin-gen willen de inzet van jongeren meer structureel binnen hun organisatie inzetten. Een aantal theaters werkt bijvoorbeeld met jongeren-redacteu-ren. Jongeren kunnen gratis naar een voorstelling maar worden dan wel geacht een recensie te schrijven. Deze recensie wordt op de website ge-plaatst en theaters hopen dat jongeren er op een informele manier actief en enthousiast over zullen vertellen aan hun leeftijdsgenoten.

dilemma’sAls je als centrum voor de kunsten of cultureel evenement jongeren actiever wilt betrekken bij je culturele organisatie, sta je voor een aantal dilemma’s. Instellingen vragen zich af hoe ze jongeren vinden voor hun organisatie, en welke groep jongeren ze het beste kunnen benaderen. Vaak willen culturele organisaties dat de ac-

tieve groep jongeren een afspiegeling is van de samenleving, dus jongeren met verschillende opleidingsniveaus, afkomstig van verschillende culturele achtergronden en uit verschillende buurten of randgemeenten. Dat is niet eenvoudig te organiseren. Samenwer-king met scholen zou een uitkomst kunnen zijn.

Ook worstelen instellingen met de vraag: hoe hou je jongeren langer betrokken bij je organisatie? Veel projecten waarbij jongeren om inzet worden gevraagd zijn van tijdelijke aard. Het zijn eendagsvliegen. Het kost een culturele instelling veel tijd en energie om zo’n soort project op te zetten. Een langere commitment zou wenselijk zijn. Daarnaast is de vraag of je jongeren moet betalen voor dit soort werk? Zouden jongeren een beloning moeten krijgen (gratis voorstellingen, bonnen) of zouden jongeren kunnen meewerken in het kader van hun maatschappelijk stage?

discussie Tijdens CULTED 2011 zullen deze en andere vragen aan bod komen en zal er door middel van voorbeelden uit de praktijk een discussie worden gestart over het nut, de noodzaak en valkuilen van het betrekken van jon-geren bij je culturele organisatie.

bronnen: Peer Education 2.0, voor de klas op sneakersBulletin cultuur en School, feb 2011, Jongeren in het museum van Art trips tot Blikopeners Stedelijk Museum, BlikopenerboekExperts, jongeren als co-designer van kunstedu-catie, Fenneke ten Thij

CULTED 2011

Waar: Goudse SchouwburgWanneer: 17 november 2011Tijd: 13:00-19:00 uur Kosten: gratiswww.kunstgebouw.nl/culted

28

Inspiratie voor de KinderboekenweekHoe besteed je op een bijzondere manier aandacht aan de Kinderboekenweek in de klas? Kunstgebouw en Kunst Centraal (Utrecht) ontwikkelen ieder jaar samen een lesboek met cd dat gebaseerd is op het landelijke thema. De Kinderboekenweek van 2011 ging over heldenmoed. Het lesboek Stoute schoenen – Dappere daden staat daarom vol met inspirerende lesideeën en liedjes over bange en dappere helden in acht met zorg gekozen boeken. Het lesboek geeft ook een opzet voor een openingsact en eindpresentatie voor de hele school. In bibliotheken verspreid over de provincie vinden ieder jaar in augustus en september de Kinderboekenweekfestivals plaats. Hier kunnen leerkrachten inspiratie opdoen, de informatiemarkt bezoeken, deelnemen aan inspirerende workshops en ontvangen zij het lesboek met cd. www.kunstgebouw.nl/kinderboekenweek

sCHoenen om te ZoenenBallerina’s, baggerlaarzen, voetbalschoenen, hard-loopschoenen, skischoenen, pumps, sandalen, teen-slippers, naaldhakken... Speciaal voor de BSO heeft Kunstgebouw weer een nieuw kunsteducatief project: Schoenen om te zoenen. Het brengt kinderen van 6 - 12 jaar in de BSO in aanraking met beeldende kunst en vormgeving. Schoenen om te zoenen is het vijfde project in de reeks Kunstenmakers voor de Buiten-schoolse Opvang en Brede School. De andere vier projecten zijn Rammelnesten (4 t/m 7 jaar), Tingel Tangel Toren (4 t/m 7 jaar), Frot (7 t/m 10 jaar) en Het rijk der vindingen (10 t/m 12 jaar). Bij elk project komt een kunstwerk op bezoek en slaan de kinderen meteen aan het fantaseren. Vervolgens verkennen ze met allerlei grappige en creatieve opdrachten hun ver-beelding en werken hun ideeën uit. Kunstenmakers sluit mooi aan op de belevingswereld van het kind en brengt het spelenderwijs in aanraking met kunst. De projecten zijn zo opgezet dat pedagogisch begeleiders er makkelijk met de kinderen mee aan de slag kun-nen. Elk project is inclusief een introductieworkshop door een vakdocent. Daarnaast is extra bijscholing voor de pedagogisch begeleiders mogelijk.www.kunstgebouw.nl/kunstenmakers

HeeL ZuiD-HoLLAnD ontDekt!Tien Zuid-Hollandse basisscholen doen dit schooljaar mee aan de 5e en laatste editie van De Ontdekking. Zij organiseren zelf een cultuuredu-catieproject met een partner uit de buurt van de school. Dit kan bijvoorbeeld een museum zijn, een kunstenaar, dansgroep of erfgoedinstelling. De cultuureducatieprojecten zijn zeer divers en vormen vaak het begin van een langdurige samenwerking. Samen met Kunstgebouw maakt elke deelnemen-de school een culturele kaart van hun gemeente die tijdens de eindpresentatie van het project wordt uitgereikt aan collega-scholen en de burge-meester of wethouder. Op de kaart staan de cul-turele instellingen en kunstenaars die de leerlingen in hun gemeente hebben ontdekt. Andere scholen kunnen de culturele kaart van hun gemeente gebruiken als ze een partner zoeken voor een leuk cultureel onderwijsproject. Na de afronding van deze laatste editie van De Ontdekking bestaat van iedere gemeente in Zuid-Holland een culturele kaart. Alle kaarten zijn te vinden op de site. Kunstgebouw werkt bij De Ontdekking samen met Erfgoedhuis Zuid-Holland en ProBiblio. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Zuid-Holland.www.kunstgebouw.nl/deontdekking

29

sounDsPHeRes ontvangt EuroMedia Seal of ApprovalHet nieuwe media muziekproject SoundSpheres is door de European Society for Education and Commu-nication beoordeeld als kwalitatief hoogwaardig en ge-nomineerd voor de Erasmus EuroMedia Awards 2011. Het project ontvangt daarom de EuroMedia Seal of Approval. De Erasmus Euromedia Awards worden sinds 1995 uitgereikt door de European Society for Education and Communication (ESEC) aan uitmun-tende mediaproducties die bijdragen aan een Euro-pese gemeenschap en waardesysteem. De Euromedia Award is een internationale prijs, maar had de afgelo-pen twee jaar een Nederlandse winnaar. In 2010 won de Ikon de Grand Award met de serie Lux, in 2009 was de VPRO winnaar met de serie In Europa.Kunstgebouw biedt SoundSpheres vanaf september 2011 aan voor het voortgezet onderwijs. Het primair onderwijs in Zuid-Holland maakt vanaf januari 2012 kennis met het lespakket over muziek en geluid via Kunst in Uitvoering.www.soundspheres.nl

iMPRovisAtie is een KunstTrompettist Eric Vloeimans is een toonaangevend muzikant. Vandaar dat de provincie Zuid-Holland hem vorig jaar uitriep tot Gezichtsbepalend kunste-naar Zuid-Holland 2010. Hij kreeg carte-blanche om een project te ontwikkelen waarmee hij een impuls geeft aan de cultuur van Zuid-Holland. Maar ook aan zijn eigen carrière. Dit resulteerde in drie bijzondere concerten en in een educatiepakket voor groep 5 t/m 8. Vloeimans zoekt graag het samenspel met musici met een andere achtergrond dan de jazzmuziek. Zo kan hij zijn plezier en de liefde voor muziek optimaal over-brengen. Voor het educatieproject werkte hij samen met het Rotterdams Jongenskoor. Improvisatie is voor de jongens in het koor onontgonnen terrein. Onder leiding van dirigent Carlo Balemans zetten zij hun eerste ‘improviserende’ stappen. In de klas komt een lespakket met daarin een lerarenhandleiding, een cd en een dvd. Het project opent met een gastles. De vak-docent van Kunstgebouw laat leerlingen al reagerend op elkaar ontdekken hoe ze samen muziek kunnen maken. Hij laat ook enkele eenvoudige werkvormen zien waarop de leerkracht in de daaropvolgende lessen kan teruggrijpen en voortbouwen. www.kunstinuitvoering.nl (kijk bij programmering)

CULTUURAANboD oP één siteDe website Cultuurme.nu presenteert het totale loka-le, regionale en provinciale cultuuraanbod voor alle scholen in Zuid-Holland. Cultuurme.nu is de eerste website in Nederland van dit formaat op het gebied van cultuureducatie. Docenten kunnen bij een activi-teit op de site een waardering achterlaten en helpen daarmee hun collega’s bij het maken van een keuze uit het aanbod. Kunstgebouw ontwikkelde Cultuurme.nu in opdracht van de provincie Zuid-Holland en in samenwerking met het Erfgoedhuis Zuid-Holland en ProBiblio. Bij het vullen en actueel houden van het aanbod op de site spelen de cultuurnetwerkers per Zuid-Hollandse regio een belangrijke rol. Aanbieders van cultuureducatieve projecten kunnen met vragen en opmerkingen rechtstreeks bij hen terecht. www.cultuurme.nu

CultuurMe nu

hET gEhEUgENIn opdracht van de gemeente Schiedam en het Centrum voor Beeldende Kunst (CBK) Schiedam ontwikkelde Kunstgebouw de educatieve tentoon-stelling Het Geheugen. Deze tentoonstelling laat leerlingen kennismaken met beeldende kunst aan de hand van kunstwerken van de Schiedamse kunstenaar Sjef Henderickx. De tentoonstelling Het Geheugen bestaat uit een tekening en een beeld van Sjef Henderickx. Deze tentoonstelling komt minimaal één week in de klas te staan. Het bijbeho-rend filmportret toont de kunstenaar in zijn atelier. Hij vertelt over zijn drijfveren als kunstenaar, teke-naar, verzamelaar en amateurarcheoloog. Te zien is ook hoe Henderickx zijn beeld voor de Grote Kerk te Schiedam realiseerde, een monumentaal beeld samengesteld uit brokken van altaren die verwoest zijn tijdens de Beeldenstorm. Leerlingen kunnen dit beeld, na een afspraak met de koster, ook zelf gaan bekijken in de kerk. Het project sluit af met een tentoonstelling in de klas en in het CBK Schiedam van kunstwerken van de leerlingen.www.kunstgebouw.nl/hetgeheugen

30

henk Dicke ruimtelijk vormgever

het zijn geen standaarddozen die ruimtelijk vormgever henk dicke maakt. zijn verpakkingen van les-pakketten van Kunstgebouw voor het basisonderwijs, zijn eerder kunstwerken. ‘elke verpakking is op maat gemaakt en sluit aan op de inhoud van het project’.

Zo maakte Dicke als verpakking van het bronzen beeld van kunstenaar Nicolas Dings, letterlijk een sokkel met een hoesje. In de sokkel zit een lade verstopt met materialen die nodig zijn bij het gieten. Het project Als gegoten, gaat dan ook over het proces van een gipsafgietsel maken. “Op die manier krijgen kinderen meteen inzicht in hoe een kunstenaar bezig is.” Voor het project Hier woon ik met schilderijen van Alex Verduyn, maakt hij weer een tentoonstellingskast, met twee helften die opengeklapt op een standaard kunnen worden bewonderd.

Dicke is al bijna veertig jaar werkzaam als ruimtelijk vormgever. Voor Kunst-gebouw verzorgt hij verpakkingen die

ook als display dienen. “Elk project is een samenspel tussen de kunstenaar, de projectleider en vormgever. “ zegt hij. “Ik kom pas in de allerlaatste fase aan bod. De vormgeving die ik bedenk, voer ik ook zelf uit. Daardoor ben ik niet afhankelijk van wat een ander kan en zijn we uiteindelijk goedkoper uit.”

“elke verpakking is op maat gemaakt en sluit aan op de inhoud van het project.”

Naast een interessante vormgeving, moeten de verpakkingen aan ver-schillende technische eisen voldoen. Zoals ‘mooi verouderen’: een project gaat immers zo’n vijf jaar mee en reist langs scholen door heel de provincie. Materiaal- en kleurgebruik zijn daarom ook belangrijk. “Op een strakke zwarte doos is elk krasje te zien. Op een kist met een houttekening is een deukje onzichtbaar te repareren. Allemaal zaken om rekening mee te houden.”

Een verpakking is dan ook niet zomaar een doos. Dicke: “Een verpakking moet nieuwsgierig maken. En vooral: de verbeelding van kinderen prikkelen!”

hetty Dooren logistiek en planning

Wanneer moeten welke pro-gramma’s klaar en afgeleverd zijn? hoe lang duurt een voorstelling of project? Wat is de opbouwtijd? en wanneer zijn de schoolvakanties? het educatieve aanbod van Kunst-gebouw vraagt om een strakke logistiek en planning.

Cultuureducatie achter de schermen

tekst Afshan Ayar

Elk jaar ontwikkelt Kunstge-bouw nieuwe, inspirerende lespakketten voor het on-derwijs. Voordat een les-pakket in de klas verschijnt gebeurt er veel achter de schermen. Zoals docenten-handleidingen schrijven, ver-pakkingen maken en zorgen dat die heelhuids én op tijd bij scholen terecht komen. Een blik achter de scher-men van cultuureducatie.

30

31

Hetty Dooren, coördinator van de afdeling Logistiek en planning van Kunstgebouw, is met haar afdeling verantwoordelijk voor de verwerking van alle educatieve aanvragen uit het basisonderwijs. “Het kunsteducatieve aanbod van Kunstgebouw is omvang-rijk. Dat maakt een goede planning noodzakelijk.”

Kunstmenu dat kinderen in aanraking brengt met professionele kunst in ver-schillende disciplines heeft contracten met 383 scholen in 44 Zuid-Hollandse gemeenten. Met Kunst in Uitvoering gaan kinderen zelf aan de slag met verschillende educatieve projecten, vaak bijgestaan door vakdocenten die gastlessen verzorgen. Dit jaar alleen al waren er 637 gastlessen.

“het kunsteducatieve aanbod van Kunstgebouw is omvangrijk. dat maakt een goede planning noodzakelijk.”

“Zulke grote aantallen activiteiten verwerken, is technisch en adminis-tratief gezien complex,” legt Dooren uit. “ Voor een goede organisatie zijn goede werkprocessen een basisvoor-waarde, “ zegt ze. Kunstgebouw heeft daarom een eigen webtool ontwikkeld voor Kunstmenu die gegevens als leerlingenaantallen en data en tijden van voorstellingen aan elkaar koppelt. De data worden ook gebruikt voor prognoses van de inkoop voor het volgende seizoen en de verwachte oplage van handleidingen.

“Ons uitgangspunt is dat we op de stoel van de klant zitten. Dat houdt in dat je bij alles doordenkt wat voor consequenties het heeft in de uitvoe-ring. We werken daarom een jaar vooruit. Dit moet ook wel omdat we bij calamiteiten als ziekte en uitval, tijd nodig hebben om zaken op te lossen. We zijn zo goed georganiseerd dat in het lopende seizoen alles vanzelf uitrolt.”

Sinds 2011 kunnen scholen boven-dien via een website online waar-deringen invullen voor projecten, zodat die waar nodig kunnen worden bijgesteld. “Dat maakt mijn werk nog leuker. Tot nu toe zijn de cijfers namelijk uitstekend!”

Irene van silfhouteindredacteur handleidingen

Bij elk educatief project voor leerlingen in het basisonderwijs zit een handleiding voor de leerkracht. Irene van silfhout van de afdeling educatief materiaal is als eindredac-teur verantwoordelijk voor de gehele productie. “van een goede handlei-ding kan ik echt blij worden.”

De vakdocenten schrijven vanuit hun expertise de handleidingen. Als eind-redacteur neemt Van Silfhout samen met een collega-eindredacteur de gehele productie voor haar rekening, inclusief de stroomlijning van tek-sten, de vormgeving en de productie van de bijbehorende posters of dvd’s. Dit gebeurt in samenspraak met vakdocenten, vormgevers en projectontwikkelaars. “Het doel van een handleiding is leerkrachten enthousiasmeren om aan de slag te gaan en de leerlingen zo in aanraking te laten komen met kunst,“ zegt Van Silfhout. “Om dat te bereiken hebben we onlangs voor de handleidingen voor een nieuw format gekozen.” Belangrijke vernieuwingen zijn een nog duidelijkere opbouw, bondigere teksten en meer illustra-ties. Het resultaat: een aantrekkelijk vormgegeven handleiding, een heldere indeling, en een duidelijke omschrij-ving van opdrachten. Voorin is een schema gekomen waarin leerkrachten precies kunnen zien wat er in de les-sen gebeurt.

“Zo sluiten we nog beter aan bij de wensen van docenten. Die hebben weinig tijd en moeten in één oog-opslag kunnen zien wat het project behelst. Goede handleidingen zijn niet alleen bruikbaar, maar inspireren de docenten ook. Van een goede handlei-ding kan ik daarom echt blij worden!”

31

eisen waaraan een verpakking moet voldoen - De verpakking moet het kunst- werk goed beschermen tijdens transporten. - De verpakking moet op eenvou- dige wijze te openen zijn en na uitklappen (o.i.d) tevens dienen als display.- Op de buitenkant komt in zeef- druk de naam van de tentoon- stelling en de kunstenaar, een vormgever moet de typografie ontwerpen, en het logo van Kunstgebouw.- Een verpakking moet qua kleur en sfeer passen bij het kunst- werk.- Een verpakking mag niet te zwaar zijn. Kunstwerk en verpak- king wegen tezamen niet meer dan 12 kg. - Een verpakking moet mooi verouderen.- Een verpakking kan de leer- lingen nieuwsgierig maken naar de inhoud (functioneel bij de start van een project).- Een verpakt kunstwerk moet ‘in een Fiat Panda’ vervoerd kunnen worden.- Een verpakking moet gemakkelijk getransporteerd/ gedragen kunnen worden.- Elke nieuwe verpakking is een uitdagende ontwerpopdracht.

32

hoe maaK je een KUNsTwERK eduCaTIeF?

Karola Pezarro maakt kunsteducatieve tentoon-stellingen voor Kunstmenu van Kunstgebouw. De leeftijd van de kinderen is voor haar het uitgangs-punt bij het zoeken van een geschikte kunstenaar. De fantastische tas, een tentoonstelling rond het werk van Petra hartman, is één van haar recente projecten. Karola vertelt hoe zij te werk gaat.

“De fantastische tas is een tentoonstelling voor groep 1 en 2. Dat vind ik de moeilijkste doel-groep. Je wilt namelijk dat de kunstenaar niet ge-forceerd iets voor kleuters gaat maken. Maar het mag ook niet over de hoofden van de kinderen heen gaan.” Na tentoonstellingen over hoeden en schoenen wilde Karola graag iets met tassen doen. “Op zich weten kleine kinderen veel van tassen. Je kunt er iets in stoppen. Vaak hebben ze hun eigen schooltas. Maar tassenontwerpers staan ver van ze af.” Dat geldt niet voor de ‘wan-delende schilderijen’ van Petra Hartman. “De speelse manier waarop zij haar tassen maakt, past goed bij de beleving van de kinderen.”Als Karola een kunstenaar op het oog heeft, vaak iemand wiens werk ze al langere tijd in de gaten houdt, vraagt ze om een ontwerp van een kunstwerk. “Petra maakte een tekening van een tas met bungelende voetjes en armpjes als heng-sel. Je kunt er eindeloos naar kijken en er van alles in ontdekken.”

“Om de leerlingen in aanraking te brengen met de maker van het kunstwerk, maak ik samen met een filmmaker een filmpje.” Bij De fantastische tas werd het een docu-animatie waarin de tas onte-vreden is over haar schoentjes. ’s Nachts probeert de tas in het rommelige atelier nieuwe schoenen te zoeken. Aan de ontbijttafel vertelt de kunstenares dat ze over de boze tas gedroomd heeft.

Het schrijven van de handleiding voor de leerkracht start met het stellen van een hoop vragen. “Willen we de kinderen meteen naar het kunstwerk laten kijken of starten we met het filmpje? Willen we ze nieuwsgierig maken door kleine kijkgaatjes in de verpakking? Mogen de kinderen het kunstwerk aanraken?” Naast een kijkles maakt Karola met haar collega’s ook altijd een doe-les, omdat kinde-ren beter kijken als ze dingen zelf ervaren. “Zelf een tas maken is voor kleuters best moeilijk. Daarom hebben we ervoor gekozen om elke leerling een papieren tas te geven die ze mogen bewerken.” Op de website www.splatsj.nl kan de leerkracht foto’s van het werk van de leerlingen plaatsen. “Zo kunnen ouders, opa’s en oma’s ook meegenieten.”www.splatsj.nl/projecten/fantastische-tas

32

33

“Cultuureducatie is niet altijd tast-baar. Wel wezenlijk.” dat zeggen regiodirecteur Ben Kennedie van stichting primair onderwijs alblas-serwaard/vijfheerenlanden (o2a5) en leerkracht monica Bronkhorst van basisschool den Beemd in hoogblokland. de enthousiaste af-nemers van Kunstmenu zijn beiden lid van een Kunstmenu-werkgroep. hun leerlingen zijn nog enthousi-aster. “het is leuk. en je leert er zoveel van.”

Voor basisschoolleerlingen is cultuur-educatie een essentieel onderdeel van de scholing, zegt Bronkhorst. “Leerlin-gen leren zich op andere manieren te uiten, creatief te zijn. Kunst laat je ook anders naar de wereld kijken. Het kan leuk zijn, ontroerend of verrassend. Daarom is kunsteducatie belangrijk voor wie je bent.”

Voor ‘geslaagde’ cultuureducatie op scholen is wel een professionele organisatie nodig, zo wordt benadrukt.

De zeven scholen van het openbaar onderwijs in Giessenlanden, waaron-der basisschool Den Beemd, hebben daarom al zeven jaar een contract met Kunstmenu. Kennedie en Bronkhorst zijn ook lid van de Kunstmenu-werk-groep waarin leerkrachten en project-leiders de lokale organisatie van activi-teiten regelen. Bronkhorst zit verder in een adviescommissie van Kunstmenu, voor het beoordelen van voorstellingen voor basisschoolleerlingen.

“Het voordeel van Kunstmenu is dat je weet dat je kwalitatief goede voorstel-lingen krijgt,” zegt Kennedie. Boven-dien, zeggen ze, komen alle kunstdisci-plines en werkvormen aan bod. “Het is een gevarieerd menu. En je krijgt een coherent aanbod, in plaats van versnip-perde activiteiten. Zonder Kunstmenu is cultuureducatie vooral voor kleine scholen financieel en organisatorisch niet haalbaar. Laatst was er één verteller voor alle kleuters van zeven scholen. Die luisterden allemaal stil en geboeid. Dat vergt professionaliteit.”

“Laatst was er één ver-teller voor alle kleuters van zeven scholen. die luisterden allemaal stil en geboeid. dat vergt professionaliteit.”

Nog enthousiaster zijn leerlingen Linda (11) en Laura (11) van groep 8 van ba-sisschool Den Beemd. Linda: “Je leert er echt van. Als je de verhalen achter de tentoonstellingen hoort, ga je het beter begrijpen.” De leukste voorstel-ling die zij hebben gezien? “Orpheus en Euridyce.” In de mythische lief-desgeschiedenis zaten ontroerende passages, maar ook grappige en de voorstelling had een verrassend einde, weten ze te vertellen. Laura: “Het is weer eens wat anders dan rekenen.”

Zelf aan de slag gaan met kunst is net zo leuk, vinden de twee. Zo deden ze mee aan de pilot van SoundSphe-res. Met het mixen van geluiden van ritselende struiken, brekend glas en gegil zetten ze een spannend verhaal neer. Het thema van de jaarlijkse musical was dit keer een tijdmachine. Die voer langs diverse tijdperken; van de Tweede Wereldoorlog tot de mid-deleeuwen.

Linda en Laura zijn niet de enige tevre-den klanten van Kunstmenu. Bronk-horst: “Op een andere school hadden ze de toneelvoorstelling Titanic! gezien. De volgende dag ‘eisten’ alle leerlingen van de schooldirecteur dat ze de film zouden zien. De conclusie? De voorstelling was beter. Kunst doet iets met je. Dat geldt voor iedereen, ook voor leerlingen.“

tekst bina Ayar

Een gevarieerd menu

33

34

PrAKtiSchE info CuLTuureduCaTIe

U bent op zoek naar informatie over cultuureducatie

Primair onderwijs

structureel Incidenteel

Kunstmenuwww.kunstgebouw.nl/kunstmenu

Kunstenmakerswww.kunstgebouw.nl/kunstenmakers

workshops/lessencycliwww.kunstgebouw.nl/voworkshops

Trainingen(Bijv. kunstbeleid in de Brede School en BSO)www.kunstgebouw.nl/kunstenmakers

speciale projecten(Artscape, Hang-plekken, My Stage!, Soundspheres) www.kunstgebouw.nl/onderwijs/vo_mbo

Meer informatie?voortgezetonderwijs@kunstgebouw.nl015 - 2154532

Meer informatie?primaironderwijs@kunstgebouw.nl015 - 2154510

Diensten(Xpertmeetings, CULTED, advies en ondersteuning) www.kunstgebouw.nl/onderwijs/vo_mbo

Kunst in uitvoeringwww.kunstgebouw.nl/kunstinuitvoering

Kunst op schoolwww.kunstgebouw.nl/kunstopschool

Kunstimpuls(ICC-cursus, work-shops, netwerkbijeen-komsten)www.kunstgebouw.nl/onderwijs/po

speciale projecten(De Ontdekking, Kinderboekenweek, ZiZiZ)www.kunstgebouw.nl/onderwijs/po

buitenschoolse opvang

voortgezet onderwijsen Mbo

35

Boekjaarsubsidie - 58%Projectsubsidie - 13%Opdrachten - 7%Overige baten - 22%

FInanCIerIng (Getallen uit 2010)Kunstgebouw is de provinciale organisatie voor kunst en cultuur in Zuid-Holland. Wij willen dat kunst en cultuur leeft bij de bewoners van de provincie. om dit te bereiken ontwikkelen we vernieuwende concepten waarin professionele kunst, amateurkunst en kunst-educatie elkaar vinden en versterken. Ons werk in vijf kernwoorden:

intermediair – we brengen als productontwikkelaar, adviseur of projectleider organisaties en ideeën bij elkaar in diensten, projecten en duurzame samenwer-kingsverbanden;

innovatief – we vervullen een voortrekkersrol op het gebied van kunsteducatie, kunstbeleid, culturele

planologie en digitalisering in de culturele sector; integraal – we verbinden kunst met andere sectoren

zoals onderwijs, jeugd- en jongerencultuur, maat-schappij, toerisme, planologie, seniorenbeleid,

milieu etc.; bovenlokaal – we werken aanvullend op lokale net-

werken en hebben eigen netwerken op provinciaal en nationaal niveau; klantgericht – we werken in opdracht of op eigen

initiatief voor de doelgroepen onderwijs, overheid, kunstenaars en algemeen publiek.

Een zelfstandig onderdeel van Kunstgebouw is het Uitleencentrum. Hier kunnen instellingen, verenigingen voor amateurkunst en kunsteducatie muziekinstrumen-ten en audiovisuele apparatuur lenen. www.uitleencentrum.nl

- We bereiken jaarlijks ruim 135.000 leerlingen in het basisonderwijs- We bereiken jaarlijks ruim 12.000 leerlingen in het voortgezet onderwijs- We ontwikkelen en coördineren jaarlijks ruim 25 kunstprojecten voor een algemeen publiek Daarmee zijn we in alle gemeenten in Zuid-Holland actief.

AlGEMEnE info KunsTgeBouW

Neem een abonnement op onze nieuwsbrief: www.kunstgebouw.nl/nieuwsbriefVolg ons op Twitter: @kunstgebouw

zichtbaar maken wat er is, stimuleren wat er kan zijn.

Publieke Werken

Ond

erw

ijs

Innovatie

Kennisdeling

ma

ga

zIn

e #2 / novem

ber 2011