publicatie

82.1KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

HA

ND

LEID

ING

EN

ER

GIE

PR

ES

TAT

IE A

DV

IES

WO

NIN

GE

N - E

NE

RG

IEL

AB

EL

HANDLEIDINg

ENERgIEPRESTATIE ADVIESWONINgEN

ISBN 978-90-5044-186-5

ENERgIELABEL+ ALgEMEEN DEEL

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomer­

ontwerpcondities (1985)11 Warmteterugwinning (1982)12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoe­

rende installaties (1983)14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H)16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikbereke­

ning per vertrek en totaal (1987)17 Luchtkanaalberekening (1993H)18 Leidingnetberekening (1987)19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting

van kantoorgebouwen (1994)22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor ge­

luidstechnische berekeningen aan installaties (1990)25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en

dikte ter voorkoming van condensatie (1991)26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige

corrosie in verwarmings­ en luchttechnische installatie (1990)27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991)29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998)30.4 ISSO­publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)30.5 ISSO­publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994)34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)35 Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de

stand van zaken (1994)37 Energiewijzer kantoren (1995)38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996)39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kan­

tooromgeving (1994)43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998)44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)45 Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwing­

methode Energiebesparingfonds (EBF) (1997)46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen

van eengezinswoningen (2000)47 Ontwerp hydraulische schakelingen voor koelen (2005)48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en

uitvoering (2008)49 Vloer­/wandverwarming; vloer­/wandkoeling (2005)50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings­

installaties (2008)51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009)52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U­bouw (2002)54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003)55 Tapwaterinstallaties in woon­ en utiliteitsgebouwen (2001)55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005)55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005)55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwater­

installaties (2008)55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstal­

laties (2008)56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings­

installaties in woningen (2002)57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2002)58 Luchtverwarming woningbouw (2004)59 Grote zonneboilers (2001)60 U­ en R­ Waarden (2005)61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001)62 Gebalanceerde ventilatie en wtw in woningen (2003)64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)

63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woon­gebouwen (2008)

65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings­installaties (2004)

66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1)

67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)68 Energetisch optimale stook­ en koellijnen (2002)69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaat­

installatie (2002)70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2008)70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepomp­

systemen (2005)73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid ­ eisen voor de binnen temperatuur in

gebouwen (2004)75 Handleiding Energieprestatie­Advies Utiliteitsgebouwen —

75.1 (2009) ­ 75.2 (2007) ­ 75.3 (2009)76 Montage­ en materiaalspecificaties voor warmwater­verwarmings­

installaties (2005)77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en

uitvoering (2004)78 Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006)79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2004)80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met

warmtepompen in de woningbouw (2007)81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor

utiliteitsgebouwen (2007)82 Handleiding Energieprestatie­Advies Woningen — 82.1 (2009)

­ 82.2 (2007) ­ 82.3 (2009)83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006)86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2­installaties in

tuinbouwkassen (2007)87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen

(2007)88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)89 Binnenklimaat scholen (2008) DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl)NTR 3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2008) (te bestellen bij NEN, 015­269 03 90)900 Verdringingsventilatie (2004)901 Binnenmilieu en productiviteit in kantoren (2007)GIW Ontwerp­ en montageadviezen, Nieuwbouw, eengezinswoningen

en appartementen (2008)HBK Handboek Installatietechniek (2002)

ISSO-KLEINTJESHandleiding Kleintje Water (2003)Handleiding Kleintje Inregelen (2004)Handleiding Kleintje Vloerverwarming (2005)Handleiding Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005)Handleiding Kleintje Cv (2006)Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006)Handleiding Kleintje U­ en Rc­waarden (2007)Handleiding Kleintje Riolering (2008)Handleiding Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008)Handleiding Kleintje GAS (2008)Handleiding Kleintje Legionellapreventie (2008)Handleiding Kleintje Ventilatie (2009)Handleiding Meetmethoden Elektrotechniek (2009) INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2006) IBmkls Instructieboek Montage­ en verwerkingsrichtlijn kunststof

leiding systemen sanitair (2008) IBM Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op Kleintje Riolering

(2008)IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)IBemodm Instructieboek EMO, module 1 en 2 IBpq Instructieboek Power Quality (2009)IBwp Instructieboek Warmtepompen (6 delen) (2009)

ISSO-UITgAVENISSO

Kruisplein 253014 DB RotterdamPostbus 5773000 AN RotterdamTel. 010­2065969Fax 010­2130384E­mail: isso@isso.nl

De in ISSO deelnemende organisaties zijn:ONRI: Organisatie van advies­ en ingenieursbureausPIT: Stichting Promotie InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in GebouwenUNETO­VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandelVABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw­ en installatietechniek

De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld:

Raad van Begeleiding:De heer ing. H. BesselinkMevrouw dr.ir. P.M. BluyssenDe heer ir. J.J.N.M. HogelingDe heer ing. W.F.G. HooijkaasDe heer H.M.A. Janssen GroesbeekDe heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.M.De heer ir. W. PlokkerDe heer ir. W.G. Ram

De realisatie van de ISSO-publicatie 82.1 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep 76, die als volgt was samengesteld:De heer ing. C.A.M. Arkesteijn ISSODe heer ir. R.M.H.J. Beuken SenterNovem De heer ing. E.A. Blankestijn SenterNovemDe heer T.P. Bokhoven DE Koepel c/o Consolair BVMevrouw ir. C. Bouwens NepromDe heer ing. G.P. Gijsbers Gijsbers Energie Advisering BV (AVEPA)De heer N. van Haastrecht Essent Toegevoegde Waarde DienstenDe heer J. van den Hoff Van den Hoff Installatiebedrijf b.v. (Uneto­VNI)De heer J. de Hoog Gemeente Den Haag, Dienst DSODe heer ing. J.H. Hoogkamer NVKL (FME)De heer R. Keulen Bouwkundig vve BeheerDe heer J.J. Luijks IVBN Ver.v.Institutionele Bel. in Vastgoed NedDe heer A. van Luin Bergschenhoek B.V. (FME)De heer P. Overman Stichting EPKDe heer drs.ing. O.G. van Rijsbergen Het Woonbond Kennis­ en AdviescentrumDe heer N. Ruyter Bouwend Nederland Mevrouw drs. A. Schuurmans Rockwool Benelux BV (NII)De heer ir. P.A.L. Stoelinga Deerns Raadgevende Ingenieurs B.V. (ONRI)De heer D. Struik Bouwkeur Groep B.V. (Opleidingsinstituten)De heer P. Threels Novubouw BV (Bouwend Nederland)De heer ir. E.J. Wagenaar Adviesbureau E.J. WagenaarDe heer C. van der Weerd De Friese Greiden Groep

De ontwikkeling van ISSO­publicatie 82.1 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Kennisinstituut voor de Installatiesector

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO­publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO­publicaties als norm­stellende richtlijnen.

De heer W.J.H. SchefferDe heer ir. J. SchonewilleDe heer ing. R. SteineDe heer ir. P.A.L. StoelingaDe heer ing. A.A.L. Traversari MBADe heer ir. E.J. WagenaarDe heer ir. T.M.E. ZaalDe heer prof. ir. W. Zeiler

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publica­tie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvul­digheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publica­tie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publi­catie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zo­wel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk­)fouten, onvolledigheden en onvolkomen­heden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden ver­veelvoudigd, opgeslagen in een ge­automatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Au­teurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or trans­mitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopy­ing, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leverings­voorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO.

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSOPostbus 577 3000 AN Rotterdame­mail: isso@isso.nl

© Stichting ISSO – Rotterdam, herziene 1ste uitgave, oktober 2009 Herziene 2e uitgave, oktober 2011

ISBN: 978-90-5044-186-5

ISSO-publicatie 82.1

Energieprestatie advies Woningen

Energielabel + algemeen deel

ISSO- publicatie 82.1 3 Energieprestatie advies Woningen

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 5

Summary 5

Symbolenlijst 7

0 Algemeen deel 9

0.1 Inleiding 9

0.2 Energiebesparing 9

0.3 Energiebesparing in de wetgeving in Nederland 10

0.3.1 Wetgeving 10

0.4 Europese richtlijn Energy Perfomance Building Directive (EPBD) 11

0.5 Implementatie EPBD in Nederland 13

0.5.1 Nieuwbouw en renovatieprojecten 13

0.5.2 Energielabel voor bestaande bouw 13

0.5.3 Alternatieve systemen (duurzame energie) 16

0.5.4 Regelmatige keuringen 16

0.6 Relatie Energielabel en EPA-maatwerkadvies 16

0.7 Kwaliteitsborging Energielabel en maatwerkadvies 16

0.7.1 Inleiding 16

0.7.2 BRL 9500 17

0.7.3 Wat is certificatie? 19

0.7.4 Certificering van bedrijven 21

0.8 Eisen die opdrachtgever aan bedrijven kan stellen 22

0.9 Energieprestatie-maatwerkadvies 23

0.9.1 Klantgroepen 23Literatuurlijst algemeen deel 26

1 Inleiding 27

2 Energielabel 29

2.1 Klasse-indeling op het Energielabel 34

2.2 Woningtype 34

2.3 Afmelden van het energielabel 37

2.3.1 Energielabel database 37

3 Energie-index 41

4 Standaardomstandigheden 43

4.1 Standaard weergegevens 43

4.2 Standaard aantal bewoners 44

4.3 Aanpassingen bij lokale verwarming en keukengeisers 45

4.4 Specifiek jaarlijkse netto-warmtebehoefte voor warm tapwater 45

4.5 Overige vereenvoudigingen 45

5 Standaard energiebesparende maatregelen 47

6 Opnameprotocol gebouw 55

6.1 Bron 55

6.2 Instrumentarium en EI-software 56

6.3 Stappenplan woningopname 56

6.4 Bepaal de verwarmde zone (stap 1) 57

6.4.1 Ruimten die altijd bij de verwarmde zone horen 58

6.4.2 Serre en balkon-/galerijafdichting 58

6.4.3 Overige ruimte 60

ISSO- publicatie 82.1 4 Energieprestatie advies Woningen

6.5 Algemene woningkenmerken (stap 2) 63

6.5.1 Bouwjaar van de woning 63

6.5.2 Renovatiejaar 64

6.5.3 Woningtype 64

6.5.4 Type dak 67

6.5.5 Gebruiksoppervlakte 67

6.5.6 Serre en balkonafdichting 67

6.6 Thermische schil (stap 3) 68

6.6.1 Begrenzing 69

6.6.2 Oppervlakte van de constructies 71

6.6.3 Constructie bepalen 79

6.7 Installatiebepaling (stap 4) 94

6.7.1 Installatie voor ruimteverwarming 94

6.7.2 Installatie voor warmtapwaterbereiding 98

6.7.3 Ventilatie/infiltratie 99

6.7.4 Elektriciteitsopwekking door PV-cellen 101

6.8 Bepaling woningtype 101

6.8.1 Woningtypen 102

6.8.2 Opnameprotocol woningtype 102

6.9 Aandachtspunten bij aantal typen woningen 106

6.10 Voorbeelden voor de bepaling van verwarmde zone voor overige ruimten 108

6.11 Aanwijzingen voor begrenzingen bij woongebouwen 112

6.12 Algemeen over opnameprotocol 115

7 Representatieve gebouwen 117

7.1 Afwijkingen van bouwkundige aard bij tussen-, hoek- of vrijstaande woning 118

7.2 Afwijkingen van bouwkundige aard bij woningen in appartementengebouwen en flatgebouwen 119

7.3 Afwijkingen in oriëntatie bij alle woningen/woongebouwen 120

7.4 Afwijkingen van installatietechnische aard bij alle woningen/woongebouwen 120

Bijlage 1A Aanwijzingen voor het herkennen van bouwkundige constructies 121

Bijlage 1B Aanwijzingen voor het herkennen van installaties 126

Bijlage 2 Opbouw Energielabel 149

Bijlage 3 Opnameformulier Energielabel woningen 157

Bijlage 4 Rapportage voor de opdrachtgever behorende bij het Energielabel 169

Literatuurlijst 175

ISSO- publicatie 82.1 5 Energieprestatie advies Woningen

SAMENVATTING

In het kader van de Europese richtlijn (de EPBD) moet elke woning en/of utiliteitsgebouw die verkocht wordt of opnieuw verhuurd wordt voorzien zijn van een Ener-gielabel. Op het Energielabel staat de energetische kwaliteit van het gebouw weergegeven, ook worden er op het Energielabel een aantal globale energiebespa-rendemaatregelen weergegeven.De verplichting tot het hebben van een Energielabel is aangegeven in het Besluit Energieprestatie Gebouwen en de Regeling Energieprestatie Gebouwen. Voor de eisen waaraan het Energielabal en de totstandkoming van het Energielabal moet voldoen wordt verwezen naar de BRL 9500 serie.Dit deel van de ISSO-publicatie geeft de middelen aan waarmee aan de eisen uit de BRL 9500 kan worden vol-daan.ISSO-publicatie 82 heeft betrekking op woningen en bestaat uit een aantal delen:

Deel 1 het Energielabel; Deel 2 maatwerkadvies; Deel 3 de formulestructuur.

In deel 1 is beschreven welke gegevens van de woning moeten worden opgenomen voor het maken van het Energielabel. In dit deel van deze publicatie komen aan de orde:

De uitleg van het Energielabel; De berekening van de energie-index; De standaardomstandigheden voor de bereke-

ning van de Energie-index; De standaard energiebesparende maatregelen; De opname van het gebouw; Representatieve gebouwen.

Voor het maken van het Energielabel voor woningen moet het EPA-bedrijf gecertificeerd zijn conform de BRL 9500 deel 1 Energielabel, bestaande woningen.

SUMMARY

In view of the European guideline (EPBD) each residen-tial and/or non-residential building, that is sold or of which the lease is renewed, has to possess an Energy Performance Certificate (EP Certificate).The Energy Performance Certificate not only shows the energetic quality of the building but also a number of global energy saving measures taken.The obligation to present a EP-certificate is enforced by both the Decree Energy Performance Buildings and the Regulation Energy Performance Buildings. Reference is made to the BRL 9500 series for the requirements that the certificate and the realization of the certificate have to meet. This part of ISSO-publication 82 provides the tool to help meet the requirements as stated in the BRL 9500.

ISSO-publication 82 focusses on residential buildings and consists of various parts:

Part 1 The energy performance certificate; Part 2 Made-to-measure advice; Part 3 Formula structure.

Part 1 describes how to include the residential building in the certificate and how the certificate is finalized.This part of the ISSO-publication discusses:

The explanation of the certificate; The calculation of the Energy Index; The standard conditions for the calculation of

the Energy Index; The standard energy saving measures; The recording of the building; Buildings that are representativ.

To realize the EP certificate for residential buildings the EPA-advisor has to be certified in accordance with the BRL 9500, part 1, Energy Performance Certificate exis-ting Buildings.

ISSO- publicatie 82.1 6 Energieprestatie advies Woningen

ISSO- publicatie 82.1 7 Energieprestatie advies Woningen

SYMBOLENLIJST

A Oppervlakte van de bouwkundige constructie [m2]

Ag Gebruiksoppervlakte [m2]

Averlies De som van de oppervlakten aan uitwendige scheidingsconstructies gewogen naar de mate van het te verwachten warmteverlies door transmissie.

[m2]

EI Energie-index [-]

fC Kozijnfactor [-]

fdak Dakfactor [-]

fIV Correctiefactor voor vervuiling en vitrage [-]

nv,s Correctiefactor voor ventilatie [-]

Rc Warmteweerstand van de bouwkundige constructies [m2·K/W]

Qtot Totaal energiegebruik van de woning onder standaardcondities [MJ]

U-waarde Warmtedoorgangscoëfficiënt [W/m2·K]

θi,standaard Binnentemperaturen voor verwarming [°C]

θaanvoer Ontwerpaanvoertemperatuur [°C]