ISSO-publicatie 48-2008

publicatie

48

ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Klim

aa

tp

la

fon

ds/K

oe

lco

nv

ect

or

en

• Ric

ht

lijne

n v

oo

R o

nt

we

Rp

en

uit

vo

eR

ing

klimaatplafonds/koelconvectoren

richtlijnen voor ontwerp en uitvoering

isBn 978-90-5044-167-4

isso

Kruisplein 253014 DB RotterdamPostbus 5773000 AN RotterdamTel. 010-2065969Fax 010-2130384E-mail: [email protected]

De in ISSO deelnemende organisaties zijn:ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureausPIT: Stichting Promotie InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in GebouwenUNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandelVABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek

de werkzaamheden worden begeleid door de raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van de eerste uitgave van deze publicatie als volgt was samengesteld:ir. FM. van Bergen drs. ir. J.C. Huygheing. B. Bronsema H.M.A. Janssen Groesbeekir. P.R. van Dam prof. ir. P.H.H. Leijendeckersir. G.J. Goedhart ir. H.J. Nicolaasir. G.G.B. Halmos dr. ir. A.H.C. van Paassenir. P.A.J.M. Heijnen WJ.H. Schefferir. J.J.N.M. Hogeling ir. W. Schuringa(secretaris) mr. ing. A. de Vriesing. W.F.G. Hooijkaas ir. E.J. Wagenaar (voorzitter)

de realisatie van de eerste uitgave van isso-publicatie 48 `koelplafonds' werd verzorgd door de isso-kontaktgroep 46, die als volgt was samengesteld:ir. C.J. Bal H.H. Redec B.Ving. E.A. Blankenstijn NOVEM B.Ving. H.M. Bruggema Peutz & Associes BV (rapporteur)L. Fontein ING Vastgoed belegging BVir. J.J.N.M. Hogeling ISSO (voorzitter)A. Kuyvenhoven Frenger systemening. J.W.M. Meyer NOVEM b.v.P.A. Ruijgrok IntecoJ. Veerman (rapporteur) Ketel Raadgevende Ingenieurs BV J.A.P. Verboven Verhulst BVir. A.M. van Weele ISSO (coördinator)ir. J. Westland TM Verhoeven Raadgevende Ingenieurs BV ir. A. Wijsman TNO-BouwJ. de With Noltec Plafonds b.v.

De 1e uitgave verscheen in november 1998

De tweede uitgave (2008) is bewerkt door ir. A.M. van Weele van ISSO. De basis van de publicatie is gehandhaafd. Aanpassingen waren nodig door vervanging van oude normen en het verschijnen van nieuwe normen.

De realisatie van de publicatie is mede mogelijk gemaakt door:

kennisinstituut voor de installatiesector

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als norm-stellende richtlijnen.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publica-tie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvul-digheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publica-tie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publi-catie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zo-wel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomen-heden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een ge-automatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Au-teurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or trans-mitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopy-ing, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leverings-voorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO.

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSOPostbus 5773000 AN Rotterdame-mail: [email protected]

©Stichting ISSO – Rotterdam, december 2008

voor Meer inForMatie kiJk oP WWW.isso.nl

isso-PuBlicaties 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomer-

ontwerpcondities (1985)11 Warmteterugwinning (1982)12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoerende

installaties (1983)14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H)16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikberekening

per vertrek en totaal (1987)17 Luchtkanaalberekening (1993H)18 Leidingnetberekening (1987)19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van

kantoorgebouwen (1994)22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor geluids-

technische berekeningen aan installaties (1990)25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte

ter voorkoming van condensatie (1991)26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige cor-

rosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990)27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991)29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998)30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994)33 Kengetallen en vuistregels (1996)34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)35 Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de stand

van zaken (1994)36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (1995)37 Energiewijzer kantoren (1995)38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996)39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kantoor-

omgeving (1994)41 Energiewijzer woningen (1995)43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998)44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)45 Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwing-

methode Energiebesparingfonds (EBF) (1997)46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van

eengezinswoningen (2000)47 Ontwerp hydraulische schakelingen voor koelen (2005)48 Klimaatplafonds/Koelplafonds: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering

(2008)49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005)50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings-

installaties (2008)51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2003)53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002)54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003)55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005)55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005)55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwater-

installaties (2009)55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwater installaties

(2009)56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings-

installaties in woningen (2002)57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2002)58 Luchtverwarming woningbouw (2004)

59 Grote zonneboilers (2001)60 U- en R- Waarden (2005)61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001)62 Gebalanceerde ventilatie en wtw in woningen (2003)64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woon-

gebouwen (2008)65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings-

installaties (2004)66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001)

(Herziening ISSO 1)68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie

(2002)70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2008)70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen

(2005)73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebou-

wen (2004)75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen (2007) (3delen)76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings-

installaties (2005)77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en

uitvoering (2004)78 Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006)79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2004)80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmte-

pompen in de woningbouw (2007)81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor

utiliteitsgebouwen (2007)82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen (2007) (3 delen)83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006)86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouw-

kassen (2007)87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007)88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)89 Binnenklimaat scholen (2008)

diversen (voor overige producten zie www.isso.nl)NTR 3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2008)

(te bestellen bij NEN, 015-269 03 90)900 Verdringingsventilatie (2004)901 Binnenmilieu en productiviteit in kantoren (2007)GIW Ontwerp- en montageadviezen, Nieuwbouw,

eengezinswoningen en appartementen (2008)HBK Handboek Installatietechniek (2002) isso-kleintJesHandleiding Kleintje Water (2003)Handleiding Kleintje Inregelen (2004)Handleiding Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005)Handleiding Kleintje Vloerverwarming (2005)Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006)Handleiding Kleintje Cv (2006)Handleiding Kleintje U- en Rc-waarden (2007)Handleiding Kleintje Legionellapreventie (2008)Handleiding Kleintje GAS (2008)Handleiding Kleintje Riolering (2008) instructieMateraal IBnv Instructieboek Noodverlichting (2006)IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof

leidingsystemen sanitair (2008)IBM Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op Kleintje Riolering

(2008)IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)IBemogm Gelijkstroommotoren (2008)

isso-uitgaven

O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f

Publicatie 48

Klimaatplafonds/Koelconvectoren

Richtlijnen voor ontwerp en uitvoering

ISBN: 978-90-5044-167-4

ISSO-Publicatie 48 3 Klimaatplafonds/Koelconvectoren

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 7

Summary 7

Symbolenlijst 8

Grafische symbolen 10

Begrippenlijst 13

1 Inleiding 17

1.1 Doelstelling 17

1.2 Opbouw publicatie 17

2 Systeeminventarisatie klimaatplafonds 19

2.1 Systeembeschrijving 19

2.2 Redenen van toepassing 19

2.3 Mechanismen van warmteoverdracht 20

2.4 Beschikbare systemen 20

2.4.1 Opzet 20

2.4.2 Water als energiedrager 20

2.4.3 Lucht als energiedrager 24

2.4.4 Open of gesloten systemen 24

2.4.5 Stucplafonds 24

2.5 Systeemoverzicht klimaatplafonds 26

3 Systeeminventarisatie koelconvectoren 27

3.1 Systeembeschrijving 27

3.2 Redenen van toepassing 27

3.3 Mechanismen van warmteoverdracht 28

3.3.1 Inleiding 28

3.3.2 Passieve koelconvector 28

3.3.3 Actieve koelconvector 29

3.4 Beschikbare systemen 30

3.4.1 Opzet 30

3.4.2 Passieve units 30

3.4.3 Geïntegreerde ventilatie 31

3.4.4 Vermogensvergroting door inductie 31

3.4.5 Gesloten systemen 32

3.4.6 Hooginducerend koelpaneel 33

3.5 Systeemoverzicht koelconvectoren 34

4 Normen, voorschriften en beoordelingsmethoden 35

4.1 Comfort 35

4.1.1 Begrippen 35

4.1.2 Normen, voorschriften en richtlijnen 35

4.1.3 Invloed op de installatiekeuze 35

4.1.4 Comfortonderzoek 36

4.2 Vermogen 36

4.2.1 Netto/bruto vermogen 36

4.2.2 Normen en voorschriften 37

4.2.3 Beoordeling vermogensgegevens 37

4.3 Besteksomschrijving vermogen 38


4.4 Functioneren bij oplevering 38

4.4.1 Mogelijkheden en beperkingen praktijkmetingen 38

4.4.2 Infrarood thermografie 39

4.4.3 Opleveringsprotocol 39

4.5 Technische eisen (metalen) systeemplafonds 39

5 Ontwerpaspecten 41

5.1 Relatie bouwkundige/ bouwfysische randvoorwaarden 41

5.1.1 Zonbelasting 41

5.1.2 Transmissie 41

5.1.3 Luchtinfiltratie 42

5.1.4 Condensatierisico 43

5.1.5 Gebouwmassa 44

5.1.6 Bouwkundig ontwerp 44

5.2 Koelen en/of verwarmen 45

5.3 Ruimtecomfort en warmtebelasting 46

5.4 Ruimteventilatie 46

5.4.1 Invloed op het benodigde koelen verwarmingsvermogen 46

5.4.2 Invloed van klimaatplafonds op ventilatiesystemen 47

5.5 Energetische aspecten en Energie Prestatie Normering 47

5.6 Installatietechnische randvoorwaarden 48

5.6.1 Water- en luchtcondities 48

5.6.2 Systeemdruk en systeemscheiding 48

5.6.3 Leidingaanleg 48

5.6.4 Filtering/ontgassing 49

5.7 Regeling en beveiliging 49

5.7.1 Regeling koelplafond/koelconvector op vertrekniveau 49

5.7.2 Regeling verwarmingsplafond op vertrekniveau 49

5.7.3 Regeling klimaatplafond op vertrekniveau 50

5.7.4 Beveiliging 51

5.7.5 Regeling koelplafond en koelconvectoren op centraal niveau 52

5.7.6 Regeling verwarmingsplafond op centraal niveau 52

5.7.7 Gecombineerde centrale regeling 52

5.8 Akoestische, esthetische en hygiënische eisen 53

5.9 Flexibiliteit 54

5.10 Beperkingen ten aanzien van actief oppervlak 54

5.11 Brandveiligheid 54

5.12 Kostenfactoren 54

5.12.1 Investeringskosten 54

5.12.2 Exploitatiekosten 55

5.12.3 Sloop en afvoer 55

5.13 Gebruiksapecten 55

5.13.1 Toegankelijkheid plenum 55

5.13.2 Onderhoud 55

5.13.3 Bediening en regeling 56

5.13.4 Beveiliging 56


6 Systeemontwerp 57

6.1 Systeemkeuze 57

6.2 Dimensionering op ruimteniveau 57

6.2.1 Rekenmethode 57

6.2.2 Invloed wijze van ventileren 59

6.2.3 Warmteverliezen via vensters 60

6.2.4 Netto vermogen 60

6.2.5 Bepaling van het benodigde specifieke koelen verwarmingsvermogen 60

6.2.6 Systeemkeuze 62

6.2.7 Dimensionering van het klimaatplafond en de koelconvector 62

6.2.8 Verliezen bovenzijde plafond, bepaling waterzijdig vermogen 62

6.2.9 Regeling en beveiliging 65

6.3 Dimensionering op gebouwniveau 65

6.3.1 Bruto vermogen 65

6.3.2 Transport 65

6.3.3 Koudeopwekking 65

6.3.4 Warmteopwekking 67

6.3.5 Waterbehandeling 67

6.4 Rekenvoorbeeld 68

6.4.1 Uitgangspunten 68

6.4.2 Bepaling netto koelen warmtebehoefte 70

6.4.3 Bepaling specifiek koelen verwarmingsvermogen 71

6.4.4 Systeemkeuze 71

6.4.5 Dimensionering klimaatplafond en koelconvector 71

6.4.6 Bepaling koelen verwarmingsvermogen op gebouwniveau 72

7 Bouwproces 75

7.1 Initiatief- en ontwerpfase 75

7.1.1 Principekeuzen 75

7.1.2 Demarcatie verantwoordelijkheden 75

7.1.3 Richtlijnenbestek / volledig bestek 76

7.1.4 Informatieoverdracht 76

7.2 Aanbestedings- en gunningsfase 76

7.2.1 Relevante aspecten 76

7.2.2 Wijze van opdrachtverstrekking 76

7.2.3 Uitvoeringsorganisatie 77

7.2.4 Uitvoeringstaken / verantwoordelijkheden 77

7.2.5 Besteksomschrijving 78

7.3 Uitvoeringsaspecten 78

7.4 Oplevering 78

8 Gebruiksfase 79

8.1 Onderhoud 79

8.1.1 Reinigen 79

8.1.2 Watervoerende systemen 79

8.1.3 Regeling en beveiliging 79

8.2 Levensduur / vervangbaarheid 80

8.3 Flexibiliteit 80

8.4 Toegankelijkheid plenum 80

8.5 Afdankfase 81


Bijlage A Warmteoverdracht in een klimaatplafond 83

A.1 Inleiding 83

A.2 Intern warmtetransport in de plafondconstructie 83

A.3 Warmteoverdracht naar de ruimte 84

A.4 Warmteoverdracht naar het plenum 86

Bijlage B Normen en voorschriften m.b.t. thermisch comfort 87

Bijlage C Normen m.b.t. vermogensbepaling 90

Bijlage D Checklist ontwerpaspecten en projectfasen 93

Bijlage E Schema van het ontwerp 96

Bijlage F Checklist offerteaanvraag klimaatplafonds 99

F.1 Te verstrekken informatie aan de leverancier 99

F.2 Te verkrijgen informatie van de leverancier 100

Bijlage G Checklist offerteaanvraag koelconvectoren 102

G.1 Te verstrekken informatie aan de leverancier 102

G.2 Te verkrijgen informatie van de leverancier 103

Bijlage H Checklist benodigde informatie richtlijnenbestek 104

Bijlage I Checklist benodigde besteksinformatie 105

Bijlage J Checklist benodigde besteksinformatie koelconvectoren 107

Bijlage K Checklist uitvoeringsaspecten klimaatplafonds 109

Bijlage L Checklist uitvoeringsaspecten koelconvectoren 110

Bijlage M Checklist aandachtspunten bij oplevering klimaatplafonds 111

Bijlage N Checklist aandachtspunten bij oplevering koelconvectoren 112

Bijlage O Uitgangspunten leidingverlies klimaatplafondsysteem 113

Literatuurlijst 115


SAMENVATTING

Indien bij het ontwerpproces van comfortinstallaties de mogelijke toepassing van klimaatplafonds of koel-convectoren wordt overwogen, biedt voorliggende ISSO-publicatie de ontwerper een aantal gereedschap-pen om tot een juiste afweging te komen. Gedetailleerd worden de diverse klimaatplafond- en koelconvectorprincipes en -systemen beschreven en geanalyseerd en in tabelvorm vergeleken, zodat snel een overzicht van de relevante aspecten kan worden verkregen. Normen, voorschriften en beoordelingsmethoden met betrekking tot comfort en capaciteit worden beschreven ten behoeve van ontwikkeling, ontwerp, uitvoering en oplevering. Het ontwerpproces wordt in twee stappen beschre-ven. Eerst wordt ingegaan op de vele relevante ont-werpaspecten. Vervolgens wordt een rekenhand-leiding verstrekt waarbij de installatie eerst op ruimte-niveau en daarna op gebouwniveau wordt gedimen-sioneerd. De specifieke aspecten van klimaatplafonds en koel-convectoren in de organisatie van het bouwproces worden compact besproken, waarbij in een groot aan-tal bijlagen checklists worden aangereikt voor de diverse fasen van het ontwerpen bouwproces. Ten-slotte wordt ingegaan op de gebruiksfase.

SUMMARY

ISSO-publicatie 48 provides the designers a lot of tools to draw the right conclusions, if in the design process of HVAC systems the use of chilled ceilings and beams is considered. The different principles and products of chilled ceilings and beams are described, analysed and compared in detail and presented in tables, so a quick overview of relevant issues is obtained easily.International standards, regulations and test methods related to thermal comfort and performance are des-cribed for the use in development, design and com-missioning.The design process is described in two major steps. First the relevant design issues are dealt with. In the second step a calculation method of the system, at room level and also at building level is presented.The specific problems of chilled beams and ceilings in building design, contracting, construction and com-missioning are discussed and supported with several check lists. Finally attention is given to the system in use.


SYMBOLENLIJST

Aa Actief plafondoppervlak [m2]

C Karakteristieke constante [W/(m·Kn)]

cl Soortelijke warmte lucht [J/(kg.K)]

DR Draught Rating [%]

fg Gelijktijdigheidsfactor [-]

fvin Vinfactor [-]

hc Warmteoverdrachtscoëfficiënt voor convectie [W/(m2·K)]

hr Warmteoverdrachtscoëfficiënt voor straling [W/(m2·K)]

K Karakteristieke constante [W/(m·Kn)]

k1 Karakteristieke constante [W/(m·Kn)]

k2 karakteristieke constante [W/(m·Kn)]

Icl Warmteweerstand van kleding (pakket) [m2 · K/W of clo]

la Actieve lengte koelconvector [m]

n exponent [-]

m exponent [-]

Pbr Bruto koel- of verwarmingsvermogen [W]

Pc Warmteafgifte door convectie [W/m2]

Pkl Voelbare koellast [W]

Pkl,l Latente koellast [W]

Pk,n Benodigd netto koel vermogen vertrek [W]

Pk,n Leidingverlies [W]

PMV Predicted Mean Vote [-]

Pn Benodigd netto koel-/verwarmingsvermogen [W]

Pop Koel- of verwarmingsvermogen opwekking [W]

PPD Predicted Percentage of Dissatisfied [%]

PN Nominale koelvermogen (bij Δθ = 8K) [W/m2 of W/m]

Pr Warmteafgifte door straling [W/m2]

Psp Specifiek netto koel-/verwarmingsvermogen bij specifieke condities [W/m2 of W/m]

Psp,w Waterzijdig koel- of verwarmingsvermogen [W]

Pt Transmissieverlies [W]

Pv Benodigd koel-/verwarmingsvermogen ten gevolge van ventilatie [W]

Pv,b Warmte-/koudeverlies klimaatplafond aan bovenzijde [W]

Pv,l Verliesvermogen verbindingsleidingen klimaatplafond [W]

Pv,n Benodigd netto verwarmingsvermogen vertrek [W]

Pv,v Verliesvermogen venster [W]

qm Luchtmassadebiet [kg/s]

qp Debiet primaire lucht [dm3/s]

qv Volumedebiet ventilatielucht [m3/s]

R Warmteweerstand [m2·K/W]


Rsp Schijnbare warmteweerstand plafondconstructie [m2·K/W]

xi Resulterende absolute vochtigheid binnenlucht vertrek [gr/m3]

xtl Absolute luchtvochtigheid [gr/m3]

Δθ Temperatuurverschil [K]

Δθpr Stralingsasymmetrie [°C]

θa Luchttemperatuur [°C]

θd Dauwpunt [°C]

θe Buitentemperatuur [°C]

θg Zwarte bol temperatuur [°C]

θi Vertrek temperatuur [°C]

θo Operatieve temperatuur [°C]

θpl Luchttemperatuur plenum [°C]

θpr Vlakstralingstemperatuur [°C]

θr Stralingstemperatuur [°C]

θsp Oppervlaktemperatuur plafond [°C]

θw Watertemperatuur [°C]

λ Warmtegeleidingscoëfficiënt [W/(m·K)]

ρl Soortelijke massa lucht [kg/m3]

v Luchtsnelheid langs het oppervlak [m/s]

vmax Maximale gemiddelde snelheid in de leidingen [m/s]


GRAFISCHE SYMBOLEN

Keerklep

Afsluiter

Inregelafsluiter met meetnippels

Tweewegregelafsluiter met servomotor

Driewegregelafsluiter met servomotor

Pomp

Toerengeregelde pomp

Temperatuuropnemer

Thermostaat

Temperatuurregelaar

Minimum temperatuur begrenzing en alarm

Raamcontact/condensdetectie

Rekenfunctie

Vochtopnemer (RV)

TE

TS

TC

TZA

XS

XC

MT


Thermometer

Drukverschilopnemer

Drukverschilregelaar

Expansievoorziening

Warmtewisselaar koelend

Warmtewisselaar verwarmend

CKW Gekoeld water

CV CV-water

Aanvoer

Retour

Klimaatplafond of koelconvector

Koelbatterij

Recirculatielucht

Verse lucht

TI

PDT

PDC

-+


BEGRIPPENLIJST

Aanvoertemperatuur(zie ook intredetemperatuur)Temperatuur van het medium bij het uittreden uit de opwekkingsinstallatie.

Actieve koelconvectorIn, boven of onder het plafond aangebracht element voorzien van een koelbatterij en luchtuitblaasopenin-gen, dat onder invloed van gedwongen luchtstromin-gen op convectieve wijze koelt.

Bruto koelvermogenDe som van het netto koelvermogen, het koelvermo-gen aan de bovenzijde en het koelvermogen van de aansluitleidingen.

Centrale koelingInstallatie voor ruimtekoeling waarbij de centraal opgewekte koude middels een distributiesysteem in meer dan één ruimte wordt afgegeven.

Centrale verwarmingInstallatie voor ruimteverwarming waarbij de centraal opgewekte warmte door een distributiesysteem in meer dan één ruimte wordt afgegeven.

CirculatievoudDe totale in de ruimte circulerende hoeveelheid lucht gedeeld door de netto inhoud van de ruimte [-].

Convectief-systeemPlafondsysteem waarmee door middel van water hoofdzakelijk convectief kan worden gekoeld, waarbij plafondlamellen horizontaal of schuin met tussen-ruimten tegen watervoerende buizen worden geklemd.

COPCoëfficiënt of Performance: verhouding tussen het nuttig opgewekte koel- of verwarmingsvermogen en het toegevoerde vermogen [-].

Dauwpunt θdTemperatuur waarbij de in de lucht aanwezige water-damp gaat condenseren [°C].

DR-waarde (Draught Rating)Percentage ontevredenen ten gevolge van tocht (draught); beoordelingscriterium dat rekening houdt met luchttemperatuur, luchtsnelheid en turbulentie-intensiteit [%].

ElementsysteemPlafondsysteem waarmee door middel van water kan worden gekoeld of verwarmd, waarbij de plafondpa-nelen tegen de op de bandrasters gemonteerde watervoerende buiselementen worden bevestigd. De elementen kunnen flexibel worden aangesloten op de waterverdeelleidingen zodat het plafond te openen is.

EnergiedragerMedium ten behoeve van het transport van warmte en/of koude.

Energiegebruik voor koelingDe energie benodigd om de koelbehoefte, inclusief de verliezen van de installaties, te dekken.

Energiegebruik voor verwarmingDe energie benodigd om de warmtebehoefte, inclu-sief de verliezen van de installaties, te dekken.

Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC)Maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw of een gedeelte van een gebouw inclusief gebouwinstallaties bij een bepaald gebruikersgedrag.

Externe warmtebelastingDe warmtestroom [W] naar een vertrek samengesteld uit:

De via transparante en niet-transparante delen van buitenwanden en daken binnenkomende zonnewarmte;De transmissie ten gevolge van het tempera-tuurverschil tussen binnen en buiten;De warmtetoevoer door ventilatie en infiltratie tengevolge van het temperatuurverschil tussen binnen en buiten.

Geïntegreerd systeemPlafondsysteem waarmee door middel van water kan worden gekoeld of verwarmd, waarbij de watervoe-rende leidingen in de plafondpanelen zijn geïnte-greerd, of door middel van warmteoverdrachts-profielen of direct op het plafondpaneel zijn gelijmd. De panelen worden flexibel aangesloten op de water-verdeelleidingen zodat het plafond te openen is.

Gemiddelde stralingstemperatuur θrDe uniforme temperatuur van een denkbeeldige omsloten ruimte waarin de stralingsuitwisseling tus-sen het menselijk lichaam en zijn omgeving gelijk is aan de stralingsuitwisseling in de werkelijke situatie [°C].

Inductieapparaat Toestel voor ruimteverwarming/koeling, waarin secundaire lucht wordt geïnduceerd door het met hoge snelheid toevoeren van primaire lucht en de warmte/koude convectief aan de ruimte wordt afge-geven.

InductievoudDe totaal door het inblazen van lucht verplaatste luchthoeveelheid, gedeeld door de ingeblazen pri-maire luchthoeveelheid [-].

InfiltratieLuchttransport door ondichtheden in de bouwkun-dige omhulling ten gevolge van (wind)druk- en tem-peratuurverschillen.

InlegsysteemPlafondsysteem waarmee door middel van water kan worden gekoeld of verwarmd, waarbij de watervoe-


rende leidingen, elementen of 'matten' in de plafond-panelen worden gelegd of gelijmd. De panelen worden flexibel aangesloten op de waterverdeellei-dingen zodat het plafond te openen is.

Interne warmtebelastingDe warmtestroom die in de ruimte wordt ontwikkeld als gevolg van de warmteafgifte van personen, appa-ratuur en verlichting en de transmissie via binnenwan-den [W].

Intredetemperatuur (zie ook aanvoertemperatuur)Temperatuur van het medium bij het uittreden uit de transportinstallatie en het intreden in de in de ruimte aanwezige installatiecomponenten (bijvoorbeeld kli-maatplafond of koelconvector) [°C].

KlimaatinstallatieInstallatie gericht op het scheppen van het juiste bin-nenklimaat voor het verblijven of werken in een gebouw.

Klimaatplafond (zie ook stralingsplafond)Plafond dat (vrijwel) geheel is voorzien van op elkaar aansluitende elementen die in hoofdzaak door middel van straling zowel kunnen verwarmen als koelen.

KlimatiseringHet vervullen van de installatiefuncties inclusief de dis-tributie.

KoelbaffleVerticaal plafondelement waarmee door middel van water kan worden gekoeld.

KoelbatterijElement samengesteld uit watervoerende buizen en lamellen of vinnen waarmee warmte uit de langs de vinnen stromende lucht wordt onttrokken en overge-dragen aan het door de buizen stromende water.

KoelbehoefteBenodigde hoeveelheid koelenergie voor het op de ingestelde temperatuur houden van de gekoelde ruimte(n) door de klimaatinstallatie [W].

KoelconvectorIn, boven of onder het plafond aangebracht element dat onder invloed van natuurlijke of gedwongen lucht-stromingen op convectieve wijze koelt.

KoelelementWatervoerend element dat in metalen plafondpanelen wordt gelegd ten behoeve van het realiseren van ruimtekoeling. Is het element flexibel dan wordt gesproken van een 'koelmat'.

KoelingHet proces van actieve warmteonttrekking ten behoeve van klimatisering.

KoellastDe warmtestroom die uit een ruimte moet worden afgevoerd om in deze ruimte een voorgeschreven

luchttemperatuur en/of -vochtigheid te handhaven of niet te doen overschrijden [W].

KoelmatWatervoerend flexibel element dat in metalen pla-fondpanelen wordt gelegd ten behoeve van het reali-seren van ruimtekoeling. Verwerking in stucplafonds is eveneens mogelijk.

KoelpaneelIn het plafond aangebracht element dat in hoofdzaak door middel van straling koelt.

KoelplafondPlafond dat (vrijwel) geheel is voorzien van op elkaar aansluitende elementen die in hoofdzaak door middel van straling koelen.

LuchtbehandelingProces waarbij de ventilatielucht één of meer van de volgende behandelingen ondergaat: verwarmen, koe-len, bevochtigen, ontvochtigen, reinigen.

LuchtdoorlatendheidEigenschap van de omhulling van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over de omhulling een luchtdrukverschil bestaat.

LuchtvolumestroomHoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd.

Mechanische ventilatieVentilatie die met een ventilator tot stand wordt gebracht.

Netto koelvermogenHet koelvermogen dat door koelplafond/klimaatpla-fond of koelconvector direct aan het vertrek wordt afgegeven.

Operatieve temperatuur θ0De uniforme temperatuur van een zwarte omgeving waarin een persoon dezelfde hoeveelheid warmte zou uitwisselen door straling en convectie als in de niet-uniforme werkelijke omgeving. De operatieve tempe-ratuur is afhankelijk van de luchttemperatuur 8a, de luchtsnelheid v en de stralingstemperatuur θr [°C];

OverlangsisolatieReductie van de geluidoverdracht van kamer naar kamer via de plafondspouw [dB].

Passieve koelconvectorIn, boven of onder het plafond aangebracht element voorzien van een koelbatterij, dat onder invloed van natuurlijke luchtstromingen op convectieve wijze koelt.

v < 0,2 m/s: θ0 = 0,5 · θa + 0,5 · θr;

0,2 m/s < v < 0,6 m/s: θ0 = 0,6 · θa + 0,4 · θr;

0,6 m/s < v < 1,0 m/s: θ0 = 0,7 · θa + 0,3 · θr


TopkoelingBeperkte koeling waarbij op jaarbasis overschrijdin-gen van een behaaglijke vertrekluchttemperatuur zijn toegestaan.

Plenum of plafondspouwRuimte tussen een verlaagd plafond en de bovenlig-gende (verdiepings)vloer.

PMVPredicted Mean Vote; voorspelde gemiddelde uit-spraak over de beleving van het comfort op een 7-punts schaal: -3 = te koud; 0 = neutraal; +3 = te warm [-]

PPDPredicted Percentage of Dissatisfied; voorspelde per-centage van ontevredenen. Bij een optimale PMV-waarde van 0, is het PPD nog altijd 5% [%].

RecirculatieluchtAan de ruimte onttrokken lucht die, via de in de ruimte aanwezige installatiecomponenten (bijvoorbeeld koelconvectoren) wordt gekoeld of verwarmd en, al dan niet gemengd met ventilatielucht, weer in de ruimte wordt gebracht.

RecirculatievoudDe totale in de ruimte recirculerende hoeveelheid lucht gedeeld door de netto inhoud van de ruimte [-].

RetourtemperatuurTemperatuur van het medium bij het uittreden uit de in de ruimte aanwezige installatiecomponenten (bij-voorbeeld klimaatplafond of koelconvector).

RuimteverdeelleidingIn de ruimte aanwezige transportleiding, aangesloten op de in het gebouw aanwezige transportinstallatie, waarmee het medium uit deze transportinstallatie wordt verdeeld over de in de ruimte aangesloten installatiecomponenten.

RuimteverzamelleidingIn de ruimte aanwezige transportleiding, aangesloten op de in het gebouw aanwezige transportinstallatie, waarmee het medium uit de in de ruimte aangesloten installatiecomponenten wordt verzameld en terugge-geven aan de transportinstallatie.

Stralingsasymmetrie ΔθprHet verschil in vlakstralingstemperatuur tussen de twee tegenovergestelde zijden van een vlakje [°C].

StralingspaneelIn het plafond aangebracht element dat in hoofdzaak door straling verwarmt of koelt.

Stralingsplafond (zie ook klimaatplafond)Plafond dat (vrijwel) geheel is voorzien van op elkaar aansluitende elementen die in hoofdzaak door middel van straling verwarmen of koelen.

TransmissiewarmteAlgebraïsche som van de warmtetransporten via de begrenzing van een ruimte.

Turbulentie-intensiteitQuotiënt van de standaardafwijking en de gemiddelde luchtsnelheid; maat voor luchtsnelheidsvariaties.

UittredetemperatuurTemperatuur van het medium bij het verlaten van de in de ruimte aanwezige installatiecomponenten (bij-voorbeeld klimaatplafond of koelconvector) en het intreden in de transportinstallatie [°C].

Vaste-leidingsysteemPlafondsysteem waarmee door middel van water kan worden gekoeld of verwarmd, waarbij de plafondpa-nelen tegen de vast in de ruimte gemonteerde water-voerende buizen (registers) worden geklemd.

VAV-systeem (Variabele Air Volume)Ventilatiesysteem waarbij de ruimtetemperatuur wordt geregeld door het aan de koelbehoefte aanpas-sen van de luchtvolumestroom.

VentilatieDe via ventilatievoorzieningen en/of infiltratie toege-voerde lucht, waarbij de hoeveelheid overeenkomt met de voor die ruimte vereiste hoeveelheid buiten-lucht.

VentilatieluchtDe via gevelopeningen of installatie voor gebouwven-tilatie aan een ruimte toegevoerde lucht.

VentilatievoudDe toegevoerde hoeveelheid ventilatielucht per gedeeld door de netto inhoud van de ruimte [-].

VentilatiewarmteverliesWarmteverlies ten gevolge van het verwarmen van de lucht die op enigerwijze in de ruimte komt [W].

VentilatorconvectorToestel voor ruimteverwarming/koeling waarbij de warmte/koude onder invloed van gedwongen lucht-stromingen convectief aan de ruimte wordt afgege-ven.

VerwarmingProces van actieve warmtetoevoer ten behoeve van klimatisering.

VerwarmingspaneelIn het plafond aangebracht element dat in hoofdzaak door straling verwarmt.

VerwarmingsplafondPlafond dat (vrijwel) geheel is voorzien van op elkaar aansluitende elementen die in hoofdzaak door middel van straling verwarmen.

Vlakstralingstemperatuur θprDe uniforme temperatuur van een ruimte waarvoor de invallende straling op één zijde van een klein vlakje dezelfde is als in de reële, niet uniforme omgeving [°C]. De vlakstralingstemperatuur is een grootheid die de straling beschrijft in één richting.


WarmtebehoefteBenodigde hoeveelheid verwarmingsenergie voor het op de ingestelde temperatuur houden van de ver-warmde ruimte(n) door de klimaatinstallatie [W].

WarmtebelastingDe warmtestroom die uit de lucht in een ruimte moet worden afgevoerd om in deze ruimte een voorge-schreven luchttemperatuur en/of -vochtigheid te handhaven of niet te doen overschrijden [W].

WarmtepompToestel dat warmte van een (onbruikbaar) laag tempe-ratuurniveau op een (bruikbaar) hoger temperatuurni-veau brengt.

Werkzame massaEen maat voor de bouwmassa die effectief warmte kan accumuleren, veelal aangeduid als specifiek werkzame massa (SWM) [kg/m2].

ZontoetredingDe door transparante delen binnenkomende zonne-warmte [W] of [W/m2].

Zontoetredingsfactor (ZTA)De verhouding tussen de door een raam met even-tuele zonwering doorgelaten zonne-energie en de opvallende zonne-energie.

Zwarteboltemperatuur θgTemperatuur gemeten in een zwarte bol van 150 mm doorsnede, waarmee uitgaande van de luchttempera-tuur en de luchtsnelheid de gemiddelde stralingstem-peratuur kan worden berekend [°C].


1 INLEIDING

1.1 DOELSTELLINGVoor het realiseren van een comfortabel binnenkli-maat zijn vele installatieconcepten mogelijk. Aan de hand van ISSO-publicatie 43 'Installatieconcepten ten behoeve van utiliteitsgebouwen' [1] kan de keuze wor-den bepaald op basis van o.a. warmtebelasting, wijze van ventilatie, gevelkwaliteit, comfort, geluid, installa-tieruimte en investering.

Indien wordt gekozen voor klimaatplafonds of koel-convectoren kan met behulp van de thans voorlig-gende ISSO-publicatie 48 'Klimaatplafonds/koelconvectoren' meer informatie over beschikbare systemen en toepassingsaspecten worden verkregen zodat het ontwerp kan worden uitgewerkt. Het doel bij het samenstelling van deze publicatie was beschikbare informatie toegankelijk te maken en zodanig aan te vullen, dat een goede richtlijn ontstaat voor het ontwerp van installaties met klimaatplafonds of koelconvectoren. Voor ontwerpers dient de publicatie als handleiding voor het ontwerpproces, aan potentiële gebruikers, architecten en projectontwikkelaars wordt inzicht ver-schaft.

1.2 OPBOUW PUBLICATIEIn deze publicatie wordt, gezien de verschillende wer-kingsprincipes, een duidelijk onderscheid gemaakt tussen klimaatplafonds en koelconvectoren. Hierbij is gekozen voor de volgende opzet:

Omschrijving van de systemen: werkingsprin-cipe, redenen van toepassing en inventarisatie beschikbare systeemvarianten. Hierbij worden de klimaatplafonds behandeld in hoofdstuk 2 en de koelconvectoren in hoofdstuk 3; Behandeling van relevante normen en voor-schriften met betrekking tot te stellen eisen aan het thermisch comfort, het bepalen van comfort en koelen verwarmingsvermogen, beoorde-lingmethoden en te stellen eisen aan systeem-plafonds (hoofdstuk 4); Overzicht van ontwerpcriteria en hun invloed op het ontwerpproces (hoofdstuk 5); Systeemontwerp: na de op basis van de ont-werpcriteria te maken keuze voor een bepaald systeem, wordt de dimensionering behandeld, eerst op ruimteniveau, daarna op gebouwni-veau. Dit wordt met een rekenvoorbeeld afge-sloten (hoofdstuk 6); Beschrijving van het bouw-/installatieproces en het formuleren van eisen met betrekking tot uit-voering en oplevering (hoofdstuk 7); Afgesloten wordt met de behandeling van gebruiksaspecten als levensduur, onderhoud en flexibiliteit (hoofdstuk 8);

In 15 bijlagen wordt gedetailleerd ingegaan op de warmteoverdracht in een klimaatplafond, worden een schema en een checklist ten behoeve van het ontwerpproces verstrekt en worden diverse checklists weergegeven ten behoeve van prijsaanvragen, besteksteksten, uitvoering en oplevering.

ISSO-publicatie 48-2008

Documents

Transcript of ISSO-publicatie 48-2008