ISSO-publicatie 90-2011

Brochures Energiezuinige Verlichting:

publicatie

90KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

EN

ER

GIE

-EF

FIC

IËN

TE

VE

RL

ICH

TIN

G IN

EN

RO

ND

OM

GE

BO

UW

EN

Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen

ISBN 978-90-5044-2060

kantoorgebouwenEnergiezuinige Verlichting voor:

DetailhandelEnergiezuinige Verlichting voor:

IndustriegebouwenEnergiezuinige Verlichting voor:

onderwijs instellingenEnergiezuinige Verlichting voor:

ZorgsectorinstellingenEnergiezuinige Verlichting voor:

ISSO

Kruisplein 253014 DB RotterdamPostbus 5773000 AN RotterdamTel. 010-2065969Fax 010-2130384E-mail: [email protected]

De in ISSO deelnemende organisaties zijn:NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureausPIT: Stichting Promotie InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in GebouwenUNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandelVABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en installatietechniek

De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld:De heer ir. R.D. van BergenDe heer ing. H. BesselinkMevrouw dr.ir. P.M. BluyssenDe heer ing. W.F.G. HooijkaasDe heer H.M.A. Janssen GroesbeekDe heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em.De heer ir. W. PlokkerDe heer ir. W.G. Ram

De realisatie van de ISSO-publicatie 90 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep 09-100 die als volgt was samengesteld:De heer A. Bakker TRILUX C.V.De heer ir R.L.P. van den Berg Deerns EindhovenDe heer W.J.A. Borsboom Uneto-VNI De heer J.W. den Braber Schneider Electric BVDe heer ing. A.H.P. Derksen ISSO (projectcoördinator/secretaris)De heer J.J. van Eggelen Philips Nederland BVDe heer ir. B.P.F. Huenges Wajer Agentschap NL (voorzitter)De heer N.J. Koreman Koreman LichtonderhoudDe heer Ing. Th. Mackaay AgentschapNL (tot 1 januari 2010)De heer ing. R. Pieterman ERCO Lighting Nederland B.V.De heer P.J.M. Settels Eur.Erg. ING NederlandDe heer ing. R. Visser PLDA Rienk Visser Lichtontwerp- en advies (rapporteur)

De ontwikkeling van ISSO-publicatie 90 is mede tot stand gekomen door financiële bijdragen van:

Kennisinstituut voor de Installatiesector

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als norm-stellende richtlijnen.

De heer W.J.H. SchefferDe heer ir. J. SchonewilleDe heer ing. R. SteineDe heer ir. P.A.L. StoelingaDe heer ing. A.A.L. Traversari MBADe heer ir. E.J. WagenaarDe heer ir. T.M.E. ZaalDe heer prof. ir. W. Zeiler

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet wor-den uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenhe-den van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this pu-blication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoor-waarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO.

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 577, 3000 AN Rotter-dam, e-mail: [email protected]

© Stichting ISSO – Rotterdam, september 2010

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) 8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomer-

ontwerpcondities (1985)11 Warmteterugwinning (1982)12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoe-

rende installaties (1983)14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H)16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikbereke-

ning per vertrek en totaal (1987)17 Luchtkanaalberekening (1993H)18 Leidingnetberekening (1987)19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting

van kantoorgebouwen (1994)22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor geluids-

technische berekeningen aan installaties (1990)25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en

dikte ter voorkoming van condensatie (1991)26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige

corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990)27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991)29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994)34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010)37 Energiewijzer kantoren (1995)38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996)39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie (1994)43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998)44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)45 Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwing-

methode Energiebesparingfonds (EBF) (1997)46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen

van eengezinswoningen (2000)47 Ontwerp hydraulische schakelingen voor koelen (2005)48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en

uitvoering (2008)49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005)50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings-

installaties (2008)51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009)52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002)54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003)55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005)55.2 Handleiding zorglicht legionellapreventie (2005)55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwater-

installaties (2008)55.5 Handleiding beheer en onderhoud collectieve leidingwater instal. (2008)56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings-

installaties in woningen (2002)57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2002)58 Luchtverwarming woningbouw (2004)59 Grote zonneboilers (2001)60 U- en R- Waarden (2005)61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001)62 Gebalanceerde ventilatie en wtw in woningen (2003)64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woon-

gebouwen (2008)65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmings-

installaties (2004)66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001)

(Herziening ISSO 1)67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)

69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002)

70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2008)70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen

(2005)73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005) 74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in

gebouwen (2004)75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen

75.1 (2009) – 75.2 (2007) – 75.3 (2009)76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings-

installaties (2005)77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en

uitvoering (2004)78 Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006)79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010)80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met

warmtepompen in de woningbouw (2007)81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor

utiliteitsgebouwen (2007)82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen

82.1 (2009) – 82.2 (2007) – 82.3 (2009) – 82.4 (2010)83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006)86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouw-

kassen (2007)87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007)88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)89 Binnenklimaat scholen (2008)90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011) 91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterug-

winning in woningen en woongebouwen (2009)92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in

woningen en woongebouwen (2009)94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding

(2010)100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op

een rij (2010)104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010)106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl)NTR 3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2008)

(te bestellen bij NEN, 015-269 03 90)900 Verdringingsventilatie (2004)901 Binnenmilieu en productiviteit in kantoren (2007)GIW Ontwerp- en montageadviezen, Nieuwbouw, eengezins-

woningen en appartementen (2008)HBK Handboek Installatietechniek (2002)

ISSO-KLEINTJESHandleiding Kleintje Water (2003)Handleiding Kleintje Inregelen (2004)Handleiding Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005)Handleiding Kleintje Vloerverwarming (2005)Handleiding Kleintje Cv (2006)Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006)Handleiding Kleintje U- en Rc-waarden (2007) Handleiding Kleintje Riolering (2008)Handleiding Kleintje GAS (2008)Handleiding Kleintje Legionellapreventie (2008)Handleiding Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008)Handleiding Kleintje Ventilatie (2009)Handleiding Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek (2009)Handleiding Kleintje Koellast (2010)

INSTRUCTIEMATERAAL IBnv Instructieboek Noodverlichting (2010)IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leiding-

systemen sanitair (2008)IBM Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op Kleintje Riolering (2008)IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2 en 3 IBpq Instructieboek Power Quality (2009)IBwp Instructieboek Warmtepompen (6 delen) (2009)

ISSO-UITgAVEN

ISBN: 978-90-5044-206-0

ISSO-publicatie 90

Energie-efficiënte verlichting

ISSO-publicatie 90 3 Energie-efficiënte verlichting

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 7

Begrippenlijst 9

Leeswijzer 12

1 Inleiding 13

2 Ontwerpuitgangspunten 15

2.1 Factoren die de keuze bepalen 15

2.1.1 Projectuitgangspunten 15

2.1.2 Keuze verlichtingsmiddelen 16

2.2 Normen, richtlijnen en aanbevelingen 18

2.2.1 Overzicht normen, richtlijnen en aanbevelingen 18

2.2.2 Ontwerpuitgangspunten verlichting 18

2.2.3 Beperking van het energiegebruik 19

2.2.4 Voorkomen van lichthinder 19

2.2.5 Duurzaam inkopen 19

2.3 De werkplek als uitgangspunt 19

2.4 Kostenaspecten 20

3 Stappenplan voor het ontwerp van energiezuinige verlichting 23

3.1 Stappenplan voor bestaande bouw 23

3.2 Stappenplan voor nieuwbouw 24

4 Globaal overzicht beschikbare verlichtingsmiddelen en bedieningsmogelijkheden 25

4.1 Daglicht 25

4.2 Kunstlichtbronnen 28

4.3 Verlichtingsarmaturen en -systemen 29

4.3.1 Keuze armaturen in relatie tot energiegebruik 29

4.3.2 Keuze armaturen met betrekking tot visueel comfort 30

4.3.3 Keuze armaturen in relatie tot duurzaamheid 31

4.4 Lichtschakel- en lichtregelsystemen 31

4.4.1 Individuele systemen 31

4.4.2 Systemen voor afzonderlijke ruimten of lokale bediening en regeling 31

4.4.3 Systemen voor gebouwdelen, gebouw en gebouwcomplexen 32

5 Overzicht mogelijkheden energiezuinig c.q. energiezuiniger ontwerp 33

5.1 Energiezuinig ontwerp bestaande bouw 33

5.1.1 Inhoudelijke toelichting 34

5.1.2 Power Quality en EMC 34

5.2 Energiezuinig ontwerp nieuwbouw 35

5.3 Stimuleringsmaatregelen 35

6 Programma van Eisen 37

6.1 Uitgangspunten Programma van Eisen bestaande bouw 37

6.1.1 Eisen op basis van huidige normen 37

6.1.2 Inventarisatie bestaande situatie 37

6.1.3 Gewenste nieuwe situatie op basis van afwegingen met betrekking tot energie-efficiëntie en andere milieuaspecten 40

6.2 Uitgangspunten programma van eisen nieuwbouw 41

6.2.1 Eisen op basis van huidige normen 41

6.2.2 Gewenste situatie op basis van afwegingen met betrekking tot energie-efficiëntie en andere milieu-aspecten 41

6.3 Standaardteksten programma van eisen 42


7 Verlichtingsmiddelen 43

7.1 Daglicht, kunstlichtbronnen en hulpmiddelen 43

7.1.1 Daglicht 43

7.1.2 Kunstlichtbronnen en hulpapparatuur 45

7.2 Verlichtingsarmaturen 52

7.2.1 Functie armaturen 52

7.2.2 Uitvoeringsvormen van verlichtingsarmaturen 55

7.3 Lichtschakel- en -regelsystemen 56

7.3.1 Individuele systemen 57

7.3.2 Systemen voor afzonderlijke ruimten of lokale bediening 58

7.3.3 Systemen voor gebouwdelen, gebouw en gebouwcomplexen 59

7.3.4 Zwakstroomschakelsystemen 59

7.3.5 Lichtmanagementsystemen 59

7.3.6 Gebouwbeheersystemen 60

7.3.7 Toekomstperspectieven voor lichtregelsystemen 62

8 Normen, richtlijnen en aanbevelingen 63

9 Ontwerp 65

9.1 Standaardoplossingen 66

9.2 Energiezuinige en duurzame lichtoplossingen 67

9.2.1 Afstemmen verlichting op situering werkplekken 67

9.2.2 Schakel- en regelsystemen 70

9.2.3 Keuze systeem, componenten en omvang 70

9.2.4 Bestaande bouw en nieuwbouw 75

9.2.5 Beperking energiegebruik 75

9.2.6 Opgenomen vermogen stand-by 75

9.2.7 Netvervuiling (Power Quality) 76

9.2.8 Inschakelverschijnselen 76

9.2.9 Regeling lichtkleur in relatie tot verlichtingsniveau 76

9.2.10 Regeling lichtkleur in relatie tot voorwerpkleuren in het interieur 77

9.2.11 Risico's 77

9.2.12 Vastleggen uitgangspunten en berekeningsresultaten 77

9.3 Kostenaspecten 78

10 Uitvoering 79

10.1 Alternatieven 79

10.2 Lichtregelsystemen 79

10.3 Oplevering en garantie op goede werking 79

10.4 Revisietekeningen 79

11 Installatieaspecten 81

12 Beheer en onderhoud 83

12.1 Voordelen voor de opdrachtgever 83

12.2 Vervangen van lampen 84

12.3 Reinigen en vervangen armaturen 84

12.4 Reinigen interieur 85

12.5 Stappenplan voor het aanbieden van een onderhoudsplan 85


13 Voorbeelden uit de praktijk 87

13.1 Kantoren 87

13.2 Detailhandel 88

13.3 Industrie 89

13.4 Onderwijs 90

13.5 Zorgsector 91

13.6 Musea en expositieruimten 92

14 MKK-structuur 95

14.1 Opzet MKK 95

14.1.1 Fases 95

14.1.2 Kwaliteitbeheeraspecten 96

14.1.3 Matrix 97

14.2 Overzicht ingevulde cellen 98

14.3 Celinhoud en specificatiebladen 98

14.4 Opbouw specificatiebladen 101

Specificatiebladen 103

I. Programmafase 103

I.0-1 Programma van eisen 103

I.0-2 Randvoorwaarden 104

I.3-1 Overzicht eisen programmafase 105

I.4-1 Overzicht middelen programmafase 106

I.8-1 Programma van eisen 107

II. Ontwerpfase 108

II.0-1 Algemeen 108

II.2-1 Afstemming met ventilatie 109

II.2-2 Afstemming met zon- en lichtweringssystemen 110

II.2-3 Beslissingsschema's 111

II.3-1 Verlichtingssterkte 114

II.3-2 Energie 116

II.3-3 Lichthinder 121

II.3-4 Schakel- en regelsystemen 122

II.4-1 Daglichtfactor 123

II.4-2 Behoudfactor 124

II.4-3 Reductiefactor voor schakelen regelsystemen 125

II.4-4 Stappenplan bestaande bouw 126

II.4-5 Stappenplan nieuwbouw 127

II.4-6 Overzicht verlichtingssystemen 128

II.8-1 Vastleggen uitgangspunten en berekeningsresultaten 129

III. Uitwerkingsfase 130

III.0-1 Uitwerkingsfase 130

IV. Realisatiefase 131

IV.0-1 Doelstelling 131

IV.1-1 Begeleiding 132

IV.2-1 Begeleiding 133

IV.3-1 Montage en installatietechnische eisen 134

IV.4-1 Middelen 135

IV.8-1 Documentatie 136


V. Beheerfase 137

V.0-1 Uitwisseling informatie 137

V.2-1 Informatie 138

V.3-1 Onderhoud 139

V.4-1 Levensduur lampen 140

V.4-2 Reflectiefactoren 141

V.4-3 Stappenplan onderhoudscontract 142

Bijlage A Toelichting ontwerpuitgangspunten 143

Bijlage B Standaardteksten voor een programma van eisen 154

Bijlage C Uitfasering gloeilampen en andere inefficiënte lichtbronnen en hulpapparatuur 157

Bijlage D Standaard productinformatie voor lampen en labels 167

Bijlage E Toelichting op ecodesign verordeningen 171

Literatuurlijst 183


SAMENVATTING

ISSO-publicatie 90 is bedoeld om duidelijkheid en inzicht te geven in de mogelijkheden voor energie-efficiënte verlichting aan organisaties en personen die verantwoordelijk zijn voor de keuze, het advies, het ontwerpen, het realiseren en het onderhouden van de kunstverlichting in utiliteitsgebouwen.

Veel aandacht wordt besteed aan de beschikbare middelen voor energie-efficiënte kunstverlichting en aspecten die een rol spelen bij het ontwerp. In sommige situaties kan door het goed toepassen van schakelen regelsystemen ook in de EPN-beoordeling voordeel worden behaald. Daarnaast worden ook aspecten besproken die van invloed kunnen zijn op productiviteit, alertheid, welbevinden en mogelijk ook op de gezondheid van de gebruikers van utiliteitsgebouwen.Toepassing van energie-efficiënte verlichting is niet alleen goed voor het milieu, maar brengt in veel gevallen ook lagere energie- en onderhoudskosten met zich mee.

Praktisch van aard is het stappenplan voor nieuwbouw en renovatie. Met behulp hiervan kunnen de bij een project betrokken partners gestructureerd een ontwerptraject doorlopen. Daarom is een gedegen en goed doordacht stappenplan een wezenlijk onderdeel van het ontwerpproces. Een goed ontwerp is bovendien afgestemd op een bijpassend onderhoudsconcept.Om meer inzicht te krijgen in de mogelijkheden voor energie-efficiënte verlichting in bestaande gebouwen is hiervan een aantal interessante voorbeelden opgenomen.

De publicatie is verder voorzien van een uitgebreide appendix met ontwerpaspecten, een uitgebreide lijst van begrippen en diverse aanvullende toelichtingen.


BEGRIPPENLIJST

Arbeidsfactor (λ)De arbeidsfactor of vermogensfactor is de verhouding tussen werkelijk vermogen en schijnbaar vermogen van een apparaat of lamp in een niet-sinusvormige wisselspanningsinstallatie.

ArmatuurBehuizing voor een lichtbron die het licht ruimtelijk verdeelt en/of afschermt. Hierin bevinden zich tevens de voorzieningen voor de elektrische aansluiting, eventuele voorschakelapparatuur en voorzieningen voor de montage.

ArmatuurrendementVerhouding tussen de lichtstroom die door de armatuur wordt afgegeven en de lichtstroom van de lamp of lampen van de armatuur.

BallastAnder woord voor voorschakelapparaat, een apparaat dat bij een gasontladingslamp nodig is om de stroom-sterkte te stabiliseren en zorgt voor de nodige ont-steekspanning en bedrijfsspanning.

BehoudfactorVerhouding tussen de verlichtingssterkte aan het eind van een vooraf vastgestelde onderhoudsperiode en die bij oplevering van de lichtinstallatie. Deze werd vroeger ook wel aangeduid als depreciatiefactor of als nieuwwaarde-index.

BewegingssensorSensor die binnen een gedefinieerde zone beweging detecteert.

Biologische klokTijdsbepalend mechanisme bij de mens, dat onder meer zijn slaap-waakritme regelt. In 'vrijloop' volgt die interne klok vaak een 25-uurscyclus. Deze wordt gelijk-gezet onder invloed van (dag)licht.

Bussysteem voor installatiesNetwerk voor informatieoverdracht tussen de hierop aangesloten componenten.Voorbeelden hiervan zijn:

DALI (Digital Addressable Lighting Interface); DSI (Digital Serial Interface); DMX(512) (Digital Multiple Xed); LONworks (LON staat voor Local Operating

Network); BACnet (Building Automation and Control

Networks); KNX of Konnex (voorheen EHS (European Home

System Protocol, BatiBUS en EIB (Europese InstallatieBus)).

Compacte fluorescentielampFluorescentielamp met een beperkt volume, bijvoorbeeld door een gevouwen gasontladingsbuis.

Cos ϕDe cos ϕ is de verhouding tussen werkelijk vermogen en schijnbaar vermogen van een apparaat of lamp in een sinusvormige wisselspanningsinstallatie.

DaglichtfactorVerhouding tussen de hoeveelheid daglicht op een bepaald punt in een ruimte in een gebouw en een punt buiten in het vrije veld, uitgedrukt in procenten of als factor kleiner dan 1.

DaglichtgeleidingssysteemSysteem dat daglicht invangt en transporteert naar dieper in een gebouw gelegen ruimte.

DaglichtsystemenSpecifieke aanpassing c.q. voorziening ter plaatse van daglichtopeningen, die de lichtverdeling van het binnenvallende dag- en zonlicht in de ruimte beïnvloedt.

DriverApparaat dat bij leds nodig is om de stroomsterkte te stabiliseren en zorgt voor de juiste bedrijfsspanning.

Energie Prestatie Norm (EPN)Genormeerde calculatiemethode om de energetische kwaliteit van gebouwen inclusief de technische installaties te berekenen en te vergelijken.

Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC)Maat voor de energie-efficiëntie van een gebouw, berekend volgens de Energie Prestatie Norm (EPN).

Energiegebruik verlichtingDe elektrische energie in kilowatt-uur (kWh) die een verlichtingsinstallatie gedurende een zekere periode opneemt.

EVSAAfkorting voor elektronisch voorschakelapparaat.

FluorescentieProces in een gasontladingslamp, waarbij voor het oog onzichtbare, ultraviolette straling wordt omgezet in zichtbaar licht. De lichtopwekking in onder andere de welbekende TL-buis berust op dit principe.

GelijkmatigheidDe verhouding tussen de minimale verlichtingssterkte en de gemiddelde verlichtingssterkte op een oppervlak.


HelderheidKenmerk van de visuele waarneming op grond waarvan een lichtbron of oppervlak meer of minder licht lijkt uit te stralen.

Infrarood (IR)Elektromagnetische straling met een iets lagere frequentie dan zichtbaar licht, ook bekend als warmtestraling. IR-straling wordt ook gebruikt als medium bij aan/afwezigheidsdetectie of voor aansturing van componenten op afstand.

Klein chemisch afval (KCA-lampen)Lampen die een bepaalde hoeveelheid kwik of kwik-verbinding bevatten.

Kleurweergave-index Ra

Maat voor de kwaliteit van de kleurweergave van een lichtbron, uitgedrukt in een getal tot maximaal 100

Ra = 91 t/m 100 Zeer goed;

Ra = 81 t/m 90 Goed;

Ra = 51 t/m 80 Matig;

Ra ≤ 50 Slecht.

KleurtemperatuurMaat voor de kleurindruk van een lamp uitgedrukt in Kelvin (K), bijvoorbeeld:

2700 K extra warmwit; 3000 K warmwit; 4000 K neutraalwit, friswit; 5000 K koelwit.

LamprendementMaat voor het rendement van een lamp, zijnde de verhouding van de lichtstroom van de lamp en het opgenomen elektrisch vermogen door de lamp, uitgedrukt in lumen per watt (lm/W).

(Lamp)systeemrendementMaat voor het rendement van een (halogeen)gloeilamp voor laagspanning, gasontladingslamp of led in combinatie met vereiste transformator, voorschakelapparaat c.q. driver.

LevensduurHet aantal uren waarna de lamp sinds het in gebruik nemen in nieuwe toestand, niet meer na behoren functioneert c.q. de lichtstroomafname door uitval en afname van de lichtstroom door veroudering niet meer acceptabel is. Voor gloeilampen en halogeenlampen wordt het begrip gemiddelde levensduur aangehouden, dat is het aantal uren waarna de helft van de lampen defect zal zijn.

LichtbronEen component die toegevoerde energie omzet in licht.

LichtkleurPopulaire benaming voor beleving van de kleurtemperatuur.

LichtmanagementsysteemGeïntegreerd systeem waarmee een uitgebreide verlichtingsinstallatie kan worden bediend, beheerd en (her)geconfigureerd.

Lichtmeetcel/-sensorSensor die licht meet. In een lichtregelsysteem, bijvoorbeeld bij daglichtregeling, kan een meetcel op diverse plaatsen zijn gemonteerd, bijvoorbeeld in een armatuur. De respons hangt mede af van de zichthoek en het frequentiebereik van de sensor.

LichtstroomDe hoeveelheid straling die een lichtbron uitzendt, gewaardeerd naar de gevoeligheid van het oog. De eenheid van lichtstroom is lumen (lm).

LichtniveauBenaming voor de gemiddelde grootte van de lichtstroom in een ruimte, veelal vergelijkbaar met het begrip 'Verlichtingssterkte'.

LichtregelsysteemSysteem dat de erop aangesloten verlichting schakelt en/of regelt, automatisch en/of handmatig.

LichtscèneVoorkeurinstelling van de verlichting in een ruimte.

LichttherapieTherapievorm waarbij een persoon incidenteel een verhoogde dosis licht met een bepaalde kleurtemperatuur krijgt toegediend.

LichtsterkteMaat voor de intensiteit van een lichtbundel in een zekere richting. De eenheid van lichtsterkte is candela (cd).

LTA-waardeMaat voor de hoeveelheid licht die door beglazing wordt doorgelaten, uitgedrukt in procenten of als factor kleiner dan 1 (doorlatingsfactor).

LuminantieMaat voor de helderheid van een vlak of een lichtbron. De eenheid van luminantie is candela per vierkante meter (cd/m2).

Nominaal vermogenVermogen dat door een component wordt opgenomen onder standaardomstandigheden in watt (W).

OntladingslampLichtbron waarbij licht wordt opgewekt door toevoer van elektrische energie aan een mengsel van gassen in een gesloten buis.


Praktijkverlichtingssterkte Em (volgens NEN-EN 12464)De laagst toelaatbare waarde van de gemiddelde verlichtingssterkte op een gespecificeerd oppervlak, in het algemeen na een bepaalde geplande onderhoudsperiode, in lux (lx). De m geeft aan dat het de minimaal toegestane waarde betreft.

Power factorDe power factor van een wisselstroomsysteem is de verhouding tussen het werkelijk opgenomen vermogen (W) en het zogenaamde schijnbare vermogen (VA). Hierbij wordt naast de grondgolf voor het wisselstroomsysteem ook rekening gehouden met de eventuele invloed van hogere harmonischen.

PresetVoorkeuze-instelling.

Radiofrequent (RF)Elektromagnetische straling met een veel lagere frequentie dan licht. Straling van deze golflengte wordt gebruikt voor radiocommunicatie en bovendien als medium voor aansturing van componenten op afstand.

RegelunitOnderdeel van een lichtregelsysteem dat de erop aangesloten verlichting kan schakelen en/of regelen.

Seasonal Affective Disorder (SAD)Winterdepressie, een ziektebeeld dat mede kan ontstaan door een langdurig gebrek aan (hoge) lichtniveaus.

SequencerProgrammeerbare unit voor het achtereenvolgens aansturen van vooraf ingestelde lichtscènes.

SpaarlampGasontladingslamp of led met een ingebouwd voorschakelapparaat c.q. driver voorzien van een Edison- of bajonetlampvoet, die voldoet aan klasse A volgens de labeling voor de energie-efficiënte van lampen.

StarterHulpmiddel dat in combinatie met een conventioneel voorschakelapparaat bij het ontsteken van gasontladingslampen nodig is.

TL-lampAlgemeen ingeburgerde benaming voor een buisvormige fluorescentielamp. Ze worden in verschillende diameters op de markt gebracht en zijn op basis hiervan gecodeerd met de aanduiding T gevolgd door een getal gebaseerd op de Engelse duim, bijvoorbeeld T8 heeft een diameter van 8/8 duim en dus 26 mm, T5 heeft een diameter van 5/8 duim en dus 16 mm (door enkele fabrikanten ook wel aangeduid als T16).

Verblindingshinder - UGRMate van onbehaaglijke verblinding, uitgedrukt in een getal dat is vastgesteld met behulp van de CIE Unified Glare Rating (UGR)-methode.

VerlichtingsrendementMaat voor het rendement van een lichtinstallatie in een specifieke situatie met betrekking tot het deel van het door de lampen uitgestraalde licht dat daadwerkelijk het werkvlak c.q. te verlichten oppervlak bereikt, uitgedrukt in procenten.

VerlichtingssterkteMaat voor de hoeveelheid licht (lichtstroom) per eenheid van oppervlak (lm/m2), de eenheid is lux (lx).

Visuele taakVisuele elementen van het werk dat moet worden uitgevoerd. De belangrijkste visuele elementen zijn de afmetingen en luminantie van het object, het contrast tussen het object en de achtergrond en de tijd waarin de taak moet worden uitgevoerd.

Voorschakelapparaat (vsa)Apparaat dat bij een gasontladingslamp nodig is om de stroomsterkte te stabiliseren en zorgt voor de nodige ontsteekspanning en bedrijfsspanning.

WerkklimaatSamenstel van omgevingsfactoren die het werken van gebruikers beïnvloeden.

WerkvlakVlak waarop een bepaalde visuele taak moet kunnen worden uitgevoerd.

WinterbluesLichte vorm van winterdepressie.


LEESWIJZER

Het rapport is opgebouwd uit vijf delen:I Programmafase (hoofdstuk 2 t/m 6);II Ontwerpfase (hoofdstuk 7 t/m 9);III Uitwerkings- en realisatiefase

(hoofdstuk 10 en 11);IV Beheerfase (hoofdstuk 12);V Voorbeelden uit de praktijk (hoofdstuk 13).

I. ProgrammafaseIs vooral bedoeld voor eigenaren, architecten, projectontwikkelaars, facilitair managers en adviseurs. Het geeft informatie over de mogelijkheden voor de toepassing van energiezuinige verlichting voor diverse gebouwtypen en de keuzes die hiervoor moeten worden gemaakt. Ook wordt aandacht besteed aan de manier waarop deze kunnen worden vastgelegd in een Programma van Eisen en een stappenplan voor de realisatie.

II. OntwerpfasefaseIs vooral bedoeld voor lichtontwerpers en -adviseurs en behandelt beschikbare verlichtingsmiddelen en ontwerpaspecten met betrekking tot de normen, richtlijnen en aanbevelingen die van toepassing zijn. Daarnaast worden standaardoplossingen behandeld om een energiezuinige verlichting te realiseren en ook wordt een aantal andere mogelijkheden gegeven. Ook wordt aandacht besteed aan de mogelijkheden voor toepassing van regelsystemen voor verlichting. Vaak worden deze op voorhand uitgesloten als wordt uitgegaan van veel gebruikte kengetallen voor de elektrische installatie. Kennis van regelsystemen en de gebruiksmogelijkheden kunnen een goede basis vormen om opdrachtgevers te overtuigen van het comfort en de mogelijkheden van energiebesparing en beperking van het onderhoud die dergelijke systemen bieden.

III. Uitwerkings- en realisatiefaseGeeft informatie over de uitvoering en de planning die hiervoor nodig is en is bedoeld voor projectleiders en installateurs.

IV. BeheerfaseIs met name bedoeld voor degenen die verantwoordelijk zijn voor het onderhoud en voor installateurs die het onderhoud uitvoeren. Dit deel behandelt aspecten betreffende het beheer en onderhoud van de lichtinstallatie

V. Voorbeelden uit de praktijkGeeft diverse voorbeelden uit de praktijk.

De publicatie is verder voorzien van een uitgebreide appendix met ontwerpaspecten, een uitgebreide lijst van begrippen en diverse aanvullende toelichtingen.

Gezien de opbouw van het rapport is in sommige gedeelten gekozen voor een functionele herhaling van wat ook geheel of gedeeltelijk in voorgaande delen is opgenomen.

Brochurereeks 'Zuinig licht, heldere keuze'Voor specifieke informatie voor verschillende gebouwtypen wordt verwezen naar de reeks brochures 'Energiezuinige verlichting voor utiliteitsgebouwen'.

Schoon Licht Scan UtiliteitsgebouwDe scans voor utiliteitsgebouwen maken het mogelijk om een schatting te maken hoeveel er bespaard kan worden op de verlichting.


1 INLEIDING

Bij het ontwerp van verlichting moet in de eerste plaats rekening worden gehouden met de eisen en wensen van de opdrachtgever en in veel gevallen ook met die van de architect. Daarnaast moet worden voldaan aan de actuele wet- en regelgeving met betrekking tot arbeidsomstandigheden en comfort voor de gebruikers. Voor het uitvoeren van visuele taken in gebouwen is een bepaalde hoeveelheid licht nodig. Deze wordt onder andere bepaald door de aard van de werkzaamheden die worden verricht en de periode waarin deze worden uitgevoerd. Ook zijn van tal van andere factoren van belang, zoals visueel comfort, welbevinden, veiligheid, leeftijd van de gebruikers, vereiste nauwkeurigheid van de uit te voeren werkzaamheden, mate van productiviteit, kleine details (bijvoorbeeld kleine lettertjes of onderdeeltjes van apparaten), lage contrasten en waarnemen van bepaalde kleuren.

Kunstverlichting vraagt elektrische energie. Door de belasting van het milieu bij de opwekking daarvan is het belangrijk om het energiegebruik zo beperkt mogelijk te houden. Dit kan in de eerste plaats door zo energie-efficiënt mogelijke lampen en armaturen toe te passen. Hierdoor blijft de CO2-emissie zo gering

mogelijk en daarmee de belasting voor het milieu. Alle genoemde aspecten dienen belangrijke uitgangspunten te zijn bij het ontwerp van de verlichting.

Er zijn tal van mogelijkheden om het energiegebruik te beperken. Onder andere door gebruik te maken van binnenvallend daglicht en de verlichting alleen in te schakelen als een ruimte in gebruik is. Wanneer in een ruimte meerdere personen werken, kan met een lager niveau worden volstaan op plaatsen waar niemand aanwezig is door lichtregeling te combineren met aanwezigheidsdetectie. Dit voorkomt donkere en als onprettig ervaren gedeelten van ruimten.

Het is belangrijk om kunstverlichting zo energie-efficiënt mogelijk toe te passen. Dit geldt niet alleen voor nieuwe gebouwen, maar ook voor bestaande. Zo wordt nog steeds in circa 50% van de bestaande gebouwen fluorescentielampverlichting toegepast in combinatie met conventionele voorschakelapparaten. Daarnaast is ook de duurzaamheid van de toe te passen verlichtingsmiddelen een belangrijk uitgangspunt.

ISSO-publicatie 90 is bedoeld om duidelijkheid en inzicht te geven in de mogelijkheden voor het realiseren en onderhouden van energiezuinige en duurzame verlichting in utiliteitsgebouwen.Doelgroepen voor de publicatie zijn met name organisaties en personen die verantwoordelijk zijn voor de keuze, het advies, ontwerpen, realiseren en onderhouden van energiezuinige en duurzame verlichting in utiliteitsgebouwen.

In het algemeen wordt men steeds meer bewust van de gevolgen voor het milieu die het gebruik van middelen die voor het gemak van de mens dienen met zich meebrengen. Voldoende reden om ook voor de verlichting te zoeken naar mogelijkheden die het milieu zo weinig mogelijk belasten. Dit zowel wat betreft fabricage, energiegebruik, levensduur, mogelijkheden voor hergebruik en de verwerking van afval.

De Nederlandse regering heeft zich met betrekking tot het energiegebruik in het algemeen het volgende tot doel gesteld:

Het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen, met name CO2, in 2020 met

30% vergeleken met 1990; Het verdubbelen van het tempo van

energiebesparing in de komende jaren van 1% nu naar 2% per jaar;

Het verhogen van het aandeel duurzame energie van ongeveer 2% nu naar 20% van het totale energiegebruik in 2020;

Beperking van het energiegebruik van verlichting kan hieraan een belangrijke bijdrage leveren.

Energie-efficiënte verlichting begint met een goed ontwerpVeel aandacht wordt besteed aan de mogelijkheden die lichtschakel- en lichtregelsystemen hiervoor bieden. In sommige situaties kan door het goed toepassen van verschillende lichtschakel- en lichtregelsystemen ook in de EPN-beoordeling voordeel worden behaald. Daarnaast worden aspecten besproken die van invloed kunnen zijn op productiviteit, alertheid, welbevinden en mogelijk ook op de gezondheid.

Praktisch van aard is het stappenplan voor nieuwbouw en renovatie. Met behulp hiervan kunnen de bij een project betrokken partners gestructureerd een ontwerptraject doorlopen.De nodige aandacht hiervoor vormt een wezenlijk onderdeel van het ontwerpproces. Een goed ontwerp is ook afgestemd op een bijpassend onderhoudsconcept.

Aangezien de ontwikkelingen op het gebied van energie-efficiënte en duurzame verlichting zeer snel gaan, dient ook kennis genomen te worden van de laatste updates op de website van ISSO.

Dit handboek is tot stand gekomen in het kader van de Taskforce Verlichting, met financiële steun van het Ministerie van VROM en Uneto-VNI en in samenwerking met de NSVV, Uneto-VNI en AgentschapNL.

ISSO-publicatie 90-2011

Documents

Transcript of ISSO-publicatie 90-2011