ISSO-publicatie 89-2008

publicatie

89

ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Bin

ne

nk

lima

at

sc

ho

len

Binnenklimaat scholen

ISSO-publicatie 89

Binnenklimaat scholen

ISBN: 978-90-5044-151-3

ISSO-publicatie 89 3 Binnenklimaat scholen

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 7

Summary 7

Symbolenlijst 9

Begrippenlijst 11

Literatuur 13

1 Inleiding 17

1.1 Aanleiding 17

1.2 Doelstelling 17

1.3 Doelgroep 17

1.4 Afbakening 17

1.5 Leeswijzer 18

2 Binnenklimaat & gezondheid in onderwijsgebouwen 19

2.1 Inleiding 19

2.2 Definitie binnenklimaat 19

2.3 Factoren die het binnenklimaat beïnvloeden 21

2.4 Binnenklimaat & comfort 22

2.5 Binnenklimaat & gezondheidsproblemen 22

2.6 Binnenklimaat, astma en allergieën 24

2.7 Invloed op leerprestaties 25

2.8 Ziekteverzuim & productiviteit leerkrachten 26

3 Programmafase 29

3.1 Inleiding 29

3.2 Prestatie-eisen versus middeleisen 29

3.3 Werken met 3 kwaliteitsklassen binnenklimaat 29

3.4 Overzicht van prestatie-eisen binnenklimaat 31

3.5 Energieprestatie 35

3.6 Overige prestaties 36

3.7 Renovatie 37

3.8 Programma van Eisen 38

4 Ontwerpfase 43

4.1 Inleiding 43

4.2 Systemen en oplossingen 43

4.3 Voorkomen van tocht 45

4.4 Overige ontwerpoverwegingen 46

4.5 Renovatie 51

4.6 Installatievoorbeelden 51

5 Uitvoeringsfase 67

5.1 Richtlijnen montage van luchttechnische apparatuur 67

5.2 Richtlijnen montage van verwarmingsinstallaties 68

5.3 Inregelen 68

6 Opleveringscontrole 69

7 Gebruik, beheer en onderhoud 71

7.1 Gebruik 71

7.2 Beheer 72

7.3 Technisch onderhoud 73

7.4 Hygiënisch onderhoud en schoonmaak van installaties 73

7.5 Onderhoudsvoorschriften 74


8 Kosten 75

8.1 Inleiding 75

8.2 Exploitatiekosten 75

8.3 Bouw- en renovatiekosten 77

8.4 Besparingen binnenmilieu 81

9 MKK-Specificatiebladen 83

I. Programmafase 87

I.0-1 Algemeen 87

I.1-1 Organisatie 89

I.2-1 Uitwisseling informatie 90

I.3-3.3 Ambitieniveaus binnenmilieu 91

I.3-3.4 Eisen binnenmilieu 92

I.3-3.5 Energieprestatie 96

I.3-3.7 Renovatie 97

I.4-3.3 Ambitiniveaus 99

I.4-3.4 Binnenmilieu 101

I.4-3.5 Energieprestatie 103

I.4-3.7 Renovatie 104

I.8-1 Rapportage 106

II. Ontwerpfase 107

II.0-1 Algemeen 107

II.2-1 Uitwisseling informatie 108

II.3-1 Systeemkeuze 110

II.3-2 Verwarmingssysteem 111

II.3-2.1 Warmteverliesberekening 111

II.3-2.2 Warmteafgiftesystemen 112

II.3-2.3 Hydraulische schakeling 113

II.3-2.4 Drukverliesberekening 114

II.3-2.5 Warmteopwekkingsinstallatie 115

II.3-3 Ventilatiesysteem 116

II.3-3.1 Ventilatiedebiet 116

II.3-3.2 Tocht / luchtsnelheid 117

II.3-3.3 Luchtsnelheid in kanalen 118

II.3-3.4 Drukverliesberekening 119

II.3-3.5 Luchtfilters 120

II.3-3.6 Overspraak 122

II.3-4 Brandveiligheid kanaal- en leidingdoorvoeringen 123

II.4-1 Systeemkeuze 124

II.4-2 Verwarmingssystemen 136

II.4-3 Ventilatiesystemen 137

II.8-1 Rapportage 143

III. Uitwerkingsfase 144

III.0-1 Algemeen 144

III.2-1 Uitwisseling informatie 145

III.3-1 Selectie componenten 146

III.8-1 Rapportage 147


IV. Realisatiefase 148

IV.0-1 Algemeen 148

IV.2-1 Uitwisseling informatie 149

IV.3-1 Installatietechnische eisen ventilatiesystemen 150

IV.3-2 Installatietechnische eisen verwarmingssystemen 152

IV.3-3 Functionele controle 155

IV.3-3.1 Luchttechnische apparatuur 155

IV.3-3.2 Verwarmingssysteem 156

IV.4-1 Richtlijnen montage van luchttechnische apparatuur 157

IV.4-2 Richtlijnen montage van verwarmingsinstallaties 158

IV.4-3 Inregelen 159

IV.8-1 Rapportage 160

V. Beheerfase 161

V.0-1 Algemeen 161

V.2-1 Uitwisseling van informatie 162

V.3-7.1 Gebruik van de installaties 163

V.3-7.2 Hygiënisch onderhoud algemeen 165

V.3-7.3 Technisch onderhoud 167

V.4-7.1 Bedieningsvoorschriften 168

V.4-7.2 Hygiënisch onderhoud 169

V.4-7.3 Technisch onderhoud 170

V.5-1 Kostenindicatie technisch onderhoud 171

Bijlage A Ventilatie van schoolgebouwen en bouwbesluit 173

Bijlage B Voorbeelden renovatieoplossingen ventilatie 176

Bijlage C Proportionele inregelprocedure 179

Bijlage D Opleverprotocol 181

Bijlage E Meetapparatuur 185

Bijlage F Programma van eisen voor 3 klassen 186

Bijlage G Voorbeelden met luchtverversing klasse b en c 200


SAMENVATTING

Deze publicatie geeft praktische richtlijnen voor: Het programma van eisen;Het gebruik, beheer en onderhoud van klimaat-installaties in nieuwe en bestaande scholen;Bewustwording van het binnenklimaat en de consequenties ervan;Verbeteringen van bestaand binnenklimaat met beperkte middelen;Het ontwerp van klimaatinstallaties in (basis)scholen; zowel voor nieuwbouw als ingrijpende renovatie.

De publicatie gaat uit van de kwaliteitsklassen A, B en C. Bij klasse C is uitgegaan van de minimale wettelijke eisen en bij de klassen A en B wordt uitgegaan van hogere eisen (bijvoorbeeld maximaal 1000 ppm CO2

i.p.v. 1200 ppm) CO2. Binnen deze klassen worden keu-

zemogelijkheden voor de uitvoering van de installa-ties gegeven. Hierbij wordt aangegeven welke systeemconcepten leiden tot goede installaties (met een gezond en klachtenvrij binnenklimaat) en welke combinaties niet goed samenwerken. De publicatie is in de eerste plaats gericht op een goed ontwerp om te komen tot verbetering van het binnenklimaat. Ook aan onderhoudsaspecten en beperking van het ener-giegebruik wordt aandacht besteed.Dit zowel bij nieuwbouw als bij renovatie. De publica-tie is ingedeeld in twee delen:

Een beschrijvend deel; Een deel in de vorm van specificatiebladen.

De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte ont-werptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwali-teitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK), zodat in iedere fase van het voortbrengingsproces van een installatie duidelijk is aan welke specificaties moet worden voldaan en welke informatie beschikbaar moet zijn om het voortbrengingsproces te doorlopen.

In aparte stappen zijn de programmafase, ontwerp-fase, uitvoeringsfase en beheersfase beschreven. Voorts zijn er een aantal bijlagen toegevoegd, zoals een programma van Eisen (PVE), de proportionele inre-gelmethoden en voorbeelden met installatieconcep-ten.

SUMMARY

This publication provides practical guidelines for:Generating the list of demands;Using, managing and maintaining the technical installations in schools; Becoming aware of the indoor climate and the consequences of it;Improvement of existing indoor climates with limited means;Designing the climate installations in (primary) schools, for both new to build schools and dras-tic renovations.

The publication takes as a starting point the quality levels A, B and C. Quality level C represents the mini-mum legal demands. The levels A and B represent higher levels (for example an allowance of 1000 ppm CO2 in stead of 1200 ppm CO2). For the different qua-

lity levels choices concerning installation types are given.Hereby is given which installation type will result in properly functioning installation (with a comfortable and healthy indoor climate) an which combinations of installations are not well functioning together. The main target is improving the indoor climate but also attention has been paid to maintenance and energy saving.The publication is valid for both new developments and renovations. The publication consists of two parts:

A descriptive part;A part with specification sheets.

The design technical quality requirements and guideli-nes which have been worked out in the form of speci-fication sheets are presented in the structure of the ‘Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties’ (Model Quality Control Climate Installations) (MKK), so that it will be clear during each stage of the production process of a heating system what requirements will have to be met and which information has to be avai-lable to complete the production process.

The program phase, design phase, execution phase and control phase have been worked out in separate steps. Furthermore, a number of appendices have been added, such as the list of demands, the propor-tional balancing procedure and sheets with installa-tion drafts.


SYMBOLENLIJST

Symbool Omschrijving Eenheid

Ar Archimedesgetal [-]

B kubieke expansiecoëfficiënt [K-1]

Δθ verschil tussen toevoerlucht en ruimtelucht [K]

θbu buitentemperatuur [°]

cafvoer concentratie vervuiling in de afvoerlucht [ppm]

cIDA(t) concentratie in ruimte op tijdstip t [ppm]

cIDA(0) concentratie in ruimte bij aanvang (t=0) [ppm]

csup concentratie in toevoerlucht [ppm]

cleefzone concentratie vervuiling in de leefzone [ppm]

ctoevoer concentratie vervuiling in de toevoerlucht [ppm]

Esv ventilatie-effectiviteit [-]

g versnelling van de zwaartekracht [m/s2]

h hoogte van de instroomopening [m]

qv volumestroom toevoerlucht [m3s-1]

qm massastroom van emissie (CO2) in de ruimte [m3s-1·1.000.000]

v snelheid van de toegevoerde verse lucht [m/s]

V volume van de lucht in ruimte [m3]

t tijd [s]


BEGRIPPENLIJST

Actieve koelingBinnen de context van dit rapport wordt hiermee bedoeld koeling door middel van gekoelde lucht, koel-plafonds, betonkernactivering en dergelijke. Vergro-ten van het dempend effect van gebouwmassa (thermische buffering) op de binnentemperatuur wordt niet beschouwd als "actieve koeling".

BehaaglijkheidZie thermische behaaglijkheid.

B.V.O. (b.v.o.)Bruto Vloer Oppervlak: Vloeroppervlakte, volgens de NEN 2580, van de ruimte gemeten langs de buitenom-trek van de omhullende wanden.

CloEen eenheid die wordt gebruikt om de thermische iso-latie van kleding uit te drukken, 1 clo = 0,155 (m2K)/W.

CommissioningHet waarborgen dat de gebouwinstallaties (o.a. W- en E-installaties, brandbeveiliging, etc.) ontworpen wor-den, gebouwd worden en functioneren volgens de intentie van de eigenaar/opdrachtgever zoals vastge-legd in het PvE.

DR-waardeDraught Rate; een waarde die aangeeft welk gemid-deld percentage aanwezigen discomfort t.g.v. tocht ervaart.

Gebruikstijd De tijd dat de desbetreffende ruimte c.q. de desbetref-fende school voor de reguliere functie gebruikt wordt (d.w.z. de tijd voor het onderwijs en dus niet de tijd voor incidentele vergaderingen etc.).

GebruiksoppervlakOppervlakte van de vloer gemeten aan de binnenzijde van de omhullende wanden waarbij kleine nissen (< 0,5 m2) en ruimten lager dan 1,5 m niet meegeteld worden.

Gemiddelde luchtsnelheidRekenkundig gemiddelde van de momentane lucht-snelheidmeting in de leefzone, geïntegreerd over minimaal 3 minuten [m/s].

LeefzoneDe leefzone is dat deel van het verblijfsgebied dat zich bevindt binnen:

1,0 m vanaf de buitengevel; 0,2 m vanaf de binnenwanden die het verblijfs-gebied omgrenzen; 1,8 m vanaf de vloer.

waarin personen worden geacht te verblijven bij nor-maal gebruik van de ruimte.

MetabolismeWarmteproductie van het menselijke lichaam uitge-drukt in W/m2 lichaamsoppervlak.

Open plafond Open plafond Een (thermisch) open plafond is een ver-laagd plafond met ten minste 20% opening, waardoor in de plafondspouw luchtstroming optreedt en de bovengelegen bouwkundige massa warmte accumu-leert.

Operatieve temperatuurDe uniforme temperatuur van een denkbeeldige zwarte omgeving waarin een persoon dezelfde hoe-veelheid warmte zou uitwisselen door straling en con-vectie als in de werkelijke niet-uniforme omgeving. De operatieve temperatuur is numeriek het gemiddelde van de lucht- en de stralingstemperatuur, gewogen door de respectievelijke warmteoverdrachtscoëffi-ciënten.

Optimale operatieve temperatuurDe operatieve temperatuur die het grootst mogelijke aantal mensen tevreden stelt bij een gegeven kleding- en activiteitenniveau. Als gevolg van de semantische? verschillen tussen de geprefereerde en neutrale tem-peraturen, is de optimale operatieve temperatuur niet noodzakelijkerwijs exact hetzelfde als de temperatuur waarbij thermische neutraliteit optreedt.

PMVPredicted Mean Vote is een thermische index afgeleid van het warmtebalansmodel voor thermische behaag-lijkheid ontwikkeld door prof. Fanger (1970). De PMV voorspelt de gemiddelde thermische sensatie van een grote groep die een thermische omgeving ervaart gespecificeerd door gemiddelde lucht- en straling-stemperatuur, gemiddelde luchtsnelheid, vochtig-heid, thermische isolatie van kleding en metabolisme.

PPDDe Predicted Percentage of Dissatisfied geeft een kwantitatieve voorspelling van het aantal thermisch ontevreden personen, dit wil zeggen personen die +2, +3, -2 of -3 stemmen. Het binnenklimaat wordt behaaglijk genoemd, indien de PMV tussen -0,5 en +0,5 ligt. Het percentage ontevredenen is dan kleiner dan 10%.

STI-waardeDe STI-waarde is de zg. Speech Transmission Index. Deze waarde geeft de verstaanbaarheid van spraak in een ruimte weer en wordt bepaald volgends de IEC 6028-16. De index is een getal tussen 0 en 1. Een hogere waarde komt overeen met een betere ver-staanbaarheid.

Thermisch comfort of thermische behaaglijkheidDie gemoedstoestand die tevredenheid met de ther-mische omgeving uitdrukt. De optimale thermische behaaglijkheid moet overeenkomen met een stem op de thermische voorkeursschaal van "ik wil geen veran-dering".


Thermische neutraliteitDe waarde van de thermische binnenklimaatindex (meestal de operatieve temperatuur) die overeenkomt met een maximum aantal gebouwgebruikers die "neu-traal" stemmen op de thermische sensatieschaal.

Thermische sensatie (schaal)Een bewust gevoel uitgedrukt in de categorieën: -3 koud, -2 koel, -1 beetje koel, 0 neutraal, +1 beetje warm, +2 warm, +3 heet.

Ventilatie-effectiviteitDe ventilatie-effectiviteit Esv van een systeem geeft aan in hoeverre de ventilatielucht nuttig wordt gebruikt voor de afvoer van hinderlijke en schadelijke stoffen uit een ruimte:

ZTADe absolute zontoetredingsfactor is gedefinieerd als de verhouding van de totaal per m2 van een raam bin-nenkomende zonne-energie per tijdseenheid en het totaal van de opvallende zonnestraling.

[-]

Waarin:

cafvoer = concentratie vervuiling in de afvoer-lucht

ctoevoer = concentratie vervuiling in de toe-voerlucht

cleefzone = concentratie vervuiling in de leef-zone

Ec cC csvafvoer toevoer

leefzone toevoer=

−−


LITERATUUR

[1] Arbo beleidsregels.

[2] Arbobesluit, Besluit van 15 januari 1997, houdende regels in het belang van de veiligheid, de gezondheid en het welzijn in verband met de arbeid (Arbeidsomstandighedenbesluit).

[3] Bouwbesluit 2003, SDU, Den Haag.

[4] Cardellino P. Clements-Croome D. Identyfying suitable procurement and briefing processes for schools. Uit: Proceedings Clima 2007, Helsinki.

[5] Engel P. van den. Thermisch comfort en ventilatie-efficiency door inducerende ventilatie via de gevel. TU-Delft, 1995.

[6] Fisk W.J. De Almeida AT. Sensor-based demand-controlled ventilation: a review. Energy and Buildings 29 (1998) 35-45.

[7] Gids WF de, Scholten N.P.M. TNO Bouw rapport 94-BBI-1537, 30 december 1994.

[8] Gids WF de, van Oel CJ, Phaff JC en Kalkman A (2006) Het effect van ventilatie op de cognitieve prestaties van leerlingen op een basisschool. TNO, Delft. (TNO-rapport 2006-D-1078/B).

[9] ISSO/SBR. Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties, ISSO/SBR, 1995.

[10] ISSO/SBR. Praktijkboek Gezonde Gebouwen, cahier P1 ‘Eisen voor Gezonde Mechanische Ventilatiesystemen’, ISSO/SBR, Rotterdam.

[11] ISSO/SBR. Praktijkboek Gezonde Gebouwen, cahier R2 ‘Binnenmilieu Prestatie-eisen Kantoorgebouwen’ ISSO/SBR, Rotterdam.

[12] Kurnitski J., M. Aalto. Air distribution and temperature control in classrooms. Uit: Proceedings Clima2007, Hel-sinki.

[13] Linde JB van de, Akoestische aspecten in klaslokalen met betonkernactivering, TU-Delft, 3 januari 2005.

[14] Mumovic D, M. Davies, C. Pearson, G. Pilmoor, I. Ridley, H. Altamirano-Medina, T. Oreszczyn. A comparative analysis of the indoor air quality and thermal comfort in schools with natural, hybrid an mechanical ventilation strategies. Uit: Proceedings Clima 2007, Helsinki.

[15] NEN 1087, Ventilatie van gebouwen - Bepalingsmethoden voor nieuwbouw, NEN, 2001.

[16] NEN 2057. Daglichtopeningen van gebouwen. Bepaling van de equivalente daglichtoppervlakte van een ruimte, NEN, 2001.

[17] NEN-EN-ISO 7730. ‘Ergonomics of the thermal environment - Analytical determination and interpretation of thermal comfort using calculation of the PMV and PPD indices and local thermal comfort criteria’, 2005, NEN, Delft.

[18] NEN-EN 12464-1. Werkplekverlichting - Deel I Werkplekken binnen, NEN, mei 2003.

[19] NEN-EN 13779. ‘Ventilatie voor utiliteitsgebouwen - Prestatie-eisen voor ventilatie- en luchtbehandelingsyste-men’, september 2004, NEN, Delft.

[20] NEN-EN 15251. Binnenmilieu gerelateerde input parameters voor ontwerp en beoordeling van energiepresta-tie van gebouwen voor de kwaliteit van binnenlucht, het thermisch comfort, de verlichting en akoestiek. NEN, Delft. 2007.

[21] Netwerk Gezonde Gemeenten. Naar een beter binnenmilieu, VNG, Den Haag. 2005.

[22] NPR 1088. Ventilatie van woningen en woongebouwen - Aanwijzingen voor en voorbeelden van de uitvoe-ring van ventilatievoorzieningen, NEN, 1999.

[23] NPR CR 1752 ‘Ventilatie van gebouwen - Ontwerpcriteria voor de binnenomstandigheden’, 1999, NEN, Delft.

[24] NPR 1090. Ventilatie van schoolgebouwen - Voorbeelden van bouwkundige oplossingen, afgestemd op NEN 1089, NEN, Delft. 1993.

[25] NSVV Werkgroep Onderwijsverlichting. Verlichting voor onderwijsinstellingen, NSVV, november 2004.

[26] ISSO publicatie 900 "Verdringingsventilatie in niet-industriële toepassingen", ATIC/TVVL/ISSO, 2004.

[27] SDU. Handboek gevels, hoofdstuk A7500 luchtdoorlatendheid / waterdichtheid, SDU, 2001.

[28] SenterNovem, Wat u wilt weten over Frisse Scholen. Energiegebruik, binnenmilieu, ziekteverzuim en leerpres-taties. SenterNovem, Utrecht, 2006.

[29] SenterNovem, Scholen op de schop. Maatregelen kiezen bij de verbouw tot een Frisse School. SenterNovem, Utrecht. 2006.


[30] TVVL voorstudie ‘Installatietechnische oplossingen voor een gezonde, prestatiebevorderende basisschool’, 2006, TVVL, Leusden.

[31] Verein Deutscher Ingenieure, VDI 6022, Hygiene-Anforderungen an Raumtechnische Anlagen und Geräte, April 2006.

[32] VROM. Wegwijzer brandveiligheid unitbouw, versies nieuwbouw en bestaande bouwwerken. VROM, februari 2007.

[33] Wargocki P, Wyon D.P. (2007) Indoor Environmental Effects on the performance of school work by children (1257 TRP) ASHRAE.

[34] Mendell M. J., Heath G.A. (2005) Do indoor pollutants and thermal conditions in schools influence student per-formance? A critical review of literature. Indoor Air 15(1):27-52.

[35] Myhrvold A. N., Olsen E., Lauridsen O. (1996) Indoor environment in schools - Pupils health and performance in regard to CO2 concentration. Indoor Air: Proceedings of the 7th international conference on indoor air quality and climate, Nagoya, Japan, Volume 4, pp. 369-374.

[36] Buggenum S van (2003) Het Binnenmilieu van basisscholen en de leesprestaties van leerlingen. GGD Weste-lijke Mijnstreek, Geleen.

[37] Bakke JV (1999) State-of-the-art report on requirements and recommendations for indoor climate in schools. A report to the Norwegian asthma and allergy association and the norwegian teachers association. Indoor Air: Proceedings of the 8th international conference on indoor air quality and climate, Edinburgh, Scotland, Volume 1, pp. 516-521.

[38] NEN 2916 Energieprestatie van utiliteitsgebouwen - Bepalingsmethode, NEN, Delft, 2004.

[39] ISSO kleintje binnenklimaat, ISSO, Rotterdam, 2005.

[40] NEN 1089. Ventilatie van schoolgebouwen - Eisen, NEN, Delft, 1986.

[41] ISSO/SBR. Praktijkboek Gezonde Gebouwen, cahier P2 Ambities bepalen met de sterrenmethode"ISSO/SBR, Rotterdam, 2005.

[42] NEN-EN 12831 "Verwarmingssystemen in gebouwen - Methode voor de berekening van de ontwerp-warmte-belasting", NEN. Delft, 2004.

[43] ISSO-publicatie 53 "Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw", ISSO, Rotterdam, 2002.

[44] NEN-EN 1264-3 "Ingebouwde oppervlakteverwarmings- en koelsystemen met waterdoorstroming - Deel 3: Dimensionering; ontw. 2007, NEN, Delft (vervangt uitgave van 1997).

[45] NEN-EN 442-1 "Radiatoren en convectoren - Deel 1: Technische specificaties en eisen", NEN, Delft, 1996.

[46] ISSO-publicatie 49 "Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw, ISSO, Rotterdam, 2002.

[47] ISSO-publicatie 66 "Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties.", 2001 , ISSO, Rotterdam.

[48] ISSO-publicatie 44 "Het ontwerpen van hydraulische schakelingen voor verwarmen", ISSO, Rotterdam, 1998.

[49] ISSO-publicatie 18 "Leidingnetberekening", ISSO, Rotterdam, 1987.

[50] ISSO-publicatie 71 "Optimale warmteopwekkingsinstallaties", ISSO, Rotterdam, 2003.

[51] ISSO-publicatie 17 "Luchtkanalen", ISSO, Rotterdam, 1993.

[52] ISSO Handboek Installatietechniek , ISSO, Rotterdam, 2004.

[53] ISSO/SBR 809 "brandveilige doorvoeren", ISSO/SBR, Rotterdam, 2007.

[54] "Kwaliteitshandboek Luchtkanalen" Nederlandse Vereniging van luchtkanalenfabrikanten (1997).

[55] NEN-EN 1505 "Ventilatie van gebouwen. Rechthoekige dunwandige metalen luchtleidingen en verbindings-stukken; Afmetingen", NEN, Delft, 1998.

[56] NEN-EN 1506 "Ventilatie van gebouwen; Ronde dunwandige metalen luchtleidingen en verbindingsstukken; Afmetingen", NEN, Delft, 1998.

[57] NEN-EN 13180 "Ventilatie in gebouwen; Luchtkanalen; Afmetingen en mechanische eisen voor flexibele kana-len", NEN, Delft, 2002.

[58] ISA Sport. Handboek Sportaccomodaties. Arko Sports Media, Nieuwegein.

[59] Roulet C-A, Pibiri M-C, Knutti R, Pfeiffer A, Weber A. (2002) Effect of chemical composition on VOC transfer through rotating heat exchangers. Energy and Buildings. 34(8):799-807.

[60] ISSO-publicatie 75.1 Handleiding EPA-U ''Energieprestatiecertificaat'', ISSO, Rotterdam, 2007.

[61] ISSO-publicatie 75.2 Handleiding EPA-U ''Maatwerkadvies'', ISSO, Rotterdam, 2007.


[62] SenterNovem, Handreiking Nieuwe Frisse Scholen. Deel I Proceshandleiding. Deel II Standaard technisch pro-gramma van eisen. 2007, SenterNovem, Utrecht.

[63] Fang L, Clausen G, Fanger PO (1998) Impact of Temperature and Humidity on the Perception of Indoor Air Quality, Indoor Air, 8(2):80-90.

[64] ISSO/SBR 802. Gezond beheren van kantoorgebouwen, ISSO/SBR, Rotterdam, 1999.

[65] Müllejans H. Uber die Ahnlichkeit der nicht-isothermen Strömung und den Wärmeubergängen in Raumen mit Strahllüftung, 1966.

[66] Bornehag CG, Sundell J,Hägerhed L, Bengtsson M and the DBH-study group. (2002) differences in possible risk factors for allergic diseases between children living on farms and other children. Indoor Air: Proceedings of the 9th international conference on indoor air quality and climate, Monterey, Verenigde Staten, pp. 477.

[67] Leyten JL, Boerstra AC (2002) Two distinct causal paths from indoor air problems to sickness absentee-ism. Indoor Air: Proceedings of the 9th international conference on indoor air quality and climate, Mon-terey, Vere-nigde Staten, pp. 820-821.

[68] SenterNovem, Een Nieuwe Frisse School, Leren van andermans ervaringen, SenterNovem, Utrecht 2007.

[69] Concept NPR 1090 'Ventilatie van schoolgebouwen. Voorbeelden van bouwkundige oplossingen', NEN, Delft, 2008.


1 INLEIDING

Het is slecht gesteld met het binnenmilieu in de scho-len. In meer dan 80% van de Nederlandse basisscholen wordt niet voldaan aan de gestelde eisen. In de winter wordt te weinig geventileerd, in de zomer is het veel te warm. Dit blijkt onder meer uit recente metingen van GGD’en. Oorzaak van het slechte binnenmilieu in klas-lokalen is voornamelijk vervuiling afkomstig van de gebruikers, bouwmaterialen en het interieur in combi-natie met onvoldoende ventilatie. Een slecht binnen-milieu heeft invloed op de gezondheid en (leer)prestaties. In februari 2008 verscheen de kabinetsvisie binnenmi-lieu scholen. Hierin worden de volgende doelstellin-gen (die binnen de komende 15 jaar moeten worden gerealiseerd) geformuleerd:

De maximale CO2-concentratie in leslokalen

mag de 1200 ppm niet overschrijden;Het achtergrondgeluid in schoollokalen tgv geluid van buiten en/of ventilatie-installaties mag niet hoger zijn dan 35 dB(A);De temperatuur in de zomer moet beheersbaar zijn;Bevorderen van de bewustwording van docen-ten.

Deze publicatie geeft hulpmiddelen voor het ontwerp van een binnenklimaat waarbij invulling gege-ven wordt aan de genoemde kabinetsdoelstellingen.

1.1 AANLEIDINGRecent onderzoek toont aan dat in veel scholen de kwaliteit van het binnenmilieu vaak zelfs slecht is. Zo slecht dat niet alleen de leerprestaties eronder lijden maar ook dat de gezondheid van leerlingen en leer-krachten gevaar loopt.De oorzaak hiervan ligt waarschijnlijk in het feit dat schoolgebouwen meestal low-budget gebouwen zijn, ontworpen door architecten en gebouwd door bedrij-ven die zich óf niet bewust zijn van de problemen, óf denken dat deze onvermijdelijk zijn. Installaties in scholen worden vaak door installateurs ontworpen voor een (te) laag budget. Adviseurs worden zelden ingeschakeld.Het ontwerp van de ventilatievoorzieningen is voor een schoolgebouw duidelijk anders dan voor een kan-toorgebouw. In een klaslokaal is het beschikbare vloer-oppervlak met ca 1,7 - 2,0 m2 per persoon veel kleiner dan in een kantoorruimte, waar 8,0 - 10,0 m2 per per-soon normaal is. De vereiste ventilatiecapaciteit om lichaamsgeuren, vocht, vluchtige organische compo-nenten uit het interieur en infectiebronnen als virus-sen, bacteriën, parasieten en schimmels af te voeren, is daarom veel groter. Gebrekkige persoonlijke hygiëne, soms onvermijdelijk bij de jongste leerlingen, kan de infectierisico’s nog versterken.De interne thermische belasting in een klaslokaal is met waarden tot 65 W/m2 veel hoger dan in een kan-toorruimte. Waar bij kantoorgebouwen vrijwel altijd een simulatie wordt gemaakt van het thermisch gedrag van het binnenklimaat in de zomer, is dit bij het

ontwerp van basisscholen eerder een uitzondering. Bovendien wordt bij het ontwerp van het verwar-mings- en ventilatiesysteem meestal geen rekening gehouden met de snel wisselende thermische belas-tingen, intern en extern, waardoor de temperatuur in klaslokalen, mede door de hoge isolatiegraad van ramen en gevel, ook in tussenseizoenen en ’s winters makkelijk te hoog oploopt.Om in de kennisbehoefte voor het ontwerpen van goede installaties voor scholen te voorzien is deze publicatie bedoeld. Tevens dient deze publicatie ervoor om de opdrachtgevers bewust te maken van de risico’s van een slecht binnenklimaat en hen handvat-ten te geven voor het maken van een goede afweging om in een beter/goed binnenklimaat te investeren.

1.2 DOELSTELLING De doelstelling van deze ISSO-publicatie is het geven van praktische richtlijnen voor:

Bewustwording van het binnenklimaat en de consequenties ervan;Het opstellen van een technisch programma van eisen;Het ontwerp van klimaatinstallaties in (basis)scholen; zowel voor nieuwbouw als (ingrijpende) renovatie;De uitvoering van klimaatinstallaties in scholen;Het gebruik, beheer en onderhoud van klimaat-installaties in scholen.

De publicatie neemt de kwaliteitsklassen A, B en C (zie paragraaf 3.3) als uitgangspunt en biedt binnen deze klassen keuzemogelijkheden voor de uitvoering van de installaties. Hierbij wordt aangegeven welke sys-teemconcepten leiden tot goede installaties (met een gezond en klachtenvrij binnenklimaat) en welke com-binaties niet goed samenwerken. De publicatie is in de eerste plaats gericht op verbetering van het binnenkli-maat, maar ook aan onderhoudsaspecten en beper-king van het energiegebruik wordt aandacht besteed.

1.3 DOELGROEPDeze publicatie richt zich op zowel opdrachtgevers/scholen als architecten, installatietechnische adviseurs en installateurs. De publicatie geeft enerzijds handvat-ten aan opdrachtgevers/scholen (schoolbesturen en/of ouderraad) om te komen tot een goed programma van eisen. De publicatie biedt voldoende achtergron-den, zodat afwegingen om bepaalde investeringen in het binnenklimaat wel of niet te doen goed gemaakt kunnen worden. Anderzijds worden richtlijnen gege-ven voor installatietechnische adviseurs en installa-teurs.

1.4 AFBAKENINGDe publicatie is primair bedoeld voor de basisscholen, maar kan zeker ook gebruikt worden voor de theorie-lokalen binnen andere vormen van onderwijs. Voor practicumlokalen die voorzien zijn van extra afzuiging via bijvoorbeeld zuurkasten of extra ventilatoren geeft deze publicatie geen richtlijnen. Ook gelden de gege-ven richtlijnen niet voor gymnastieklokalen (Hand-boek Sportaccommodaties [58]).


De publicatie gaat met name over het binnenklimaat in leslokalen. De parameters die het binnenklimaat bepalen zijn onder meer de binnentemperatuur en de luchtkwaliteit. Daarnaast is er aandacht voor zaken als energiegebruik en robuustheid van de installaties. Er wordt bewust niet gesproken over binnenmilieu. Bij het binnenmilieu gaat het behalve over temperatuur en luchtkwaliteit onder andere ook over licht/verlich-ting en geluid/akoestiek. Deze twee aspecten komen in deze publicatie slechts beperkt aan bod.Naast deze publicatie is er ook de NPR 1090 [69] die ingaat op de ventilatie van scholen. De NPR behandelt luchtdebieten voor alle ruimten in de school en eist minimale afstanden tussen toe- en afvoeropeningen

1.5 LEESWIJZERDeze publicatie geeft richtlijnen voor het ontwerpen en beheren van installaties t.b.v. een goed binnenkli-maat in scholen.

De publicatie kent feitelijk twee delen Deel 1: Het ontwerp en beheer van de installa-ties t.b.v. het binnenklimaat (hoofdstuk 1 t/m 8);Deel 2: Specificatiebladen t.b.v. kwaliteitszorg-systemen in MKK-structuur; alle fasen vanaf de programmafase t/m het beheer en onderhoud worden behandeld (zie specificatiebladen in hoofdstuk 9).

In Deel 1 van de publicatie wordt de volgende indeling aangehouden:

2. Binnenklimaat & gezondheid;3. Programmafase;4. Ontwerpfase;5. Uitvoeringsfase;6. Opleveringscontrole;7. Beheer en onderhoud;8. Kosten;9. Meetinstrumenten.

De publicatie heeft een brede doelgroep. Per doel-groep wordt aangegeven welke delen van de publica-tie het meest relevant zijn.

Opdrachtgevers/scholen: Hoofdstuk 2 met uitgangs-punten voor een goed binnenklimaat en de paragra-

fen 3.3 (klasse-indeling van de systemen) en 3.8 (programma van eisen) zijn voor deze groep het meest belangrijk om tot goede uitgangspunten voor de installatie te komen. Hoofdstuk 8 gaat in op kosten voor de investeringen en beheer en onderhoud. Bij-lage E geeft een voorbeeld van een programma van eisen voor de verschillende klassen.

Architecten: voor hen zijn vooral de hoofdstukken 2 t/m 4 en 8 van belang.

Ontwerpers/installatieadviseurs: hiervoor zijn vooral de hoofdstukken 4 t/m 6 en hoofdstuk 8 van belang. Is men vooral geïnteresseerd in systemen en hun eigen-schappen dan geven de paragrafen 4.5 t/m 4.8 veel informatie. Bijlage E geeft een voorbeeld van een pro-gramma van eisen voor de verschillende klassen. De indeling in klassen is toegelicht in paragraaf 3.3.

Onderhoud en beheer: hoofdstuk 2 geeft uitgangspun-ten voor een goed binnenklimaat. Hoofdstuk 7 gaat nader in op de minimaal benodigde frequenties/werk-zaamheden voor onderhoud en beheer. Paragraaf 8.3 gaat in op exploitatiekosten.

Installateurs: Voor de ontwerpende installateur zie het kopje Ontwerpers. Voor de uitvoerende installateurs geven de specificatiebladen in fase IV (Uitvoering) richtlijnen voor de uitvoering van de installatie en de oplevering. De hierbij te gebruiken meetapparatuur is gegeven in hoofdstuk 9.

KwaliteitszorgsystemenWanneer men met kwaliteitszorgsystemen werkt wordt voor iedere fase, vanaf initiatief tot en met beheer en onderhoud, een set eisen gegeven voor het verkrijgen, ontwerpen, installeren en beheren/in stand houden van een kwalitatief goede installatie. Hiervoor is een aparte manier van structureren van het docu-ment gebruikt. Hiervoor wordt de MKK-structuur gevolgd. In het begin van hoofdstuk 9 is de MKK-struc-tuur nader toegelicht. Aan de kop van de pagina staat een heading die exact aangeeft in welke fase van de MKK-structuur de betreffende paragraaf zich bevindt. Onderstaand een voorbeeld van zo'n heading:

In dit voorbeeld betreft het een paragraaf uit de pro-grammafase (initiatieffase) met een beschrijving van de doelstelling en uitgangspunten.

Een verwijzing in een grijze balk geeft aan in welke specificatiebladen/paragrafen meer informatie (bij-

voorbeeld een berekeningsmethode om aan een eis te voldoen, of een uitgangspuntenlijst etc.) over het onderwerp van dit specificatieblad bevatten.Bijvoorbeeld:

Projectfase I. Programma II.Ontwerp III. Uitwerking IV. Realisatie V. Beheer Beheeraspect 0. Algemeen

ISSO-publicatie 89-2008

Documents

Transcript of ISSO-publicatie 89-2008