ISSO-info 40_xtralowres

I SS O i n f o 4 0 1 s e p t e m b e r 2 0 0 9

n u m m e r 40 s e p t e m b e r 20 0 9

special beurs Elektrotechniek

••••••••••••••••••••

3

4

5

6

8

9

10

10

11

12

13

14

15

16

19

20

20

21

23

24

Energie-efficiënte verlichting ‘Duurzaam beheer en onderhoud van klimaatinstallaties’ Herzien ISSO-publicatie 79Kennis voor installateurs in IT-wereld Leergang WarmtepompenActieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’ISSO-publicatie 67 ‘Kleintje Ventilatie’ en ‘Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek’ISSO-publicatie 51 Een nieuwe markt met nieuwe kansenToepassen ventilatievoorschriften Nieuwe regels voor gebouwrioleringDocentendagen leidingwaterinstallatiesISSO-seminar opent de ogen ISSO ook ‘in-company’Nieuwe ISSO-uitgavenAgenda ISSO-digitaalSponsormogelijkhedenVacature technisch projectcoördinator

ISSO-info nummer 40

Jubileumbijeenkomst ISSO 35 jaar:

Feest met een vrolijke boodschap

Terugblikken, even stilstaan, maar vooral vooruitkijken naar prachtige perspectieven voor de installatiesector. Dat was het motto van de geslaagde en goed bezochte jubileumbijeenkomst ter gelegenheid van het 35-jarig bestaan van ISSO op 21 april. In de prachtige ambiance van de Schiecentrale Studio’s genoten de aanwezigen van een inhoudelijk deel en een feestelijk deel met een diner dansant.

Directeur Jaap Hogeling, in 1978 aangesteld

als eerste en destijds enige betaalde mede-

werker van ISSO, keek na zijn welkomstwoord

met gepaste trots terug op wat er in samen-

werking met ‘de markt’ in 35 jaar is bereikt.

“Mede dankzij onze partners, die allemaal

hebben bijgedragen aan onze successen, zijn

we erin geslaagd om ISSO duidelijk zichtbaar

en voelbaar te maken.” Die successen zijn niet

alleen af te lezen aan de ruim 100 publica-

ties die ISSO inmiddels op haar naam heeft

staan. De organisatie is er, met altijd oog

voor het motto ‘van innovatie naar praktijk’

steeds in geslaagd om op het juiste moment

met z’n tijd mee te gaan, of het nu ging om

legionella, ventilatie, integraal ontwerp of

energiezuinig bouwen. Hogeling hamerde

ook op de kwaliteit waar ISSO voor staat.

“Goede installaties is geen nieuws, maar als

er iets misgaat staat het wel in de kranten.

Wij moeten gewoon zorgen dat we kwaliteit

blijven leveren.”

ISSO is vanaf 1974 uitgegroeid tot een gekend

en erkend instituut, maar het betekent niet

dat de organisatie met twintig medewerkers

nu ‘klaar’ is, betoogde Hogeling. Hij verwierp

de suggestie dat de organisatie kan volstaan

met ‘onderhouden’ als alles eenmaal op

papier staat. “De laatste jaren zijn onze ter-

reinen verbreed, maar ook in de traditionele

velden zijn er voortdurend vernieuwingen

die ons op nationaal en internationaal niveau

en samen met de bouwsector, alert moeten

houden.”


gebied steeds breder.” Dat laatste betekent,

bijvoorbeeld op het gebied van telecom, wel

dat duidelijk moet zijn wie de regie neemt en

wie welke rollen moet vervullen.

Naast alle mogelijkheden ziet de voorzitter

ook bedreigingen. “In het verleden konden

we geld verdienen met onze papieren publi-

caties. Door internet wordt dat moeilijker,

want alles wat digitaal beschikbaar is, is

goedkoop, redeneren klanten.” Voor ISSO

mag dat laatste echter geen reden meer zijn

om te tornen aan de maatstaven. “Wij staan

voor kwaliteit en daarbij houden we een

rechte rug. Wij gaan niet marchanderen, want

wij kijken niet alleen naar morgen. Over 35

jaar zullen wij er nog zijn.”

GEwElDIGE pErSpEcTIEvEnHoe ISSO er over 35 jaar uitziet, weet ook Van

Laarhoven niet, maar hij ziet wel volop uitda-

gingen. “Zo moeten we ons afvragen of onze

manier van communiceren wel juist is als het

gaat om de installatiesector. Brengen we wel

voldoende naar voren hoe leuk ons vak is?

Dat is lastig, omdat ons werk vaak achter pla-

fonds zit, maar ik denk dat we vooral moeten

uitleggen aan ouders van jongens en vooral

meisjes, op scholen en op markten, dat er

ook voor onze kinderen geweldige perspec-

tieven zijn in de installatietechniek en dat het

terrein heel breed is. Zeker als we duidelijke

keuzes blijven maken, is er een grote toe-

komst voor de installatietechniek.” En met die

opwekkende woorden luidde Van Laarhoven

het feestelijke gedeelte van de bijeenkomst

in: het diner dansant, dat uitdraaide op een

gezellige avond én geslaagde netwerkbijeen-

komst.

OnDErhOuDEnDE FIlmOm de boodschap van de directeur kracht

bij te zetten, kregen de aanwezigen een

onderhoudende film over 35 jaar ISSO te zien.

Die illustreerde niet alleen hoe snel de ver-

anderingen elkaar zijn opgevolgd (de eerste

publicaties werden nog in lood gezet), maar

er bleek ook uit hoe het imago van ISSO is

gegroeid en dat de organisatie als onafhan-

kelijk kennisinstituut uniek is in Europa. Ook

de medewerkers die aan het woord kwamen,

hamerden op de objectiviteit en onafhan-

kelijkheid, die sterke wapens waren en nog

steeds zijn.

van rOSSEmDe genodigden met partner - “veel aanwe-

zigen hebben ISSO in hun privétijd gehol-

pen, daarom wilden we ook iets terugdoen

voor de partners” - kregen vervolgens nog

meer over onafhankelijkheid te horen, maar

dan van de eigengereide gastspreker en

Amerika-deskundige Maarten van Rossem.

Hij was naar eigen zeggen niet voor de ISSO-

jubileumbijeenkomst uitgenodigd vanwege

zijn kennis van de installatietechniek. “Ik wijs

er gemakshalve op dat in 2007 in Nederland

28 mensen zijn omgekomen bij het zelf klus-

sen. Ik doe daarom vooral een beroep op

mensen om iemand te laten komen die er

verstand van heeft.” Wel schetste Van Rossem

via soms hilarische omwegen een gouden

toekomst voor de installatiesector. Hij merkte

na een frisse duik in de wereldgeschiedenis

fijntjes op dat “we nu wel zo’n beetje in de

eindfase zitten van de fossiele brandstoffen”,

wat de inventieve mens ongetwijfeld weer op

prachtige ideeën brengt en installateurs han-

denvol werk oplevert. “Want in de Arabische

wereld hebben ze nu nog volop olie, maar

vergeet niet dat ze daar nog geen stopcon-

tact zelf kunnen maken.”

FEESTOok het veranderende klimaat helpt de instal-

latiesector een handje, aldus Van Rossem.

“Als de opwarming van de aarde doorgaat, zit

u snor omdat er steeds meer moet worden

gekoeld”, voorspelde Van Rossem zijn gehoor.

“Gaat dat feest niet door, dan zit u ook goed,

want dan moet er toch, ook voor honderden

miljoenen Chinezen en Indiërs die de komen-

de jaren een graantje willen meepikken van

de welvaart, worden verwarmd.”

Van Rossem pleitte ook voor het behoud van

overheidsbemoeienis en voor publieke voor-

zieningen. “Na privatisering wordt de dienst-

verlening doorgaans minder, het product

wordt duurder en de enige die er op vooruit

gaat is de directeur die tien keer zoveel gaat

verdienen.” Hij voorspelde dat er wereldwijd

compleet nieuwe elektriciteitsvoorzieningen

en netwerken moeten worden aangelegd,

wat voor het welvarende en kennisintensieve

Nederland ongekende mogelijkheden ople-

vert. “We zeuren hier wel veel, maar we zijn

ongelooflijk rijk”, besloot hij.

vIzIEr Op DE TOEkOmSTVoorzitter Cees van Laarhoven mocht ver-

volgens het inhoudelijke gedeelte van de

feestdag afsluiten. Dat deed hij vooral met

het vizier op de toekomst. “Het vakgebied

verandert, bijvoorbeeld met de aansturing

en uitlezen op afstand met behulp van hoog-

waardige apparatuur. Verder wordt het vak-


ISSO gaat in opdracht van Senternovem en uneto-vnI een ISSO-publicatie maken over energie-efficiënte verlichting in de utiliteitssector. De aanlei-ding hiervoor is de Taskforce verlichting. Deze is op 19 decem-ber 2007 ingesteld door minister van vrOm Jacqueline cramer. De Taskforce kreeg de opdracht mee om met voorstellen en ideeën te komen waarmee energiezui-nige verlichting in nederland gemeengoed kan worden. In het actieplan ‘Groen licht voor ener-giebesparing’ heeft de Taskforce voor elke verlichtingssector een strategie geadviseerd.

uTIlITEITVoor de utiliteitsgebouwen adviseert de

Taskforce Verlichting om via aanscherping en

handhaving van regelgeving energiezuinige

verlichting verplicht te stellen. In deze sector

werkt verleiding meestal niet. Enerzijds niet

omdat de partij die investeert, niet de partij

is die de lagere energierekening ontvangt en

anderzijds omdat de energiekosten voor ver-

lichting relatief laag zijn ten opzichte van de

overige kosten. Voor regelgeving kan er wor-

den aangesloten bij bestaande en al bekende

regelgeving, zoals de Wet milieubeheer en

het Bouwbesluit. Er moeten afspraken komen

met gemeenten en provincies over adequate

handhaving van de regelgeving. Informatie en

communicatie moeten dit alles ondersteunen.

Met het oog op de informatie en communi-

catie starten SenterNovem en Uneto-VNI een

voorlichtingscampagne. Om deze campagne

te ondersteunen ontwikkelt ISSO kennisdo-

cumenten op het gebied van energiezuinige

verlichting. De verschillende documenten

verstrekken uitgebreide informatie over licht-

bronnen, armaturen, lichtregel- en lichtma-

nagementsystemen. Er wordt een algemeen

overzicht gegeven van de besparingsmoge-

lijkheden voor bestaande bouw en nieuw-

bouw. Een en ander wordt verduidelijkt met

voorbeelden uit de praktijk.

project Energie-efficiënte verlichtingISSO-publIcaTIE 90Een van de documenten

die ISSO ontwikkelt, is

ISSO-publicatie 90 ‘Energie-

efficiënte verlichting in

de utiliteit’. Deze ISSO-

publicatie beschrijft hoe

een verlichtingsinstallatie

ontworpen moet worden

om aan de functionele

eisen te kunnen voldoen

bij een zo beperkt mogelijk

energiegebruik. De func-

tionele eisen zijn vooral

afgestemd op de visuele

taak en de periode waarin

deze uitgevoerd moet

worden. Ook andere

factoren zijn mede

bepalend voor prestatie,

veiligheid, welzijn en

gezondheid. Deze kun-

nen soms leiden tot een

hoger energiegebruik.

Er worden echter juist

steeds meer eisen

gesteld aan de verlichting met

betrekking tot beperking van het

energiegebruik.

Het energiegebruik kan beperkt worden door

in het ontwerp energie-efficiënte lichtbron-

nen met een zo hoog mogelijk rendement

toe te passen, eventueel in combinatie met

benodigde voorschakelapparaten en verlich-

tingsarmaturen. Andere manieren om het

energiegebruik zoveel mogelijk te beperken

zijn het schakelen en regelen van de verlich-

ting. Dit kan op basis van aanwezigheid maar

ook op basis van daglicht. De ISSO-publicatie

bevat een aantal uitvoeringsvoorbeelden.

Deze publicatie zal naar verwachting eind

2009 verschijnen.

brOchurESNaast de publicatie zal ISSO voor verschil-

lende doelgroepen een aantal brochures

maken. Deze brochures hebben tot doel

gebouweigenaren bewust te maken van de

besparingsmogelijkheden met betrekking tot

verlichtingsinstallaties. De doelgroepen die

aan bod komen zijn: kantoren, detailhandel,

industrie, onderwijs en zorg. De brochures

zullen in het najaar gereed zijn. SenterNovem

zorgt voor de verspreiding ervan.

publicatie

90

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

RE

NE

RG

IEZ

UIN

IGE

VE

RLIC

HT

ING

UT

ILITE

ITS

BO

UW

Energiezuinige Verlichting Utiliteitsbouw


Daarom is ISSO van start gegaan met het

project ‘Duurzaam beheer en onderhoud van

klimaatinstallaties’. Doel van het project is het

realiseren van een serie ISSO-publicaties die

opdrachtgevers, gebouwbeheerders, advi-

seurs en installateurs de benodigde handvat-

ten geven om technisch inhoudelijk en con-

tractueel duurzaam beheer en onderhoud

van klimaatinstallaties operationeel te maken.

Deze serie ISSO-publicaties zal technische en

organisatorische richtlijnen bevatten voor

bestaande en nieuwe utiliteitsgebouwen.

anDErE bEnaDErInGDoordat er de laatste jaren minder wordt

gebouwd, zal de bestaande gebouwenvoor-

raad langer in stand moeten worden gehou-

den. Hiermee wordt het belang van goed

beheer en onderhoud belangrijker. Er zal een

andere benadering in het bouwen onder-

houdsproces nodig zijn om te zorgen dat kli-

maatinstallaties ook gedurende de levensduur

van het gebouw functioneel optimaal blijven

presteren. De ISSO-publicaties zullen beschrij-

ven wat nodig is om duurzaam beheer van

klimaatinstallaties mogelijk te maken. De

publicaties worden ontwikkeld in nauw

overleg met verschillende marktpartijen. Een

project ‘Duurzaam beheer en onderhoud van klimaatinstallaties’

belangrijke voorwaarde voor goed beheer en

onderhoud is een goede uitgangssituatie. Dit

is mogelijk door een installatie op te leveren

conform nog op te stellen richtlijnen en door

het vastleggen van de uitgangspunten.

Het is van belang dat de kennis die in de

toekomstige ISSO-publicaties beschikbaar

komt ook daadwerkelijk zal worden benut.

Hiervoor zal een kennisoverdrachttraject wor-

den opgesteld. Dit zal enerzijds bestaan uit

workshops. Anderzijds zal er een opleiding-

traject worden ontwikkeld voor adviseurs en

installatiebedrijven. Deze opleidingen zullen

het gehele werkveld omvatten. Om uitein-

delijk de kwaliteit van beheer en onderhoud

te bewaken, wordt in samenwerking met KBI

een certificeringrichtlijn ontwikkeld.

pIlOTprOJEcTEn Als onderdeel van het totale project is een

aantal pilots uitgevoerd. Bij deze pilotpro-

jecten zijn in diverse gebouwen inspecties

uitgevoerd om de kwaliteit in die gebouwen

met betrekking tot comfort en gezondheid in

kaart te brengen. Vervolgens kan de kwaliteit

worden verbeterd, het energiegebruik ver-

laagd en de productiviteit van de medewer-

kers verhoogd. Deze pilots hebben tot doel:

- verbeteren van de kwaliteit in de gebouwen

(belang voor marktpartij);

- vergroten van het inzicht (geeft informatie

voor de publicaties).

De kennis en ervaringen die beschikbaar

komen, vormen vervolgens de basis voor de

richtlijnen die worden opgesteld voor het

opleveren van klimaatinstallaties in nieuw-

bouwprojecten. Bij het starten van een nieuw

project zal in de programmafase een commis-

sioningplan moeten worden opgesteld. Het

beste is wanneer dit plan is opgezet conform

de MKK-structuur. Het commissioningplan

legt vast welke documenten aan het eind van

iedere fase aanwezig moeten zijn en welke

van deze documenten men aan het einde

van het project moet archiveren. De ople-

veringsdocumenten zullen dienst doen als

nulmeting voor het beheren van de klimaat-

installatie. Vervolgens moeten er technische

en organisatorische richtlijnen komen voor

het duurzaam beheren en onderhouden van

deze nieuwe gebouwen.

plaTFOrm Duurzaam OnDErhOuD En bEhEErBij het veranderingsproces naar duurzaam

beheer is een groot aantal partijen betrokken.

Voor een goede afstemming en samenwer-

king is er besloten om een landelijk Platform

Duurzaam Onderhoud en Beheer op te rich-

ten. Het Platform zal optreden als intermedi-

air tussen de partijen die de overdracht van

kennis moeten bevorderen. De uitdaging die

er ligt, is de gebouweigenaren en technische

aanbieders bij elkaar te brengen en op die

binnen dit project ontwikkelt ISSO de volgende publicaties:

Benaming ISSO Kontaktgroep

ISSO-brochures Het rendement van duurzaam beheerde gebouwen (voor bestaande en nieuwbouw) KG99.00

ISSO-publicatie 100 Hoe duurzaam zijn bestaande gebouwen KG99.01

ISSO-publicatie 101 Termen en definities voor beheer en onderhoud van gebouwinstallaties KG99.02

ISSO-publicatie 102 Prestatie-indicatoren voor beheer en onderhoud KG99.03

ISSO-publicatie 103 Monitoren van installaties. Van gegevens naar informatie voor beheer en onderhoud KG99.04

ISSO-publicatie 104 Stappenplan hoe duurzaam beheer en onderhoud te realiseren KG99.05

ISSO-publicatie 105 Energetisch beheer van koelinstallaties KG99.06

ISSO-publicatie 106 Technische inspectiemethoden met nulmeting voor duurzaam beheer en onderhoud (bestaande gebouwen) KG99.07

ISSO-publicatie 107 Opleveringsprocedure met nulmeting (nieuwbouw) KG99.08

ISSO-publicatie 108 Technische inspectiemethoden voor duurzaam beheer en onderhoud KG99.09

uit quick-scans en pilots, die zijn uitgevoerd bij installaties van ver-schillende opdrachtgevers, is aangetoond dat 70 procent van de klimaatinstallaties niet naar behoren functioneert. Eén van de voor-naamste oorzaken hiervan is dat het preventief en correctief onder-houd van de installaties vaak wel georganiseerd is maar dat functio-neel onderhoud van de klimaatinstallatie, toegesneden op de actuele indeling en het gebruik van het gebouw, slechts zeer zelden plaats-vindt. Dit resulteert in een matige kwaliteit van het binnenmilieu en een te hoog energiegebruik.


herzien ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en Onderhoud van noodverlichtingsinstallaties’

vanaf 1 november 2008 gelden landelijke regels voor het brand-veilig gebruik van gebouwen. Op dat moment is het ‘besluit brand-veilig gebruik bouwwerken’, kortweg het Gebruiksbesluit in werking getreden. met de inwer-kingtreding zijn de regels lan-delijk geüniformeerd en komt er een eind aan onnodige verschil-len tussen plaatselijke bouwver-ordeningen.

Voor de samenwerkende platvormen en

brancheorganisaties is het van belang actuele

documenten te ontwikkelen of documenten

aan te passen zodat ze aansluiten op deze

nieuwe bouwregelgeving. Uneto-VNI,

NVFN, OTIB en ISSO hebben daarom

besloten ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en

Onderhoud voor noodverlichting’ te her-

zien.

GEEn aanvullEnDE EISEnVóór 1 november 2008 was de brand-

weerinspectie het orgaan dat een pakket

eisen opstelde die binnen de desbetref-

fende gemeenten door de aanvrager

moest worden uitgevoerd om tot een

goedkeuring van de bouwvergunning

te komen. Dit heeft in het verleden tot

onduidelijkheden geleid, want wat in

de ene gemeente goed was, werd in

een andere gemeente afgekeurd en

andersom. Architecten, adviseurs en

installateurs waren dus sterk afhankelijk

van de plaatselijke brandweerinspecties.

Deze wetswijziging betekent dat de

brandweerinspecties tijdens de behandeling

van de bouwvergunning geen aanvullende

eisen bovenop de bouwregelgeving kunnen

stellen.

Het Gebruiksbesluit vervangt de gemeente-

lijke bouwverordening en gebruiksvergun-

ning maar gaat wat noodverlichting betreft

alleen over vluchtwegsignalering. Kijkt men

naar het nieuwe Gebruiksbesluit dan is dui-

delijk dat voor de meeste gebouwen een

gebruiksvergunning niet langer verplicht is.

Deze vergunningsplicht is komen te vervallen

voor cafés, restaurants, kantoren, scholen,

winkels en publieksgebouwen. Voor deze

gebouwen bestaat wel een meldingsplicht bij

een verwacht aantal aanwezigen van vijftig

of meer. Deze meldingsplicht geldt ook voor

kamerverhuur.

2010Het Bouwbesluit wijst de gebouwen en

ruimten aan waarin een noodverlichtingsin-

stallatie moet worden aangelegd. Per januari

2010 zal het Bouwbesluit op enkele punten

wijzigen. Het Bouwbesluit gaat uit van mini-

male voorschriften en veiligheidsniveau. In de

huidige vorm is noodverlichting enkel gericht

op een veiligheidsverlichting bij uitval van de

netspanning.

Naast het Bouwbesluit wordt ook verwezen

naar de Europese norm voor noodverlichting

NEN-EN 1838. Deze norm is in het Bouwbesluit

niet aangewezen. Omdat NEN-EN1838 op

een aantal aspecten verder gaat dan het

Bouwbesluit wordt vanuit zorgplicht en de

verhouding werkgever en werknemer deze

norm vaak door de gebruiker als vangnet

opgesteld om aan het Arbobesluit te voldoen.

Na overleg met de diverse Europese norm-

commissies is besloten de NEN 1838 dit jaar

te herschrijven waarbij ook nieuwe onder-

werpen zoals rookontwikkeling aan de orde

komen.

nIEuwE publIcaTIENa het herzien van ISSO-publicatie 79 zal

ISSO een nieuwe publicatie ontwikkelen die

beschrijft hoe een noodverlichtingsinstal-

latie ontworpen moet worden. Deze nieuwe

publicatie zal vanzelfsprekend uitgaan van

de nieuwe normen. En tenslotte zal, door

de gewijzigde normen en ISSO-publicaties,

ook het ‘Instructieboek Noodverlichting’

aangepast moeten worden. Het updaten van

ISSO-publicatie 79 wordt gefinancierd door

Uneto-VNI en OTIB. Een ISSO Kontaktgroep,

waarin alle betrokkenen uit het werkgebied

vertegenwoordigd zijn, zal de werkzaamhe-

den begeleiden.

manier ervoor te zorgen dat een daadwerke-

lijk duurzaam beheer van gebouwen van de

grond komt. Het uiteindelijke resultaat moet

zijn een optimaal presterend gebouw binnen

zijn mogelijkheden.

Het scheppen van een kader, waarvoor de

ISSO-publicatiereeks Duurzaam Beheer zal

zorgen, is daartoe een eerste aanzet. Het stre-

ven is om de beschikbare kennis en ontwik-

kelingen, zoals commissioning, op dit gebied

bij elkaar te brengen en samen met de

betrokken brancheorganisaties deze transitie

te doorlopen.

publicatie

79KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T V

OO

R

DE

I

NS

TA

LL

AT

IE

SE

CT

OR

INSPECTIE EN ONDERHOUD VAN

NOODVERLICHTINGSINSTALLATIES

nederlandse vereniging van fabrikanten van noodverlichting

vakgroep Beheer en Inspectie


Vooralsnog is de traditionele infrastructuur

binnen de alarminstallaties ruim overver-

tegenwoordigd. Volgens gegevens van de

branchevereniging voor beveiligingsbedrij-

ven zijn er in Nederland ongeveer 450.000

alarminstallaties die zijn aangesloten op 26

gecertificeerde meldkamers. Het overgrote

deel verstuurt daarvan het alarm over een

PSTN- of ISDN-lijn. En de opvolger - alarm

over IP - zal nog niet dit jaar doorbreken,

denkt De Haan. “Vooral veel relatief kleine

beveiligingsinstallateurs zijn afwachtend

of beschikken niet over voldoende kennis.

Echter, techniek via IP is op dit moment nogal

kostbaar voor de klant. Dat blijft de drempel

om over te schakelen voor veel gebruikers. Je

kunt nu nog met bijvoorbeeld een belbud-

get-lijntje van 100 euro per jaar je alarmin-

stallatie op orde hebben.” En de installateur?

Kan die wel overweg met IP-techniek? De

Haan: “Een beetje goed ingevoerde installa-

teur weet heel goed waar hij aan toe is. Vaak

genoeg heeft men, naast inbraaksignalering,

ook datanetwerken geïnstalleerd en camera-

systemen op basis van IP in het leveringspak-

ket. En anders is de kennis best te vergaren.”

Wat De Haan betreft hoeft de installateur ook

niet voorop te lopen in de muziek. Ten eerste

is de overgang op alarm over IP nog relatief

kostbaar. Daarnaast is het nog niet duidelijk

wat de Europese richtlijnen zullen worden.

“Vooralsnog lijkt het erop dat men bij lage

alarmrisico's via internet een doormelding

mag maken, maar het advies is om dat nog

niet te doen. “Primair over internet mag wel,

mits men over een AoIP-geschikte verbinding

beschikt. Ook moet er een SLA (service level

alarm over Ip is duidelijke installatietrend

kennis voor installateurs in IT-wereld Een (beveiligings)installateur is geen IT'er. maar het aanleggen van een alarminstallatie is wel weer het werk van een installateur. Steeds vaker werken alarmeringen via Ip. De installateur krijgt dus meer en meer te maken met IT. Om die reden is ISSO ook het projectplan ‘Ip-netwerken voor non-ict advies- en installatiebedrijven gestart. Een van deze ontwikkelingen is alarm over Ip (aoIp), die de installateur nog meer zal betrekken in de IT-wereld. “Een beetje goed ingevoerde installateur weet waar hij aan toe is. En zolang de traditionele infra-structuur beschikbaar blijft, dan zijn er geen problemen”, zegt piet de haan. hij is adviseur vakgroep beveiliging van uneto-vnI en deskun-dig op het gebied van alarminstallaties.

agreement) met de klant worden afgesloten.

Dat is een soort contract tussen klant en tele-

comleverancier. Ook moeten er congestiebe-

perkende maatregelen worden genomen.”

hakEn En OGEn“Gebruikt men sec een internetverbinding

dan is dat toegestaan maar dan wel met een

backup-mogelijkheid voor het geval dat de

internetverbinding niet beschikbaar is”, zegt

De Haan. “Als de klant reeds beschikt over een

(zakelijke) breedbandverbinding waarover al

IP-diensten worden afgenomen, dus als er ook

sprake is van een beheerde router en onder-

steuning (SLA), dan zijn de meerkosten voor

toevoeging van de dienst AoIP gering en goed

verdedigbaar. Echter bij veel (particuliere) klan-

ten is de toevoeging van de dienst AoIP op

een ‘simpele’ ADSL-aansluiting wat complexer.

Niet alle providers leveren die toevoeging aan

particuliere klanten en vragen dan aanmerke-

lijke extra eenmalige en abonnementskosten

voor de beheerde router en het supportcon-

tract (SLA). In die situatie zijn de kosten voor

de alarmtransmissie in vergelijking met wat de

klant nu betaalt voor zijn analoge aansluiting

nog niet erg aantrekkelijk.”

Bovendien meldt De Haan dat in de situaties

waarbij het analoge signaal moet worden

omgezet naar IP, men ook een conversieap-

paraat moet installeren en een back-uptraject

moet verzorgen. Ook voor deze back-up, via

bijvoorbeeld een draadloos netwerk, moet

men rekening houden met een extra kosten-

post en noodstroomfaciliteiten. Om het voor

de beveiligingsinstallateurs wat inzichtelijker

te maken heeft de branche een website inge-

richt: http://www.aoipsupport.nl/forum/. “Hier

kunnen de installateurs terecht voor vragen

en worden oplossingen geboden. Ervaringen

uitwisselen helpt de installateur om voor zijn

klanten de meest optimale, en met name, toe-

komstvaste oplossingen te vinden.”

IT-kEnnIS nODIG vOOr IpKortom, er kleeft nogal wat IT-kennis aan IP.

En het werken met IP is niet de natuur van de

(beveiligings)installateur. Bovendien heeft de

IT-sector een voorkeur voor afkortingen, die

voor veel installateurs nog wel enige uitleg

behoeven. De meest relevante is de afkorting

IP, het zogenoemde Internetprotocol. Dit is

een deel van het systeem dat men gebruikt

om computernetwerken met elkaar te laten

communiceren op netwerken, zoals het

internet.

Het internetprotocol (IP) zorgt dat de verbin-

ding tussen twee partijen tot stand komt. Dit

gebeurt meestal in combinatie met het Trans-

mission Control Protocol. Een ander veelge-

bruikt protocol dat men samen met IP kan

gebruiken, is het User Datagram Protocol. De

rol van UDP is het ‘uitstrooien’ van berichten

over alle aangesloten communicatiepartijen.

TCP en UDP zijn beiden protocollen die

'bovenop' IP werken, vandaar TCP/IP en

UDP/IP.

SubnETTEnEen subnet is een deelnetwerk in een net-

werk, dat werkt volgens het IP. Het werk-

woord subnetten betekent het opdelen

van een set opvolgende IP-nummers (een

IP-range) voor adressering op verschillende

fysieke netwerken. Een switch is, net als een

hub, een apparaat in de infrastructuur van

een computernetwerk. In tegenstelling tot

een hub stuurt een switch een datapakket

alleen naar de specifieke poort waarnaar

het pakketje geadresseerd is. Een hub stuurt

elk pakket naar alle poorten. In het verleden

kon een hub niet omgaan met verschillende

snelheden en een switch wel, maar ook hubs

kunnen tegenwoordig omgaan met twee

snelheden.

Om twee hubs of switches met elkaar te ver-


binden zijn er de volgende mogelijkheden:

men kan een RJ-45-crossoverkabel gebrui-

ken. Er is dus een afwijkend type kabel nodig.

Een tweede optie werkt als volgt: Om het

probleem met verschillende kabels te ver-

mijden, hebben sommige hubs een 'uplink'-

aansluiting (of een aansluiting die men kan

omschakelen naar 'uplink'). Men gebruikt

dan een standaardkabel tussen een normale

aansluiting van de ene hub en de uplink-aan-

sluiting van de ander hub. De derde mogelijk-

heid vormen moderne switches die vanzelf

detecteren wat voor kabel er is aangesloten,

zodat dit probleem zich helemaal niet meer

voordoet.

uITEEnlOpEnDE kabElSDe bekendste kabel in de IT is de UTP-kabel.

UTP betekent Unshielded Twisted Pair.

Twisted pair is een veel voorkomende kabel

waarbij de draden per paar rond elkaar zijn

gewonden met de bedoeling om elektro-

magnetische interferentie ("overspraak") te

vermijden. De werking van een getwist paar

berust op het principe dat een dergelijke

kabel in een (homogeen) elektromagnetisch

stoorveld gemiddeld geen lusoppervlakte

heeft en het stoorveld dus geen stoorspan-

ning kan induceren. De inductiespanning die

in één lus wordt opgewekt, wordt tegenge-

werkt door die van de volgende halve win-

ding, waar de aders precies andersom liggen.

Ook wordt het signaal vaak differentieel ver-

stuurd, zodat ook capacitieve storing wordt

geëlimineerd. Het aantal windingen per

meter maakt deel uit van de specificaties van

een type kabel. Hoe groter het aantal win-

dingen, hoe minder men last heeft van ‘over-

spraak’. UTP-kabels voor computernetwerken

hebben meestal vier aderparen en zijn onder-

verdeeld in genummerde categorieën (CAT5,

CAT7) die de kwaliteit aangeven. Bij het

aansluiten moet men een signaal en de bij-

behorende ‘retour’ telkens op een aderpaar

zetten zodat de twist haar werk naar behoren

kan doen. De aderparen kan men in de regel

herkennen aan de bij elkaar passende kleuren

van de isolatie. Blauw met blauw/wit, oranje

met oranje/wit, groen met groen/wit en bruin

met bruin/wit.

cOnnEcTOrEnIn de installatiewereld is de zogenoemde

RJ-45 waarschijnlijk een van de bekendste

connectoren. Een RJ-45 connector (RJ =

Registered Jack, geregistreerde insteekplug)

is een 8-polige modulaire connector die men

vooral gebruikt voor twisted pair ethernet-

verbindingen en ISDN-telefonie, maar ook

voor RS-232. Afhankelijk van de toepassing is

een andere benaming 8P8C (8 positions/posi-

ties, 8 conductors/geleiders), 8P6C of 8P4C

(bijvoorbeeld ISDN).

Formeel is een Registered Jack alleen

bedoeld voor telefonie. De veel genoemde

RJ-45 connector is ook niet symmetrisch in

het vooraanzicht, maar heeft aan één zijde

een extra uitstulping (in het Engels; key). De

veel gebruikte, modulaire connectoren voor

gebruik, anders dan voor telefonie, zijn geen

van alle geregistreerd en kan men daarom

ook nooit RJ-xy noemen.

Een moderne switch detecteert zelf wat voor

kabel er is aangesloten, en in dat geval is

het niet meer van belang welke kabel men

gebruikt. Voor een netwerkverbinding op

100 Megabit of minder zijn twee paren van

belang: groen-wit/groen op pennen 3-6 en

oranje-wit/oranje op pennen 1-2. Voor ISDN

gebruikt men een standaardkabel en wor-

den alleen de pennen 3-6 en 4-5 gebruikt.

In beide gevallen kan men dus volstaan met

een vieraderige kabel. Voor Gigabit Ethernet

worden alle acht pennen gebruikt.

nuchTEr bEkIJkEnTerug naar beveiliging over IP. Het is duide-

lijk dat technisch gezien alarm over IP geen

enkel probleem vormt. Toch is er een lacune

tussen de geldende norm en de praktijk. De

NEN-normcommissie NEC 79 Alarmsystemen

werkt op dit moment aan het opstellen van

een praktijkrichtlijn. NEC 79 heeft als taak om

zowel op nationaal niveau als op Europees

niveau de ontwikkelingen, zoals die van de

alarmtransmissie over IP netwerken, nauw-

gezet te volgen en te voorkomen dat markt-

partijen of overheden gebruiks- en installa-

tierichtlijnen opstellen die strijdig zijn met de

geldende norm(en). Over de normen wordt

in Europa nog flink gesteggeld. Waarschijnlijk

duurt het nog wel een paar jaar voordat de

norm er is. Piet de Haan blijft daarom nuchter.

“Zoals ik al zei: IP hoeft geen probleem te zijn.

Je moet als installateur bijblijven in je vak.

En als richtlijnen en voorschriften over IP vol-

strekt duidelijk zijn, is het voor de installateur

een interessante uitbreiding van zijn aanbod.”

In dat kader moet men ook het ISSO-

projectplan ‘IP-netwerken voor non-ict

advies- en installatiebedrijven’ zien, dat

recentelijk is opgestart. Het is duidelijk dat

IP-technologie een blijvend karaker heeft.

Steeds vaker zullen klanten vragen aan de

huisinstallateur, of hem zelfs dwingen om het

IP-netwerk te gebruiken. Met dit project wil

ISSO daarom voldoende kennis beschikbaar

stellen aan non-ict-bedrijven om toch met

succes IP-netwerken en – protocollen toe te

passen, zonder meteen van deze bedrijven

ict-bedrijven te maken. Ook wil ISSO met dit

project duidelijk maken waar de grenzen

liggen. Met andere woorden; wat kan men

zelf doen en wanneer moet men de samen-

werking zoeken met een echte IT-specialist.

De kennis die uit dit project voortkomt, in

welke vorm dan ook, zal zich voornamelijk

richten op die advies- en installatiebedrijven

die bij het creëren van installaties gebruik

maken van producten die communiceren met

het IP-protocol en die aangesloten moeten

worden op een ethernetnetwerk. Kortom

een ruime gedefinieerde doelgroep die de

komende jaren met alle nieuwe ontwikkelin-

gen alleen maar in omvang zal toenemen.

(Een uitgebreide versie van dit artikel vindt u

in het ISSO Jaarboek 2009-2010).

Router met en Cat6-kabel


SEI-erkenning

Individuele warmtepompen

in woningen(ISSO-publicatie 72)

Collectieve warmtepompenvoor woningen

(ISSO-publicatie 80)

Grondgebondenwarmtepompen

in utiliteit(ISSO-publicatie 81)

Lucht/luchtwarmtepompen

in utiliteit

Warmtepompenbasis voor monteurs

CITO-examen

HBO

-niv

eau

MBO

-niv

eau

Warmtepompenbasis voor aspirant

ontwerpers

Eigen verworven

kennis

Diploma

Het project is een initiatief van OTIB en ge-

beurt in samenwerking met DWA Installatie-

en Energieadvies, Uneto-VNI, Kenteq en

de Stichting Warmtepompen. De leergang

bestaat uit zes cursussen die samen in de

kennisbehoefte voorzien, zowel voor een eer-

ste kennismaking als verdere specialisatie.

Binnen de leergang warmtepompen zijn zes

ISSO-instructieboeken ontwikkeld:

• IB wpbm ‘Warmtepompen, de basis voor

monteurs’;

• IB wpao ‘Warmtepompen, de basis voor

aspirant-ontwerpers’;

• IB wpiw ‘Ontwerpen van individuele en klei-

ne warmtepompsystemen voor woningen’

(werkboek bij ISSO-publicatie 72);

• IB wpcw ‘Integraal ontwerpen van collectie ve

installaties met warmtepompen in woning-

bouw’ (werkboek bij ISSO-publicatie 80);

• IB wpgu ‘Integraal ontwerpen van warmte-

pompinstallaties voor utiliteitsgebouwen’

(werkboek bij ISSO-publicatie 81);

leergang warmtepompenmet de toenemende vraag naar duurzaam verwarmen en koelen groeit ook de vraag naar warmtepompen. Om de kennisbehoefte op het gebied van het ontwerpen en installeren van warmtepomp-systemen adequaat in te vullen, ontwikkelt ISSO de leergang warmtepompen.

• IB wplu ‘Ontwerpen en installeren van lucht/

lucht-warmtepompsystemen voor utiliteits-

gebouwen’.

Voor monteurs en aspirant-ontwerpers zijn

instructieboeken ontwikkeld die het mogelijk

maken om kennis te maken met warmte-

pompen. Bij beide boeken ligt de nadruk

op de aspecten die belangrijk zijn voor de

betreffende doelgroep. Daarnaast zijn er drie

instructieboeken ontwikkeld die aanvullend

zijn aan bestaande ISSO-publicaties. Deze

instructieboeken bevatten opdrachten om

de geboden theorie in de ISSO-publicaties

toe te passen in veelvoorkomende praktijk-

cases. Het instructieboek op het gebied van

lucht/lucht-warmtepompsystemen geeft

een compleet beeld over de wijze waarop

deze systemen ontworpen en geïnstalleerd

moeten worden, aangevuld met theorie-,

inzichten rekenvragen. De instructieboeken

zijn naar verwachting vanaf medio september

beschikbaar.

ExamEnSIn aansluiting op de cursussen binnen de

leergang warmtepompen heeft ISSO in

samenwerking met CITO examens ontwik-

keld. Elke specialistische cursus kan worden

afgesloten met een examen. De volgende

examens zijn ontwikkeld:

• Ontwerpen van individuele en kleine warm-

tepompsystemen voor woningen;

• Integraal ontwerpen van collectieve installa-

ties met warmtepompen in woningbouw;

• Integraal ontwerpen van warmtepompin-

stallaties voor utiliteitsgebouwen;

• Ontwerpen en installeren van lucht/lucht-

warmtepompsystemen voor utiliteitsgebou-

wen.

Elk examen bestaat uit een schriftelijke toets

met 40 meerkeuzevragen. De kandidaat

heeft 120 minuten de tijd om het examen te

maken. Wanneer een kandidaat het examen

met een voldoende heeft afgerond, kan deze

SEI-erkenning verkrijgen. Via deze erken-

ningsregeling tonen de opgenomen installa-

tiebedrijven dat er voldoende vakbekwaam-

heid aanwezig is.

Vanaf 9 september is het mogelijk om deel te

nemen aan de examens. U kunt zich hiervoor

aanmelden via het aanmeldingsformulier op

de website van CITO (www.cito.nl). Tevens

vindt u op deze website meer informatie over

de examens. Voor elk examen bedraagt het

examengeld € 275,-.

Voor meer informatie kunt u onze website

www.isso.nl raadplegen.


hOE zaT hET OOk alwEEr?Het actieplan heeft tot doel de technische

kwaliteit van ventilatie- en gasvoorzieningen

te verbeteren en de vakbekwaamheid van

de medewerkers, werkzaam in de sector, te

verhogen. De ontwikkeling en overdracht van

(ontbrekende) kennis staat daarbij centraal.

In hoofdzaak voorziet het plan in:

• de ontwikkeling van twee nieuwe ISSO-

publicaties (91 en 92) t.a.v. ontwerp, instal-

latie en beheer van (innovatieve) decentrale

ventilatieconcepten;

• de herziening van twee bestaande ISSO-

publicaties (61 en 62) t.a.v. systeemkeuze

(61) en ontwerp, installatie en beheer van

centraal gebalanceerde ventilatie met wtw

(62). Ook wordt er, na oplevering van alle

ISSO-publicaties, voorzien in een informa-

tieve brochure die op een toegankelijke

manier uitlegt welke (innovatieve) ventila-

tiesystemen er zijn en hoe deze op de juiste

wijze geselecteerd kunnen worden;

• de ontwikkeling van een nieuwe ISSO-

publicatie (63) specifiek gericht op het

beheer en onderhoud van ventilatiesyste-

men in woningen;

• de ontwikkeling van laagdrempelige ken-

nisproducten zoals de ISSO-zakboekjes

‘Kleintje Ventilatie’ en ‘Kleintje Gas’ en de

verspreiding ervan via o.a. instructiebijeen-

komsten;

• de actualisatie en implementatie van certifi-

catiesystemen voor ventilatie in woningen;

• een voorstel voor een (nog te ontwikkelen

en uit te voeren) leergang woonhuisventi-

latie.

waT IS Er GEDaan En waT vOlGT?In 2008 zijn opgeleverd ISSO-publicatie 63

‘Beheer en onderhoud ventilatiesystemen

in woningen en woongebouwen’ en het

zakboekje ‘Kleintje Gas’. Tevens hebben we

aan de hand van dit zakboekje een aantal

update: actieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’

regionale instructiebijeenkomsten

georganiseerd.

Het meest recent verschenen

kennisproduct is het nieuwe zak-

boekje ‘Kleintje Ventilatie’ (2009).

Het is een goed toegankelijk zak-

boekje dat ingaat op de belang-

rijkste punten uit de wetgeving

en dat richtlijnen geeft voor het

goed ontwerpen, uitvoeren en

beheren van ventilatiesystemen

in woningen en woongebouwen.

Daarnaast is ISSO onlangs gestart

met de organisatie van een serie

instructiebijeenkomsten. Meer

informatie hierover vindt u elders

in deze ISSO Info.

Verder staat voor dit jaar de ople-

vering gepland van de nieuwe

ISSO-publicaties 91 en 92. Ook is

er gestart met de herziening van

de ISSO-publicaties 61 en 62 die in

de loop van volgend jaar worden

verwacht.

Met de komst van nieuwe kennisproducten,

zoals ISSO-publicaties, zijn de ontwerpende

en installerende partijen die werkzaam zijn

in de sector echter nog niet opgeleid: er is

op dit moment een voorstel in ontwikkeling

voor een ‘Leergang ventilatie in woningen’

mede op basis van een inventarisatie van

bestaande cursussen en behoeften vanuit de

sector.

Onder voorbehoud van financiering kan deze

leergang naar verwachting in de loop van

volgend jaar ontwikkeld en uitgevoerd gaan

worden. Via deze leergang kunnen deelne-

mers in een modulaire opbouw aan de hand

van de nieuwe en herziene ISSO-publicaties

opleidingstrajecten doorlopen. Het traject

wordt dusdanig opgezet dat dit aansluit bij

geldende certificatiesystemen.

vOOrTGanG cErTIFIcaTIESySTEmEnHet KOMO-Instal-procescertificaat volgens

BRL6000-10 ‘Ventilatievoorzieningen in

woningen’ is helaas in de afgelopen jaren

nog niet operationeel geworden. Onder

coördinatie van ISSO wordt daar met verschil-

lende belanghebbende partijen zoals KBI

(Kwaliteitsborging Installatiesector), de CI’s

(Certificerende Instellingen) en een groep van

toekomstige certificaathouders inmiddels

hard aan gewerkt.

Onlangs is de BRL8010 ‘Beoordelen ventila-

tievoorzieningen in woningen’ verschenen,

ook bekend als ‘Ventilatie Prestatie Keuring’.

Hierdoor wordt het op termijn ook mogelijk

voor bedrijven om onder certificatie een

opleveringsbeoordeling (nieuwbouw) of

prestatiebeoordeling (bestaande bouw) van

het ventilatiesysteem uit te gaan voeren.

In de vakbladen en in eerdere nummers van ISSO Info schreven wij reeds over het actieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’. het plan dat is gestart in 2008 loopt tot en met 2010. Inmiddels rollen de eerste nieuwe ISSO-producten van de band. het actieplan, dat is opgebouwd uit verschillende deelprojecten, ligt daarmee goed op schema. KLEINTJEK

EN

NIS

INS

TIT

UU

T V

OO

R D

E IN

ST

AL

LA

TIE

SE

CT

ORISBN- 978-90-5044-175-9

O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f

KL

EIN

TJE V

EN

TIL

AT

IE

Ventilatie


67.1

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

PV

E O

ND

ER

ZO

EK

ON

DE

RH

OU

DB

EH

OE

FT

E

PVE ONDERZOEK ONDERHOUDBEHOEFTE

- Elektrotechnische arbeidsmiddelen

- Elektrotechnische installaties

- Elektrotechnische bedrijfsvoering

publicatie

klEInTJE vEnTIlaTIEVentilatie is noodzakelijk voor een gezonde en

comfortabele woning. Tegelijkertijd kost het

ventileren van een woning energie. Om het

energiegebruik ten gevolge van ventilatie te

beperken is er een behoorlijk aantal verschil-

lende ventilatiesystemen op de markt. Zowel

voor nieuwbouw als situaties in de bestaande

bouw.

In de praktijk blijkt dat er toch regelmatig

problemen zijn met ventilatie in woningen.

Kritische punten zijn meestal het ervaren van

tocht, het installatiegeluid en te weinig lucht-

verversing. Bij een goed uitgevoerd ontwerp,

installatie en onderhoud zijn deze problemen

te voorkomen. Een aantal problemen met ven-

tilatie in woningen is in de media uitvoerig aan

de orde gekomen. Dit heeft uiteindelijk geleid

tot Kamervragen. Naar aanleiding hiervan is

door ISSO het actieplan ‘Gezonde ventilatie in

woningen’ ontwikkeld. Dit actieplan voorziet

in een aantal publicaties met eisen en oplos-

singsrichtingen voor ventilatiesystemen in

woningen en woongebouwen. Van program-

De nieuwe ISSO-publicatie 67 ‘PvE elektro-

technische veiligheid & bedrijfszekerheid’

geeft het proces weer hoe en waarmee een

Programma van Eisen (PvE) adequaat geor-

ganiseerd kan worden. Het PvE biedt aan het

inspecterende bedrijf én de klant de zeker-

heid dat alle afspraken over omvang, diep-

gang, methodiek en reikwijdte van een uit

te voeren inspectie vooraf duidelijk kunnen

worden vastgelegd. Tevens worden er voor-

beeldformulieren verstrekt waarmee gege-

vens van het object en de contactgegevens

van relevante betrokkenen kunnen worden

opgenomen.

ISSO-publicatie 67 ‘pvE elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid’

Aan de orde komen:

• formulieren met overzichten van de te regi-

streren arbeidsmiddelen, installaties en de

te geven instructies, alle met betrekking tot

de risicoanalyse;

• de te stellen eisen aan de omvang van

instructieactiviteiten;

• rapportages en aanwijsbeleid.

Het PvE geeft naast de (verplichte) basisac-

tiviteiten, een aantal optionele (vrijwillige)

aanvullende activiteiten aan. Een adequaat

ingevuld PvE biedt de basis voor een goed

inhoudelijk inspectiebestek.

bESTEllEnDe publicatie kost €40,00 (ex. BTW en incl.

verzendkosten) en is te bestellen via de

ISSO-winkel op www.isso.nl.

ISSO heeft er twee kleintjes bij

‘kleintje ventilatie’ en ‘kleintje meetmethoden Elektrotechniek’

ma van eisen, via ontwerp, dimensionering en

realisatie tot en met beheer en onderhoud.

‘Kleintje Ventilatie’ vormt een onderdeel van

het actieplan. Het zakboekje geeft richtlijnen

voor ventilatiesystemen in woningen en woon-

gebouwen. Dit kleintje is een goed toeganke-

lijke handleiding dat ingaat op de belangrijkste

punten uit de wetgeving en waarin richtlijnen

gegeven worden voor het goed ontwerpen,

uitvoeren en beheren van ventilatiesystemen

in woningen en woongebouwen.

klEInTJE mEETmEThODEn ElEkTrOTEchnIEkHet doel van ‘Kleintje Meetmethoden

Elektrotechniek’ is duidelijk weer te geven

hoe metingen in elektrische installaties in

het kader van de normen NEN 1010 en NEN

3140 uitgevoerd moeten worden. De uitgave

biedt de helpende hand bij het uitvoeren van

metingen en geeft antwoorden op veel prak-

tijkvragen. Het zakboekje kan bijdragen aan

de parate meetkennis van iedere monteur

of inspecteur.

Dit ‘Kleintje’

richt zich zowel

op nieuw- als

bestaande

bouw. De

meetmethoden

worden stap-

voor-stap in een

algemene opzet

beschreven.

Het ‘Kleintje’ behandelt de volgende onder-

delen:

• eisen aan meetapparatuur;

• (elektriciteit)leer betreffende meetinstru-

menten;

• veiligheidsactiviteiten en de meting.

mEEr InFOrmaTIE De ISSO-Kleintjes kosten €35,00 per stuk (ex.

BTW). De zakboekjes zijn te bestellen via de

ISSO-Winkel op www.isso.nl.

KLEINTJEKE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

KL

EIN

TJE M

EE

TM

ET

HO

DE

N E

LE

KT

RO

TE

CH

NIE

K

ISBN- 978-90-5044-174-2

Meetmethoden Elektrotechniek

Elektrotechnische installaties en Arbeidsmiddelen






publicatie

51

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

WA

RM

TE

VE

RLIE

SB

ER

EK

EN

ING

VO

OR

WO

NIN

GE

N E

N W

OO

NG

EB

OU

WE

N

Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen

bepaling benodigd vermogen per vertrek en totaal

Deze herziene versie van publicatie 51 bevat

de berekeningsmethode voor het bepalen

van het per vertrek te installeren verwar-

mingsvermogen en gaat nader in op het aan-

sluitvermogen c.q. de bijdrage aan een col-

lectieve bron. De berekeningsmethode maakt

onderscheid in woningen/woongebouwen

die voldoen aan de (nieuwbouw)eisen van

het Bouwbesluit en bestaande woningen/

woongebouwen die er niet aan voldoen.

Voor beide typen woningen/woongebouwen

zijn de volgende berekeningsmethoden

opgenomen:

herziene uitgave

ISSO-publicatie 51 ‘warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen’

Onlangs is de herziene uit-gave van de ISSO-publicatie 51 ‘warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen’ verschenen. Gewijzigde wet-geving, nieuwe inzichten en voortschrijdende technische ont-wikkelingen op het gebied van verwarmingsinstallaties binnen woningen en woongebouwen, maakte het noodzakelijk om de ISSO-publicatie 51 van 2000 te actualiseren.

• een verkorte methode voor het bepalen

van het aansluitvermogen op basis van het

schilverlies;

• een methode voor het bepalen van het per

vertrek op te stellen vermogen;

• een methode voor de bepaling van het

aansluitvermogen c.q. de bijdrage aan een

collectieve warmteopwekker.

Het in een vertrek op te stellen vermogen

bestaat uit een drietal bijdragen:

• het transmissiewarmteverlies;

• het warmteverlies door buitenluchttoetre-

ding;

• de toe te rekenen toeslag voor opwarming

na eventuele nachtverlaging of bedrijfsbe-

perking.

De methode is conform de norm NEN-EN

12831. De nieuwe methode houdt rekening

met LTV-systemen. Wat betreft terminologie

en maatvoering sluit deze publicatie zoveel

mogelijk aan bij het Bouwbesluit zoals dat

sinds januari 2003 van toepassing is. De

verschillende ventilatiesystemen die in de

woningbouw gebruikt worden, komen uit-

gebreid aan de orde. De methodiek wordt

toegelicht aan de hand van een aantal voor-

beelden.

bESTEl nuDe herziene uitgave ISSO-publicatie 51

‘Warmteverliesberekening voor woningen en

woongebouwen’ kost slechts € 95,00 (excl.

BTW en incl. verzendkosten). U kunt de publi-

catie bestellen via de ISSO-winkel op www.

isso.nl.

Van de leden van de kontakt- en project-

groepen heeft ISSO in het verleden regel-

matig het verzoek gekregen om de verga-

derstukken digitaal beschikbaar te stellen.

Vanuit deze wens is ISSO gestart met

de ontwikkeling van de webapplicatie

‘MijnISSO’. Dit systeem maakt het moge-

lijk om vergaderstukken digitaal te ver-

spreiden. Met MijnISSO kunnen bestuurs-,

kontakt- en/of projectgroepleden zowel

thuis als op kantoor de vergaderstukken

inzien. Met een eigen gebruikersnaam en

wachtwoord kunnen de relaties van ISSO

vergaderstukken van alle projecten waar-

bij men betrokken is inzien.

De webapplicatie is opgebouwd uit twee

delen: Leden en Groepen. Binnen

het onderdeel ‘Leden’ kan men

algemene informatie vinden over

ISSO, de werkwijze van kontakt-

groepen of documentatie voor

rapporteurs. Het hoofdonderdeel

van de applicatie zijn de groepen.

Binnen dit onderdeel krijgt de

gebruiker een overzicht van alle

projecten waarbij hij/zij is betrokken.

Door op één van deze groepen te klik-

ken, komen de vergaderstukken van deze

groep naar voren. Ook is het mogelijk

om via de zoekfunctie in één keer door

alle groepen te zoeken om het proces te

versnellen.

Binnen enkele maanden ontvangen

bestuurs-, kontakt- en/of projectgroep-

leden een brief met daarin hun eigen

gebruikersnaam en wachtwoord.

Het digitale systeem is te bereiken via

http://mijn.isso.nl.

vergaderstukken via ‘mijnISSO’


waarOm EEn curSuS pOwEr QualITy?De afhankelijkheid van elektriciteit is de laat-

ste tientallen jaren enorm toegenomen en de

elektrische energie is de levensader van han-

del, dienstverlening en industrie geworden.

Bedrijfsprocessen zijn daardoor steeds meer

afhankelijk van de kwaliteit van de geleverde

elektriciteit en de kwaliteit van de eigen

installaties en apparatuur. We hebben het

dan over Power Quality en over de overname

van de zorg hiervan door de installateur. De

cursus is ontwikkeld om de installateur kennis

aan te bieden om de problemen te herken-

nen en te kunnen oplossen.

waT hOuDT pOwEr QualITy In?Storingen in elektrische installaties kunnen

worden doorgegeven via de elektrische

voeding. In die gevallen betreft het Power

Quality. Als deze storingen bijvoor-

beeld via aardingen, inputs en outputs

worden doorgegeven of wanneer door

straling de correcte werking van appa-

ratuur wordt belemmerd, spreken we

over elektromagnetische comptabili-

teit (EMC). PQ en EMC lijken moeilijke

begrippen, maar als we weten dat ze

ook thema’s als harmonischen en con-

densatorbatterijen, aardingen en nul-

geleiderregimes en overspanningen en

spanningsonderbrekingen omvatten,

worden ze al veel duidelijker.

EEn nIEuwE markT mET nIEu-wE kanSEnOnderzoek in Europa heeft uitgewe-

zen dat de helft van de bedrijven met

energie-intensieve toepassingen of

taakkritische kantoren te maken krijgt

met problemen met Power Quality.

Naar schatting leveren die problemen in de

cursussen power Quality

Een nieuwe markt met nieuwe kansenDe cursussen power Quality zijn in volle gang. In opdracht van OTIb en met steun van de vakgroep Electro Installateur van uneto-vnI heeft ISSO voor de installatiesector een speciale cursus ontwikkeld rond power Quality. De deelnemers aan de cursus gaan in op de problemen die zich op dit terrein kunnen voordoen en er wordt uitgebreid aan-dacht besteed aan de oplossingen die de installateur kan bieden. Deze interessante cursus is onontbeerlijk voor bedrijven die zich willen begeven op de markt van power Quality (pQ).

Europese Unie een jaarlijkse kostenpost op

van 10 miljard euro. Om dit te voorkomen

behoeft men slechts een kleine 5 procent van

dit bedrag te investeren. PQ betekent een

nieuwe markt met nieuwe omzetkansen voor

de installatiesector. De installateur is immers

het eerste aanspreekpunt als het gaat om de

elektrische installaties. Door zich goed voor-

bereid op de PQ-markt te begeven, heeft hij

zijn klanten bovendien wat te bieden. Goede

Power Quality zorgt voor een toename van

de bedrijfszekerheid van apparatuur en

installaties, voorkomt onnodige slijtage en

zorgt daardoor voor meer installatieren-

dement en lagere kosten voor de klant. En

ook een niet te verwaarlozen argument: de

elektriciteitsnota kan aanzienlijk omlaag. In

de praktijk zijn besparingen tot wel 8 procent

mogelijk gebleken.

curSuSInFOrmaTIEDe cursus is op voorhand bedoeld voor

installatiebedrijven die bij de brancheor-

ganisatie Uneto-VNI zijn aangesloten en/of

bij het Opleidingsfonds voor de Technische

Installatie Branche (OTIB) zijn geregistreerd.

Voor bovengenoemde installatiebedrijven

worden de deelnamekosten grotendeels

door OTIB voor haar rekening genomen. Er

geldt slechts een eigen bijdrage van € 350,-.

De cursusduur is 4 dagen (1 dag per week).

Ieder dag bestaat uit een theoriedeel en een

practicumdeel. Met name de practicum-

modellen die verschillende oplossingmetho-

dieken behandelen, bieden u een schat aan

informatie.

Dag 1 Opfrissen van de basiskennis en

afstemmen van het niveau van de deelne-

mersgroep. Behandeling van het hoofdstuk

‘Waarnemingen’, herkenning van de Power

Quality-problemen.

Dag 2 Onderzoek van de op dag 1 gedane

waarnemingen en het in beeld brengen

van de fenomenen die deze Power Quality-

waarnemingen kunnen veroorzaken en

behandeling van de meetmethoden.

Dag 3 Op deze dag staan de analyse en

oorzaken centraal. De interpretatie van de

meetgegevens en de link naar de oorzaken

komen hier aan bod.

Dag 4 De afrondende dag waarbij alle

Power Quality-theorie, waarnemingen,

fenomenen en oorzaken integraal met

elkaar worden verbonden. Vanzelfsprekend

staan de oplossingen daarbij centraal.

Het aantal deelnemers per cursus is gemaxi-

meerd op 15 personen. Hiermee is veel per-

soonlijke aandacht en interactie mogelijk.

curSuSDaTa En lOcaTIESwoerden 1 en 8 december 2009 en

15 en 22 januari 2010.

Voor 2010 zijn er nieuwe data gepland.

Meer informatie over de cursusinhoud,

aanmelden en dergelijke kunt u vinden

op onze site www.isso.nl of de site

www.power-quality.nl.

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

Power Quality

Instructieboek

PQ

INS

TR

UC

TIE

BO

EK

PO

WE

R Q

UA

LIT

Y


Rode draad bij deze instructiebijeenkomst is

het onlangs verschenen ‘Kleintje Ventilatie’

(2009), een praktisch zakboekje dat de ver-

binding legt tussen uw dagelijkse praktijk en

de verplichtingen ten aanzien van de voor-

schriften. In de bijeenkomst behandelen wij

de eisen aan nieuwe en bestaande ventilatie-

systemen in woningen en woongebouwen.

Extra aandacht gaat hierbij uit naar nieuwe,

innovatieve ventilatiesystemen.

DOElSTEllInGHet doel van de bijeenkomst is onder meer

om u snel en adequaat op de hoogte te bren-

gen van:

• de geldende wetgeving ten aanzien van

ventilatiesystemen;

• belangrijke, laatste wijzigingen in de venti-

latievoorschriften;

• toepassing van deze voorschriften in uw

praktijk met behulp van ‘Kleintje Ventilatie’;

• veelvoorkomende praktijksituaties en

oplossingen.

Tijdens de instructiebijeenkomst reser-

veren de docenten van Cauberg Huygen

Instructie bijeenkomst

Toepassen ventilatievoorschriften woningen met ‘kleintje ventilatie’

werkt u veel met ventilatiesystemen in de praktijk en heeft u behoef-te aan praktische hulpmiddelen zodat u de geldende weten regelge-ving ten aanzien van ventilatie in woningen probleemloos kunt toe-passen? kom dan naar de regionale instructiebijeenkomsten die ISSO in september, oktober en november organiseert. Tijdens deze bijeen-komst brengen wij uw kennisniveau op peil en krijgt u beter inzicht in het toepassen van de ventilatievoorschriften in de praktijk.

Raadgevende Ingenieurs veel ruimte voor het

behandelen van praktijkcases.

InhOuD van DE InSTrucTIE:• wetgeving volgend uit het Bouwbesluit,

normen, voorschriften, certificering;

• de laatste en komende belangrijke wijzigin-

gen in de normen;

• structuur en opzet van ‘Kleintje Ventilatie’;

• praktijkcases en het gebruik van ‘Kleintje

Ventilatie’;

• evaluatie en afsluiting.

DE InSTrucTIE IS GErIchT Op:• installatieadviseurs;

• installateurs en (service-) monteurs;

• projectleiders / werkvoorbereiders;

• medewerkers van gemeentelijke diensten

o.a. Bouw- en Woningtoezicht;

• medewerkers van technische diensten van

woningbouwverenigingen;

• docenten installatietechnisch onderwijs;

• overige geïnteresseerden.

uw InvESTErInGDe deelnameprijs bedraagt € 95,- (ex. BTW).

Om deel te nemen aan de instructiebijeen-

komst moet u in het bezit zijn van ‘Kleintje

Ventilatie’. Deze kunt u bestellen via de ISSO-

winkel op www.isso.nl.

aanmElDEnWij kiezen locaties verspreid over het land

zodat wij zo dicht mogelijk in de buurt van

uw vestigingsplaats komen. De instructie

begint om 16.00 uur en eindigt om 21.00 uur.

Voor een maaltijd wordt gezorgd. U kunt zich

aanmelden via de website www.isso.nl.

DaTa29 september 2009 Dordrecht

8 oktober 2009 Alkmaar

15 oktober 2009 Zwolle

3 november 2009 Eindhoven

17 november 2009 Bunnik

19 november 2009 Venlo

Subsidie op energieadvies voor woningeigenaren

Particuliere woningeigenaren kunnen vanaf

1 juli 2009 een vergoeding krijgen van

maximaal 200 euro voor een maatwerkad-

vies over energiebesparende maatregelen

in hun woning. Minister Van der Laan van

Wonen, Wijken en Integratie (WWI) reser-

veerde budget voor ongeveer 50.000 maat-

werkadviezen. De regeling loopt zo lang de

voorraad strekt, en uiterlijk tot en met 31

december 2010.

Een maatwerkadvies biedt direct inzicht

in energiebesparende maatregelen die

effectief zijn voor een woning, wat deze

kosten en welke besparing dit oplevert.

Energiebesparende maatregelen leiden tot

een verlaging van de maandelijkse energie-

kosten, meer wooncomfort en minder CO2-

uitstoot. De subsidie maakt deel uit van een

pakket van tijdelijke stimuleringsmaatregelen

van het kabinet en helpt consumenten om

energie te besparen.

aanvraGEnWoningeigenaren, die tussen 1 juli 2009 en

31 december 2010 een maatwerkadvies afne-

men van een gecertificeerde adviseur, komen

eenmalig in aanmerking voor een subsidie

van maximaal 200 euro. Een maatwerkadvies

kost circa 200 – 350 euro. Meer informatie is

vanaf 1 juli beschikbaar via

www.senternovem.nl/maatwerkadvies.

KLEINTJEKE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

RISBN- 978-90-5044-175-9





KL

EIN

TJE V

EN

TIL

AT

IE

Ventilatie


In NTR 3216 is dit verder uitgewerkt in prakti-

sche richtlijnen met voorbeelden. Daarnaast

zijn in de NTR 3216 zaken opgenomen over

het beperken van geluidshinder, brandvrije

doorvoeren, warmteterugwinning uit dou-

chewater, terreinriolering, noodafvoeren en

kleine compacte pompinstallaties in wonin-

gen (broyeurs). Daarnaast wordt de procedu-

re gelijkwaardigheid aan NEN 3215 toegelicht.

Parallel is het programma SoundspotSim

geactualiseerd. Met deze softwaretool kunt u

het geluidsniveau buiten een leidingschacht

met daarin een standleiding voorspellen.

Ook buiten het gebouw zijn er zaken

gewijzigd. Dat heeft meer te maken met

de nieuwe wet milieubeheer en wet op de

waterhuishouding. De zorgplicht om binnen

de perceelgrens zoveel mogelijk hemelwater

altijd op de hoogte zijn van de laatste technische kennis? Dat kan met de ISSO-toezendservice. Inmiddels maken vele instal-latiebedrijven, adviesbureaus, overheden e.d. gebruik van deze dienst. De toezendservice is bedoeld om ISSO-relaties als eer-sten en met een aantrekkelijke korting te laten beschikken over nieuwe ISSO-publicaties.

regionale instructiedagen

nieuwe regels voor gebouwriolering

gebruiken, vast te houden en/of te infiltreren

doet zijn intrede. Het ontwerp van de terrein-

riolering wordt steeds interessanter.

InhOuD van DE InSTrucTIE:• Nieuwe lozingsvoorschriften

• Wat zijn de wijzigingen in NEN 3215 en NTR

3216

• Hoe ontwerp je de gebouwriolering (vuil-

water- en hemelwaterafvoer)?

• Hoe ga je hinder van stromingsgeluid tegen?

• Welke brandveilige oplossingen zijn er bij

wand- en vloerdoorvoeringen?

• Hoe selecteer je een afscheider?

• Hoe ontwerp je de buitenriolering?

• Hoe koppel je hemelwater af en hoe kun je

het infiltreren?

• Hoe bepaal je de leidingdiameters?

• Praktijkvoorbeelden

Om u op de hoogte te brengen van de nieuwe regels voor gebouwriolering organiseert ISSO in oktober en november regionale instructiebijeenkomsten. In 2008 is de nieuwe nTr 3216 ‘binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering’ verschenen. kort daarvoor was de herziene nEn 3215 beschikbaar. beide bevatten nieuwe voorschriften voor het ontwerpen van standleidingen, terugstuwbeveiligingen en gecombineerde leidingsystemen in vuilwaterafvoersystemen. Daarnaast zijn er ook nieuw voorschriften voor hemelwaterafvoer opgenomen, zoals het uv-systemen, ontlastvoorzieningen en een eenvoudige testmethode van de dichtheid.

vOOr wIE?• Installateurs, projectleiders, technici,

werkvoorbereiders en tekenaars die zich

bezighouden met het ontwerpen en

controleren van het ontwerp van binnen-

en terreinriolering

• Aannemers, opzichters

• Toezichthouders van gemeenten en

waterschappen

• Docenten installatietechniek

uw InvESTErInGDe deelnameprijs bedraagt € 395,- (ex. BTW).

Om deel te nemen aan de instructiebijeen-

komst dient u in het bezit te zijn van de NTR

3216 ‘Binnenriolering richtlijn voor ontwerp

en uitvoering’.

lOcaTIES En DaTaWij kiezen locaties verspreid over het land

zodat wij zo dicht mogelijk in de buurt van

uw vestigingsplaats komen. De instructie

begint om 9.30 uur en eindigt om 16.30 uur.

Voor een lunch wordt gezorgd.

Data: 29 oktober - Rotterdam

5 november - Zwolle

12 november - Bunnik

17 november - Eindhoven

aanmElDEnU kunt zich aanmelden via www.isso.nl.

ISSO-toezendserviceDe ISSO-publicaties zijn te verdelen in de vol-

gende vakgebieden:

• verwarming;

• luchtbehandeling;

• water en gas;

• energie en milieu;

• elektro & ICT.

De toezendservice werkt als volgt: de abon-

nementhouder kan naar keuze één of meer-

dere gewenste vakgebieden opgeven waar

zijn/haar bedrijfsvoering voordeel van heeft.

Na verschijning van een publicatie in één van

de vakgebieden zal deze nieuwe uitgave als

eerste aan de abonneehouder worden toege-

zonden. De publicatie wordt vervolgens met

15 procent korting aangeschaft. Bij inschrij-

ving voor 3 of meer vakgebieden ontvangt

de abonneehouder maar liefst 30 procent

korting op de aankoopprijs. De korting geldt

ook voor de reguliere bestellingen bij ISSO.

Mede met het oog op, onder andere, certifi-

cering hebben de meeste abonnees gekozen

voor toezending van alle nieuwe ISSO-

publicaties, zodat ze ervan verzekerd zijn dat

hun technische bibliotheek altijd up-to-date

is. Meer informatie over deze service is te vin-

den op onze website www.isso.nl.


KLEINTJEKE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

KL

EIN

TJE

LE

GIO

NE

LL

AP

RE

VE

NT

IE

Kruisplein 25

3014 DB Rotterdam

Postbus 577

3000 AN Rotterdam

tel. 010 206 59 69

fax 010 213 03 84

www.isso.nl

[email protected]

Legionella-preventie

ISBN-978-90-5044-153-7

publicatie

55.5

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

BE

HE

ER

EN

ON

DE

RH

OU

D C

OLLE

CT

IEV

E LE

IDIN

GW

AT

ER

INS

TALL

AT

IES

Beheer en onderhoud collectieve leidingwaterinstallaties

Richtlijnen voor het beheer en onderhoud van drink- en warmtapwaterinstallaties in de gebouwde omgeving.

publicatie

55.4

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

ALT

ER

NA

TIE

VE

TE

CH

NIE

KE

N V

OO

R LE

GIO

NE

LLA

PR

EV

EN

TIE

IN C

OLLE

CT

IEV

E LE

IDIN

GW

AT

ER

INS

TALL

AT

IES

ISBN 978-90-5044-172-8

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

publicatie

30.5

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

LegionellaCode voor woninginstallaties

herziene versie

ISSO heeft om de docenten bij te praten op

11 of 16 juni jl. bijeenkomsten georganiseerd.

Voor deze bijeenkomst zijn alle docenten uit

het installatietechnisch onderwijs uitgeno-

digd. De bijeenkomsten waren een succes.

Er zijn technische richtlijnen verschenen die

gehanteerd moeten worden door installatie-

bedrijven en hun personeel (tekenaars, werk-

voorbereiders en monteurs). Waterleidingen

moeten veel meer dan vroeger voldoen aan

allerlei eisen. Wellicht komt het keuren van

waterleidinginstallaties weer terug.

acTIEplan vEIlIGE lEIDInGwaTErInSTallaTIES Uit onderzoek van RIVM is gebleken dat een

nog veel te groot percentage van de opge-

leverde installaties niet voldoet aan die tech-

nische richtlijnen met betrekking tot tegen-

gaan van terugstroming en voorkomen van

legionellagroei. Brancheorganisatie Uneto-

VNI heeft de hand in eigen boezem gesto-

ken en heeft het initiatief genomen tot het

‘Actieplan Veilige Leidingwaterinstallaties’.

Onder dit actieplan zijn door de installatie-

sector en met medewerking van het oplei-

dingsfonds OTIB de volgende zaken tot stand

gebracht:

• ISSO-zakboekje ‘Kleintje

Legionellapreventie’ is gratis verspreid

onder alle watertechnisch installateurs in

Nederland;

• er zijn instructiebijeenkomsten ‘Veilige lei-

dingwaterinstallaties’ gehouden in het land;

• er is een erkende opleiding ‘Deskundige

veilige leidingwaterinstallaties’ ontwikkeld;

• er zijn vier ISSO-publicaties verschenen:

- LegionellaCode voor woninginstallaties;

- Alternatieve technieken legionellapreventie;

Docentendagen veilig aanleggen van leidingwaterinstallaties

De afgelopen 5 jaar hebben zich ontzettend veel ontwikkelingen voorgedaan op het gebied van het veilig ontwerpen en uitvoeren van leidingwaterinstallaties. Docenten van reguliere opleidingen instal-latietechniek en cursussen installatietechniek moeten op de hoogte zijn van de laatste ontwikkelingen. vandaar dat ISSO, ondersteund door brancheorganisatie uneto-vnI, het initiatief heeft genomen om docentenbijeenkomsten te organiseren.

- Onderhoud en beheer van leidingwater-

installaties;

- Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en instal-

leren.

Met name de laatste publicatie heeft een

enorme impact op hoe cv- en drinkwa-

terinstallaties moeten worden aangelegd

zonder dat er onbedoelde opwarming van

drinkwater optreedt. Een speerpunt van het

ministerie van VROM en Uneto-VNI is dat de

richtlijnen omtrent veilige leidingwaterinstal-

laties worden opgevolgd en bekend raken tot

op elke werkvloer in de bouw.

nIEuwE bIJEEnkOmSTISSO is voornemens om in de toekomst

een landelijke docentendag te organiseren.

Hierop werd door de aanwezige docenten

zeer positief gereageerd. Deze bijeenkomst

zal zich dan niet alleen richten op veilige

leidingwaterinstallaties. Er zullen ook andere

onderwerpen aan de orde komen, zoals ener-

gie en milieu, verwarming, luchtbehandeling

en elektro en ICT.

Wilt u op de hoogte gehouden worden

van deze bijeenkomst? Meldt u dan aan bij

Susanne Suvaal, [email protected]. Voor meer

informatie kunt u onze website www.isso.nl

raadplegen.

reserveer in uw agenda

19 maart 2010landelijke docentendag


Koeltoreninstallatie

Een incident zoals in de zomer van 2006

bij de koeltoreninstallatie van het Post-CS

gebouw in Amsterdam, waarbij drie doden te

betreuren waren, kan zo weer plaatsvinden in

Nederland. Het lijkt erop dat er nog veel meer

slecht onderhouden natte koeltorens her en

der aanwezig zijn. Onder gunstige omstan-

digheden (warme zomer) zal zich daarin de

gevaarlijke legionellasoort Pneumophila,

serotype 1 kunnen ontwikkelen.

ISSO-seminar over legionellaveilig beheer klimaatinstallaties opent de ogen

Er moet nog veel gebeuren voordat alle koeltorens in kli-maatinstallaties in nederland legionellaveilig en milieuverant-woord worden beheerd. Dat was de algemene conclusie van het ISSO-seminar ‘legionellaveilig en milieuverantwoord beheren van klimaatinstallaties’ op 14 mei jongstleden. Er is een ontwik-keling de goede kant op, maar onverschilligheid, gebrek aan kennis, middelen, organisatie-vermogen en ondersteunende wetgeving leiden nog steeds tot risicovolle situaties.

Voor luchtbehandelingsinstallaties met

waterbevochtiging lijkt de situatie gunstiger.

De leveranciers van luchtbevochtigingssyste-

men hebben deze inmiddels zodanig verbe-

terd dat het legionellarisico tot vrijwel nul is

gereduceerd.

pOlITIEkJan Boelhouwer, lid van de vaste Tweede

Kamercommissie voor VROM namens de

PvdA, zou het openingswoord verrichten. Hij

moest helaas verstek laten gaan omdat hij

onverwacht in de Tweede Kamer moest aan-

treden. Dagvoorzitter Walter van der Schee

van Wolter & Dros las zijn openingswoord

voor, met nadruk op de zin: “Zorg ervoor dat

de uitkomsten en aanbevelingen ook bij de

politiek terechtkomen, en ik kan me nauwe-

lijks voorstellen dat wij die adviezen en waar-

devolle suggesties in de wind slaan”.

mElDInGSplIchT vOOr allE kOElTOrEnSEls Joosten en Jos Vonk van de Dienst Milieu-

en Bouwtoezicht Amsterdam gaven de

aanwezigen een inkijkje in het houden van

toezicht op het registreren en beheren van

natte koeltorens in de hoofdstad. Zij zijn heel

ver met hun maatwerkvoorschriften en hun

bezoeken aan de diverse koeltoreninstallaties

hebben veel effect. Men is zeer bereidwil-

lig om de gevonden gebreken te herstellen.

Zelfs in Amsterdam, waar men zich veel

inspanningen getroost, zijn ze er nog steeds

niet zeker van dat alle koeltorens in beeld

zijn. DMB Amsterdam vindt het een goede

zaak dat er een meldingsplicht komt voor

nieuwe koeltoreninstallaties. Maar gemeen-

ten zijn nog veel meer gebaat bij een mel-

dingsplicht voor bestaande koelinstallaties,

want daar zijn er veel meer van. De schattin-

gen over het aantal koeltorens in Nederland

lopen sterk uiteen. Sommigen spreken over

1500, anderen over 15.000.

ISSO 55.3 GEEFT vErbETErInGOscar Nuijten van ISSO lichtte het maken van

een risicoanalyse en beheersplan met ISSO-

publicatie 55.3 toe en legde daarbij vooral de

nadruk op de organisatie rondom het beheer

van de koeltoreninstallatie, de analyse van

de hele installatieketen en de automatische

signalering van het disfunctioneren van de

waterbehandeling. Op dit moment is ISSO, in


publicatie

55.3

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

LEG

ION

ELL

AP

RE

VE

NT

IE IN

KLIM

AA

TIN

STA

LLA

TIE

S

Legionellapreventie in klimaatinstallaties

opdracht van de Rijksgebouwendienst, bezig

met het ontwikkelen van een modelbeheers-

plan voor legionellapreventie in koeltorens

op basis van ISSO 55.3 ‘Legionellapreventie in

klimaatinstallaties’.

SnEllE DETEcTIEmEThODEn vOlDOEn GOEDFrank Oesterholt van KWR Watercycle

Research Institute maakte de resultaten

bekend van een recent vergelijkingsonder-

zoek naar legionelladetectiemethoden bij

15 koeltorens, als onderdeel van het onder-

zoeksprogramma Industrie & Water. De

belangrijkste conclusie van het onderzoek is

dat de Q-PCR-techniek goed blijkt te voldoen

als snelle testmethode in aanvulling op de

genormaliseerde kweekmethoden volgens

NEN 6265 en ISO-11731.

zwakSTE SchakElRob van Roon, technisch adviseur van Rijks-

gebouwendienst Haarlem, presenteerde zijn

ervaringen met het beheer van koeltorenin-

stallaties bij rijksgebouwen. Zijn conclusie is

dat er vaak erg veel partijen betrokken zijn bij

het beheer en onderhoud. De zwakste scha-

kel blijkt de organisatie van het beheer. “Wie

doet wat, wanneer, waarom en hoe?” In twee

pilotprojecten heeft de Rijksgebouwendienst

dat proberen te verbeteren door het aangaan

van een prestatiecontract met de leverancier

van de waterbehandelingstechniek.

SpuI mET bIOcIDEn nIET lOzEnGeorge Stobbelaar van Infomil SenterNovem

gaf een kijkje in het nieuwe Activiteitenbesluit

met het oog op het lozen van spuiwater van

de koeltoren. Over de toegestane concentra-

ties biociden en dergelijke is naar zijn zeggen

geen specifieke richtlijn opgenomen. Er geldt

zorgplicht. De gemeente is verantwoordelijk

voor de handhaving van de zorgplicht. Het

komt er normaal gesproken op neer dat spui-

water met biociden niet geloosd mag worden

op het riool.

waTErbEhanDElInG En lEGIOnEl-laprEvEnTIEIn de parallelsessies kregen de fabrikanten

van de verschillende soorten installaties en

waterbehandelingstechnieken de tijd om hun

legionellaveilige aanpak te demonstreren.

Kenmerken en praktijkervaringen van che-

mische technieken, evenals de chemievrije

methodes werden gepresenteerd. Tijs Mekel

van Polacel en Kees van Haperen van Carrier

Holland gaven een deskundige presentatie

over het legionellaveilig ontwerpen van

koeltoren- respectievelijk luchtbehandelings-

installaties.

cOncluSIES En aanbEvElInGEnTot slot werd er plenair discussie gevoerd.

Daaruit kwamen de volgende aanbevelingen

naar voren:

• Zorg dat er een verplichte periodieke

inspectie van de koeltoreninstallaties komt,

vergelijkbaar met die voor stookinstallaties

(SCIOS-regeling), gepaard gaande met een

certificatieregeling voor het uitvoeren van

het legionellaveilig, milieuverantwoord en

energiezuinig beheren van koeltoreninstal-

laties met daarin opleidingseisen.

• Laat de laboratoria legionella-overschrij-

dingen verplicht melden aan een centraal

meldpunt (geanonimiseerd).

• Wijs één analysemethode aan in Nederland

die geschikt is voor analyseren van legio-

nella in proceswater en introduceer daar-

naast het gebruik van een snelle indicatieve

analysemethode.

• Stel regelmatige monstername legionella

expliciet verplicht via het Activiteitenbesluit

2010.

• Zorg dat er een verplichte registratie komt

van niet alleen de nieuwe maar ook de

bestaande koeltoreninstallaties. Organiseer

eventueel een landelijke campagne om

ALLE natte koeltoreninstallaties in kaart te

brengen.

• Doe onderzoek naar de maximaal aan-

vaardbare concentraties van chemicaliën in

spuiwater van koeltorens.

Walter van der Schee sloot het seminar af

met een dankwoord aan de presentatoren

en de ISSO-organisatie en vroeg ISSO om de

politiek (Jan Boelhouwer) en het Landelijk

Overleg Preventie Legionella te informeren

over deze aanbevelingen.

VOOR MEER INFORMATIE: WWW.ELEKTROTECHNIEK-ONLINE.NL

28 SEPTEMBER - 2 OKTOBER 2009JAARBEURS UTRECHT

PLAN NU

EEN DAG IN

UW AGENDA 28 september 28 september 28 september 28 september 28 september 28 september 28 september 28 september 28 september 28 september 28 september t/m 2 oktobert/m 2 oktobert/m 2 oktobert/m 2 oktobert/m 2 oktobert/m 2 oktobert/m 2 oktober28 september t/m 2 oktober28 september 28 september t/m 2 oktober28 september 28 september t/m 2 oktober28 september 28 september t/m 2 oktober28 september 28 september t/m 2 oktober28 september 28 september t/m 2 oktober28 september 28 september t/m 2 oktober28 september


ISSO verzorgt ook in-company trainingen. Ook meerdaagse

trainingen behoren tot de mogelijkheid. Onderwerpen waaruit

u kunt kiezen zijn:

Energie & milieu

• EnergiePrestatieCertificaat Woningen

• EP Maatwerk Woningen

• EnergiePrestatieCertificaat Utiliteit

• EP Maatwerk Utiliteit

• EPA-W Examentraining

• EPA-U Examentraining

Sanitaire Technieken

• Veilige Leidingwaterinstallaties

• CITO Examen en training (Veilig water)

• Gasvoorschriften, Kleintje Gas en de Praktijk

• Praktijkinstructie over toepassing en controle van

Keerkleppen

• Instructie Sanitaire Installaties

• Hotspotvrij Bouwen en Installeren in de Praktijk

verwarming & koeling

• Warmtepompsystemen voor woningen, verlaging EPC en

GIW Garantiebepalen eisen meer ontwerpkennis

• Meer comfort en rendement met inregelen

• Nieuwe warmteverliesberekening Utiliteits- en bedrijfs-

gebouwen

• Ontwerp en Realisatie van verticale Bodemwarmtewisselaars

• Collectieve warmtepompinstallaties voor woningen

• Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

• Individuele warmtepompen in Woningen

• Waterzijdig Inregelen Woninginstallaties

• Waterzijdig Inregelen Verwarmingsinstallaties U-Bouw

• Warmtepompinstallaties in Utiliteitsgebouwen

algemene Technieken

• Brand- en Rookveilige Doorvoeringen

• GIW/ISSO Garantie-eisen voor Bouwondernemingen

• GIW/ISSO Garantie-eisen voor Installateurs

luchtbehandeling

• Toepassen ventilatievoorschriften woningen ‘Kleintje

Ventilatie’

• Binnenklimaat Scholen

Elektrotechniek

• Power Quality

• Noodverlichtingsdeskundige

ISSO ook ‘in-company’

In-cOmpany TraInInGEnAan de hand van bovenstaande onderwerpen kunnen wij in overleg met

u een programma voor één of meerdere dagdelen samenstellen. Staat

het onderwerp dat u zoekt er niet bij, maar is hierover wel een ISSO-

publicatie dan kunnen wij over dit onderwerp ook een training verzor-

gen. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Susanne Suvaal,

[email protected]. De brochure 'In-company instructies en trainingen'

wordt u (binnenkort) toegezonden.

Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen.

I N - CO M PA N YI N S T R U C T I E S

E N T R A I N I N G E N

Energie & Milieu

Sanitaire Technieken

Verwarming & Koeling

Algemene Technieken

Luchtbehandeling

Elektrotechniek

KE

NN

ISI

NS

TI

TU

UT

V

OO

R

DE

I

NS

TA

LL

AT

IE

SE

CT

OR

een kleine investering voor veel rendement

I SS O i n f o 4 0 2 0 s e p t e m b e r 2 0 0 9

nieuwe ISSO-uitgaven

Onderstaande uitgaven zijn (binnenkort) beschikbaar:

ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en

woongebouwen (herziene versie)

ISSO-publicatie 52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties

ISSO-publicatie 75.1 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen

‘’Energieprestatiecertificaat’’ (herziene versie)

ISSO-publicatie 82.1 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen

‘’Energieprestatiecertificaat’’ (herziene versie)

Kleintje Ventilatie

Kleintje Meetmethoden Elektrotechnische Installaties

IBemodm Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud Module 1

Draaistroommotoren

IBwpbm Instructieboek Warmtepompen Basiscursus monteurs

IBwpao Instructieboek Warmtepompen Aspirant ontwerpers

IBwpiw Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van individuele warmtepompsystemen

in woningen

IBwpcw Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van collectieve warmtepompsystemen

in woningen

IBwpwu Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen voor

utiliteitsgebouwen

IBwplu Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen (lucht –

lucht) voor utiliteitsgebouwen

Meer informatie over de publicaties vindt u in de ISSO-winkel op www.isso.nl

wanneer wat waar

Maandelijks Cursus ‘Power Quality’ Regionaal

september/oktober/november Instructiebijeenkomsten Regionaal

'Toepassen ventilatievoorschriften woningen'

28 september t/m 2 oktober Vakbeurs Elektrotechniek 2009 Utrecht

oktober/november Instructiebijeenkomsten Regionaal

'Nieuwe regels voor gebouwriolering'

InstructiebijeenkomstenOp basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten. Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen)

agenda 2009

Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen.

LUC

HT

ZIJD

IG IN

REG

ELE

N V

AN

KLIM

AA

TIN

STA

LLA

TIE

S

Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

publicatie

52

KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T

VO

OR

D

E

IN

ST

AL

LA

TI

ES

EC

TO

R

INSTRUCTIEBOEK ELEKTROMECHANISCH ONDERHOUD

Draaistroom-motoren1

INSTR

UC

TIEBO

EK ELEK

TRO

MEC

HA

NISC

H O

ND

ERH

OU

D D

EEL 1 DR

AA

ISTRO

OM

MO

TOR

EN


Stap 2:Uw maatwerkpakket van digitale

publicatie samenstellen (zie prijsoverzicht)

Basislicentie geeft toegang tot:- Toolshop

- Aanschaffen digitale publicaties

Stap 1:Basislicentie €100,– per jaar

Verder kunt u met ISSO-digitaal interactief

andere documenten raadplegen, zoals

NEN-normen. Deze normen worden via Bris

Warenhuis ontsloten. Tevens hebben gebrui-

kers van de rekenprogramma’s van Bink en

VABI de mogelijkheid om de kennis in ISSO-

digitaal als naslagsysteem te benutten. Wij

hebben gekozen voor een modulair systeem.

Op deze wijze kunt u uw eigen maatwerkpak-

ket samenstellen.

abOnnEmEnT Op ISSO-DIGITaal Een licentie bestaat uit twee componenten.

Allereerst sluit u een basislicentie af, deze

kost €100,00 per jaar. Vervolgens kunt u de

digitale publicaties die u wenst aanschaf-

fen. Hieronder is de abonnementsprocedure

schematisch weergegeven:

ISSO-digitaalISSO-digitaal is de digitale bibliotheek waarin de ISSO-publicaties meteen online beschikbaar zijn. Geen gezoek meer in uw boekenkast, de publicatie is nu met één druk op de knop beschikbaar. met ISSO-digitaal heeft u bovendien de meest recente versie van de publicatie tot uw beschikking, waarin eventuele aanvullingen of aanpassingen continu worden verwerkt. Tevens kunt u, via trefwoorden, gemakke-lijk in meerdere ISSO-publicaties tegelijk zoeken.

rEkEnEn waS nOOIT zO GEmakkElIJkDe ISSO Toolshop bevat een aantal verschil-

lende hulpmiddelen. Zo bevat de Toolshop

diverse tabellen en rekenprogramma’s

die aansluiten bij informatie uit de ISSO-

publicaties of die gewoon praktisch zijn

bij het dagelijks werk van ontwerpers en

installateurs. Een ander voorbeeld uit de

Toolshop is de rekentool ‘Warmtepompen’. Dit

op een voordelige wijze al hun afdelingen

toegang geven tot de online publicaties.

Tevens kunnen zulke bedrijven ISSO-digitaal

via een intranettoepassing raadplegen. Voor

meer informatie hierover kunt u met ISSO

contact opnemen.

InTEracTIEF mET xmlDe digitale ISSO-publicaties, de normen

en het Bouwbesluit zijn nadrukkelijk geen

pdf-bestanden, maar worden volledig aan-

geboden in een webapplicatie. Binnen deze

webapplicatie wordt gebruikt gemaakt van

XML. Deze structuur zorgt ervoor dat ISSO

extra informatie aan de teksten kan koppelen

en het biedt ook meer interactieve mogelijk-

heden.

vrIJblIJvEnD kEnnISmakEn Wilt u kennismaken met ISSO-digitaal dan is

het mogelijk om voor een bepaalde periode

vrijblijvend een proeflicentie aan te vragen.

Met een wachtwoord krijgt u toegang tot

ISSO-digitaal. Op ISSO-digitaal kunt u vervol-

gens enkele publicaties bekijken, maar ook

het Bouwbesluit en de Toolshop raadplegen.

Tevens krijgt u een beeld van de interactivi-

teit van de publicaties en is het mogelijk om

vanuit de ISSO-publicatie door te linken naar

de normen waarnaar deze publicatie verwijst.

Via www.isso.nl/isso-digitaal/ kunt u een

proeflicentie aanvragen.

Na het afsluiten van een basislicentie kunt u

digitale ISSO-publicaties bestellen. Een over-

zicht van de digitale publicaties vindt u op

www.isso.nl/isso-digitaal/.

programma is op basis van de gegevens uit

ISSO-publicatie 72 ‘Individuele warmtepomp

installaties’ en ISSO-publicatie 80 ‘Collectieve

warmtepomp installaties’ ontwikkeld. Het pro-

gramma bevat 2 werkbladen: ‘Warmtepomp’

en ‘Energiegebruik warmtepomp’. Met het

blad ‘Warmtepomp’ dimensioneert u verwar-

mingsinstallaties met warmtepomp en kunt

u in ontwerpsituaties in het processchema

de deellastsituaties bekijken. Met het blad

‘Energiegebruik warmtepomp’ berekent u op

basis van de ontwerpsituatie het energiege-

bruik en de kosten voor energie.

ISSO-DIGITaal OOk vOOr uw cOllEGa’SEen ieder die een basislicentie afsluit, kan

naar behoeve gebruik maken van ISSO-

digitaal. Om toegang tot de publicaties te

krijgen, betaalt u een eenmalige toegangs-

prijs en een jaarlijks, relatief laag bedrag voor

het gebruik en onderhoud ervan. U kunt

ervoor kiezen om de ISSO-publicatie voor

één gebruiker (single-user) aan te schaffen,

maar ook voor multi-users. Daarbij maken wij

onderscheid tussen maximaal 5, 10, 15, 20 of

meer gebruikers. Juist grote organisaties, met

meerdere vestigingen in het land, kunnen zo


VRAAG NU UW TOEGANGSKAART AAN!

WWW.VSK.NL

• DUURZAME ENERGIEOPLOSSINGEN • NVKL� PAVILJOEN• KENNISPLEIN • KLIMAATTHEATER DUURZAAM SCOREN• CONGRESSEN EN SYMPOSIA

09.30 18.00 UUR

GA VOOR HET COMPLETE PROGRAMMA NAAR WWW.VSK.NL

VNS09-1021 Basis advertentie.indd 1 28-08-2009 11:45:32


Recent onderzoek bevestigde nog eens dat

ISSO algemeen wordt erkend als onafhankelijk

en breed gedragen kennisinstituut van de

Nederlandse installatiesector. Met het eendui-

dig vastleggen van de technische kennis en

richtlijnen en het toegankelijk maken ervan,

draagt ISSO bij aan de versterking van de

installatietechniek in de bouwkolom. Met de

bevordering van de eenduidigheid en realisa-

tie van normatieve richtlijnen wordt boven-

dien de kwaliteit van installaties inzichtelijk

en bespreekbaar gemaakt. ISSO zorgt voor de

daarvoor benodigde kennisontwikkeling en

kennisverzameling en voor het draagvlak van

de richtlijnen en het technische kader voor

certificatiesystemen.

ISSO kent meerdere sponsormogelijkheden.

Onderstaand vindt u meer informatie over

begunstigers, webvertisers en sponsors.

wEbvErTISEr En SpOnSOrS Op www.ISSO.nlWilt u een link op ISSO.nl dan heeft u de keuze

uit de volgende mogelijkheden:

• Sponsorpagina: een eigen pagina met

bedrijfsomschrijving, logo en websitelink

Kosten: € 85,00 (ex BTW) per kalenderjaar

• Opname van een websitelink

Kosten: eenmalige entreekosten € 45,00 (excl.

BTW), kosten per klik op de hyperlink € 0,45

(excl. BTW), met een maximum van €113,45

(excl. BTW)

Wilt u meer informatie, vul dan uw gegevens

in op www.isso.nl/algemeen/sponsors/. Wij

nemen z.s.m. contact met u op.

ISSO bEGunSTIGErSJaarlijks ontvangt ISSO van de deelnemende

organisaties structurele financiering voor

onder andere de financiering van de algeme-

ne technische belangenbehartiging, zoals bij-

voorbeeld bij de realisatie van de Nederlandse

en Europese regelgeving. Om die algemene

activiteiten zo compleet mogelijk te kunnen

blijven doen, kent ISSO ook bijdragen van

begunstigers. ISSO doet via die begunstiger-

regeling een beroep op marktpartijen, die

zich kunnen identificeren met het algemeen

belang van ISSO voor de installatiesector, om

ISSO financieel te ondersteunen.

waT kunnEn wIJ bEGunSTIGErS bIEDEnVanzelfsprekend is er een wederzijds en

gemeenschappelijk belang. Zo zijn de voor-

delen voor de begunstiger:

• ter profilering van het imago verkrijgt men

het recht van het gebruik van het ‘ISSO-

Begunstigers logo’;

• vermelding in het nieuwsbulletin ISSO Info;

• opname op de begunstigerspagina op de

ISSO-website;

• single-user licentie op ISSO-digitaal;

• abonnement op de technische brochure

ThemaTech;

• abonnement op het nieuwsbulletin ISSO

Info;

• de mogelijkheid om bij onderzoeken en

studies die relevant zijn voor de begunstiger,

als corresponderend of actief lid te partici-

peren in een begeleidende kontaktgroep;

• jaarlijks een gratis advertentiepagina in een

nieuw te verschijnen ISSO-publicatie;

• bij aanschaf van meerdere en eerder ver-

schenen publicaties (indien voor eigen

gebruik) een korting van 30 procent op de

bruto verkoopprijs.

wIE kunnEn bEGunSTIGEr zIJn• toeleverende industrie;

• groothandels installatietechniek;

• brancheorganisaties van toeleverende

bedrijven;

• dienstverlenende organisaties in de

installatiesector;

• energiebedrijven.

wannEEr bEnT u bEGunSTIGErDe minimale jaarbijdrage van een begunstiger

is in overleg vast te stellen. De overeenkomst

duurt minimaal 3 jaar.

Met de ondersteuning van ISSO draagt u bij

aan een kennisverbreding en -verdieping van

de installatiesector, elementen die de kwali-

teit van de installaties en installatieprocessen

zeker ten goede zullen komen.

Voor meer informatie over het begunstiger-

schap kunt u www.isso.nl raadplegen.

Sponsormogelijkheden

bInk SOFTwarE bvVoor installatietechniek,

bouwfysica en

bouwbesluit berekeningen

Dordrecht

www.binksoftware.nl

Installatiebedrijf

kwEkEl bv 's Hertogenbosch

www.kwekel.nl

EurO-InDExMeetinstrumenten,

kalibraties en

C.V.-componenten

Capelle a/d IJssel

www.euro-index.nl

kEmabusiness & technische concultancy

operationele diensten

metingen & inspecties

testen & certificatie

www.kema.com


ColofonISSO Info is een uitgave van

kE

nn

ISIn

ST

ITu

uT

vO

Or

DE

InS

Ta

ll

aT

IES

Ec

TO

r

bezoekadres Kruisplein 25

(Weenapointgebouw B)

3014 DB Rotterdam

postadres Postbus 577

3000 An Rotterdam

Tel. 010 - 206 59 69

Fax 010 - 213 03 84

E-mail [email protected]

Internet www.isso.nl

wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van

de installatiesector, houdt zich bezig

met het identificeren van kennisvra-

gen binnen de installatiesector, het

ontsluiten en toegankelijk maken van

deze kennis in de vorm van praktische

ISSO-publicaties en het bevorderen van

het gebruik van ISSO publicaties als

normstellende richtlijnen.

Op 29 april 1974 werd ISSO

opgericht door de volgende

organisaties:

Tvvl Nederlandse Technische Vereniging

voor Installaties in Gebouwen

uneto-vni Ondernemersorganisatie voor

de installatiebranche en de

technische detailhandel

pIT Stichting Promotie Installatietechniek

in een later stadium traden de

volgende organisaties toe:

OnrI Organisatie van Nederlandse

Raadgevende Ingenieursbureaus

vabi Vereniging voor Automatisering in de

Bouw en Installatietechniek

vormgeving Stijlmeesters

redactie P.P.H. 't Lam

A.B. van Kleven-Pijpers

Stijlmeesters

TECHNISCH PROJECTCOÖRDINATOR wat kun je in deze functie verwachten?

Het coördineren van en leiding geven aan de uitvoering van onze elektro en ict projecten. Naast het bijdragen aan het relatiebeheer en het verwerven van opdrachten (inclusief financiering) behoren tevens de volgende werkzaamheden tot het takenpakket:

• Inhoudelijk begeleiden van projecten;• Beheren van projecten op basis van contract, budget en

tijdschema;• Redactioneel begeleiden van de te realiseren publicaties;• Beoordelen van de voor ISSO door derden opgestelde

technische rapportages• Geven van presentaties in workshops en

instructiebijeenkomsten • Vertegenwoordiging van ISSO in externe commissies• Communicatie met opdrachtgevers

wat zijn jouw kwaliteiten?Wij komen graag in contact met kandidaten die tenminste een HBO diploma hebben binnen de elektrotechniek, installatietechniek, werktuigbouw of energietechniek en verder:

• Minimaal 5 jaar werkervaring met de installatiesector in de gebouwde omgeving

• Ervaring met projectmatig werken• Goede schriftelijke en mondelinge beheersing van de

Nederlandse taal• Zelfstandig, initiatiefrijk, gemotiveerd• Enthousiast, open en positief• Goed in teamverband kunnen werken, goede sociale

vaardigheden• Nauwkeurig en doelgericht• Verantwoordelijkheidsgevoel, stressbestendig en flexibel

wat bieden wij jou?Bij ISSO werk je altijd met de nieuwste technologie. Hierdoor en door onze opleidingsmogelijkheden kun je jezelf blijven ontwikkelen. Daarnaast bieden wij:

• Een boeiende en afwisselende functie in een kleine dynamische organisatie;

• Vrijheid voor ontplooiing van persoonlijke creativiteit en inventiviteit;

• Het salaris is afhankelijk van opleiding en werkervaring;• Goede secundaire arbeidsvoorwaarden.

Interesse? Graag ontvangen wij een motivatiebrief met een uitgebreide Curriculum Vitae per e-mail naar [email protected]

voor meer informatie over ISSO: www.isso.nl

Acquisitie n.a.v. deze advertentie wordt niet op prijs gesteld

ISSO zoekt een

E-nieuwsNaast deze nieuwsbrief, de ISSO Info, wil ISSO u ook via e-mail op de hoogte houden van nieuwe producten en dien-sten. Via www.isso.nl kunt u zich opgeven voor deze nieuwe service. Na aanmelding wordt u automatisch op de hoogte gehouden.

ISSO-info 40_xtralowres

Documents

Transcript of ISSO-info 40_xtralowres