Evolutie van een bijzonder genre. Reisgidsen...

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Academiejaar 2007-2008

Evolutie van een bijzonder genre.

Reisgidsen 1750-1830.

Promotor: Prof. dr. Hildegarde Symoens.

Masterscriptie voorgelegd door Wim

L‟Ecluse tot het bekomen van de graad

van Master in de Geschiedenis.

ii

Dankwoord

Na een jaar van noeste arbeid wil ik allereerst mijn beide promotors bedanken voor hun

begeleiding en kritische inzichten. Dr. Jan Parmentier in het bijzonder voor de suggesties en

hulp bij de afbakening van het onderwerp, Prof. Dr. Hildegarde Symoens voor de

opmerkingen en verdere opvolging van de scriptie.

Verder richt ik me tot mijn ouders, zus en familie voor de jarenlange steun en de

mogelijkheden die ze me schonken, zowel op studiegebied als in het algemeen. Evenzeer

bedank ik al mijn vrienden, voor hun aanmoedigingen, humor en zotte stoten.

Tot slot nog een speciaal woord van dank voor Astrid. Voor het nalezen en corrigeren van

deze verhandeling, haar geloof in mij en de talloze waardevolle momenten van de afgelopen

jaren. Mogen we samen nog menig reisgids slijten.

Horizontaal

1. Gevleugeld basketter.

5. Creatieve heilige en eilandbewoner.

8. Leuke mie met pit.

11. Blonde krullenbol met een mening.

13. Aalsterse furie.

14. Grappige naïeveling in bloemenkleedje.

Verticaal

2. Hilarisch droog. Tsjaka!!

3. Bungeejumpende nonkel uit de Kempen.

4. Goedlachse schone van rechteroever.

6. Antwerpse diva met kenmerkende lach.

7. Gentsch potje plezier in Duitse alliantie.

8. Lief, knap en moeder van Pippi Langkous.

9. Red Bull‟s stresskonijntje.

10. Fotogenieke griet met roze fiets.

12. Goedgeluimd loofboomke

iii

Inhoudstafel

DANKWOORD .................................................................................................................................................. II

INHOUDSTAFEL ............................................................................................................................................... III

INLEIDEND OVERZICHT ..................................................................................................................................... 5

1. SITUERING VAN HET ONDERWERP ...................................................................................................................... 5

1.1. Chronologische afbakening ............................................................................................................. 5

1.2. Geografisch kader ........................................................................................................................... 7

2. HISTORISCH ONDERZOEK NAAR REISGIDSEN. EEN STATUS QUAESTIONIS ..................................................................... 7

3. DE REISGIDS: EEN BIJZONDER GENRE EN BETROUWBARE BRON?............................................................................... 9

3.1. De reisgids: een poging tot afbakening. .......................................................................................... 9

3.2. Bronnenkritiek: Objectiviteit en authenticiteit van het genre ....................................................... 10

4. PROBLEEMSTELLING ..................................................................................................................................... 12

5. OPBOUW VAN DE CASUS EN SELECTIE VAN DE REISGIDSEN .................................................................................... 14

6. TERMINOLOGISCHE DUIDING .......................................................................................................................... 15

HOOFDSTUK 1: DE ACHTTIENDE-EEUWSE REISCULTUUR ................................................................................ 17

1. REIZEN EN REIZIGERS IN DE NIEUWE TIJD .......................................................................................................... 18

1.1. Reizen in de geest van de Renaissance .......................................................................................... 18

1.2. De achttiende-eeuwse reis en ‘la Révolution touristique’ ............................................................. 19 1.2.1. ‘The Gentleman’s Tour of Europe’ ............................................................................................................ 19 1.2.2. Reizen in de geest van de Verlichting ....................................................................................................... 20 1.2.3. Reizen in de geest van de Romantiek ....................................................................................................... 21 1.2.4. De groei van een mondain thermalisme ................................................................................................... 22

1.3. Transformatie van het reizigerstype ............................................................................................. 23

2. CONCLUSIE ................................................................................................................................................. 25

HOOFDSTUK 2: GESCHIEDENIS EN VORMING VAN DE REISGIDS ..................................................................... 27

1. HET ONTSTAAN VAN HET GENRE ...................................................................................................................... 27

2. CHARLES ESTIENNE: EEN PIONIERSFIGUUR ......................................................................................................... 28

3. ONTWIKKELING VAN HET GENRE TIJDENS DE RENAISSANCE ................................................................................... 29

3.1. Belangrijkste publicaties................................................................................................................ 30

3.2. Inhoudelijke en kwalitatieve evolutie ............................................................................................ 31

4. ONTWIKKELING VAN DE REISGIDS TIJDENS DE LANGE ACHTTIENDE EEUW ................................................................. 32

4.1. Belangrijkste publicaties per land ................................................................................................. 33

5. CONCLUSIE ................................................................................................................................................. 35

HOOFDSTUK 3: REISGIDSEN VAN 1750-1830. ANALYSE EN BESPREKING ........................................................ 37

1. LAND- EN STREEKGIDSEN ............................................................................................................................... 37

2. UNIVERSELE REISGIDSEN EN COLLECTIES ............................................................................................................ 46

2.1. Universele reizigershandleidingen ................................................................................................. 46

2.2. Reisgidscollecties ........................................................................................................................... 47

3. STADSGIDSEN .............................................................................................................................................. 53

3.1. Rome ............................................................................................................................................. 53

3.2. Parijs .............................................................................................................................................. 54

3.3. Londen ........................................................................................................................................... 57

4. BADGIDSEN ................................................................................................................................................ 61

iv

HOOFDSTUK 4: SPECIFICITEIT EN EVOLUTIE VAN DE REISGIDS ....................................................................... 65

1. FYSIEKE EN COMMERCIËLE KENMERKEN ............................................................................................................ 65

1.1. Kostprijs van een reisgids .............................................................................................................. 65 1.1.1. Publiciteit .................................................................................................................................................. 66

1.2. Kaarten en illustraties in de gidsen ............................................................................................... 66

1.3. Formaat en binding van een reisgids ............................................................................................ 69

2. PRODUCENT EN PUBLIEK ................................................................................................................................ 69

2.1. De uitgevers ................................................................................................................................... 69

2.2. De auteurs ..................................................................................................................................... 70

2.3. Het reisgidspubliek ........................................................................................................................ 72

3. BIJZONDERE EIGENSCHAPPEN EN EVOLUTIE VAN HET GENRE .................................................................................. 73

3.1. Ideologische ondertoon ................................................................................................................. 73

3.2. “La composante utilitaire” ............................................................................................................ 75

3.3. Originaliteit van het genre ............................................................................................................ 75

3.4. Rol en functie van de reisgids ........................................................................................................ 76

ALGEMEEN BESLUIT ....................................................................................................................................... 78

BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................................. 80

1. PRIMAIR BRONNENMATERIAAL ....................................................................................................................... 80

2. SECUNDAIRE LITERATUUR .............................................................................................................................. 83

5

Inleidend overzicht

1. Situering van het onderwerp

Lonely Planet, Trotter, Rough Guides, Elmar,... In elke reiskoffer of trekrugzak treffen we

wel een reisgids aan. De gemiddelde vakantieganger hanteert ze voornamelijk als handleiding

om z‟n weekje ontstressen zo vlot mogelijk te doen verlopen. Kortom, om zich ook in het

onbekende niet te verliezen. Wat weinigen echter beseffen, is dat de reisgids reeds een rijke

geschiedenis kent. De opzet van deze studie bestaat er dan ook uit de opkomst, evolutie en

specificiteit van het genre te schetsen. Hoe groeide de reisgids uit tot het specifieke genre dat

het nu is?

Over het algemeen wordt de gedetailleerde Guide des Chemins de France (1551) van Charles

Estienne (1505-1564) als voorvader van alle gidsen beschouwd. Humanistische reizigers

zakten in de geest van de Renaissance immers af naar Italië en vervaardigden tal van

Descriptiones of Itineraria betreffende de toenmalige culturele trekpleister. Tijdens de

achttiende eeuw onderging het „toeristisch‟ klimaat verscheidene transformaties en bracht het

succes van de ontwikkelingsreizen de reisgids tot een hoogtepunt1. Toch wordt de periode

1830-1914 doorgaans als het glorieuze tijdperk van de reisgids omschreven, wat gezien het

succes van Murray‟s Handbooks en de Baedekers ook volkomen terecht is2. Desalniettemin

zijn er vanuit historisch oogpunt afdoende redenen om de opbouw en evolutie van de reisgids

in het pre-Baedeker tijdperk te belichten.

1.1. Chronologische afbakening

De keuze om dit onderzoek te beperken tot de periode 1750-1830 is deels brongerelateerd,

maar heeft ook te maken met de opkomst van de reisgids zelf. Ondanks zijn historische

wortels, kwam het genre slechts na 1750 ten volle tot inhoudelijke ontwikkeling en ook het

aantal oplages nam sindsdien spectaculair toe. “Après le milieu du XVIIIe siècle, le

développement du genre débouche sur un début de spécialisation […]3.” Daarenboven is de

1 M. BOYER, Histoire du Tourisme de Masse, Parijs, Presses Universitaires de France, 1999, pp. 9-11.

2 G. GUILCHER, “Les Guides de Voyages en Langue Anglaise. Pistes de recherches et bibliographie

sommaire”, Parijs, Université de Paris-Nord XIII (CRIDAF), p. 1. [URL: http://www.univ-

paris13.fr/CRIDAF/Travels/Guilcher.PDF]. 3 G. CHABAUD, “Images de la Ville et pratiques du livre, le genre des guides de Paris (XVII

e - XVIII

e siècles)”,

in: Revue d‟histoire moderne et contemporaine, 1998, 45, p. 329.

6

evolutie van de reisgids onlosmakelijk verbonden met de zogenaamde Studie- en

Bildungsreisen, die hun hoogtepunt kenden tijdens de tweede helft van de achttiende en het

begin van de negentiende eeuw. Daarnaast moet ook worden opgemerkt dat het succesvolle

format dat zowel Baedeker als Murray na 1830 hanteerden, gebaseerd was op het

vernieuwend karakter van de Guide du voyageur en Europe, die in 1784 door Heinrich

August Ottokar Reichard (1751-1828) gepubliceerd werd4.

De reden om dit onderzoek te laten lopen tot het revolutiejaar 1830 is dan weer drievoudig.

Enerzijds stelt dergelijke afbakening ons in staat de invloed van de romantiek op het genre te

bestuderen, anderzijds illustreert het de negatieve invloed van de Franse Revolutie en het

verstorende effect van de Napoleontische overheersing op de productie van nieuwe

reisgidsen. En tot slot, laat het toe een duidelijk onderscheid te maken met de volgende

4 G. GUILCHER, “Les Guides de …”, p. 1; Illustratie: G. CHABAUD, “Les guides de Paris, une littérature de

l‟accueil?” in: Roche, D., La ville promise: mobilité et accueil à Paris (fin XVIIe-début XIX

e siècle),

Paris, Fayard, 2000, p. 81.

7

roemrijke etappe in de geschiedenis van de reisgids, die van de industrieel vervaardigde

reisgids à la Baedeker en Murray.

1.2. Geografisch kader

Waar andere studies zich vastpinnen op een bepaalde regio, beogen we in dit onderzoek een

zo breed mogelijke geografische spreiding. Om praktische redenen dienen we ons evenwel te

beperken tot reisgidsen die (West)-Europa tot onderwerp hebben5.

2. Historisch onderzoek naar reisgidsen. Een status quaestionis

Hoewel reisverslagen reeds lange tijd bekend staan als unieke getuigen van verleden reizen,

wordt de reisgids tot op heden nog steeds stiefmoederlijk behandeld. Het genre staat bekend

als het rommelhok van de literatuur, bevat een te hoge dosis realiteit of wordt te

polyinterpretabel geacht om de historiek van het toerisme te bestuderen. Tot voor kort bleven

reisgidsen dan ook onaangeroerd als historische bron6. Pas tijdens de jaren „80 slaagden ze

erin historici opnieuw te boeien en vormde het genre een nieuwe invalshoek om de

geschiedenis van het reizen te bestuderen7. Sindsdien werden reisgidsen in talrijke

literatuurstudies als bron gehanteerd, maar slechts enkele geïsoleerde werken hebben het

genre als voornaamste onderwerp of behandelen het voor de opgestelde onderzoeksperiode.

Er moet bijgevolg een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen studies die de reisgids

louter ter illustratie opvoeren en deze die trachten de ontwikkeling en aard van het genre bloot

te leggen.

Tot de eerste groep behoren ongetwijfeld de talloze studies betreffende de Grand Tour, het

reizen in de Nieuwe Tijd en de literatuurgeschiedenis. De voornaamste werken op dit vlak

zijn „De Groote Tour‟ van Anna Frank-Van Westrienen, „The British abroad: the Grand Tour

in the eighteenth century‟ van Jeremy Black, „Travel in Early Modern Europe‟ van Antoni

Maçzak, „Histoire du Tourisme de Masse‟ van Marc Boyer of „Travel Literature and the

Evolution of the Novel‟ van Percy G. Adams8. Het zijn studies die doorgaans beknopte

5 De precieze selectiecriteria komen aan bod in relatie tot de opbouw van de casus.

6 M. DE CLERCQ en S. BAKKER, Reizen door de Europese literatuur: Modellen voor het literatuuronderwijs,

Leuven, Acco, 1995, p. 11; G. GUILCHER, “Les Guides de …”, p. 1. 7 E. DE VENTER, De opkomst van het toerisme te Brussel in de 18

de eeuw, Universiteit Gent, Onuitgegeven

licentiaatverhandeling, 2006, p. 48. 8 A. FRANK-VAN WESTRIENEN, De Groote Tour: tekening van de educatiereis der Nederlanders in de

zeventiende eeuw, Amsterdam, Noord-Hollandsche uitgeversmaatschappij, 1983, 385 p; A. MACZAK, De

ontdekking van het reizen: Europa in de vroeg-moderne tijd, Amsterdam, Spectrum, 1998, 470 p; J. BLACK,

8

informatie over het gebruik van reisgidsen bieden, maar in deze studie vooral bruikbaar zijn

door het historisch kader dat ze schetsen. Naast deze standaardwerken kunnen ook

reisverhalen, die een schat aan praktische informatie bevatten, een meerwaarde betekenen en

nuttige informatie bieden. Zo bestaan er reeds enkele studies waarin reisverhalen een centrale

rol innemen. Bruno Claessens hanteerde bijvoorbeeld reisverslagen om een beeld op te

hangen van Spa en zijn bezoekers tijdens de Nieuwe Tijd, terwijl Hilde Stevens, Thomas De

Wolf en Rita Van Damme zich verdienstelijk maakten door op basis van reisverhalen de visie

van reizigers op de Zuidelijke Nederlanden te onderzoeken9. Dergelijke studies breiden het

perceptiekader uit en kunnen dienen om na te gaan in welke mate reizigers zich baseerden op

reisgidsen of om een beter zicht te krijgen op de betrouwbaarheid van het genre.

De tweede categorie omvat hoofdzakelijk studies die op de reisgids zelf betrekking hebben.

Toonaangevend is „Les Guides Imprimés du XVIe au XX

e siècle‟, dat naar aanleiding van een

gelijknamig colloquium in 1998 te Parijs werd samengesteld. Het is ongetwijfeld hét werk ter

zake, waarin auteurs als Gilles Chabaud, Marc Boyer en Goulven Guilcher op kritische wijze

het spectrum aan gedrukte gidsen in Europa bestuderen10

. Vooral hun onderzoek naar de

reisgids als historische constructie is voor deze studie van buitengewoon belang. Verder zijn

er nog enkele artikels die de materie behandelen en is er het onderzoek van Gerrit

Verhoeven11

. Deze ging uit van de besluiten van bovenstaand colloquium en onderzocht

ondermeer de invloed van Nederlandse reisgidsen op de evolutie van de Europese toeristische

ruimte. Elke De Venter hanteerde dan weer een aantal reisgidsen om een globaal beeld te

schetsen van het toerisme en achttiende-eeuwse reizigersverkeer te Brussel12

. Daar houdt het

echter op. Betreffende de evolutie van het genre tijdens de achttiende eeuw, en in het

The British abroad: the Grand Tour in the eighteenth century, Stroud, Sutton, 1992, 355 p; M. BOYER, Op.cit.,

127 p; P.G. ADAMS, Travel literature and the evolution of the novel, Lexington, University Press of Kentucky,

1983, 368 p. 9 B. CLAESSENS, Reizen om te kuren? Omtrent Spa en zijn bezoekers in de Nieuwe Tijden, Universiteit Gent,

Onuitgegeven licentiaatverhandeling, 2005, 2 vols; H. STEVENS, De Zuidelijke Nederlanden en de Grand

Tour: bespreking van een aantal 18e-eeuwse educatiereizen, Universiteit Gent, Onuitgegeven

licentiaatverhandeling, 1989, 2 vols; T. DE WOLF, De visie van reizigers op Brabant en Mechelen (1701-1800),

Universiteit Gent, Onuitgegeven licentiaatverhandeling, 2004, 187 p; R. VAN DAMME, De Zuid-Nederlander

in reisverhalen in de tweede helft van de achttiende eeuw (1748-1795), Katholieke Universiteit Leuven,

Onuitgegeven licentiaatverhandeling, 1964, 164 p. 10

G. CHABAUD, Les guides imprimés du XVIe au XX

e siècle: villes, paysages, voyages, Paris, Belin, 2000, 703

p.. 11

G. VERHOEVEN, “L‟Influence des guides imprimés aux Pays-Bas sur la construction et l‟évolution de

l‟espace touristique européen (XVIIe et XVIII

e siècle)”, in: Revue Belge de Philologie et d'Histoire, 2005, 83, pp.

399-423. 12

E. DE VENTER, Op.cit., 171 p.

9

bijzonder gedurende de periode 1750-1830, is dus betrekkelijk weinig geweten en onderzocht.

De reisgidsen functioneren bijgevolg zelf als primaire bron in deze studie.

3. De reisgids: een bijzonder genre en betrouwbare bron?

Net als andere letterkundige genres omvat de reisliteratuur talloze subtypes die elkaar

voortdurend benaderen, overlappen, en consequent elke duidelijke classificatie onmogelijk

maken13

. Maar, hoe gecompliceerd het ook is, onderneem ik alsnog een bescheiden poging

om de „reisgids‟ als genre te definiëren.

3.1. De reisgids: een poging tot afbakening.

Enige veralgemening toestaand, is de „reisgids‟ een niet-narratieve beschrijving van een

bepaalde geografische regio die hoofdzakelijk dient als praktische referentie voor reizigers.

Uiterlijk wordt hij vooral gekenmerkt door zijn portatieve aard, maar inhoudelijk is zijn meest

specifieke eigenschap ongetwijfeld het utilitaire karakter14

. De reisgids geeft, in tegenstelling

tot vele andere genres, immers precieze feiten weer, gaande van praktische informatie over

herbergen, prijzen, reisroutes, afstanden, transportmogelijkheden,… tot inlichtingen over

lokale gebruiken en het culturele leven. Maar gezien deze gegevens enorm snel evolueren, is

en was het verzamelen ervan steeds een lange en moeilijke operatie. Sinds het bestaan van het

genre eist iedere tekst frequente revisie van de auteurs en stelt het ook de uitgevers voor een

dilemma. Hoe preciezer en bruikbaarder een reisgids is, hoe sneller hij verouderd is15

. Het

utilitaire karakter van de reisgids is met andere woorden zowel de kracht als de achillespees

van het genre, en ligt, zoals hieronder zal blijken, aan de basis van het redactionele

spanningsveld kwaliteit/profijt – de afweging die uitgevers dienen te maken tussen hun

economische belangen en de wens van de lezer om over het recentste werk te beschikken.

Dat de reisgids geen doorsnee literair product was en zijn utilitair karakter menig uitgever tot

„inventieve ingrepen‟ aanzette, was reeds duidelijk tijdens de achttiende eeuw. Iedere editie

moest zo snel mogelijk verkocht worden, met doorgaans grootschalig gesjoemel als resultaat.

De omvang van herzieningen werd vaak overdreven om nieuwe lezers aan te trekken en de

kopers van de volgende editie te overtuigen. Daarnaast werden nieuwe edities, vaak zonder

13

P. G. ADAMS, Op.cit., p. 38. 14

J. SPEAK, Op.cit., pp. 519-520. 15

G. GUILCHER, “Naissance et développement du guide de voyage imprimé: du guide unique à la série, une

strategie de conquête des lecteurs?” in: G. Chabaud, Les guides imprimés…, pp. 81-82.

10

toestemming van de auteur, anoniem of onder nieuwe titels uitgegeven, en werd duchtig

geplagieerd en vertaald. Uit commercieel oogpunt verlaagden vele uitgevers zich zelfs tot het

toelaten van publiciteit in hun gidsen en dikwijls prijkte bij reisgidsen de prijs op de cover. Al

deze factoren, eigen aan de utilitaire aard van de reisgids, hebben uiteindelijk bijgedragen tot

de declassering van het genre en hebben, zoals ook in de status quaestionis bleek, er tot op

heden voor gezorgd dat zowel literair als historisch weinig interesse voor de reisgids werd

vertoond16

.

Ondanks de uitvoerige omschrijving die we aan de term „reisgids‟ weten te geven, moeten we

ons nog de vraag stellen of dergelijke definitie van het genre wel aanvaardbaar is binnen een

vroegmoderne context. Tot de Renaissance was het reisboek immers een noemer waaronder

een brede waaier aan genres werd ondergebracht en was van de moderne tweedeling reisgids-

reisverhaal allesbehalve sprake. Gidsen en journaals vloeiden qua stijl makkelijk in elkaar

over en ook inhoudelijk vervulden reisverslagen regelmatig dezelfde functie17

. Het is dan ook

van uitermate groot belang op theoretisch vlak een duidelijk onderscheid te maken met de

reisgids‟ nauwste verwant, nl. het reisverhaal. Deze laat zich vooral kenmerken door zijn

uitgesproken autobiografisch en anekdotisch karakter, aangezien auteurs er hun persoonlijke

opvattingen (hoogtepunten, tegenslagen, …) in meedelen. In tegenstelling tot de reisgids is

het reisverhaal dus een erg persoonlijk en subjectief relaas, hetgeen niet wil zeggen dat het

genre als objectief mag beschouwd worden en geen specifieke kritiek vereist18

.

3.2. Bronnenkritiek: Objectiviteit en authenticiteit van het genre

Op heden dienen we bij de authenticiteit van reisgidsen geen vragen te stellen, maar destijds

werd aardig gekopieerd en vertaald uit andere bronnen. Voorts gingen vele auteurs pas bij hun

terugkeer, en dus na de reis, over tot het schrijven of vervolledigen van de reisgids.

Publicaties waren vaak anoniem en bij de datering dienen we, de commerciële belangen van

de uitgevers in acht genomen, evenzeer enige vragen te stellen19

. Betreffende de echtheid van

de achttiende-eeuwse reisgidsen mogen we bijgevolg beknopt zijn en stellen dat

voorzichtigheid geen overbodige luxe is.

16

G. GUILCHER, “Naissance et développement…”, pp. 81-82; G. GUILCHER, “Les Guides de …”, p. 1. 17

W. LÖSCHBURG, Het grote reisboek: lust en last van het reizen door de eeuwen heen, Den Haag, Kruseman,

1979, pp. 7-8; M. DE CLERCQ en S. BAKKER, Op.cit., p. 11. 18

E. DE VENTER, Op.cit., pp. 9, 47. 19

G. GUILCHER, “Les Guides de …”, p. 1.

11

Met betrekking tot de objectiviteit is eerst en vooral de aard van de reisgids van

doorslaggevend belang, want, zoals reeds gezegd, wist het genre niet altijd de

autobiografische touch eigen aan het reisverhaal te weren. Daarnaast merken we op dat bij het

onderzoek naar reisgidsen, historici zich al te makkelijk laten verleiden om de gidsen als een

realistische weergave van de werkelijkheid te zien. Reisgidsen ondersteunen als utilitaire

literatuur immers een bepaald leerproces en vormen dus vaak geen realistische voorstelling

van een bepaalde ruimte. Ze herscheppen een ruimte als het ware in de context van bepaalde

waarden en codes die op dat moment gangbaar zijn bij de heersende klasse20

.

Dat de gidsen eerder een constructie van voorstellingen en symbolen zijn, blijkt eveneens uit

het onderzoek dat Gilles Chabaud naar het publiek van de achttiende-eeuwse Parijse

stadsgidsen voerde: “Les guides sont devenus indispensables aux Parisiens comme ils le sont

aux étrangers21

.” De gidsen waren dus niet enkel bestemd voor bezoekers en reizigers, ze

dienden eveneens als spiegel voor de Parijse elite. Deze identificeerde zich immers met een

bepaald ideaal en gaf de realiteit maar al te graag een draai om de toerist van dat beeld te

overtuigen. Zo kunnen achter de schijnbaar onschuldige praktische inlichtingen vaak

moraliserende boodschappen aangetroffen worden en werd vooral de buitengewone rijkdom

en grootsheid van Parijs in de verf gezet. Reisgidsen bieden dus allesbehalve een

waarheidsgetrouwe voorstelling en zijn doorspekt van stereotypen. Een andere variabele die

historici in rekening dienen te brengen, is de selectie van informatie. Dit fenomeen kan

grotendeels toegeschreven worden aan het praktisch en portatief karakter van de reisgids,

maar mag zeker niet los gezien worden van de toenmalige tijdsgeest22

. De spanning tussen

destination exogène en utilisation endogène – volgens Chabaud een belangrijke karaktertrek

van de achttiende-eeuwse reisgids – was steeds present en zorgde ervoor dat de selectie werd

gemaakt vanuit het dominante waarden- en normenpatroon van de elite. Desalniettemin

kunnen historici door een kritische lezing zich hier toch tegen wapenen. Achter reisgidsen uit

eenzelfde periode schuilt immers een gelijkaardig waarden- en normenpatroon, zodat

stereotypen eenvoudig kunnen achterhaald worden23

.

Tenslotte moet gewezen worden op wat Elke De Venter – weliswaar in navolging van Etienne

Jollet – als de universele toegankelijkheid van reisgidsen omschrijft. Hoe verouderd de

achttiende-eeuwse reisgidsen ook mogen zijn, het lijkt alsof ze alles kennen en ons overal

20

E. DE VENTER, Op.cit., p. 48; G. CHABAUD, Les guides imprimés…, pp. 19-21. 21

G. CHABAUD, “Images de la Ville…”, p. 333. 22

E. DE VENTER, Op.cit., pp. 48-50; G. CHABAUD, Les guides imprimés…, pp. 19-21. 23

G. CHABAUD, “Images de la Ville…”, pp. 330-333; E. DE VENTER, Op.cit., p. 48.

12

naartoe kunnen brengen. Alsof ze tijdloos zijn. Dit is samen met de selectiviteit in reisgidsen

de grootste valkuil voor historici24

. Zo liet ook Marc Constandt zich vangen door de reisgids

als een echt tijdsdocument te beschouwen: “[…] de huidige lezer van oude reisgidsen [kan]

het beeld oproepen waarmee ons land toendertijd, voornamelijk in het buitenland, toeristisch

werd verkocht25

.” Hoe hedendaags de reisgidsen nu nog lijken, we moeten beseffen dat de

leescontext grondig veranderd is en zoals Chabaud een duidelijk onderscheid maken tussen de

toenmalige en hedendaagse lezer: “Le constat que les mêmes guides puissent être utilisé

aujourd‟hui comme hier, parfois presque de la même façon, met en lumière une curieuse et

forte homologie de position entre ces deux sortes de lecteurs que sont ceux du passé et

nombre d‟ historiens, chercheurs et lecteurs qui leur trouvent aujourd‟hui une indéniable

valeur heuristique26

.” Zodoende dient men zich bij de analyse van achttiende-eeuwse

reisgidsen steeds bewust te zijn van de toenmalige reiscultuur en sociale context.

4. Probleemstelling

De rode lijn door dit onderzoek is, zoals reeds aangegeven, de zoektocht naar de belangrijkste

karaktertrekken van de reisgids, en in het bijzonder de evolutie die deze ondergingen tijdens

de periode 1750-1830. Dit lijkt op het eerste zicht een vrij eenvoudige opgave, maar is gezien

de diversiteit van de reisgids als historische bron uiteindelijk gecompliceerder dan

aanvankelijk gedacht. Men kan zich immers op verscheidene manieren voor de reisgids

interesseren: als commercieel product, literair genre, documentair werkstuk, historische

studie, sociale getuigenis en, misschien wel het voornaamst, als praktisch oeuvre27

. Daarnaast

wordt bovenstaande doelstelling nog verder bemoeilijkt indien we bij de formulering van

onze objectieven rekening houden met de diverse onderzoekspistes die na afloop van het

terreinverkennende symposium „Guides Imprimés du XVIe au XX

e‟ werden opgesomd.

Volgens Évelyne Cohen was er ondermeer nood aan “[…] un inventaire de la production au

travers des multiples lieux où ils ont déposés, un examen comparatif des éditions et rééditions

des guides afin de cerner les mutations qu‟ils enregistrent tout en mettant en évidence les

permanences et les stéréotypes qu‟ils véhiculent; un examen des conditions de production de

24

E. DE VENTER, Op.cit., pp. 49-50; E. JOLLET, “L‟accessibilité de l‟oeuvre d‟art: les beaux-arts de Paris au

XVIIIe siècle” in: G. Chabaud, Les guides imprimés…, p. 167. 25

M. CONSTANDT, “De reisgidsen voor België. Een aanloop tot repertoriëring”, in: BTNG-RBHC, 1985, 16,

1-2, p. 243; Constandt‟s artikel vormt een beknopte leidraad met betrekking tot de historiek van de Belgische

reisgidsen, maar handelt louter over reisgidsen uit het einde van de negentiende en begin twintigste eeuw. 26

G. CHABAUD, “Les guides de Paris du XVIIe siècle au début du XIX

e siècle. Remarques sur une construction

historique”, in: G. Chabaud, Les guides imprimés…, p. 72. 27

G. GUILCHER, “Les Guides de …”, p. 2.

13

ces textes, de leurs auteurs (individus, collectifs, maison d‟édition) et une réflexion sur leur

rôle de médiateurs culturels28

.” Het lijkt me dan ook opportuun de nodige afwegingen te

maken en bepaalde prioriteiten te stellen.

Na veel wikken en wegen viel de keuze uiteindelijk op een studie opgesplitst in twee luiken.

In het eerste is het de bedoeling op basis van secundaire literatuur de geschiedenis en

ontwikkeling van het genre onder de loep te nemen en zal vertrokken worden van een

inleidend hoofdstuk betreffende het reizen in de Nieuwe Tijd. De evolutie van de reisgids was

immers nauw verbonden met de ontwikkeling van het toerisme zelf. Het ligt dan ook voor de

hand na te gaan welke transformaties het reizigerstype en het toeristisch klimaat tijdens de

achttiende eeuw ondergingen. Nadien volgt een hoofdstuk betreffende de historiek en

vorming van de reisgids, waarin voornamelijk zal onderzocht worden in welk mate de

opkomst van het toerisme en het succes van de ontwikkelingsreizen invloed had op de

evolutie van het genre.

Het tweede luik van dit onderzoek zal eveneens bestaan uit twee hoofdstukken en begint met

een case-study, waarin een twintigtal reisgidsen uit de periode 1750-1830 zowel inhoudelijk

als qua vormgeving worden onderzocht. De opzet hiervan is het commercieel karakter en de

praktisch/informatieve aard van de reisgids bloot te leggen, en dit door per reisgids een

antwoord te vinden op volgende onderzoeksvragen: In welke mate is er interesse voor

historiek, monumenten, kunst en cultuur, musea, het intellectuele landschap, de politieke

toestand en economische activiteiten, bevolking, geografie en klimaat,...? Welke praktische

thema‟s komen aan bod: accommodatie (prijsklassen, beoordeling, diensten,…), taal

(meertaligheid, woordenlijst, uitspraak, grammatica,…), voeding en drank (herbergen, prijs,

kwaliteit,…), hygiëne en gezondheid, tradities en gebruiken (kledij, gedragsregels,…),

voorbereiding op de reis (uitrusting, financiën, routebeschrijvingen,

transportmogelijkheden,…), vrijetijdsbesteding (concerten, muziek, dans,…), curiosa, religie,

ambachten en diensten (post, kleermaker,…), veiligheid,…? Verder wordt ook de fysieke

constructie van de reisgidsen onderzocht. Hebben ze een stereotiepe opbouw (thematisch,

alfabetisch,…) en in welke mate zijn er illustraties of kaartjes aanwezig29

?

In het afsluitende hoofdstuk zullen de verworven inzichten uit de casus geconfronteerd

worden met de reeds bestaande kennis betreffende de evolutie van de reisgids. Op die manier

28

E. COHEN, “Perspectives” in: G. CHABAUD, Les guides imprimés…, pp. 651-654. 29

G. GUILCHER, “Les Guides de …”, pp. 2-4.

14

wens ik vooreerst tot conclusies te komen betreffende de fysieke en commerciële kenmerken

van het genre: het formaat, de vormgeving, het prijskaartje, de aanwezigheid van publiciteit,

kaartjes of inhoudstafels. Nadien zal ook nagegaan worden wat we mogen besluiten met

betrekking tot het publiek en de producenten van de gemiddelde reisgids. Wie waren de

auteurs en uitgevers, wat waren hun motieven en hoe verhielden ze zich tot elkaar? In welke

mate domineerden commerciële belangen en hoe zat het met de originaliteit van de gidsen?

Tot slot wil ik ook van het controversiële debat omtrent de rol van de reisgids één van de

speerpunten van deze studie maken. Een eenduidige historiografische analyse zal hier

waarschijnlijk niet uit voortvloeien, toch moeten we pogen op volgende vragen een antwoord

te formuleren: Welk doel hadden de achttiende-eeuwse reisgidsen? Waren ze louter

informatief of eerder educatief georiënteerd? Hadden ze hoofdzakelijk oog voor het

noodzakelijke of was er ook plaats voor het aangename? Daarnaast moeten we ons nog de

vraag stellen of de reisgidsen al dan niet trendsetters waren. Volgden ze de veranderlijke

verzuchtingen van de heersende klassen of verkondigden ze een specifieke ideologie? En zo

ja, had dit onderliggend gedachtegoed impact op de selectie van informatie of de popularisatie

van bepaalde reisbestemmingen30

?

5. Opbouw van de casus en selectie van de reisgidsen

In de casus worden, zoals reeds gezegd, een twintigtal reisgidsen uit de periode 1750-1830

aan een diepgaande analyse onderworpen. Daar dit slechts een selecte greep is uit het aanbod

aan reisgidsen, moeten we steeds beseffen dat volledig sluitende conclusies uit den boze zijn.

Ten einde de representativiteit van dit onderzoek toch te waarborgen, besloot ik bij de

samenstelling van het corpus dan ook enkele criteria voorop te stellen. Chronologisch betrof

het een gelijkmatige spreiding over de onderzoeksperiode, terwijl geografisch en qua stijl een

zo breed mogelijke mix werd nagestreefd. In de casus wordt dus de informatieve en utilitaire

functie van zowel land-, streek-, als stadsgidsen doorgelicht, maar ook universele

reizigershandleidingen en badgidsen komen aan bod. Door verschillende edities van dezelfde

reisgidsen door te nemen en te vergelijken, wordt finaal gepoogd een beter zicht te verkrijgen

op de ontwikkeling die het genre tijdens de onderzoeksperiode doormaakte.

Eens de criteria en werkwijze vastlagen, vormde het maken van een ruime selectie aan

reisgidsen amper problemen. Gilles Boucher de la Richarderie stelde in 1808 reeds een

30

G. VERHOEVEN, Art.cit., pp. 399-401.

15

uitvoerig werk samen, toch waren enkele recentere referentiewerken, zoals „A reference guide

to the literature of travel‟ van Edward Cox en de bibliografische studies van Sir Fordham

behulpzamer31

. Bij het controleren van de beschikbaarheid, diende de gemaakte selectie al

snel afgezwakt te worden tot de reisgidsen voorhanden in de catalogi van de Universiteit Gent

en Katholieke Universiteit Leuven – de omvang van de Vlaamse bibliotheekcollecties is op

het vlak van reisgidsen immers vrij beperkt, gezien dit type publicatie lange tijd beschouwd

werd als ondergeschikt en vergankelijk. De uitgebreide collectie van de British Library bood

soelaas voor dit probleem en de catalogus (English Short Title Catalogue) stelde me

uiteindelijk in staat de selectie voor de casus te vervolledigen. De databank Eighteenth

Century Collections Online, die een enorm aanbod aan reisgidsen digitaliseerde, maakte het

dan weer mogelijk de reisgidsen en hun verschillende edities online door te nemen.

6. Terminologische duiding

Ofschoon de invulling en ontwikkeling van het reizen tijdens de Nieuwe Tijd uitvoerig wordt

besproken in het inleidend hoofdstuk, is een terminologische analyse van de notie Grand Tour

wenselijk. De term is door onzorgvuldig gebruik immers verworden tot een containerbegrip

voor de educatiereizen tijdens de Nieuwe Tijd, terwijl het strictu sensu een typisch

zeventiende-eeuws fenomeen is, namelijk de pedagogische rondreis van jonge elites na het

behalen van hun diploma. Het lijkt me dan ook niet opportuun het begrip Grand Tour verder

te hanteren bij de analyse van achttiende-eeuwse reisgidsen32

. De academische wereld biedt

voor de onderzoeksperiode 1750-1830 immers verschillende alternatieven. In het kader van

de Verlichting spreekt men over de encyclopedische Studiereise – vanaf de negentiende eeuw

ook bekend als de zgn. Forschungreise – waarbij de reiziger, student of wetenschapper

kabinetten, bibliotheken en instellingen bezoekt teneinde zijn (vak)kennis uit te breiden.

Daarnaast heeft men het ook over de esthetische Bildungsreise, een educatieve reis die

naarmate de achttiende eeuw vorderde steeds meer op romantische leest geschoeid werd en

31

G. BOUCHER DE LA RICHARDERIE, Bibliothèque universelle des voyages ou notice complète et

raisonnée de tous les voyages anciens et modernes dans les différentes parties du monde,…, Genève, Slatkine

Reprints, 1970, 6 vol; E. G. COX, A reference guide to the literature of travel, New York, Greenwood Press,

1935, 3 vol; H. G. FORDHAM, Les routes de France: étude bibliographique sur les cartes-routières et les

itinéraires et guides-routiers de France suivi d un Catalogue des itinéraires et guides-routiers 1552-1850, Paris,

Champion, 1929, 106 p; Idem, Les Guides-Routiers, Itinéraires et Cartes-Routiers de l‟ Europe, Lille, Lefebvre,

1926, 45 p. 32

Opmerkelijk is het contrast tussen de academische opvattingen hieromtrent en de praktijk. Sommige

reisgidsen, zoals Thomas Nugent‟s Grand Tour, or a journey through the Netherlands, Germany, Italy and

France (1778) gebruikten het begrip immers nog tijdens de achttiende eeuw om te verwijzen naar de educatieve

rondreis van de happy few.

16

onder invloed van Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) ook gekend is als Italienreise of

romantische kunstreis33

.

Kortom, de Grand Tour was een moderne variant van de eeuwenoude academische

peregrinatio, maar is hoofdzakelijk een zeventiende-eeuws verschijnsel. Met betrekking tot de

achttiende en het begin van de negentiende eeuw spreekt men doorgaans over Studie- en

Bildungsreisen.

33

P.J. BRENNER, Der Reisebericht. Die Entwicklung einer Gattung in der deutschen Literatur, Suhrkamp,

Frankfurt am Main, 1989, p. 284.

17

Hoofdstuk 1: De achttiende-eeuwse reiscultuur

De omzwervingen van Odysseus, de expedities van Colombus of de exploten van Louis

Armstrong,… reizen is, in essentie, het eeuwenoude verlangen van de rusteloze mens om het

onbekende tegemoet te treden. Aanvankelijk een zeldzame en ingrijpende gebeurtenis in het

leven van de mens, is het op heden een vertrouwd verschijnsel geworden. Dit gebiedt ons

even stil te staan bij de invulling van het begrip, dat, net zoals de talloze beweegredenen om te

reizen, evolueerde met het menselijke doen en laten. Tegenwoordig is het reizen, mede door

het toedoen van de reisgids, verworden tot het subject van een toeristische sector die inspeelt

op de wensen en noden van de reizigers, het reizen stimuleert en vanuit commercieel oogpunt

de videnda en modes bepaalt. De dagelijkse confrontatie met aanlokkelijke promoties, gaande

van b-dagtrips tot wereldreizen en van citytrips tot all-in vakanties, zetten duidelijk in de verf

dat tijdverdrijf of ontspanning inmiddels het voornaamste reisdoel is en dat van reizen om het

reizen, al lang geen sprake meer is1. De cruciale vraag is bijgevolg wat ons hedendaags begrip

van het „reizen‟ waard is binnen een achttiende-eeuwse context?

In de achttiende eeuw werd „reizen‟ – strictu sensu het bevaren en ervaren van de wereld –

beschouwd als een deel van de opvoeding, of het pelgrimeren naar een betere samenleving.

Reizen rekende af met taboes en vooroordelen, verlichtte de geest en was een speurtocht naar

frisse opvattingen en een nieuwe orde2. Daarenboven ging het om een elitaire vorm van

reizen, waartoe slechts een kleine toplaag, een zgn. leisure class, toegang had3. Kortom, om

zich bij de analyse van achttiende-eeuwse reisgidsen niet te verliezen, dient men zich bewust

te zijn van de toenmalige reiscultuur en sociale context. In de volgende paragraaf zullen

daarom de ontwikkeling van het toerisme, de dominante reisvormen en de evolutie van het

reizigerstype in de nieuwe tijd besproken worden. Toerisme heeft immers niet altijd bestaan,

het werd uitgevonden: “Il [toerisme] n‟est pas une donnée de la Nature. […] Aucun lieu n‟est

“touristique en soi”, aucun site ne mérite d‟être visité4.”

1 W. LÖSCHBURG, Op.cit., pp. 7-8.

2 Ibid., p. 7.

3 E. DE VENTER, Op.cit., p. 4.

4 M. BOYER, Op.cit., pp. 5, 22; J. BUZARD, The beaten track: European tourism, literature, and the ways to

culture, 1800-1918, Oxford, Clarendon press, 1993, pp. 1-3; E. DE VENTER, Op.cit., p. 2. Opm.: De termen

„toerisme‟ en „toerist‟ vonden slecht tijdens de 19de

eeuw ingang en hebben in deze studie eerder betrekking op

het fenomeen, dat uiteraard veel ouder is dan de term die er later werd aan toegewezen: Volgens de Oxford

English Dictionary vond de term „toerist‟ ingang in het Engelse taalgebruik tijdens het romantische tijdperk en

werd het neologisme na de Napoleontische overheersing ook door l‟ Europe française begrepen. Het nieuwe

18

1. Reizen en reizigers in de Nieuwe Tijd

Ongeacht de moeilijkheden (transport, comfort,…) en gevaren die aan het reizen verbonden

waren, werden de Europese wegen en rivieren tijdens de Late Middeleeuwen reeds duchtig

bereisd. Wereldlijke gezagdragers, koeriers, gezanten, studenten, landlopers, bedelmonniken

en kooplieden vormden samen met horden rondzwervende soldaten en huurlingen een

aanzienlijk deel van het reizigersbestand. Daarnaast ondernam ook de gewone bevolking

reizen op lokale schaal (marktbezoeken,…) en vormden verplaatsingen, van sociaal-

economische of religieuze aard, een substantiële vorm van menselijke mobiliteit. De

omvangrijkste groep reizigers bestond evenwel uit kruisvaarders en pelgrims op weg naar

Jeruzalem, Rome of Santiago de Compostella5.

1.1. Reizen in de geest van de Renaissance

Ofschoon de mobiliteit van bovenvermelde groepen (soldaten, pelgrims, handelaars,

studenten,…) allesbehalve verminderde tijdens de Nieuwe Tijd, trokken geleerden en

kunstenaars er vanaf de zestiende eeuw steeds vaker op uit om nieuwe indrukken op te doen

in verband met hun specifiek studiegebied6. Voor de humanistisch geïnspireerde geleerden,

waarvan Michel de Montaigne (1533-1592) ongetwijfeld het archetype was, speelde het

reizen immers een decisieve rol in hun academische vorming. Reizen was hét medium om

contacten te leggen met vooraanstaande geleerden uit allerlei vakgebieden en bevredigde

bijgevolg de behoefte om onderling kennis uit te wisselen7. De grote culturele trekpleister

voor deze geleerden was de klassieke wereld, met Italië voorop – het land, waar én de

Oudheid, én de Renaissance, én het katholicisme hun oorsprong vonden8.

begrip was een duidelijke verwijzing naar The Grand Tour en betekende zoveel als reiziger. Toch was van meet

af aan een negatieve connotatie aan de term verbonden: “If the traveller exemplifies independence and

originality, the tourist moves toward the security of pure cliché.” De toerist was de overhaaste reiziger die, op

basis van de hem in reisgidsen aangereikte informatie, de voornaamste steden aandeed en belangrijkste videnda

bewonderde. Hij deed met andere woorden aan sightseeing en was het slachtoffer van de toenmalige mode om

een educatiereis of Tour te maken: “The tourist is the cautious, pampered unit of a leisure industry.” 5 W. LÖSCHBURG, Op.cit., pp. 31-35; E. DE VENTER, Op.cit., p. 11; M. BOYER,“Les séries de guides

imprimés portatifs, de Charles Estienne aux XIXe et XX

e siècles”, in: G. Chabaud, Les guides imprimés…, p.

341. 6 E. STOLS, Oostenrijks België, 1713-1794. De Zuidelijke Nederlanden onder de Oostenrijkse Habsburgers,

Brussel, Gemeentekrediet, 1987, p. 507; A. MACZAK, Op.cit., p. 291. 7 M. BOYER, Op.cit., p. 7; A. MACZAK, Op.cit., pp. 258-260; E. DE VENTER, Op.cit., p. 11.

8 M. DE CLERCQ en S. BAKKER, Op.cit., p. 73.

19

Renaissancekunstenaars trokken eveneens naar Italië, maar niet enkel om hun geest te

verruimen. Hun voornaamste reismotief was het opdoen van inspiratie en ervaring9.

1.2. De achttiende-eeuwse reis en „la Révolution touristique10

‟

1.2.1. „The Gentleman‟s Tour of Europe11

‟

Het humanistisch verlangen naar de Klassieke Oudheid lag in de loop van de zeventiende

eeuw op zijn beurt aan de basis van de Grand Tour – de educatieve reis van de jonge elite

door Europa12

. Een voortrekkersrol bij de uitbouw van deze nieuwe, aristocratische reisvorm

was weggelegd voor de Engelse high society, die, door een vroegtijdige kapitalistische

ontwikkeling, het eerst was om op het continent rond te trekken13

. George B. Parks, die

onderzoek verrichte naar de evolutie van de Engelse ontwikkelingsreis, kwam tot de

vaststelling dat tot 1620 de Tour beschouwd werd als een uitstekend middel om de jonge

elites te voorzien van een solide politieke bagage. Nadien ging politieke vorming gepaard met

een esthetische of culturele dimensie, en sinds 1650 nam ook de interesse voor

wetenschappelijke en technische vraagstukken toe14

. Kortom, in het Engeland van de

revoluties was een praktijk gegroeid waarbij de reiziger niet langer schoolse training of

academische pelgrimage beoogde, maar eerder burgerlijke vorming15

.

De Tour maakte met andere woorden deel uit van de toenmalige elitaire vorming en

opvoeding, of zoals Francis Bacon (1561- 1626) het stelde: “Voyager est pour la jeunesse une

forme de l‟éducation16

.” Ook Thomas Nugent prees de pedagogische deugden van het reizen

en schreef dat men terugkeerde als gentlemen met een esprit cosmopolite17

. Het paradoxale is

dat de confrontatie met nieuwe ruimtes en gebruiken eerder leidde tot een versterking van de

nationale deugden dan tot een relativerend kosmopolisme18

. Desalniettemin trokken jonge

edellieden, prinsen en staatslieden, vergezeld van leermeester en geleid door reisgidsen, ter

voorbereiding van een latere carrière (militair, politiek, diplomatiek,…) op rondvaart door

9 A. MACZAK, Op.cit., p. 291.

10 M. BOYER, Art.cit., p. 339.

11 W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 59.



14 J. BOUTIER, “Le Grand Tour: une pratique d‟éducation des noblesses européennes (XVI

e-XVIII

e siècles)” in:

Le voyage à l'époque moderne, Parijs, Presses de l'Université de Paris Sorbonne, 2004, p. 12. 15

Ibid., p. 5; M. BOYER, Op.cit., p. 22. 16

J. BOUTIER, Art.cit., p. 11; W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 59. 17

M. BOYER, Op.cit., pp. 23, 36. 18

J. BOUTIER, Art.cit., p. 16.

20

beschaafd Europa. Tijdens de zeventiende eeuw was, in navolging van de grote trekkers der

Renaissance, voornamelijk sprake van de klassieke Grand Tour, waarbij de reiziger

doorgaans via Zuid-Frankrijk naar de Noord-Italiaanse stadstaten trok. Rome was de

eindbestemming, maar ook Parijs en Versailles werden snel een verplichte halte19

. Daarnaast

speelden factoren als politiek, militaire conflicten en culturele ontwikkeling een decisieve rol

in het bepalen van de reisobjectieven. Zo kwamen de Nederlanden en Duitsland eerder in trek

bij de reizigers dan het Iberische Schiereiland.

Tijdens de achttiende eeuw evolueerde de ontwikkelingsreis tot de „toeristische‟ instelling bij

uitstek en nam de diversiteit aan trajecten enkel toe20

. Het reizen behield zijn educatieve

invulling, maar geleidelijk aan trad het recreatieve aspect duidelijk op de voorgrond. Reizen

ontpopte zich als hét medium voor de aristocratie en gentry om zich van de opkomende

bourgeoisie te onderscheiden. Het werd een doel op zich en al reizend ontwikkelde de Engelse

elite talrijke, al dan niet seizoensgebonden trends, die met enige vertraging door de

continentale elite werden overgenomen: de liefde voor het platteland, het hernieuwde

verlangen naar rivieren en kusten, de transformatie van populaire badgewoonten in een

mondain thermalisme, het overwinteren in de Midi, de verknochtheid aan de natuur, de

ontdekking van gletsjers, de uitvinding van het alpinisme,…21

. Deze veranderden het karakter

van de Studie- en Bildungsreise op fundamentele wijze, net zoals de romantische visie op

reizen die tijdens de tweede helft van de achttiende eeuw ingang vond. Sindsdien fungeerden

ook Zwitserland, de Alpen en de Rijnvallei als belangrijke trekpleisters22

.

1.2.2. Reizen in de geest van de Verlichting

Hoewel de romantische invloeden decisief waren voor de ontwikkeling van de Bildungsreise

tijdens de periode 1750-1830, had ook de Verlichting een bepalende impact op het reizen.

Voor de scherpzinnige toeschouwer strookte reizen immers met het heersend verlangen naar

kennis en vormde het een uitgangspunt van burgerlijke vrijmaking. Ook voor geleerden zoals

Thomas Morus, Descartes, Locke, Montesquieu, Voltaire en Rousseau was reizen hét middel

tot zelfontdekking en zelfbegrip in de omgang met andersdenkenden. De zin van het reizen

lag volgens hen niet in het opmerken van zeeën en bergen, maar in het samentreffen van

19

W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 59; J. TOWNER, “The Grand Tour: a Key Phase in the History of Tourism”,

in: Annals of Tourism Research, 1985, 12, pp. 313-315. 20

J. BOUTIER, Art.cit., p. 4. 21

M. BOYER, Art.cit., p. 340; M. BOYER, Op.cit., pp. 7, 22-23. 22

E. DE VENTER, Op.cit., p. 12.

21

vernuftige lieden en het uitwisselen van kennis en ervaring. Parijs werd in dit opzicht de

koningin van alle steden, maar ook Engeland en de Nederlanden waren door hun vrijzinnig

klimaat tijdens de Aufklärung in trek23

.

De verlichte reiziger trok tijdens de achttiende eeuw dus rond om nieuwe inzichten op te doen

teneinde de emancipatie van het eigen volk te ondersteunen; een visie die bovendien nieuwe

groepen ertoe aanzette stad en land te verlaten. In het zog van de voorname en geleerde

wereld volgden evenwel zwermen reizigers die binnen het kader van de ontwikkelingsreizen

louter vermaak en ontspanning op het oog hadden24

.

1.2.3. Reizen in de geest van de Romantiek

De tweede helft van de achttiende eeuw bracht, zoals reeds vermeld, talrijke nieuwe modes en

gewoonten met zich mee als gevolg van het ontstaan van een romantische visie op reizen.

Rousseau (1712-1778) was met Emile ou de l‟éducation (1762) ongetwijfeld de belangrijkste

exponent van deze nieuwe stroming. Hij brak volledig met de oude pedagogie en promootte

een autodidactische handelswijze waarbij iedereen zijn eigen meester was en de natuur de

opvoedster van eenieder: “En se promenant à pied le jeune apprend la vie25

”. Daarnaast lag

Julie ou la Nouvelle Héloïse (1761), waarin hij dweepte met de schoonheid van de Zwitserse

meren en schilderachtige bergmassa‟s, aan de basis van een nieuwe natuurervaring en

reisbeweging: Retournons à la nature! Als verzet tegen het verstarde denken en onderdrukte

gevoelsleven van de gemiddelde Europeaan, ontstond bijgevolg een nieuw ideologie die de

natuur beschouwde als het symbool van vrijheid en gerechtigheid26

. Zwitserland werd begin

negentiende eeuw dan ook gebombardeerd tot nieuwe reisbestemming en Genève fungeerde

als dé uitvalsbasis voor de zgn. Tour de Suisse.

Dat de natuur opnieuw in trek was, bleek eveneens uit de manier waarop de Engelsen tijdens

de Napoleontische overheersing uiting gaven aan hun romantische gevoelens. De toegang tot

het continent ontzegd, trokken ze naar Schotland om een romantisch opgesierd verleden te

beleven of bezochten ze het lake district in noordwest Engeland. Na 1815 ontdekten Engelse

schrijvers en kunstenaars naast Zwitserland ook het pittoreske Rijnlandschap en ontwikkelde

zich een ware Rijnbezetenheid. Het werd een mode en kwestie van prestige de Rijn te bevaren

23

W. LÖSCHBURG, Op.cit., pp. 63, 93-96. 24

Ibid., pp. 93-97. 25

M. BOYER, Op.cit., p. 37. 26

W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 110.

22

via Rotterdam en Keulen, of een bezoek te brengen aan België met het legendarische slagveld

van Waterloo27

.

Rousseau‟s verknochtheid aan de Alpen lag met andere woorden aan de basis van een

romantisch verlangen naar de natuur, dat begin 19de

eeuw zijn hoogtepunt kende. Bergen

waren niet langer schrikwekkend en werden beschouwd als les cathédrales de la terre28

.

Daarnaast herwonnen tijdens de achttiende eeuw ook kusten en rivieren hun populariteit. Dit

leidde tot het ontstaan van het oceaanbaden en de ontwikkeling van een mondaine badcultuur.

1.2.4. De groei van een mondain thermalisme

Het nemen van baden om gezondheidsredenen of louter ter ontspanning is een aloud gebruik.

Reeds bij de Romeinen waren bronnen als Baden-Baden en Wiesbaden in gebruik, en tijdens

de middeleeuwen waren Gastein, Karlsbad en Kissingen de voornaamste badplaatsen. Vanaf

de zestiende eeuw was vooral de verfrissende en genezende werking van het baden

verantwoordelijk voor de stijgende populariteit van het kuurbad29

. Dit zou echter drastisch

veranderen tijdens de achttiende eeuw. Gezondheid was steeds minder een voorwendsel om te

kuren en binnen het kader van de Engelse plezierreis ontwikkelde zich een theatrale

badcultuur, waarbij de vermakelijke werking van het kuren de bovenhand nam. Baden was

niet langer een karwei, maar een mondain plezier, en door het bezoek van vorsten en prinsen

evolueerden de badplaatsen al snel tot trefpunten van de voorname wereld. Het Engelse Bath

domineerde de badcultuur tot het einde van de achttiende eeuw. Nadien ontpopte Spa – met

bezoekers uit Engeland, Frankrijk en de Nederlanden – zich tot het Café de l‟Europe,

aangevuld door de Duitse badplaatsen en de stations in de Pyreneeën30

.

Naast de bloei van kuurbaden, maakte ook het oceaanbaden deel uit van de ontluikende

badcultuur. Reeds eerder was op de genezende kracht van zeewater gewezen, maar pas

midden achttiende eeuw werd in het Engelse Brighton het eerste zeebad geopend.

Aanvankelijk was het baden in zee exclusief en bedacht op afstand – men gebruikte

badkoetsen om individueel te baden – maar geleidelijk aan werd het een succesvolle

badcultus. De Atlantische kusten waren het populairst en trokken vaak meer bezoekers dan de

befaamde badplaatsen. In Frankrijk brak het oceaanbaden pas door in 1767 met de opening

27

W. LÖSCHBURG, Op.cit., pp. 116-121. 28

M. BOYER, Op.cit., p. 24. 29

W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 64. 30

M. BOYER, Op.cit., p. 10; W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 64; T. DE WOLF, Op.cit., p. 36.

23

van het zeebad Dieppe. Kort daarop begon men ook in de Rijn te zwemmen en in 1793 werd

te Heiligendamm het eerste Duitse zeebad geopend31

.

1.3. Transformatie van het reizigerstype

Het innovatieve karakter dat de achttiende eeuw op het vlak van reizen tentoonspreidde, doet

vermoeden dat ook het reizigersbestand aan verandering onderhevig was. Kortom, wie waren

de reizigers en wat waren hun motieven?

Over het algemeen mogen we stellen dat zich tijdens de achttiende eeuw een opvallend

aristocratiseringsproces van het reizigerstype voordeed. Vorstelijke en adellijke

vooraanstaanden, evenals geestelijken en intellectuelen, gingen de Europese scène domineren

en drukten in reisverhalen zonder schroom hun visie op de bezochte landen uit32

.

Geprivilegieerde groepen hadden dus de sleutel tot reizen en cultuur in handen, terwijl een

systeem van imitatie er voor zorgde dat lagere klassen de gedragingen en keuzes van

superieure standen nastreefden. Marc Boyer

vertaalde deze visie in een sociaal-culturele

piramide (zie figuur), die tot de eerste

Wereldoorlog gekenmerkt werd door een

sterke culturele barrière. Deze werd echter

poreuzer naar het eind van de achttiende en

begin van de negentiende eeuw, toen de rijke

burgerij en kooplieden de reismentaliteit

overnamen. De maatschappelijke afkomst van

de reiziger werd met andere woorden breder,

maar het gros van de bevolking behoorde nog

steeds tot het zgn. non-publiek van toerisme33

.

Gezien de uiteenlopende samenstelling van het

reizigersbestand, waren ook de motieven

talrijk. Zo beoogde de leisure class tijdverdrijf

en aanzag ze reizen voornamelijk als een pijler van adellijke sociabiliteit, die toeliet de kring

van het mondaine gezelschapsleven uit te breiden. Verlichte geesten koppelden dan weer een

31

W. LÖSCHBURG, Op.cit., pp. 121-122; M. BOYER, Op.cit., p. 11. 32

E. STOLS, Art.cit., p. 507. 33

M. BOYER, Op.cit., pp. 16-21; W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 94.

24

morele en educatieve waarde aan het reizen en trokken door de politiek en cultureel

belangrijkste landen om zich professioneel te verrijken. Tot slot waren er ook nog de

kunstreizen, de trek naar het kuuroord, de romantische fascinatie voor de natuur en het

ontluikend slagveldtoerisme34

.

Welk type reiziger nu het „toeristische‟ landschap tijdens de achttiende eeuw domineerde, is

echter veel moeilijker te bepalen. Vast staat dat wie het geld in de buidel brandde en behoefte

had aan nieuwe indrukken, op lustreis ging. Dit verhinderde echter niet dat het reizen als vorm

van algemene ontwikkeling bleef bestaan35

. Bovendien had ieder land zijn eigen pullfactors:

Frankrijk was in trek door haar culturele en sociale dominantie, en Parijs werd aanschouwd

als de plaats om de nodige savoir vivre en bonnes manières op te doen. De Italiaanse

aantrekkingskracht was vooral van kunsthistorische aard, terwijl Engeland en de Noordelijke

Nederlanden voornamelijk belangstelling wekten door hun staatsvorm. Vanaf 1750 nam ook

Zwitserland een belangrijke plaats in binnen het tourcircuit. Het Duitse Rijk was eerder

doorgangsgebeid, terwijl het minder attractieve Spanje vooral bereisd werd uit zakelijke

overwegingen36

. Het is dan ook ingewikkeld voor geheel Europa zicht te krijgen op de

compositie van het reizigersbestand. Reisverhalen stellen ons daarentegen wel in staat

regionale schattingen te maken. Zo schetste Thomas de Wolf in zijn onderzoek omtrent de

visie van reizigers op Brabant en Mechelen, de nationaliteit, afkomst en objectieven van

reizigers die in de achttiende eeuw de Zuidelijke Nederlanden bezochten (Zie grafieken)37

:

34

E. STOLS, Art.cit., p. 508; T. DE WOLF, Op.cit., pp. 35-36. 35

W. LÖSCHBURG, Op.cit., pp. 81, 122. 36

H. STEVENS, Op.cit., Deel 2, pp. 5-8; M. BOYER, Op.cit., p. 21. 37

Illustratie: T. DE WOLF, Op.cit., pp. 33-34.

25

Uit bovenstaande grafieken blijkt dat de Zuidelijke Nederlanden hoofdzakelijk bezocht

werden door reizigers van enige welstand en voornamelijk afkomstig waren uit naburige

landen. Daarenboven merken we op dat aan het reizen diverse invullingen werden gegeven en

Britse reizigers duidelijk in de meerderheid waren38

.

2. Conclusie

De ontwikkelingsreis in al haar gedaantes – Grand Tour, Studie- en Bildungsreise – getuigde

gedurende de achttiende eeuw van een nooit geziene curiositeit en vormde een vergaarbekken

van zeer uiteenlopende reisdoelen en reisgenoegens, gaande van educatie tot gezondheid en

ontspanning39

. Daarnaast lanceerde ze de reisgids als onmisbare begeleider van de

ontwikkelde reiziger en lag ze aan de basis van wat Marc Boyer omschrijft als la Révolution

38

T. DE WOLF, Op.cit., pp. 33-34. 39

W. LÖSCHBURG, Op.cit., p. 62.

26

touristique40

– de grote transformaties op toeristisch vlak tijdens het verlichte en romantische

tijdperk.

40

M. BOYER, Art.cit., p. 339.

27

Hoofdstuk 2: Geschiedenis en vorming van de reisgids

Ofschoon we de reisgids zowel historisch als literair moeilijk wisten te plaatsen, werd in de

inleiding reeds beknopt ingegaan op de historiek van het genre. In dit hoofdstuk zal daarom

alle aandacht besteed worden aan de historische wortels en verdere ontwikkeling van de

reisgids doorheen de Nieuwe Tijd. Om dit alles naar behoren uit te voeren, dienen we steeds

rekening houden met de historische context, zoals geschetst in de voorgaande paragraaf, en

moeten we ons weliswaar bewust zijn van het feit dat de dichotomie reisgids-reisverhaal tot

de achttiende eeuw een problematisch gegeven was1.

1. Het ontstaan van het genre

De eeuwenoude drang het onbekende tegemoet te treden, leidde tot een lijvig bestand aan

Klassieke en middeleeuwse reisverhalen over zwerftochten, ontdekkingsreizen, bedevaarten,

pelgrimstochten en ridderlijke avontuur. Maar, hoe informatief deze journaals ook waren,

praktisch hadden ze weinig waarde. De zwerver vertelde en de lezer zwierf met hem mee2.

Pas tijdens de late middeleeuwen was voor het eerst sprake van reisgidsen. Onder de noemer

Itineraria werden ze in het Latijn op perkament uitgegeven, en doorgaans waren ze bestemd

voor pelgrims die naar Rome, Santiago de Compostella en Jeruzalem trokken3. Zo was het

Itinerarium van Brugge ingedeeld als een Romeins reisboek en beschreef het de

pelgrimsroute van Brugge naar Jeruzalem met pleisterplaatsen, afstanden, Alpenpassen en

vermelding van prijzen4.

Toch moeten enkele kanttekeningen gemaakt worden betreffende de verschijning van deze

eerste gidsen. Het autobiografische karakter was nog uitdrukkelijk aanwezig en door de

onhandige schaal was hun praktische bruikbaarheid voor reizigers vaak beperkt. Daarenboven

was, bij gebrek aan een uniform lengtemaatstelsel, ook de informatie over afstanden dikwijls

van uiteenlopende kwaliteit en betrouwbaarheid5. Begin zestiende eeuw bestond er bij

pelgrims, handelaars, studenten,… bijgevolg een toenemende vraag naar degelijke praktische

reisinformatie. Dit zorgde ervoor dat naast de schat aan reisverslagen een subgenre groeide

1 D.B. HAMILTON, A concise companion to English Renaissance literature, Malden, Blackwell, 2006, p. 136.

2 W. LÖSCHBURG, Op.cit., pp. 7-8.

3 G. GUILCHER, “Naissance et développement…”, p. 82.



28

onder de noemer “advice to travelers”. Tijdens de Renaissance groeide het geleidelijk aan uit

tot een afzonderlijk genre, maar zolang reizigers tijdens hun tochten unieke objectieven

nastreefden, verscheidene reisroutes volgden en noch kosten noch gemak een rol speelden,

was er amper nood aan standaardisering van het genre. Pas met de Grand Tour, die het reizen

tot een educationele climax bracht, groeide de vraag naar betrouwbare praktische informatie

die het anekdotische oversteeg6.

Het genre van de reisgids ontstond met andere woorden uit de langzaam maar succesvolle

samensmelting van gedetailleerde beschrijvingen, bruikbare informatie en advies, maar zoals

ook uit de casus zal blijken, kreeg het genre pas in de loop van de achttiende eeuw vele van

zijn specifieke eigenschappen aangemeten.

2. Charles Estienne: een pioniersfiguur

De eerste reisgidsen of Itineraria waren, zoals reeds gezegd, handschriften in het Latijn en

van dubieuze kwaliteit. In de tweede helft van de zestiende eeuw kwam daar geleidelijk aan

verandering in en begonnen wegengidsen te verschijnen, die, gezien de beschikbare middelen

op dat moment, betrouwbaarder en betere informatie boden. Eén van deze gedrukte gidsen –

meestal voor reizende handelaars en kooplui samengesteld – was La Guide des Chemins de

France (1552) van medicus Charles Estienne (1505-1564). Deze bevatte beknopte historische

informatie en raadgevingen, maar bleef voornamelijk een Itinéraire met uitgebreide,

weliswaar slecht geordende, informatie over reisroutes en waterwegen7. Als aanvulling hierop

publiceerde Estienne in 1552 ook Les Fleuves du royaume de France, een gids bestemd voor

de vele zestiende-eeuwse reizigers die bij gebrek aan duidelijk kaarten van het wegennetwerk

per schip circuleerden. Les voyages de plusieurs endroits de France et encore de Terre

Saincte, d‟Espaigne et d‟Italie was dan weer bestemd voor pelgrims die naar Rome,

Jeruzalem of Santiago de Compostella trokken8. Estienne ging er in op de noodzakelijke

informatie (wegen, rivieren, herbergen,…) en wijdde sporadisch uit over de regionale

economische situatie.

Ondanks zijn pioniersstatus, moeten we bij de baanbrekende rol van Charles Estienne toch

enkele kanttekeningen maken. Zo speelden zijn eigen ervaringen slechts een geringe rol in het

samenstellen van gidsen en ontleende hij zijn basisgegevens voornamelijk aan

6 J. SPEAK, Op.cit., p. 520.



29

pelgrimsgidsen. Ter aanvulling werden ook indrukken van informanten (kooplui, soldaten,…)

in het werk opgenomen. Daarenboven speelde Estienne, als telg van een illustere

drukkersfamilie, louter in op de praktische noden van de reizigers en was zijn gids een

uitstekend middel om de financiën van het familiebedrijf op te vijzelen – ter uitbreiding van

hun publiek was het drukken van gebruiksliteratuur een niet ongebruikelijke praktijk binnen

de toenmalige drukkerswereld. Charles Estienne slaagde met La Guide des Chemins de

France in dit opzet, maar het succes van zijn reisgids was vooral te wijten aan de talrijke

herziene en gemoderniseerde versies die in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw op

de markt kwamen9. Sir Fordham tekende in zijn bibliografische studie uiteindelijk

achtentwintig edities op, die tussen 1552 en 1668 hoofdzakelijk te Parijs, Lyon, Troyes en

Rouen verschenen10

.

Hoewel Estiennes oeuvre in vergelijking met de latere reisgidsen gekenmerkt werd door

talrijke onvolkomenheden en fouten, was zijn Guide vernieuwend en brak het met de stijl van

de vroegere pelgrimsgidsen: “La Guide […] est le premier itinéraire de routes commenté, le

modèle et l‟ancêtre de tous ceux qui ont paru depuis quatre siècles11

.” De ontelbare

roofdrukken van de voor zijn tijd gedetailleerde manuel creëerden met andere woorden een

soort continuïteit die in de achttiende eeuw van de zgn. livres d‟accompagnement een

volgroeid genre zou maken12

.

3. Ontwikkeling van het genre tijdens de Renaissance

De revolutionaire reisgids van Charles Estienne, die voor uitgevers de Baedeker de l‟époque

was, zorgde vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw voor een wildgroei aan

reisliteratuur13

. Naast de plagiaatversies van La Guide des Chemins de France verschenen

talrijke reisverslagen en gespecialiseerde gidsen. Sommigen verdwenen in de anonimiteit,

anderen werden bestsellers, die onder nieuwe titels en vaak zonder toestemming van de

schrijver werden uitgegeven, gekopieerd of vertaald. Het waren goudmijnen die, met het oog

op de interesses en behoeften van de lezer, werden samengesteld en praktische informatie

boden over maten, prijzen en afstanden. Daarnaast gaven ze een overzicht van de gevaren

waarmee de reiziger te kampen kon krijgen en adviseerden ze reisroutes en herbergen.

9 A. MACZAK, Op.cit., p. 43; M. BOYER, Art.cit., p. 342.

10 H.G. FORDHAM, Les routes de France…, 106 p.


12 A. MACZAK, Op.cit., p. 44; M. BOYER, Art.cit., p. 342; M. BOYER, Op.cit., p. 46.


30

Vernieuwend waren ze echter niet, want buiten de uitbreiding van de lijst met videnda en hun

hoog anekdotisch gehalte, weken ze nauwelijks af van het model dat eertijds door Estienne

werd geïntroduceerd14

.

3.1. Belangrijkste publicaties

De best gekende Engelse reisgids was tijdens de zeventiende eeuw James Howell‟s

Instructions for Forreine Travell (1642). Op het continent vond deze qua populariteit zijn

evenknie in het geesteskind van Olivier de Varenne, Le Voyage de France (1639). Van deze

verschenen voor 1687 negen edities, maar in theorie was het enkel een verbeterde versie van

het Itinerarium Galliae (1616), een geografische studie en uitgebreide reisgids van de hand

van Jodocus Sincerus (1580-1620)15

. Voor onze contreien was Ulysses Belgico-Gallicus

(1631) van de uit Danzig afkomstige Abraham Göllnitz een toonaangevende publicatie.

Verder was er Gaspar Ens, die in zijn Delitiae het Sehenswürdige uit alle windstreken van

Europa behandelde. Maar, de meest gekende en gelezen reisgidsen uit die tijd waren

ongetwijfeld van de uit Opper-Stiermarken afkomstige Martin Zeiller (1589-1661). Als

mentor van jonge edellieden was hij er op systematische wijze in geslaagd alle landen van

Europa te bezoeken en in zijn gidsen, waarvan Fides Achates, oder Getreuer Reisgefert

(1651) de bekendste was, verschafte hij naast een uitgebreide inleiding over de Methodus

apodemica16

, talloze anekdotes en feitelijke bijzonderheden, evenals een lijst van betrouwbare

herbergen met prijzen voor overnachting, maaltijd, paard en wagen. De summiere

beschrijving van wegen en aanliggende bezienswaardigheden, bracht uiteindelijk ook de

befaamde uitgever en graveur Matthäus Merian (1593-1650) ertoe zich te baseren op Zeiller‟s

gidsen voor zijn Topographia Germaniae17

.

Daar bovenstaande reishandboeken op sommige vlakken soms tekort schoten, waren reizigers

en schrijvers vaak genoodzaakt bijkomende informatie in te winnen ter voorbereiding van hun

rondreis. Hiervoor beriepen ze zich doorgaans op compendia met politieke en algemene

wetenswaardigheden, die in omvang en formaat wel ver van de ideale reisgids afstonden,

maar niettemin uitstekend voldeden aan de behoefte van de reizigers. Voor Engeland waren

14

A. MACZAK, Op.cit., pp. 43-44. 15

P. G. ADAMS, Op.cit., p. 40; A. FRANK-VAN WESTRIENEN, Op.cit., p. 77. 16

Methodus apodemica: Lett.: Methode of kunst van het reizen. Ruimer: Inleiding van een reisgids waarin de

auteur duiding geeft aan het „reizen‟ en zijn verhandeling historisch onderbouwd door een gezelschap van

illustere reizigers samen te brengen. 17

A. FRANK-VAN WESTRIENEN, Op.cit., pp. 75-78; A. MACZAK, Op.cit., pp. 46-47; W. LÖSCHBURG,

Op.cit., p. 85.

31

Britannia (1586) van William Camden (1551-1623) en An Historical Description of the

Island of Britain (1577) van de hand van William Harrison (1534-1593) toonaangevende

encyclopedieën. In de loop van de zeventiende eeuw verschenen in Engeland ook de zgn.

livres de postes, een soort wegengidsen die een omvangrijk overzicht van alle pleisterplaatsen

boden. De bekendste basisgids voor een reis door Groot-Brittannië was ongetwijfeld

Britannia of Itinerarium Angliae (1675), een pennenvrucht van John Ogilby (1600-1676) die

tot 1798 jaarlijks zou geüpdate worden18

. In Frankrijk debuteerde de familie Jaillot met Liste

générale des postes de France (1708), maar pas in 1716 werd een duidelijk kaart aan de

postgids toegevoegd19

. De scherpe waarnemingen en gedetailleerde informatie die ze boden,

dienden hoofdzakelijk ter bevestiging van de reisgidsen, maar werden vrijelijk overgenomen

door journaalschrijvers en andere globetrotters20

.

3.2. Inhoudelijke en kwalitatieve evolutie

Kwalitatief werd er dan wel weinig vooruitgang geboekt, toch deden zich tijdens de

Renaissance enkele opmerkelijke veranderingen voor. Een eerste wijziging had betrekking op

de titel van de reisgidsen. De benaming Guide werd schaars en uitgevers knoopten

hoofdzakelijk aan bij de Latijnse traditie. Tussen 1570 en 1640 verschenen reisgidsen dan ook

grotendeels onder het opschrift Itinerarium, Deliciae, Diarium, Descriptio, Peregrinatio,

Ulysses of Commentarius. Nadien vond het merendeel van de gidsen onder titels als

Description, Itinéraire, Itinerary, Travels, Manuel, Wegh-wyser of Voyage zijn weg naar een

reisluchtige lezerskring21

. Deze oppervlakkige verandering terzijde, voltrok zich op

inhoudelijk vlak wel een proces van diversificatie. Naast de traditionele reisgids verschenen

immers taalboeken en lokale gidsen. De laatste waren doorgaans gewijd aan een welbepaalde

stad of regio (geschiedenis, bezienswaardigheden, culturele leven,…) en bevatten soms enkele

houtsneden ter illustratie. De stad Rome was in dit opzicht absoluut koploper met honderd

zevenentwintig gidsen tijdens de periode 1475-1600, maar ook Londen, Parijs of de

Nederlandse steden waren regelmatig het onderwerp van de populaire stadsgidsen22

.

Daarnaast publiceerden uitgevers, zoals reeds vermeld, ook handboeken die de reiziger op het

18

A. MACZAK, Op.cit., pp. 44-45; G. GUILCHER, Op.cit., p. 83. 19

P. G. ADAMS, Op.cit., p. 40; De term „postgids‟ heeft betrekking op de zgn. postes of pleisterplaatsen. Dit

waren doorgaans plaatsen waar men een korte rust inlaste en bepaalde diensten voorhanden waren. Zo kon men

er bijvoorbeeld de paarden terug op kracht laten komen, voederen of van rijtuig wisselen. 20


M. BOYER, Art.cit., pp. 343-344; A. FRANK-VAN WESTRIENEN, Op.cit., p. 75. 22

A. MACZAK, Op.cit., p. 45; In de eerste decennia van de zeventiende eeuw verschenen volgens Maçzak

respectievelijk 66, 103, 95 en 117 uitgaven met Rome als onderwerp.

32

vlak van taal en gedragingen trachtten bij te staan. Sommigen waren zeer abstract en boden

louter woordenschat en grammatica, terwijl andere taalgidsen de reiziger ook vertrouwd

probeerden te maken met de realiteiten van het dagelijkse leven in een vreemd land. Het

merendeel van deze naslagwerken, die uit economisch oogpunt vaak meertalig waren, zocht

een mix tussen deze twee uitersten en verzoende linguïstische eigenschappen met informatie

over transacties en gesprekken die in de herberg of langs de weg plaatsvonden. De combinatie

van deze objectieven en de meertaligheid van de gidsen maakte van deze gidsen wel

regelmatig wanordelijke gehelen23

.

Niettegenstaande de kwantitatieve explosie en diversificatie die zich tijdens de Renaissance

voltrok, dient de kwalitatieve en inhoudelijke evolutie van het genre enigszins in perspectief

geplaatst worden. Afhankelijk van de intentie van de schrijver en de invulling die hij aan zijn

eigen ervaringen gaf, was het immers moeilijk een scherpe scheidingslijn te trekken tussen

reisgids en reisverhaal: Hield hij het persoonlijk of werden de eigen indrukken een algemener

karakter aangemeten? En, zelfs als het onderscheid tussen beide types geschriften al te maken

viel, was er slechts een handvol reisgidsen die een beschrijvende en praktische functie

verenigden. Eind zeventiende eeuw lieten de twee literaire tradities, waaruit het genre

gegroeid was, zich dan ook nog duidelijk opmerken. Tal van gidsen overstegen amper hun

beschrijvende aard en bestonden, naast een geografische, demografische of historische schets,

hoofdzakelijk uit een beknopte opsomming van de videnda – gebouwen, monumenten,

kerken, kunst,… – die een regio rijk was. Anderen belichaamden dan weer het utilitaire,

boden beknopte informatie over herbergen en gaven een uitvoerig overzicht van wegen,

reisroutes en transportmogelijkheden24

.

4. Ontwikkeling van de reisgids tijdens de lange achttiende eeuw

De achttiende eeuw was niet enkel van doorslaggevend belang voor de ontwikkeling van het

toerisme, maar lag, zoals eerder duidelijk werd, aan de basis van de standaardisering van de

reisgids. De exploderende vraag naar solide informatie, vooral vanuit Britse hoek, zorgde

ervoor dat de beschrijvende en praktische functie van de reisgids eindelijk tot symbiose

kwamen, en de enorme concurrentie zette uitgevers ertoe aan met kwalitatieve en technische

verbeteringen (kaarten, gravures, index,…) hun cliënteel te behagen25

. Daarenboven werden

23


G. CHABAUD, “Images de la ville…”, pp. 333-334. 25


33

ze grotendeels uitgezuiverd van persoonlijke details en hadden ze nog enkel een praktisch

doel voor ogen. De achttiende-eeuwse reisgidsen waren zowel Guide als Itinéraire, en wisten

zich beter van reisverhalen te onderscheiden.

4.1. Belangrijkste publicaties per land

De Britten namen, zoals reeds eerder vermeld, sinds het einde van de zeventiende eeuw het

voortouw in de publicatie van reisgidsen en specialiseerden zich al gauw in compacte

publicaties met tabellen en kaarten die op reis bruikbaar en handzaam waren. Het waren de

noodzakelijke compagnons van een nieuwe, aanvankelijk exclusief Britse, reis die de jonge

aristocraat ondernam op het continent om een gentleman te worden. De titels van reisgidsen

verwijzen dan ook uitvoerig naar de ontwikkelingsreis van de happy few. John Clenche was

met zijn A tour in France and Italy by an English gentleman uit 1676 de eerste om de

benaming te gebruiken. Vervolgens werd de term, of variaties erop, doorheen de hele

achttiende eeuw gehanteerd, maar de grootste dichtheid van verschijning dateert van na het

Verdrag van Parijs (1763). Sindsdien overspoelden Engelse reizigers het tijdelijk oorlogsvrije

continent en verschenen reisgidsen onder titels als The tour, Travels (Smolett 1767, Melmoth

1777), Journey (Talbot 1768, Sterne 1768), Letter en Excursions (Wilkinson 1770). Populaire

bijvoegsels waren The Gentleman‟s Guide (W. Coxe) of A Sentimental Tour (Sterne; duidelijk

romantische invloed). De meest befaamde en meest uitgegeven gidsen waren The

Gentleman‟s Guide in his tour through France van William Coxe (1747-1828) en The Grand

Tour or a journey through the Netherlands, germany, Italy and France (1756) van Thomas

Nugent (1700-1712). Ze geven beiden de specificiteit van het genre weer, maar Nugent prees

naast de praktische functie van de reisgids ook de pedagogische toon van het genre26

. De

Franse Revolutie en de continentale blokkade onder Napoleon betekende uiteindelijk een

tijdelijke setback voor de Engelse reizen op het continent. Reisgidsen die tijdens deze periode

gepubliceerd werden, hadden, weliswaar onder invloed van de romantiek, vaak het ongerepte

Schotland als onderwerp. Daarnaast verschenen ontelbare stadgidsen over Londen en was er

aandacht voor ontspanning en plezier, met bijvoorbeeld de talloze versies van The Bath

Guide.

Dat de pedagogische reis van de jonge aristocratie aanvankelijk een typisch Brits fenomeen

was, bleek ook uit de collectie draagbare reisgidsen die in de loop van de achttiende eeuw in

Frankrijk geproduceerd werden. De continentale aristocratie nam de praktijk niet over en zelfs

26


34

aan de vooravond van de Franse Revolutie stelde L‟Académie de Lyon de vraag: “Les

voyages peuvent-ils être considérés comme un moyen de perfectionner l‟éducation?” François

de la Rochefoucauld was uiteindelijk de eerste Fransman die het Engelse gedachtegoed

overnam, maar het overgrote deel van de Franse achttiende-eeuwse reisgidsen had dus geen

educatieve functie. Ze beschreven de voornaamste reisroutes, de verbetering van het

wegennetwerk, besproken de kwaliteit van de herbergen en gaven een opsomming van de

videnda. De meest befaamde reisgids was L‟Itinéraire des routes les plus fréquentées, ou

journal d'un voyage aux villes principales de l'Europe (1775) van Louis Dutens (1730-1812)

uit Tours. Een opmerkelijk fait divers is dat hij, net zoals William Coxe en Thomas Nugent

afstamden van uitgeweken Hugenoten, protestants was. Dit gezegd, was zijn werk vooral

belangrijk omdat het beknopt, maar toch zeer praktisch was. Kortom, omdat het uitstekend

voldeed aan de Engelse tijdsgeest. Dit kon echter niet gezegd worden van de twee

toonaangevende Franse referentiewerken van die tijd: La Nouvelle Description de la France

(1715) van Piganiol de la Force (1673-1753) en L‟Indicateur fidèle ou Guide des voyageurs

(1764) van Michel en Desnos. Deze waren weliswaar zeer informatief, maar bestonden

respectievelijk uit vijf en dertien volumes27

. L‟Itinéraire van Louis Dutens was bijgevolg dé

Franse Guide-Itinéraire van de achttiende eeuw.

Het werk van Dutens werd vanaf 1874 echter overschaduwd door het oeuvre van Heinrich

August Ottokar Reichard (1751-1828), oorlogsconsulent van de hertog van Saxen-Gotha.

Eens de Engelsen de toegang tot Europa werd ontzegd, had de Duitse Reichard immers vrij

spel met zijn Handbüch für Reisende durch Europa. Vanaf 1793 verschenen onder de titel

Guide des voyageurs en Europe versies in het Frans, de lingua franca van het moment. De

continentale reiziger beschikte sindsdien over een uitgebreide collectie reisgidsen, die tot

midden negentiende eeuw onder talrijke varianten succes zou kennen en fungeerde als

uitgangspunt voor de collecties die Murray en Baedeker vanaf de jaren 1830 publiceerden.

Reichard‟s Handbüchen en Guides waren met andere woorden het hoogtepunt van een eerste

generatie reisgidsen, maar ook andere auteurs als gravin de Genlis met Le Voyageur (1799)

vulden het Engelse vacuüm (1789-1815)28

.

In Italië verschenen talrijke publicaties in verschillende talen. De voornaamste reisgidsen

waren Itinerario Italiano (1800-1809) van Guiseppe Vallardi, Manuel du voyageur en Italie

(1818) van Jean-Pierre Giegler en Nuovissima Guida del viaggiatore in Italia (1830-…) van

27

M. BOYER, Art.cit., pp. 343-345; G. GUILCHER, “Naissance et développement…”, p. 83. 28

G. GUILCHER, “Naissance et développement…”, pp. 83-84; M. BOYER, Art.cit., p. 345.

35

Ferdinand Artaria. De bekendste auteur was echter Francesco Gandini met een Italiaanse

versie van Reichard‟s gids, Itinerario d‟Europa (1817-1828)29

.

In de naoorlogse context evolueerden de condities voor reizigers opnieuw in de gunstige

richting en vielen vele auteurs en uitgevers terug op de erfenis van Reichard. Zo publiceerde

Hyacinthe Langlois (1777-1837) tussen 1806 en 1818 verscheidene eigen versies van

Reichard‟s Guide des voyageurs en Europe. Samuel Leigh (1785-1852) publiceerde op basis

van Reichard dan weer meerdere edities van New picture of London, Road Book of England,

Wales, Scotland, Ireland (1818-1840). In Engeland waren er verder nog Edwin Lee en Francis

Coghlan, maar meest vermeldenswaardig zijn nog de piraatversies van Richard Audin. Deze

kopieerde gehele hoofdstukken uit Reichard‟s gidsen en trachtte ter eigen profijt met het

pseudoniem J.B. Richard verwarring te zaaien. Vanaf 1823 gaf hij zowel reisgidsen per land

als talrijke versies van de Guide classique du voyageur en Europe uit30

.

De namen van Reichard en Mariana Starke, die rond 1825 de eerste moderne Engelse gids

voor het continent schreef, werden uit commercieel oogpunt decennialang uitgebuit, tot in de

jaren 1840 de grote draagbare gidscollecties van Baedeker en Murray dominant waren. Samen

met de iets later opkomende Joanne zouden deze tot op heden succesvol zijn.

5. Conclusie

De evolutie van het reizen in acht genomen, mogen we stellen dat de opkomst van de reisgids

min of meer parallel aan de opkomst van het toerisme verliep en dat de reisgids zijn ontstaan

en ontwikkeling tijdens de Nieuwe Tijd hoofdzakelijk te danken had aan de stijgende vraag

naar praktische informatie bij een snel groeiend, en steeds diverser reizigerspubliek. Charles

Estienne zette met La Guide des Chemins de France (1552) de lijnen uit, maar vanuit

historisch oogpunt waren vooral de talloze roofdrukken en zelfstandige gidsen uit de

zestiende en zeventiende eeuw van belang. Ze verzorgden immers een soort continuïteit,

noodzakelijk voor de zgn. livres d‟accompagnement om zich onder de juiste omstandigheden

tot een volgroeid literair genre te ontwikkelen31

.

Tijdens de achttiende eeuw rees in het kader van een voornamelijk Engels pedagogisch

project de vraag naar standaardisering van het genre en werd van de reisgids verwacht een

29

G. GUILCHER, “Naissance et développement…”, pp. 84-85. 30

Ibid., pp. 85-86. 31

A. MACZAK, Op.cit., p. 44; M. BOYER, Art.cit., p. 342; M. BOYER, Op.cit., p. 46.

36

beschrijvende, praktische en educatieve functie te combineren. William Coxe, Thomas

Nugent en Louis Dutens stelden de bekendste werken samen, maar het was Reichard die de

meest omvangrijke en invloedrijke collectie van onze onderzoeksperiode schreef. Zijn Guide

des voyageurs en Europe beantwoorde het best aan de Engelse tijdsgeest en fungeerde als

scharnierpunt tussen twee generaties, namelijk tussen de unieke reisgids en de collecties à la

Baedeker en Murray32

. Reichard‟s oeuvre moet bijgevolg beschouwd worden als het

culminatiepunt van een eeuwenlang proces dat met La Guide des Chemins de France van

Charles Estienne werd ingezet.

32

G. GUILCHER, “Naissance et développement…”, pp. 81-86.

37

Hoofdstuk 3: Reisgidsen van 1750-1830

Analyse en bespreking

1. Land- en streekgidsen

Travels through Italy. Containing new and curious observations on that country, particularly

the Grand Duchy of Tuscany & the ecclesiastical state – London, 17661.

Dit werk is van de hand van John Northall (ca. 1723-1759), Captain in his Britannic

Majesty‟s Royal regiment of Artillery, en werd geschreven na een ietwat abnormale Tour door

Italië in 1752. De auteur was in eerste instantie geograaf, maar schrok er duidelijk niet voor

terug zijn ongezouten mening te geven over het politiek of militair bestuur. Daarnaast

koesterde hij ook een enorme passie voor kunst en cultuur. Dit blijkt ondermeer uit het

inleidend artikel betreffende de schilderkunst en het niveau van kunst en wetenschap in Italië.

De uitgever dichtte Northall dan ook volgende kwaliteiten toe: “The author of the following

travels […] was not only a gentleman, but a scholar; a gallant officer, and an experienced

engineer; a good draughtsman, and a fine judge of paintings, sculpture, and architecture,

which chiefly attracted his attention wherever he went2.”

De reisgids is opgebouwd volgens een vrij ongewoon traject, gezien de schrijver eerst

Toscane, de pauselijke staten en het Koninkrijk Napels bezocht. Rome werd pas nadien

aangedaan en slechts bij een tweede bezoek uitvoerig besproken. Tot slot komen nog de

republieken Venetië en Genua aan bod. De nadruk ligt duidelijk op het voorzien van

praktische inlichtingen (afstandstabellen in Italiaanse mijl, reisroutes,…), maar dit verhindert

niet dat de reiziger ook aanvullende informatie verkrijgt. Northall‟s werk combineert immers

de eigenschappen van een wegengids met uitvoerige historische analyses en solide

beschrijvingen van de bezochte steden. Per stadstaat, republiek of koninkrijk wordt ingegaan

op de ligging, bevolking, regeringsvorm, machthebbers, economie en financiën. Zo wordt

ondermeer het beleid van de Medici-familie in Toscane besproken, en is de wereldlijke en

geestelijke macht van het pausdom onderhevig aan analyse. Nadien wordt een algemeen beeld

geschetst van de voornaamste steden (omvang, ordening,…) en volgt een gedetailleerde

1 J. NORTHALL, Travels through Italy. Containing new and curious observations on that country, particularly

the Grand Duchy of Tuscany & the ecclesiastical state, Londen, 1766, 483 p. 2 Ibid., p. 3.

38

beschrijving van de belangrijkste gebouwen (paleizen, kerken, kloosters,…). Bij dit alles heeft

de auteur vooral oog voor kunstobjecten (bv. opsomming en bespreking van standbeelden in

Pallazo Vecchio) en voorziet hij talloze geschiedkundige noten. Het corpus sluit uiteindelijk

af met een omvangrijke index, die het lijvige werk stukken toegankelijker maakt.

De reiziger verkrijgt bijgevolg een veelzijdige wegengids die hem begeleidt op een educatieve

Tour of Italy en naast een gedetailleerde kaart van Italië nog verscheidene kopergravures (bv.

Ponte Rialto, Vaticaan, kasteel St-Angelo,…) telt. Toch is ook deze gids allesbehalve

volledig. Betreffende accommodatie en transport werd bijvoorbeeld geen informatie voorzien.

Daarnaast moeten ook bij de originaliteit een aantal kanttekeningen gemaakt worden. Uit de

ontelbare voetnoten blijkt immers dat talrijke besprekingen en historische uitwijdingen

afkomstig zijn uit andere werken. Vooral Johann Georg Keyssler‟s (1693-1743)

reisgidscollectie Travels through Germany, Hungary, Bohemia, Switzerland, Italy, and

Lorrain was in trek bij de auteur.

A Tour to Spa, through the Austrian Netherlands and French Flanders – Londen, 17773.

Op het eerste zicht doet de titel vermoeden dat deze reisgids een continentaal equivalent is

van The Bath Guides en binnen een Zuid-Nederlands kader het kuuroord Spa bespreekt. Niets

is minder waar. Spa wordt er omschreven als kleine stad, levend van de buitenlanders die er

komen voor gezondheid of plezier, en over het baden of amusementsleven wordt amper een

woord gerept. De auteur voorziet enkel een beoordeling van de herbergen, een lijst met de

belangrijkste bezienswaardigheden en info over een dagtocht naar de watervallen van Co en

Stavelot.

De gids belichaamt bijgevolg duidelijk de traditie van het praktisch Itinerarium, waarin de

auteur bepaalde reisroutes toelicht. In dit werk wordt een zestal weken durende rondreis

beschreven van Calais naar Spa, en vandaar naar Düsseldorf op de Rijn richting Frankfurt, en

vervolgens via Mannheim, Straatsburg, Nancy and Reims terug naar St-Omer en Calais. De

schrijver begint met de verschillende mogelijkheden om vanuit Engeland de oversteek naar

het continent te maken en adviseert reizigers de kortste tocht naar Calais. Vervolgens biedt hij

twee alternatieve routes aan: over land of per barge naar Oostende, Brugge, Gent, Antwerpen,

en vandaar richting Brussel; of over land via Calais, Lille Douay, Cambray, Valentienne en

Bergen naar Brussel. Nadien volgt de tocht naar Spa en de terugreis naar Calais.

3 A Tour to Spa, through the Austrian Netherlands and French Flanders, Londen, 1774, 113 p.

39

Op informatief vlak voorziet dit werk per stad een archeologische opsomming van de talrijke

bezienswaardigheden, aangevuld met allerhande faits divers en sporadische anekdotes. Verder

treffen we geregeld beoordelingen van herbergen of inlichtingen over transport (kanalen,

trekschuiten,…) aan, maar de auteur heeft in het bijzonder oog voor religieuze gebouwen en

kunstcollecties. Per stad worden kerken, abdijen, kloosters en broederschappen minutieus

beschreven. Geen enkel detail, van het altaar tot de glasramen, ontgaat de schrijver, die

bovendien een buitengewone interesse in schilderijen blijkt te hebben. In Antwerpen raadt hij

de reiziger bijvoorbeeld aan op pad te gaan met het boek Description des principaux

Ouvrages de Peinture & Sculpture, dans la Ville d‟ Anvers en private collecties of picture

dealers te bezoeken. Voor Brussel krijgen we een soortgelijke beschrijving, met ondermeer

het kabinet van Mr. Verults, maar gaat de meeste aandacht uit naar het paleis van Prins Karel

van Lotharingen en diens villa in Tervuren.

Niettemin deze reisgids als Itinerarium is opgebouwd, is hij op beschrijvend vlak uitmuntend.

Vooral de kunstzinnige reiziger moet hem gebruikt hebben. Toch vertoont dit werk nog

enkele praktische lacunes, wat de lezer verplicht voor vertrek bijkomende kennis in te winnen.

Zo was informatie over afstanden, het amusementsleven en een kaart van de grootste steden

handig geweest. De auteur moet waarschijnlijk zelf tot dit besef gekomen zijn, gezien hij de

reiziger meerdere malen adviseert een lackey de louage te zoeken om zich in de stad te laten

rondleiden.

Itinéraire des Routes les Plus Fréquentées, ou Journal d'un Voyage aux Villes Principales de

l'Europe, en 1768, 1769, 1770, et 1771 – Londen, 17774.

Louis Dutens (1730-1812), lid van de Académie Royale des Inscriptions & Belles-Lettres de

Paris en de Société Royale de Londres, begint deze klassieke wegengids met een uitgebreid

voorwoord, waarin hij, net zoals vele andere auteurs, de reden voor zijn schrijven uit de

doeken doet. Dutens is immers van overtuiging dat het bestaande gamma aan reisboeken

amper beantwoordt aan de noden van de reizigers en wil deze bijgevolg voorzien van

praktische en overzichtelijke informatie. Verder gaat hij er prat op over de meest nauwkeurige

aanwijzingen te beschikken, daar de afstanden met een odometre werden gemeten en ook de

notie tijd in rekening werd gebracht. Deze is volgens Dutens van doorslaggevend belang voor

de reiziger, want afhankelijk van het seizoen, klimaat of landschap kan de tijdsspanne waarin

4 L. DUTENS, Itinéraire des Routes les Plus Fréquentées, ou Journal d'un Voyage aux Villes Principales de

l'Europe, en 1768, 1769, 1770, et 1771, Londen, 1777, 196 p.

40

een bepaalde afstand wordt doorlopen enorm variëren. Daarnaast belooft hij de lezer nog

praktische informatie over natuurlijke hindernissen (bergen, rivieren,…), de aard van de

reisroutes en de kwaliteit van de herbergen. Op beschrijvend vlak gaat hij zelf een stap verder

dan de auteur van A Tour to Spa, die nog de moeite deed om de informatie per stad te

bundelen. Dutens‟ gids is bijgevolg een Itinéraire pur sang en beperkt zich louter tot een

index van de videnda langs de weg. De auteur raadt de reiziger dan ook aan tevoren

informatie in te winnen, en bij aankomst in een stad meteen op zoek te gaan naar een plan,

beschrijving en programma van de activiteiten die er plaats hebben. Tenslotte rechtvaardigt

Dutens nog de publicatie van het deel over Spanje. Dit werd samengesteld op basis van de

observaties die Inspecteur Général des Ponts et Chaussées de France, Monsieur De Voglie,

in 1775 maakte tijdens zijn reis op het Iberische Schiereiland.

Ter inleiding van het corpus treffen we verschillende tabellen aan, beginnend met een

comparatieve studie van de reiskosten (koetsen, accommodatie,…) in Engeland, Frankrijk en

Italië. Daarnaast volgen nog een aantal schema‟s die per land of stadstaat de maten,

gewichten, munteenheden en kostprijs van paarden weergeven. Nadien begint de auteur op

systematische wijze – de besprekingen zijn geordend volgens de route Londen, Frankrijk,

Zwitserland, Italië met alternatieven via de Nederlanden en Duitsland – zijn overzicht van de

41

belangrijkste reisroutes op het continent. Per route, bijvoorbeeld Marseille-Nice of Wenen-

Praag, voorziet Dutens vervolgens een schema met de afstanden, het tijdsbestek en de

faciliteiten (pleisterplaatsen, post, herbergen,…)5. Verder wordt elke tabel afgewisseld met

beknopte observaties, hoofdzakelijk betreffende de bezienswaardigheden in de belangrijkste

steden. Af en toe wordt er ook uitgeweid over de bevolking of economische productie van

bepaalde contreien.

Indien we deze editie vergelijken met latere publicaties merken we enkele noemenswaardige

verschillen op. Zo begint de zesde editie (1793) met een overzicht van Dutens‟ oeuvre en

bezit ze twee nieuwe tabellen betreffende de hoogte van de belangrijkste bergmassieven.

Daarnaast is de reisgids versterkt met nieuwe routes, een kaart van Europa, een Tour

d‟Angleterre en enkele andere illustraties. Tot slot zijn ook de schema‟s aanzienlijk uitgebreid

met allerlei weetjes en bevindingen. De praktijkgerichte Itinéraire van Louis Dutens bevatte

bijgevolg steeds meer informatie over faciliteiten voor reizigers, maar bleef finaal een

wegengids met info over afstanden en een kaart, die gezien haar schaal amper nuttig was.

Toch moeten weinig reizigers zich hieraan gestoord hebben, want Dutens‟ werk werd talrijke

malen uitgegeven. De kracht van de reisgids lag vermoedelijk in zijn handig zakformaat en

beknopte omvang, want in tegenstelling tot concurrerende collecties wist L‟Itinéraire des

Routes les Plus Fréquentées wegbeschrijvingen voor geheel West-Europa in één enkel

volume te bundelen. De gids moet dan ook een uitstekend padvinder geweest zijn voor

kooplui en, in combinatie met een aantal meer beschrijvende werken, de ideale reispartner om

een uitvoerige rondreis op het continent te maken. Voor de passieve lezer had dit werk

waarschijnlijk weinig te bieden.

A Guide to the Lakes, in Cumberland, Westmorland, and Lancashire – Londen, 17846.

Dit werk werd geschreven door Thomas West, eveneens auteur van The Antiquities of

Furness, en was één van de reisgidsen die eind achttiende eeuw het Engelse merengebied als

onderwerp had: “Since persons of genius, taste, and observation began to make the tour of

their own country, and to give such pleasing accounts of the natural history, […] the spirit of

visiting them has diffused itself among the curious of all ranks7.” De gids verscheen voor het

5 Illustratie: L. DUTENS, Itinéraire des Routes…, Op.cit, p. 78.

6 T. WEST, A Guide to the Lakes, in Cumberland, Westmorland, and Lancashire, Londen, 1784, 302 p.

7 Ibid., p. 1; Soortgelijke reisgidsen waren: J. HOUSMAN, A Descriptive Tour, and Guide to the Lakes, Caves,

Mountains, and other natural curiosities, in Cumberland, Westmoreland, Lancashire, Carlisle, 1800, 238 p; S.

MURRAY, A Companion, and Useful Guide to the Beauties of Scotland, to the Lakes of Westmoreland,

Cumberland, and Lancashire, London, 1799, 402 p.

42

eerst in 1778 met als treffende subtitel Dedicated to the lovers of landscape studies, maar

werd in het daaropvolgende decennium geleidelijk aan uitgebreid en zevenmaal

heruitgegeven. Zo vinden we in de latere edities ondermeer enkele tabellen (hoogte van de

bergen, overzicht van de meren, afstanden vanuit Lancaster) en een omvangrijke appendix

terug waarin de reiziger een collectie van eerder verschenen artikels en brieven betreffende de

meren werd aangereikt (bv. A Tour To the Caves). Om de gids nog bruikbaarder te maken,

werd vanaf de vierde editie (1789) ook volgende kaart van de meren in de standaardeditie

opgenomen8.

In het voorwoord gaat de auteur in op de reden tot schrijven van de gids, maar ook het

achterliggende gedachtegoed treedt nadrukkelijk naar voor. Met zijn reisgids wil West

hoofdzakelijk een bezoek aan het merengebied promoten en de reiziger uitrusten met

degelijke informatie, weliswaar zonder deze enige verrassing of verwondering te ontnemen:

“Information that would greatly facilitate and heighten the pleasure of the tour, and relieve

the traveler from the burthen of those tedious enquiries on the road9.” Betreffende het publiek

beoogt de schrijver een breed spectrum aan reizigers, maar als belangrijkste groep onderkent

hij de kunstenaars. Op zoek naar inspiratie en met de drang het ruwe, romantische en

sublieme op doek te verzoenen, fungeerde de gids voor landschapschilders immers als ideaal

inventaris van pittoreske plaatsen. Verder raadt hij de rondreis ook aan om

8 Illustratie: T. WEST, A Guide to the Lakes…, 1789, p. 16.

9 T. WEST, A Guide to the Lakes…, 1784, p. 3.

43

gezondheidsredenen – water en lucht waren nergens puurder – en aan hen die menselijke

creaties verkozen boven de wonderen van de natuur: “Those who spend their lives in cities,

and their time in crouds will here meet with objects that will enlarge the mind. […] Whoever

takes a walk into these scenes must return penetrated with a sense of the creator‟s power.

[…] The contemplative traveller will be charmed with the sight of the sweet retreats, that he

will observe in these enchanting regions of calm repose, and the fanciful may figuratively

review the hurry and bustle of busy life10

.” Daarnaast adviseert hij reizigers die op het punt

staan een continentale tour te ondernemen, van start te gaan in eigen land: “[…] it will give in

miniature an idea of what they are to meet with there, in traversing the Alpes and Appenines;

to which our northern Mountains are not inferiour in beauty of line, number of lakes, […] or

in colouring of rock, but in height and extent only11

.” Zelfs reizigers die het meer van Genève

of de Mont Blanc reeds aanschouwden, poogt hij te overtuigen een binnenlandse rondreis te

maken, met in het bijzonder een tocht door het merengebied. De inleiding sluit uiteindelijk af

met een bespreking van enkele pioniers – Mr. Gray (1765) en Mr. Pennant (1772), enige

seizoensgebonden adviezen en informatie over de benodigde uitrusting.

Het corpus is opgebouwd volgens de reisroute van de schrijver en inhoudelijk bevat het zowel

praktische inlichtingen als beschrijvingen van de natuur. De auteur gidst de reiziger

voornamelijk van schilderachtige meren naar adembenemende uitzichten, maar ook steden en

hun bezienswaardigheden worden nauwgezet beschreven, en dit met veel oog voor kastelen,

kerken en de historische ontwikkeling. Betreffende de meren treffen we minutieuze

impressies van het romantische landschap (rotspartijen, watervalletjes,…) aan, maar wordt

evenzeer gefocust op praktische beslommeringen. De auteur behandelt er hoofdzakelijk de

wegen tussen de verschillende meren, stations en panorama‟s. Op het vlak van accommodatie

en transport was de reiziger weliswaar op zichzelf aangewezen.

Kortom, West‟s reisgids trachtte in de geest van de romantiek de lezer warm te maken voor

een alternatieve reis, waarbij de fascinatie voor de natuur centraal stond – in tegenstelling tot

de culturele en educatieve focus van de klassieke Grand Tour of Studiereise. Op het continent

deed zich eind achttiende eeuw een gelijkaardige evolutie voor met de reisgidsen over het

bergachtige Zwitserland.

10

T. WEST, A Guide to the Lakes…, 1784, pp. 3-4. 11

Ibid., p. 5.

44

Manuel du Voyageur en Suisse: Guide Classique à l‟Aide duquel l‟Etranger Recueillera

Facilement le Fruit et les Jouissances que ce Pays Promet – Parijs, 183212

.

Johann Gottfried Ebel (1764-1830), lid van L‟Académie des Sciences de Munich, La Société

Physique de Zurich en La Société de la Wettéravie pour l‟Avancement des Sciences

Physiques, is ongetwijfeld de schrijver van de editie die in 1832 verscheen bij Richard Audin

– bekend van de roofdrukken van Reichard‟s Guide des voyageurs en Europe. Een kritische

aanpak lijkt bijgevolg op zijn plaats, want naast Richard‟s naam duikt ook die van Robert

Glutz-Blotzheim geregeld op en geeft Ebel openlijk toe schatplichtig te zijn aan andere

schrijvers.

Vast staat dat de reisgids oorspronkelijk te Zurich gepubliceerd werd – met de titel Anleitung

auf die nützlichste und genussvollste Art die Schweitz zu bereisen – en er een naar het Frans

vertaalde versie uit 1810 bestaat, die toegeschreven wordt aan Mr. J.G. Ebel. Toch verscheen

er in 1819 een editie die geassocieerd wordt met Henri Heidegger en Robert Glutz-Blotzheim.

Het voorwoord biedt enigszins meer duidelijkheid over de oorsprong van de reisgids, vermits

het uit commercieel oogpunt aanknoopt bij de vorige edities en rapporteert over de

doorgevoerde verbeteringen. Er wordt verwezen naar de publicatie van een reisgids in 1789,

die tot doel had reizigers te wijzen op de pracht en uniciteit van Zwitserland en hen voorzag

van praktische informatie, een beknopt geografisch lexicon en inlichtingen betreffende het

politiek bestel van de republiek. Ingenieur Henri Heidegger, uitgever van Le journal d‟un

voyageur invisible, was de schrijver en besliste gezien het overweldigende succes de reisgids

opnieuw te publiceren. In 1792 verscheen ook het supplement Traité sure les voyages en

Suisse, een klein boekje waarin Heidegger verder uitweidde over de bijzonderheden van het

land en de meest geschikte manier om het te doorkruisen. Het jaar nadien dook een

gelijkaardige gids op van een Duits auteur, J.G. Ebel. Deze werd op korte tijd één van de

meest gewaardeerde reisgidsen over Zwitserland en omvatte naast een kritische analyse van

de reeds verschenen werken hoofdzakelijk informatie over excursies en trektochten. Het

corpus van het werk bestond uit verscheidene gravures van de Alpen en een geografische

index, die de belangrijkste steden en contreien van het land beschreef. Ebel stelde de reisgids

bijgevolg zelf samen, maar werd daarbij geïnspireerd door het oeuvre van Henri Heidegger.

12

J.G. EBEL, Manuel du Voyageur en Suisse: Guide Classique à l‟Aide duquel l‟Etranger Recueillera

Facilement le Fruit et les Jouissances que ce Pays Promet, Parijs, Audin, 1832, 664 p.

45

Indien we de editie van 1832 bekijken, merken we meteen een tweedelige structuur op,

versierd met talrijke gravures van Zwitserland, een kaart van de hand van Keller, een

wegenkaart van Oberland en een per stad geordende lijst van hotels. Het literatuuroverzicht

van eerder gepubliceerde reisgidsen en compendia uit één van de vorige edities, is echter niet

meer aanwezig in deze reisgids. Het eerste deel is een omvangrijke en informatieve inleiding,

waarin Ebel met extracten van Robert Glutz-Blotzheim een blik werpt op de eigenheid van de

republiek. Achtereenvolgens wordt er ingegaan op de ligging van het land, het klimaat en

landschap (bergen, meren en rivieren), de taal, bevolking, religie en gebruiken. Daarnaast

krijgen we een overzicht van de politieke constitutie, de wetgeving, de economische politiek

en de beginselen van de Zwitserse confederatie. Het geheel wordt opgeluisterd met

statistieken van M. Picot (bevolking per kanton, oorlogsbijdrage per kanton,…) en een

beschrijving van de verschillende wapenschilden. Nadien volgt een stuk getiteld Voyages en

Suisse en ook hier maakt Ebel met een voetnoot duidelijk schatplichtig te zijn aan Glutz-

Blotzheim. De auteur behandelt er hoofdzakelijk praktische kwesties zoals transport (wagens,

boten,…) routes en trektochten, maar geeft de reiziger ook raad over hun uitrusting (kledij,

voeding,…) en voorziet hen van een tabel met de ligging en hoogte van watervallen, meren,

bergpassen, steden en dorpen in Zwitserland. Betreffende de afstanden verschaft hij een

topografische index – alfabetisch en niet uitgedrukt in mijl, maar in lieues. De informatie is

afkomstig van Glutz-Blotzheim en Richard, maar van bedenkelijke betrouwbaarheid. Ebel

raadt de reiziger dan ook aan op kaarten te betrouwen.

De reisgids is dus geen hoogvlieger op het vlak van routebeschrijvingen, maar beschrijvend

benadert hij de perfectie. Het corpus omvat meer dan vijfhonderd bladzijden aan

gedetailleerde informatie en is door zijn alfabetische opbouw zeer praktisch. Ter illustratie

geven we een opsomming van de informatie die de reiziger krijgt over Genève: ligging en

populatie, positie van het kanton binnen de confederatie, beoordeling van de herbergen, een

overzicht van de bezienswaardigheden (kathedraal, hospitaal, Academie van Calvin,

botanische tuin,…), musea en bibliotheken, artiesten, beroemdheden en ambachten

(horlogerie, bijouterie,…), inlichtingen over wandelingen, dagtochten, uitzichten, wegen en

afstanden. Daarnaast wordt ook een aparte rubriek aan het meer van Genève geweid. Daarin

geeft de auteur per oever ondermeer een beschrijving van de routes, afstanden, dorpen en

pleisterplaatsen. In de appendix verschaft Ebel nog wat linguïstische steun – de Franse

vertaling van een lijst handige zinnen – en per kanton een vergelijkende tabel van de

munteenheden, gewichten en maten.

46

De specifieke, alfabetische ordening en het mooie evenwicht tussen praktische en

beschrijvende informatie zijn bijgevolg de voornaamste troeven van de Manuel du Voyageur

en Suisse, maar maken hem ook een aardig studieobject. Ten eerste illustreren de

verschillende edities op uitmuntende wijze de verandering die de reisgids doorheen de

onderzoeksperiode onderging, namelijk het versmelten van verschillende literaire tradities

(wegengids, compendia,…) tot een afzonderlijk genre. Daarnaast is dit werk, gezien Ebel‟s

verwijzingen naar Glutz-Blotzheim, ook uitstekend geschikt om de compositie van reisgidsen

en eventueel plagiaat te onderzoeken. Tot slot getuigt de gids nog van de toenemende

romantische fascinatie voor de natuur: “Tous ce qu‟il y a de grand, d‟extraordinaire,

d‟étonnant, de sublime […] semble s‟être réuni dans ce pays pour en faire le jardin de

l‟Europe. Ah! C‟est bien là que les adorateurs de la nature doivent de toutes parts aller faire

leur pélérinage13

!”

2. Universele reisgidsen en collecties

2.1. Universele reizigershandleidingen

Onder universele reishandleidingen verstaan we voornamelijk boeken die strictu sensu geen

reisgids zijn, maar de reiziger wel van nut kunnen zijn. Een vroeg voorbeeld hiervan is

13

J.G. EBEL, Manuel du voyageur…, 1818, p. 9; Illustratie: J.G. EBEL, Manuel du voyageur…, 1810.

47

George Fisher‟s The Instructor, or Young Man's Best Companion (1742), een vrij algemene

gids met informatie over gedragingen, het schrijven van brieven en het leggen van zakelijke

of vriendschappelijke contacten14

. Daarnaast is er natuurlijk Reichard‟s Conseils aux

Touristes (1793), een gids die in de geest van de Verlichting de reiziger wijst op diens taken

en hem qua uitrusting zo goed mogelijk tracht te adviseren15

.

Een geheel andere categorie is die van de taalgidsen en woordenboeken, maar zal om

praktische redenen niet verder behandelt worden. Het bekendste voorbeeld is Thomas

Nugent‟s New Pocket Dictionary of the French and English Languages (1767), maar ook

Daniel Fenning‟s Universal Spelling-book (1776) en Charles Vyse‟s New London Spelling-

book, or the Young Gentleman and Lady‟s Guide to the English Tongue (1778) waren

populair en werden verscheidene malen heruitgegeven16

.

2.2. Reisgidscollecties

Naast de reguliere landen streekgidsen verschenen uiteraard ook volumineuze collecties, die

beschrijvingen van meerdere landen verenigen of een welbepaalde rondreis door Europa

bespreken. Een vroeg voorbeeld hiervan is Travels through Holland, Germany, Switzerland,

and other parts of Europe, but especially Italy (1743), een overzichtelijke en zeer

gedetailleerde reisgids die werd geschreven door Monsieur de Blainville tijdens diens

begeleiding van twee Engelse youngsters op hun Grand Tour of Europe17

. Een gelijkaardige

collectie is Travels through Holland, Flanders, Germany, Denmark, Sweden, Lapland,

Russia, the Ukraine, and Poland, in the years 1768, 1769, and 1770, een driedelige reisgids

die verscheen onder de naam Joseph Marshall, het pseudoniem van schrijver John Hill (1716-

1775)18

. Hij beschrijft hoofdzakelijk de belangrijkste reisroutes binnen en tussen deze landen,

maar heeft ook aandacht voor de zeden en gewoonten van de bevolking, politiek, economie

(handel, agricultuur,…), kunst en wetenschap. Daarnaast bestonden ook collecties die

samengesteld waren op basis van andere gidsen of geschriften. Een eerste voorbeeld is Johann

Georg Keyssler‟s (1693-1743) Travels through Germany, Hungary, Bohemia, Switzerland,

14

G. FISHER, The Instructor, or Young Man's Best Companion, Londen, 1742, 401 p. 15

H. REICHARD, Guide des voyageurs en Europe – 1793, in: „Editions de Hier et Demain‟, Parijs, 1971, 6 vols. 16

T. NUGENT, New Pocket Dictionary of the French and English Languages, Londen, 1767, 471 p; D.

FENNING, Universal Spelling-book or a New and Easy Guide to the English Language, Londen, 1776, 171 p;

C. VYSE, New London Spelling-book, or the Young Gentleman and Lady‟s Guide to the English Tongue,

Londen, 1778, 183 p. 17

M. DE BLAINVILLE, Travels through Holland, Germany, Switzerland, and other parts of Europe, but

especially Italy, Dublin, 1743, p. 4. 18

J. MARSHALL, Travels through Holland, Flanders, Germany, Denmark, Sweden, Lapland, Russia, the

Ukraine, and Poland, in the years 1768, 1769, and 1770, Londen, 1773, 3 vols.

48

Italy, and Lorrain (1756), een vierdelige reisgids die aan de hand van brieven verschillende

tochten beschrijft en de belangrijkste steden bespreekt, maar ook allerhande andere thema‟s

beroert19

. Nog opmerkelijker zijn Neville Wyndham‟s Travels through Europe (1790) en The

polite traveller, and British navigator (1783), beide omvangrijke collecties die informatie uit

talloze andere reisverslagen combineren en in een uniforme structuur gieten20

.

De bekendste collecties waren niettemin Thomas Nugent‟s The Grand Tour, or a journey

through the Netherlands, Germany, Italy and France (1778) en de Guide des voyageurs en

Europe (1793). Deze werd, zoals reeds vermeld, geschreven door Heinrich August Ottokar

Reichard en wordt doorgaans beschouwd als culminatiepunt van een eerste generatie

reisgidsen en als prototype van de latere Baedekers en Handbooks. Of dergelijke status terecht

is, zal hieronder nagegaan worden bij de bespreking van de Guide de la Russie et de

Constantinople (1793) en de iets algemenere reizigershandleiding Conseils aux Touristes

(1793).

The Grand Tour, or a journey through the Netherlands, Germany, Italy and France – Londen,

177821

.

Deze vierdelige collectie was ongetwijfeld één van de meest succesvolle reisgidsen

betreffende de klassieke Grand Tour. Hij verscheen voor het eerst in 1756 met de intentie er

in een volgende editie beschrijvingen van Spanje en Portugal aan toe te voegen; een

voornemen waar de auteur, Thomas Nugent, later echter van af zag op aanraden van de

uitgevers – beide koninkrijken waren immers minder in trek en de omvang zou de verkoop

kunnen hypothekeren.

De verschillende volumes beschrijven elk één land en kennen een gelijkaardige opbouw, met

uitzondering van het eerste over de Nederlanden. Dit bevat de inleiding, die niet zoals vele

andere dient ter promotie van de reisgids, maar handelt over de zgn. Methodus of Ars

apodemica. Hierin verwijst Nugent ondermeer naar de Druïden – voor wie reizen een middel

was kennis op te doen en een hoge graad van reputatie te verkrijgen – en naar talrijke Griekse

wijsgeren (Homerus, Pythagoras,…), die uitvoerig verkondigen wat ze in het buitenland

19

J.G. KEYSSLER, Travels through Germany, Hungary, Bohemia, Switzerland, Italy, and Lorrain, Londen,

1756, 4 vols. 20

N. WYNDHAM, Travels through Europe. Containing a geographical, historical, and topographical description

of all the empires, kingdoms, ..., Londen, 1790, 4 vols; J. FIELDING, The polite traveller, and British navigator,

London, 1783. 21

T. NUGENT, The Grand Tour, or a journey through the Netherlands, Germany, Italy and France, Londen,

1778, 4 vols.

49

hadden geleerd wat betreft religie, tradities en burgerlijke politiek. Nadien springt hij van de

Oudheid naar de renaissance en geeft hij een overzicht van de belangrijkste vijftiende- en

zestiende-eeuwse expeditiereizen. In dit verband merkt hij op: “If among such a multitude of

writings the following work should claim any small share of merit, it is what perhaps may be

owing to its particular method which seems better adapted to the real use of travellers22

.” Hij

geeft met andere woorden een geschiedkundige uiteenzetting over de zin van het reizen en

poogt met zijn reisgids op nederige wijze in de voetsporen te treden van de grote reizigers uit

het verleden.

Elk volume is opgesplitst in twee delen: één voorziet de reiziger van algemene informatie, het

andere beschrijft de specifieke reisetappes. In het eerste start Nugent doorgaans met een

geografisch overzicht (ligging, klimaat, landschap, waterwegen,…) en historisch kader.

Nadien volgt een beschrijving van de bevolking, haar tradities, gebruiken en religie, het

niveau van educatie en enige taalbijstand. Daarnaast krijgen we een schets aangereikt van het

handelsverkeer, de economie en producenten, het toenmalige politieke beleid en verschillende

lijsten voor zakenreizigers (markten, commerciële infrastructuur in steden en provincies,

buitenlandse munteenheden met reductie tot de Engelse standaard). Tot slot gaat de auteur

nog in op de manier van reizen en voorziet hij een overzicht van de verschillende maten en

gewichten. In het tweede deel treffen we achtereenvolgens informatie aan over tochten vanuit

de hoofdstad (bv. Amsterdam-Antwerpen-Brussel of Venetië-Bologna-Firenze-Rome),

provinciale wegbeschrijvingen en eventuele alternatieven. Per traject voorziet Nugent een

routeschema, uitgedrukt in Engelse mijl, en inlichtingen over transport, afgewisseld met

omvangrijke beschrijvingen van de steden en dorpen, hun oorsprong, monumenten, publieke

gebouwen, kerken, paleizen, bibliotheken, kabinetten en kunstcollecties (schilderijen,

beeldhouwwerk,…). Daarnaast behandelt ieder volume ook enkele specifieke themata. Zo

bevat het eerste een uitgebreid schema van het transport via waterwegen – ontleend van de

hoogste autoriteiten in Holland – en bezit het deel over Italië een exacte lijst van schilderijen

en standbeelden in de talrijke paleizen en kerken. Het corpus sluit uiteindelijk af met een

exacte lijst van de postroutes, vertrektijden en respectievelijke prijzen van de wagens,

koetsen, trekschuiten en boten.

De derde editie (1778) claimt verder nog enkele verbeteringen, maar na enig speurwerk wordt

duidelijk dat het eigenlijk gaat over een exacte herdruk van de vorige uitgave – waarschijnlijk

22

T. NUGENT, The Grand Tour…, p. 7.

50

uit commerciële overwegingen. De aangekondigde vernieuwingen en zgn. European Itinerary

– een overzicht van de postroutes in Europa – maakten namelijk al deel uit van de tweede

editie. Daarin werd, weliswaar met medewerking van andere illustere reizigers, de

beschrijving van steden als Den Haag en Amsterdam uitvoerig uitgebreid en was volgens

Nugent het volume over Duitsland bijna compleet aangepast, met nauwkeuriger informatie en

vier nieuwe reisroutes. In het deel over Italië waren de kunstlijsten verder uitgebouwd en was

een appendix toegevoegd betreffende de volgorde waarin men de curiositeiten in Rome en

Firenze diende te bezichtigen. Op het vlak van illustraties of kaartjes deed zich echter geen

evolutie voor. De auteur beperkte zich immers tot de praktische routeschema‟s, hetgeen de

gelijkenis met L‟Itinéraire van Louis Dutens in de hand werkt. Toch is er een aanzienlijk

verschil, daar Nugent‟s reisgids omvangrijker is en een meer evenwichtige mix tussen

beschrijvende en praktische informatie biedt. Het was waarschijnlijk de compagnon bij uitstek

voor reizigers op de Grand Tour.

Guide de la Russie et de Constantinople – 179323

.

Deze reisgids vormt het twaalfde deel van Reichard‟s Guide des voyageurs en Europe en

behandelt naast Rusland ook Polen, Litouwen, Koerland, Hongarije en Constantinopel –

regio‟s die in het kader van de achttiende-eeuwse ontwikkelingsreizen over het algemeen

minder in trek waren. De auteur bespreekt per hoofdstuk één land en hanteert daarbij een

strakke en uniforme opbouw. Zo begint hij steeds met een geografische schets (landschap,

bergen en rivieren) en voorziet hij beknopte informatie over het klimaat, de populatie, de taal,

religie, het leger, het staatsbestel en de agrarische productie. Daarop volgen enkele praktische

tabellen (gewichten, lengtematen en valuta) en een Tableau de quelques villes: een

alfabetische bespreking van de voornaamste steden – voor Rusland komen bijvoorbeeld

Moskou, Riga en Sint-Petersburg aan bod. De reiziger verkrijgt er een beknopte appreciatie

van de stad en informatie over de bevolking, opmerkelijke gebouwen, curiosa, kabinetten,

bibliotheken, wandelingen en vertier (spektakels, feesten, concerten, bals masqués,…). Over

herbergen is Reichard kort van stof. Wel verschaft hij nog inlichtingen over stadskaarten, hun

kostprijs en andere gidsen die de reiziger van dienst kunnen zijn. Nadien gaat zijn aandacht

uit naar de staat van de wegen, de reisduur en de transportmogelijkheden per seizoen. Ieder

hoofdstuk besluit uiteindelijk met informatie over de belangrijkste reisroutes. Daarin voorziet

de auteur per traject (bv. Sint-Petersburg-Warschau-Wenen, Warschau-Krakau of Boedapest-

23

H. REICHARD, Guide de la Russie et de Constantinople – 1793, in: „Editions de Hier et Demain‟, Parijs,

1971, s.p.

51

Constantinopel) een schema met afstanden en plaatsnamen, afgewisseld met beknopte

observaties betreffende de voornaamste lokale bezienswaardigheden. Tot slot verkrijgt de

reiziger nog een overzicht van de belangrijkste nationale feestdagen en een lijst met de

recentste kaarten en publicaties.

Om na te gaan of bovenstaande opbouw de hele collectie kenmerkt, wordt ook Reichard‟s

omvangrijke Guide de la Suisse aan een beknopte steekproef onderworpen24

. Hieruit blijkt al

gauw dat exact dezelfde thema‟s (geografie, klimaat, bevolking, taal en religie) aan bod

komen en dat ook de bespreking van regionale maten, gewichten en munteenheden een

terugkerend fenomeen is. Daarnaast bestaat de gids grotendeels uit twee delen, van elkaar

gescheiden door een uitvoerige bespreking van het postkoetsenverkeer. Het eerste is, zoals

reeds gezegd, een Tableau de quelques villes (van Basel tot Zurich), het tweede een Itinéraire

waarin, in dit geval, de schrijver drie trajecten aanbeveelt en de reiziger daarbij voorziet van

lokale waarnemingen en informatie betreffende afstanden, de staat van de weg en het

benodigde tijdsbestek. Het meest opvallende verschil met de Guide de la Russie et de

Constantinople is Reichard‟s uitvoerige bespreking van andere reisgidsen zoals le Manuel

pour les voyageurs en Suisse en l‟Almanach Helvétique.

De auteur creëerde bijgevolg een handvol goed gestructureerde en overzichtelijke reisgidsen,

met als voornaamste troef een uitstekend evenwicht tussen praktische en beschrijvende

informatie. De reiziger wordt niet overladen met ellenlange besprekingen en beschikt over een

collectie die zich vooral onderscheidt door haar illustratieve waarde. Ieder volume bevat

minstens een tiental tabellen en twintig kopergravures, doorgaans portretten van voorname

personen en beeltenissen van noemenswaardige steden. Een echt bruikbare kaart valt

weliswaar in geen enkel volume te bespeuren.

Conseils aux Touristes – 179325

.

Ieder auteur gaat wel eens dieper in op het doel van het reizen, de vereiste uitrusting, de

mentale voorbereiding of de omgang met vreemde gebruiken. Maar, een handleiding waarin

de reiziger, los van enige concrete reisbestemming, van praktische adviezen en gedragsregels

wordt voorzien, was eind achttiende eeuw een zeldzaam gegeven. Dit werk, het sluitstuk van

Reichard‟s Guide des voyageurs en Europe, vulde het vacuüm op en heeft de reiziger zelf tot

onderwerp. Het neemt dan ook een vrij unieke plaats in binnen de historiek van het genre.

24

H. REICHARD, Guide de la Suisse – 1793, in: „Editions de Hier et Demain‟, Parijs, 1971, s.p. 25

H. REICHARD, Conseils aux Touristes – 1793, in: „Editions de Hier et Demain‟, Parijs, 1971, s.p.

52

Het eerste deel van deze reizigershandleiding omvat een uitvoerige uiteenzetting betreffende

de plichten van de reiziger en werd geschreven door M. Le Comte de Berchtold, een verlichte

geest, die reizen zag als een geestesverruimend medium dat zelfreflectie stimuleerde en ideaal

was om kennis en informatie te verwerven. De essentie van het reizen was volgens hem dan

ook het observeren van buitenlandse tradities en gebruiken, teneinde de emancipatie van het

eigen volk en de bloei van de samenleving te bevorderen. Om de reiziger zo goed mogelijk op

deze taak voor te bereiden, bespreekt hij ten eerste een aantal thema‟s (wetgeving,

geschiedenis, wetenschappen, talen, agricultuur, geneeskunde, kunst en cultuur) waarvan deze

tijdens zijn tocht ongetwijfeld kennis dient te nemen. Nadien gaat hij dieper in op de waarde

van de observaties en de manier waarop ze het best geboekstaafd worden; een beschrijving

waarin het verlichte gedachtegoed des te meer tot uiting komt. Le Comte de Berchtold sluit

zijn betoog uiteindelijk af met de bespreking van enkele richtlijnen betreffende persoonlijke

gezondheid en hygiëne, de gevaren voor lijf en lede, monetaire kwesties en het verkrijgen van

aanbevelingsbrieven.

Het tweede hoofdstuk van Reichard‟s reisgids is getiteld „Quarante Maximes de J.J.

Rousseau, de Montaigne et de Sherlok‟ en omvat over het algemeen citaten die de essentie

van het reizen pogen te vatten. Rousseau‟s stelling “Il ne suffit pas, pour s‟instruire, de courir

les pays, il faut, savoir voyager. Pour observer, il faut avoir des yeux, et les tourner vers

l‟objet, qu‟on veut connoître”, behandelt bijvoorbeeld de nood om iets met eigen ogen gezien

te hebben en illustreert perfect de verlichte tijdsgeest die in deze reisgids centraal staat26

. Het

laatste deel van het corpus focust dan weer op de noodzakelijke uitrusting van de reiziger en

begint met een bespreking van de verschillende rijtuigen, hun voor- en nadelen, evenals de

problemen die zich met een koets kunnen voordoen. Nadien volgen enkele reflecties

betreffende de kwantiteit en inhoud van de bagage: Welke koffers zijn het meest geschikt?

En, waarom zou men overwegen een reisbed, drink- en schrijfgerei, een geldkistje of

waterfilter mee te zeulen? Vervolgens vermeldt de auteur ook tal van gevaren en problemen

waarmee de reiziger tijdens zijn tocht geconfronteerd kan worden. De eerste betreffen

gezondheid en hygiëne, maar ook de risico‟s van het reizen per boot worden besproken. De

auteur sluit uiteindelijk af met een beschrijving van de gemiddelde reisapotheek en voorziet

zij die te paard reizen nog van een basiscursus dierengeneeskunde. Verder is er wel nog een

appendix, waarin ondermeer de afstand tussen de belangrijkste Europese steden en de hoogte

van de voornaamste bergmassieven vermeld wordt.

26

H. REICHARD, Conseils aux Touristes, s.p.

53

Kortom, Reichard‟s Conseils aux Touristes is een universele reisgids die destijds een groot en

divers publiek moet gekend hebben. Hij bereidde de reiziger ideaal voor op diens tocht en

trachtte hem onderweg zo goed mogelijk te adviseren. Daarnaast moet ook de passieve lezer

dit werk gesmaakt hebben, gezien de talrijke kopergravures (bv. Tableau des principaux

peuples de l‟Europe of de illustraties van lokale klederdracht) en de verschillende visies op

reizen die erin voorkomen. Voor dit onderzoek is Reichard‟s reizigershandleiding dan weer

uiterst interessant om te bewijzen dat reisgidsen wel eens een bepaalde maatschappijvisie

uitdragen en het toonbeeld zijn van de toenmalige tijdsgeest.

3. Stadsgidsen

3.1. Rome

De stad Rome was eind achttiende eeuw nog steeds één van de voornaamste

reisbestemmingen en bijgevolg het onderwerp van talrijke reisgidsen. Toch beperken veel

werken zich tot een beknopt historisch overzicht of een archeologische opsomming van

antiquiteiten – ex. A description of ancient Rome (1761)27

. Het volumineuze An Historical

Description of Ancient and Modern Rome (1800) van antiquair Salmon beantwoordt reeds

beter aan de informatieve noden van de lezer, maar van praktische bijstand is ook hier

allesbehalve sprake28

.

Romæ antiquæ notitia, or the antiquities of Rome – Londen, 175429

.

Dit werk kampt met dezelfde beperkingen als de hierboven beschreven stadsgidsen, maar

komt beschrijvend sterker uit de hoek en had bovendien een ijzeren reputatie. De tweedelige

reisgids – oorspronkelijk gepubliceerd door kapelaan Basil Kennett (1674-1715) in 1696 en

opgedragen aan de Hertog van Gloucester – telde eind achttiende eeuw immers twintig edities

en werd ook nadien nog verscheidene malen heruitgegeven. Het eerste deel omvat twee

essays betreffende onderwijs en behandelt de geschiedenis van de Romeinse Commonwealth,

terwijl het tweede een overzicht van religie, politiek, gebruiken en tradities voorziet. De gids

werd ook opgeluisterd met talloze kopergravures van belangrijke publieke gebouwen.

A topographical and historical description of antient & modern Rome – Bath, 178330

.

27

A description of ancient Rome, Londen, 1761, 71 p. 28

J. SALMON, An Historical Description of Ancient and Modern Rome, Londen, 1800, 2 vols. 29

B. KENNETT, Romæ antiquæ notitia, or the antiquities of Rome, Londen, 1754, 461 p.

54

Deze beknopte reizigershandleiding – opgedragen aan de Hertogin van Devonshire – werd

geschreven door architect Gasparo Grimani. De gids poogt de reiziger vooral te verlossen van

uitvoerige historische beschrijvingen en beperkt zich bijgevolg tot een kort geschiedkundig

overzicht. Daarnaast betreft het werk niets meer dan een thematisch geordende lijst van

bezienswaardigheden. Met betrekking tot het Klassieke Rome worden ondermeer tempels,

triomfbogen, aquaducten en termen van een woordje uitleg voorzien. Over het achttiende-

eeuwse Rome beperkt de auteur zich tot een bespreking van het Vaticaan, de kathedralen,

fonteinen, evenals de belangrijkste villa‟s en paleizen. Praktische informatie over transport en

accommodatie ontbreekt, evenals een kaart van de stad.

3.2. Parijs

Wat Rome betekende voor de klassieke Grand Tour en zgn. Italienreisen, was Parijs tijdens

de achttiende eeuw: de culturele hoofdstad van Europa. Het amusementsleven tierde er welig,

de intellectuele elite troepte er samen in salons en de stad was één van de eerste continentale

haltes van Engelse toeristen. Kortom, Parijs beroerde de pennen, zette menig auteur aan tot

het schrijven van een récit historique of essai politique, maar was ook het onderwerp van

talloze stadsgidsen. A view of Paris, and places adjoining (1701) is een vroeg voorbeeld

hiervan en omvat gedetailleerde beschrijvingen van de stad, de publieke gebouwen, het

culturele leven en de bevolking31

. Een ander exemplaar is William Lucas‟ A five weeks tour to

Paris, Versailles, Marli, etc. (1752), waarin naast enkele praktische adviezen (valuta,

wegen,…) hoofdzakelijk aandacht besteed wordt aan een beschrijving van de opmerkelijkste

videnda32

.

De twee meest gekende Parijse stadgidsen zijn echter tegenpolen: Jèze‟s État ou Tableau de

la ville de Paris (1760) en Le Dictionnaire historique de la ville de Paris et de ses environs

(1779) van Hurtaut en Magny. De eerste fungeert met zijn Carte didactique als toonbeeld van

de praktische reisgids en biedt encyclopedische informatie in een draagbaar formaat, terwijl

de laatste model staat voor de beschrijvende en informatieve traditie. Het lijvige werk

bespreekt de geschiedenis van de monumenten en voorziet in alfabetische volgorde

inlichtingen over gebruiken en stedelijke activiteiten33

. Daarnaast is er ook Louis Sébastien

Mercier‟s omvangrijk Tableau de Paris (1781), waarvan in het Engels de afgeslankte versies

30

G. GRIMANI, A topographical and historical description of antient & modern Rome, Bath, 1783, 42 p. 31

A view of Paris, and places adjoining, London, 1701, 106 p. 32

W. LUCAS, A five weeks tour to Paris, Versailles, Marli, etc., Londen, 1752, 44 p. 33

G. CHABAUD, “Images de la ville…”, Art.cit., pp. 323-326.

55

Paris in Miniature (1782) en New Picture of Paris (1800) verschenen34

. De lezer krijgt er een

vrij monumentaal beeld van Parijs voorgeschoteld, dat weliswaar aanzienlijk verschilt van dat

uit andere reisgidsen35

.

Kortom, drie reisgidsen met een verschillende opbouw en contrasterende eigenschappen.

Toch blijft de vraag of ze nog het onderzoeken waard zijn, gezien ze reeds door verschillende

onderzoekers (bv. Chabaud) werden aangewend om de evolutie van het genre te illustreren.

Deze problematiek indachtig lijkt het aangeraden twee minder bekende, maar even

opmerkelijke reisgidsen aan analyse te onderwerpen.

A view of Paris – London, 174936

.

Deze tweedelige stadsgids werd geschreven door abt Annibale Antonini (1702-1753) en poogt

met zijn tweetalige opbouw – afwisselend pagina‟s in Frans en Engels – verscheidene

doelgroepen te bereiken. Daarnaast wil de auteur de lezer vooral besparen van de ellenlange

analyses die gelijkaardige werken typeren. Beknopte en accurate observaties zijn dan ook zijn

handelsmerk.

De gids zelf is niet opgebouwd per kwartier, maar thematisch geordend en vertoont

bijzondere interesse voor het niveau van de beeldende kunsten te Parijs. Het corpus begint

met een beknopte geschiedenis van de stad, maar schakelt al snel over op een gedetailleerde

beschrijving van de kerken en kathedralen. Nadien komen de paleizen (Louvre, Tuileries,

Luxembourg,…) aan bod en volgt een bespreking van de talloze herenhuizen. Hierbij heeft

Antonini vooral oog voor de geschiedenis, architectuur en aankleding (meubilering,

schilderijen,…) van de gebouwen. Vervolgens gaat de schrijver over tot een beschrijving van

de belangrijkste pleinen, bruggen, ziekenhuizen en publieke gebouwen (Hotel de Ville,

Bastille, Arsenal,…). Tot slot verkrijgt de reiziger nog een overzicht van de mooiste

wandelingen en het Parijse amusementsleven. Het tweede volume gaat op hetzelfde elan

verder, maar wordt grotendeels door Antonini‟s fascinatie voor kunst en cultuur gedomineerd.

Het begint met een bespreking van de lokale productie (glas, tapijt,…), maar al gauw volgt

een beschrijving van de talrijke bibliotheken, collecties en private kabinetten. Nadien komen

ook de voornaamste trekpleisters in de omgeving van Parijs (Trianon, Saint-Germain,

34

L.S. MERCIER, Tableau de Paris, Amsterdam, 1781-1788, 12 vols ; L.S. MERCIER, Paris in Miniature,

Londen, 1782, 176 p; L.S. MERCIER, New Picture of Paris, Londen, 1800, 2 vols. 35

G. CHABAUD, “Images de la ville…”, p. 326. 36

A. ANTONINI, A view of Paris: describing all the churches, palaces, publick buildings, libraries,

manufactures, and fine paintings, Londen, 1749, 2 vols.

56

Fontainebleau, Saint-Denys,…) aan bod en worden de kunstcollecties van Versailles

gedetailleerd behandeld.

De reisgids sluit uiteindelijk af met een praktisch gerichte appendix, die naast informatie over

de reisroutes vanuit Calais en Dieppe ook een alfabetische index van schilders bevat. Een echt

bruikbare kaart van de stad is niet te bespeuren, wel volgende schets van Parijs en

omstreken37

.

The curiosities of Paris, in nine letters – London, 176038

.

Dit werk is, zoals ook uit de titel blijkt, opgevat in negen brieven, die gedurende een verblijf

van veertien maanden voor privaat vermaak geschreven werden. Pas nadien werden ze

samengevoegd tot een reisgids met een vrij algemeen karakter. Uit de inleiding blijkt echter

dat de auteur ook één specifieke doelgroep beoogde, nl. Engelse medici, chirurgen en

studenten geneeskunde. In dit opzicht werpt hij ondermeer een blik op de universitaire scène

37

Illustratie: A. ANTONINI, A view of Paris…, p. 1. 38

A.R., The curiosities of Paris, in nine letters, London, 1760, 194 p.

57

(professor‟s, specialisaties,…) te Parijs en analyseert hij het niveau van de wetenschappen,

evenals bepaalde remedies en klinische gebruiken.

Het corpus zelf begint met een monetair overzicht en een brief, die naast stadsbeschrijvingen

en persoonlijke observaties hoofdzakelijk inlichtingen over het transport richting Parijs bevat.

Het tweede hoofdstuk bestaat uit een historische uiteenzetting en een globale beschrijving van

Parijs, maar heeft ook oog voor de loop van de Seine en de ruimtelijke ordening van de stad.

Nadien volgen drie brieven betreffende de voornaamste videnda (paleizen, hospitaals, kerken,

tuinen en pleinen) en twee met het amusementsleven (amfitheaters, bibliotheken, colleges,…)

als onderwerp. Verder komen ook de verschillende kloosterordes aan bod en wordt, gezien de

achtergrond van de auteur, de Academie Royal de Chirurgie uitvoerig besproken. De reisgids

sluit finaal af met twee brieven over de bezienswaardigheden in de Parijse rand en reclame

voor andere boeken die bij de uitgever gepubliceerd werden. Van illustraties of een stadskaart

is evenwel geen sprake.

3.3. Londen

A tour to London, or New Observations on England, and its Inhabitants – Londen, 177239

.

Deze stadgids werd oorspronkelijk in het Frans geschreven door Pierre Jean Grosley (1718-

1785), lid van de Royal Academies of Inscriptions and Belles Lettres, maar werd naar goede

gewoonte vertaald door Thomas Nugent, lid van de Society of Antiquaries. De reisgids kwam

tot stand na een Tour door Londen in 1765, maar werd sindsdien uitgebreid met informatie uit

verscheidene compendia. Hij illustreert dan ook uitstekend het combineren van eigen

observaties en secundaire kennis.

Het tweedelige werk kent net als Grosley‟s Nouveaux mémoires, ou Observations sur l'Italie

et sur les Italiens (1764) een klassieke opbouw, maar is wel voorzien van een dubbele

inleiding: de eerste van de auteur, de andere van de vertaler. Dit is ook de reden waarom we

voor een analyse van de Engelse vertaling kozen. Grosley en Nugent hadden immers een

verschillend publiek en bijgevolg uiteenlopende motieven om de gids te promoten. Zo

onderlijnt Grosley in zijn voorwoord ongewild de zwakte van het genre voor historisch

onderzoek, namelijk het gebrek aan objectiviteit: “I relate things as I have seen them: I

deliver my reflections just as I conceived them, simply, ingenuously, frankly, [and] without

39

P.J. GROSLEY, A tour to London, or New Observations on England, and its Inhabitants, Londen, 1772, 2

vols.

58

pretending40

.” Tegelijkertijd benadrukt hij ook de kracht van deze reisgids – de Franse

beeldvorming over de Britse maatschappij. In het verlengde van het vorige citaat verklaart de

auteur immers: “What I say, I say it, though a Frenchman, in a spirit quite free from all

national antipathy, on the one hand; and, on the other, equally void of that enthusiasm, which

can see nothing good, nothing beautiful, nothing great, but under a British sky: Soleo et in

alia castra transire, non ut transfuga, sed tamquam explorator [Seneca, Epistula II – Het is

namelijk mijn gewoonte om ook naar het legerkamp van de ander over te wippen, niet als

overloper, maar als verkenner]41

.” De doelstelling van Grosley was bijgevolg een

hoofdzakelijk Franstalig continentaal publiek te voorzien van de nodige bagage om zich in

Londen te handhaven en met de Engelse gebruiken om te springen.

Nugent‟s inleiding begint met een lofzang over de auteur, maar focust finaal op de waarde

van deze reisgids voor de Engelse lezers. Hij noemt Grosley‟s observaties solide en de

anekdotes onderhoudend, lauwert de auteur voor zijn eruditie – het gebruik van Latijnse

passages en briljante citaten, maar prijst hem hoofdzakelijk voor de geniale combinatie tussen

vergaande historische kennis en de beschrijving van oude Franse en Engelse gebruiken. Hij

raadt het Engelse publiek de reisgids dan ook aan voor de „onpartijdige‟ blik waarmee

Grosley de wetten en gebruiken van de Engelse natie ziet. Maar, Nugent zou geen Engelsman

zijn, mocht hij geen kritiek uiten. Hij hekelt de auteur immers voor verscheidene foutieve

analyses, maar mildert meteen met Humanum est errare. Tot slot merkt hij nog op dat

Grosley – de filosoof, wiens doel enkel de waarheid kan zijn – zijn fouten inzag en hem de

toestemming gaf om in de vertaling enkele correcties aan te brengen. In welke mate Nugent

de inhoud aanpaste, valt moeilijk te achterhalen. Wat wel vast staat, is dat ook de vertaler de

rol beklemtoont die de reisgids speelde bij de constructie van nationale identiteiten en als

spiegel van de maatschappij.

Na deze uiterst interessante inleiding volgt een thematisch geordend corpus. Aanvankelijk

krijgen we vooral praktische informatie betreffende de overtocht van Frankrijk naar Engeland

en het transport van Dover naar Londen; pas daarna gaat de auteur over tot een beschrijving

van Londen. Eerst komen de bezienswaardigheden langs de Thames en enkele wandelingen in

Old en New London aan bod. Nadien krijgen we informatie over de publieke diensten (politie,

armenzorg, netheid,…), de bevolking, behuizing en manier van leven. Daarnaast wordt

40

P.J. GROSLEY, A tour to London…, p. 4; In dit verband citeert hij ook Montaigne: “If not according to the

measure of the things themselves, at least according to that of my own eyes”. 41

Ibid., p. 5.

59

ingegaan op de stedelijke economie, levenskost, handel en export. In dit opzicht wordt ook

een blik geworpen op de commercieel belangrijke klassen en het elitaire amusementsleven

(clubs, paardenraces,…). Verder merken we in het eerste volume nog twee grote onderwerpen

op: enerzijds de Engelse tijdgeest en gewoonten, anderzijds religie en sociale fenomenen. Zo

belicht de auteur ondermeer de aard van de Engelse antipathie ten opzichte van de Fransen,

evenals de oorzaken en gevolgen van de Engelse nationale trots en melancholie. Vervolgens

gaat hij in op het Engelse eergevoel en sociale verschijnsels als zelfmoord, fanatisme,

bijgeloof, geestesstoornissen en verdraagzaamheid. Tenslotte komen de verschillende

religieuze strekkingen en minderheden aan bod (rooms-katholicisme, anglicaanse kerk,

quakers, methodisten, vrijdenkers, joden en puriteinen) en in de bijlage treffen we nog

publiciteit aan voor de andere boeken die Lockyer Davis, drukker van The Royal Society,

publiceerde.

In het tweede volume is duidelijk informatie uit verscheidene naslagwerken verwerkt en

wordt uitgebreid ingegaan op het intellectuele en culturele leven. Na een analyse van de

Engelse houding ten overstaan van wetenschappen, passeren enkele instellingen en

verenigingen (Royal Society, Society of Antiquaries, Society of Arts,…) de revue. Vervolgens

komen de beeldende kunsten aan bod: schilderen, beeldhouwen, graveren, drukken,

goudsmeden, architectuur en tuinieren. Daarnaast is er ook aandacht voor welsprekendheid en

muziek, en bekomen we inlichtingen over het niveau van educatie en de gezondheidszorg –

verschillende scholen en ziekenhuizen worden er besproken. Finaal wordt nog de burgerlijke

en criminele jurisprudentie, het House of Commons, de werking van de regering en het statuut

van de koning besproken.

Grosley‟s A tour to London is bijgevolg meer dan een doorsnee reisgids. Een kaart van

Londen en enkele illustraties waren handig geweest, maar over het algemeen staat het werk

model voor de ideale Guide-Itinéraire. Structureel is het overzichtelijk opgebouwd, met naast

de inhoudstafel nog een omvangrijke alfabetische index. Inhoudelijk belichaamt de makkelijk

raadpleegbare reisgids de evolutie van het genre. Niet enkel het praktische en beschrijvende

aspect, maar ook het educatieve komt aardig uit de verf. Daarnaast wordt bevestigd dat het

genre een symbiose is van eigen observaties en informatie uit encyclopedieën. De appendix

voorziet immers vier artikels ter uitbreiding van eerder behandelde onderwerpen (bv. Act of

Navigation) en toont bijgevolg aan waar Grosley de mosterd haalt. Op basis van de thema‟s

en de motivatie van de auteur illustreert de reisgids eveneens zijn functie als maatschappelijke

60

spiegel; een opzet waarvan ook een brief van Grosley aan Nugent getuigt, maar dat

tegelijkertijd de objectiviteit van het genre in vraag stelt.

L‟ami des étrangers qui voyagent en Angleterre – Londen, 179442

.

Louis Dutens, Historiographe du Roi d‟Anglettere en auteur van l‟Itinéraire des Routes les

Plus Fréquentées, stelt in de inleiding van deze reisgids dat Engeland sinds het Verdrag van

Parijs (1763) een ongeziene horde, hoofdzakelijk Franse, reizigers aantrok met specifieke

interesse voor de Engelse tuinen, taal en kledingstijl. Hij wou de lezer bijgevolg voorzien van

een Guide moral, physique et politique43

; een doelstelling die doet denken aan Grosley‟s A

tour to London.

In het corpus focust de schrijver meteen op de noodzaak voor reizigers om zich aan de

Engelse zeden, gebruiken en mode aan te passen. Het belang hiervan illustreert hij met een les

die hij als jongeling bij zijn reizen door Italië trok: “Als men steeds gebreken zoekt, ziet men

de schoonheden niet44

.” Een gesloten houding en bekrompen geest leidt volgens de auteur

immers tot antipathie, het prijzen van nationale deugden en zal het verblijf er allesbehalve

aangenamer op maken. Naast dit beknopt moralistisch discours heeft Dutens ook oog voor de

snelle transitie die Engeland op toeristisch vlak doormaakte. In dit opzicht behandelt hij de

evolutie van het transport (bv. Dover-Londen), de herbergen en diensten aangeboden door

hun uitbaters en postiljons. Vervolgens gaat hij de socio-politieke toer op, beginnend met een

analyse van de Engelse maatschappij, de verschillende klassen (parlementairen, adel,

bourgeoisie,…) en uitgebreide informatie over de manier van ontmoeten, de etiquette in clubs

of salons en talloze andere gewoontes. Tot slot krijgt de lezer nog een idee van het

gouvernementeel bestel, de Engelse grondwet, de parlementaire en Koninklijke macht, het

juridisch systeem en een overzicht van de individuele vrijheden en rechten.

Het tweede deel van de reisgids bevat hoofdzakelijk informatie over het leven in Londen en

de bezienswaardigheden aldaar. De auteur begint met een algemene beschrijving van de stad,

enkele vergelijkingen met Parijs en Rome, maar weidt geleidelijk aan ook uit over de

bevolking, herbergen en hotels. Verder komen de gezondheidszorg (ziekenhuizen,

liefdadigheid,…) en het amusementsleven (Vauxhalls, theaters,…) aan bod en volgt een

gedetailleerde beschrijving van publieke gebouwen (Tower of Londen, Westminster Abbey,

42

L. DUTENS, L‟ami des étrangers qui voyagent en Angleterre, Londen, 1794, 189 p. 43

Dutens‟ reisgids verscheen verscheidene malen onder de alternatieve titel: “Le guide moral, physique et

politique des étrangers qui voyagent en Angleterre.” 44

L. DUTENS, L‟ami des étrangers…, pp. 12-14.

61

stadhuis, gevangenissen,…), kerken en paleizen. De reiziger die een volwaardige Tour

d‟Angleterre beoogde, diende bijgevolg genoegen te nemen met een brief van Lord

Buckingham uit 1784, waarin de belangrijkste bezienswaardigheden (landschap, tuinen,

kabinetten,…) en praktische beslommeringen (accommodatie, transport,…) langs twee

provinciale routes worden besproken.

In vergelijking met zijn Itinéraire vormde deze reisgids een inleiding tot Londen en poogde

Dutens hoofdzakelijk een bepaald beeld op te hangen van de Engelse maatschappij en

tijdsgeest. Voor de reiziger naar Londen was de gids praktisch interessant, voor de passieve

lezer kwam hij educatief sterk uit de hoek en voor de Londense beau monde was het werk een

belangrijke referentie betreffende de manier waarop buitenlanders hen en hun stad

percipieerden.

4. Badgidsen

De mondaine badcultuur kende, zoals reeds gezegd, een enorme bloei tijdens de achttiende

eeuw en was ongetwijfeld het onderwerp van talloze reisgidsen. Het zou dan ook niet

opportuun zijn deze badgidsen buiten beschouwing te laten. Een vroeg voorbeeld en één van

de meest gerenommeerde boeken is van de hand van David-François de Merveilleux en

verscheen onder de titel Amusemens des bains de Bade en Suisse45

. Het is opgevat in

verschillende brieven en bevat naast enkele illustraties hoofdzakelijk beschrijvingen van de

kuuroorden, het mondaine leven, het gebruik van de baden en de gedragsregels. Een

gelijkaardig werk en tegelijk inspiratiebron van de Merveilleux was Baron de Pöllnitz‟

toonaangevend Amusemens des Eaux de Spa (1734)46

. Helaas valt ook deze gids buiten de

onderzoeksperiode en werd hij reeds gebruikt in Bruno Claessens‟ eerder vermelde onderzoek

betreffende Spa en zijn bezoekers in de Nieuwe Tijden. De keuze viel bijgevolg op een

vergelijking van twee reisgidsen die het Engelse kuuroord Bath als onderwerp hebben.

The Bath and Bristol Guide, or Tradesman‟s and Traveller‟s Pocket-Companion – Bath,

175347

.

Met een zestigtal bladzijden is deze beknopte gids de eerste van een reeks betreffende het

mondaine kuuroord Bath. Toch blijft menig lezer, die zich aan een uitvoerig overzicht van het

45

D. DE MERVEILLEUX, Amusemens des bains de Bade en Suisse, de Schintznach et de Pfeffers, Londen,

1739, 307 p. 46

C.L. DE PÖLLNITZ, Amusemens des Eaux de Spa, Amsterdam, 1734. 47

The Bath and Bristol Guide, or Tradesman‟s and Traveller‟s Pocket-Companion, Bath, 1753, 64 p.

62

amusement en tijdverdrijf te Bath verwachtte, op zijn honger zitten. Zoals de titel doet

vermoeden spreekt deze reisgids een divers, maar voornamelijk commercieel, publiek aan.

Het boekje begint zoals vele anderen met een korte geografische situering en geschiedkundige

uiteenzetting over de stad Bath, gevolgd door een beschrijving van het toenmalige

stadscentrum. De auteur start met de kerken, straten en pleinen, publieke gebouwen en sluit af

met een bespreking van de hospitalen en liefdadigheidsinstellingen (toelatingsvoorwaarden,

aantal patiënten,…). Vervolgens legt hij zich toe op het gebruik van de baden. De meeste

aandacht gaat uit naar het befaamde King‟s Bath, maar ook algemene informatie over de

openingsuren of de temperatuur en kwaliteit van het badwater komt aan bod. Hierbij

aansluitend worden ook de gedragsregels toegelicht, wat ons als historici een uitstekend beeld

schetst van de tijdgeest en toenmalige omgang tussen gentlemen en ladies of quality and

fashion. Over het amusementsleven naast en rond de baden verschaft de gids dan weer een

weinig aan informatie. Tot slot wordt in het eerste deel nog de wetgeving te Bath toegelicht en

treffen we enkele gedetailleerde tabellen aan met inlichtingen over afstanden, diensten en

transportmogelijkheden.

Het tweede deel van de reisgids begint met een beschrijving van Bristol – toen de tweede

handelsstad van Engeland – maar focust voornamelijk op het verlenen van praktische

informatie. Na een typisch overzicht van de belangrijkste bezienswaardigheden komt de

auteur op de proppen met een reeks tabellen, die achtereenvolgens over transport, wegen en

afstanden rapporteren. Zo vinden we talrijke, alfabetisch of per afstand geordende, lijsten met

informatie over koetsen, wagens en boten; de uren en dagen van hun vertrek of aankomst te

Bristol; de kostprijs en de herbergen waar ze halt houden. Vervolgens gaat de reisgids dieper

in op het functioneren van de postdiensten te Bristol en voorziet hij een overzicht van de

prijzen om vanuit Bristol of het postkantoor te Londen een brief of pakket te verzenden naar

Engeland, Ierland en Vlaanderen. Finaal geeft de auteur nog een beschrijving van de

belangrijkste wegen rondom Bath en sluit hij af met een overzicht van de andere boeken die

in de drukkerij werden verkocht.

Deze reisgids helpt de reiziger/handelaar bijgevolg op praktisch vlak, maar vertoont niettemin

enkele gebreken. Zo laat de ordening te wensen over, is er geen kaart van Bath of Bristol

aanwezig en staat de reiziger ook op het vlak van accommodatie alleen. De volgende edities –

eveneens gedrukt door Thomas Boddely in King‟s Mead-Street – bespreken dezelfde thema‟s,

maar zijn overzichtelijker qua opbouw en een duidelijke inhoudstafel maakt ze voor de

gebruiker ook makkelijker te hanteren. In vergelijking met de eerste editie is het eerste deel

63

volledig gewijd aan de activiteiten en bezienswaardigheden te Bath en Bristol, terwijl het

tweede deel het karakter van een echte wegengids heeft. Talloze reisroutes worden er

toegelicht, met per traject een schema dat de afstanden (in mijl) naar de volgende steden of

dorpen aangeeft. Illustraties of kaartjes treffen we ook in deze edities niet aan, maar de auteur

voorzag nog wel een overzicht van de (jaar-)markten per graafschap en een index van de

voornaamste straten in Bath en Bristol.

The New Bath Guide, or Useful Pocket-Companion – Bath, 176248

.

Dit werk sluit aan in de reeks gidsen met de badplaats Bath als onderwerp, maar vertoont

ondanks zijn „innoverend‟ karakter aanzienlijke gelijkenissen met The Bath and Bristol

Guide. Zowel qua omvang als qua inhoud – beschrijving van de stad, het baden en de

praktische informatie over het wegennet, transport en de post – is deze stadgids grotendeels

een exacte kopie van de hierboven besproken reisgids.

Bij deze bespreking wordt dan ook hoofdzakelijk gefocust op de veranderingen die het genre

onderging. Vernieuwend aan de editie uit 1762 zijn de illustraties. Zo is er een portret van

Richard Nash, Master of the Ceremonies at Bath and Tunbridge, en een tabel die tussen 1742

en 1761 het aantal patiënten te Bath en de evolutie van hun fysieke conditie weergeeft. De

laatste editie uit 1799 claimt dan weer aanzienlijke verbeteringen te hebben ondergaan,

hetgeen op inhoudelijk vlak deels het geval blijkt te zijn. De gids begint met een beknopte

historische omschrijving van Bath waarin ondermeer de ontdekking van de wateren door King

Bladud, de stichting van de stad en diverse Saksische en Romeinse antiquiteiten worden

toegelicht. Daarna bespreekt de schrijver achtereenvolgens de goede eigenschappen van het

minerale water, de doeltreffendheid van het kuren tegen bepaalde kwaaltjes en voor elk van

de vier badcomplexen de temperatuur van het water, de faciliteiten, de gepaste tijd om te

baden, de regelgeving en de kostprijs. Vervolgens gaat de auteur in het amusementsleven te

Bath. Zo geeft hij ondermeer een overzicht van de verschillende Assembly-Rooms, de

activiteiten (balls, concerten, kaartspellen,…) die er plaats hadden en de gedragsregels die

daarbij volgens de Master of the Ceremonies van toepassing waren. Voorts volgt nog een

analyse van de gezondheidszorg (hospitalen, liefdadigheid,…) en gaat heel wat aandacht uit

naar een bespreking van de St. Peter kathedraal, kerken, kapellen, pleinen, monumenten en

andere gebouwen (The Royal Crescent, het Raadhuis, het theater, de tennisbaan, koffiehuizen

en scholen) te Bath.

48

The New Bath Guide, or Useful Pocket-Companion, Bath, 1762, 64 p.

64

De gids behoudt bijgevolg de structuur van de vorige edities en van The Bath and Bristol

Guide, maar op inhoudelijk vlak vond een enorme verrijking plaats. Informatie over talloze

themata werd gevoelig uitgebreid, maar zoals ook uit de voetnoten blijkt, putte de auteur

daarbij niet enkel uit eigen inzichten. Zo vinden we verwijzingen naar andere auteurs,

omvangrijke compendia of medische pamfletten. Dat men steeds meer vrijetijdsreizigers als

publiek beoogt, blijkt dan weer uit de samenstelling van de praktische aanwijzingen.

Informatie over afstanden, wegen en koetsen blijft aanwezig, maar is in overzichtelijke

schema‟s gegoten en neemt minder volume in. De focus ligt meer op het verblijf in en rond

Bath, met inlichtingen over dagtochten naar naburige dorpen en een lijst van herbergen en

pensions (gerangschikt per straat). Een beoordeling van de accommodatie is er niet, maar per

herberg of taverne worden ook vertrek en aankomst van de postkoetsen in kaart gebracht. Tot

slot bezit de reisgids nog een lijst van de ambtenaren, medici, chirurgen,… te Bath, een

biografie van Richard Nash en een zestal kopergravures. Illustraties werden naar het eind van

de achttiende eeuw duidelijk belangrijker, maar verschilden naar gelang nuttigheid. Zo was

een portret van Richard Nash of een gravure van The Royal Crescent eerder een streling voor

het oog van de passieve lezer en was een kaartje handiger voor de actieve reiziger49

.

49

Illustratie: The New Bath Guide, or Useful Pocket-Companion, Bath, 1799, p. 4.

Hoofdstuk 4: Specificiteit en evolutie van de reisgids

Nu we een iets genuanceerder beeld hebben van de gemiddelde reisgids proberen we tot slot

de fysieke constructie, het publiek en de meest typische kenmerken van het genre in kaart te

brengen. In dit opzicht wens ik vooral na te gaan in welke mate de eigen bevindingen stroken

met de conclusies die onderzoekers als John Vaughan, Gilles Chabaud en Marc Boyer na

afloop van hun studie trokken.

1. Fysieke en commerciële kenmerken

1.1. Kostprijs van een reisgids

De toenemende competitie tussen uitgevers zorgde tijdens de onderzoeksperiode voor steeds

scherpere prijzen, maar het gemiddelde inkomen in acht genomen, bleef de kostprijs van een

reisgids relatief hoog. De aankoop van A New Travellers Companion through de Netherlands

van R. Denson bedroeg in 1754 bijvoorbeeld twee shillings zes pence, terwijl de tweede editie

van The Gentleman‟s Guide, in a Tour Through Part of France and Flanders uit 1776 drie

shillings kostte in gebonden vorm1. Begin negentiende eeuw kostte de eerste editie van John

Feltham‟s Guide to All the Watering and Sea-Bathing Places (1803) reeds twaalf shillings en

betaalde men voor Samuel Leigh‟s New Picture of Engeland and Wales (1820) al gauw

dertien shillings voor een gebonden versie inclusief illustraties en een grote kaart2.

Toch waren dergelijke prijzen eerder een uitzondering. Een bedrag van tien shillings vroeg

men doorgaans voor buitenlandse reisgidsen, edities met extra illustraties of een speciale

binding3. Dat naast deze factoren ook populariteit belangrijk was in het bepalen van de

kostprijs, bewezen dan weer de talrijke edities The New Bath Guide. Van deze kon men zowel

in 1762 als in 1799 een kopie bekomen voor slechts één shilling, met dit verschil dat de

laatste editie voorzien was van zes kopergravures en een kaart van Bath4.

1 R. DENSON, A New Travellers Companion through de Netherlands containing a bref [sic] account of all what

is worth to be taken notice on by a stranger, Den Haag, 1754, p. 1; The Gentleman‟s Guide, in a Tour through

Part of France and Flanders, Londen, 1776, p. 2. 2 J.E. VAUGHAN, The English Guide Book, 1780-1870. An Illustrated History, Londen, Newton Abbot, 1974,

p. 87. 3 Ibid., p. 88.

4 The New Bath Guide…, p. 2.

66

1.1.1. Publiciteit

Uit de casus bleek duidelijk dat reisgidsen tijdens de periode 1750-1830 amper publiciteit

bevatten. Het merendeel van de onderzochte gidsen vermeldde enkel de uitgeverij en de

boekenwinkels waar men de reisgids kon aanschaffen. Sommigen namen titels op van

concurrerende werken ter zake, maar slechts enkele gidsen – The Bath and Bristol Guide

(1753) en L‟ami des étrangers qui voyagent en Angeleterre (1794) – maakten in de appendix

reclame voor andere publicaties die bij dezelfde drukker verschenen5.

1.2. Kaarten en illustraties in de gidsen

Een beetje tegen de verwachtingen in, troffen we bij de onderzochte achttiende-eeuwse

reisgidsen amper kaarten of illustraties aan. En, als ze er al hadden, waren ze vaak vaag en

primitief. Dit betekent echter niet dat er helemaal geen duidelijke toelichtingen werden

5 Illustraties: The Bath and Bristol Guide…, 1753, p. 64; L. DUTENS, L‟ami des étrangers…, p. 189.

67

aangebracht. De meeste reisgidsen bezaten een inhoudstafel, maar ook tabellen om

lengtematen, gewichten of munteenheden te vergelijken, kwamen steeds meer voor. En, zoals

reeds bij de bespreking van Dutens‟ Itinéraire des Routes les Plus Fréquentées geïllustreerd

werd, verzamelden sommige auteurs zelfs alle bruikbare informatie per reisroute – afstanden,

tijd, observaties, info over accommodatie,… – in overzichtelijke schema‟s.

Zoals het geval was voor publiciteit, raakte de publicatie van kaarten en illustraties slechts

tijdens de negentiende eeuw – en vooral na 1830 – ingeburgerd. Daarbij nam ook de kwaliteit

zienderogen toe, gezien uitgevers steeds vaker beroep deden op graveurs en steendrukkers. De

firma Neele & Son op het Londense Strand produceerde bijvoorbeeld kaarten die frequent

opdoken in Samuel Leigh‟s reisgidsen, en William Home Lizars (1788-1859) vervaardigde

gravures die in verscheidene reisgidsen over het Engelse merengebied werden opgenomen.

Toch behoorden illustraties doorgaans niet tot de standaardversie van een reisgids. Net zoals

de keuze van het papier – bruingetint tot goede kwaliteit – kon de reiziger bij aankoop van een

gids verscheidene kaarten en illustraties selecteren en vervolgens laten inbinden6. Het al dan

niet aanwezig zijn van illustraties hing bijgevolg af van de individuele voorkeur van de

oorspronkelijke gebruiker. In de inleiding van Ebel‟s Manuel du voyageur en Suisse kreeg de

koper drie opties: zonder kaart zes Franse frank, met papieren kaart tien frank vijftig cent, met

een kaart op doek en in etui twaalf frank7. Soortgelijke aanbiedingen kwamen tot uiting bij het

doorlichten van verschillende edities van A Guide to the Lakes, in Cumberland, Westmorland,

and Lancashire (1778-1799). De derde editie bezat geen prenten, maar in de inleiding werd

de lezer wel de mogelijkheid geboden voor de prijs van één pond zes shillings in te tekenen

op zes gravures van veertien op tien inch. De zevende editie (1799) bezat standaard reeds

enkel gravures en een kaart van het Engelse merengebied, maar bood de reiziger in de

appendix volgende alternatieven8.

6 J.E. VAUGHAN, Op.cit., pp. 64, 109-118.

7 J.G. EBEL, Op.cit., p. 1.

8 T. WEST, A Guide to the Lakes…, 1784, pp. 6-7; Illustraties: T. WEST, A Guide to the Lakes…, 1799, pp.

323-324.

69

1.3. Formaat en binding van een reisgids

De fysieke omvang van de onderzochte reisgidsen kunnen we beknopt samenvatten. Per editie

verschenen zo‟n zevenhonderd exemplaren en net als bij de hedendaagse reisgidsen werd een

zakformaat van zes tot acht inch (vijftien tot twintig centimeter) beoogd. Qua dikte was een

gids van twee- tot driehonderd pagina‟s ideaal. Omvangrijker gidsen of collecties werden uit

praktische overwegingen gewoonlijk opgesplitst in verscheidene volumes.

Betreffende de binding concluderen we dat slechts weinig reisgidsen in hun origineel jasje

overleefden. Het merendeel werd immers door nieuwe eigenaars prachtig versierd. Qua stijl

sloeg Guilcher ongetwijfeld de nagel op de kop: “Tous les guides publiés jusque vers 1835

sont brochés avec une couverture imprimée (parfois provisoire) et le plus souvent en reliure

plein veau (ou plus chichement en basane), ce qui les rend beaucoup plus chers que la

présentation standard en cartonnage industriel éditeur qui prévaut ensuite chez Murray,

Baedeker, Hachette, Cook, […] et tous les autres éditeurs9.” De meeste boeken werden bij

het drukken immers voorzien van een tijdelijk omhulsel en pas nadien, bij de distributie,

naargelang de smaak en wensen van de gebruiker – formaat, illustraties,… – afgewerkt. Dit

zette verschillende boekverkopers, zoals James Lackington (1746-1815) van „The Temple of

the Muses‟ in Londen, ertoe aan om per reisgids een variëteit van bindingen te voorzien10

.

2. Producent en publiek

2.1. De uitgevers

De rivaliteit tussen The New Oxford Guide en A New Pocket Companion for Oxford, of de

talrijke reisgidsen met Bath als onderwerp, doen vermoeden dat het er bij momenten hard aan

toe ging op editoriaal gebied. Toch ligt het niet steeds voor de hand een afdoende verklaring

te vinden voor het al dan niet slagen van bepaalde gidsen. Sommige reisgidsen waren

commerciële successen en verschenen editie na editie, terwijl anderen flopten en reeds na

enkele jaren verdwenen. Geluk en populariteit speelden bijgevolg een zekere rol, maar

daarnaast was vooral het commercieel inzicht van de uitgevers doorslaggevend om in de zeer

competitieve markt te overleven. Men diende in te spelen op nieuwe trends en wijzigende

interesses, het gemak van de reiziger in rekening te brengen en de gidsen zo aantrekkelijk

9 G. GUILCHER, “Naissance et développement…”, p. 86.

10 J.E. VAUGHAN, Op.cit., pp. 91-97.

70

mogelijk te maken11

. Dit alles resulteerde op termijn in reisgidsen met een hoger aantal

illustraties, nauwkeuriger gravures of een betere presentatie van informatie.

Om de kosten te drukken waren uitgevers, zoals ook uit het comparatief onderzoek in de

casus bleek, vrij creatief en namen ze graag een loopje met de werkelijkheid. In plaats van het

gedeeltelijk herschrijven of updaten van een reisgids verlaagden ze zich meermaals tot

stereotypering om nieuwe lezers aan te trekken. Dit hield in dat ze met een restylede

titelpagina, waarop talrijk revisies en nieuwigheden werden aangekondigd, en op basis van de

naam en faam die de gids reeds bij het publiek verworven had, een nieuwe editie aan de man

trachtten te brengen. Daarnaast werd het uitgeven vaak gecombineerd met het printen, binden

en verkopen van de gidsen. We hoeven dan ook niet verbaasd te zijn dat drukkers, uitgevers

van nieuwsbladen en eigenaars van circulerende bibliotheken de voornaamste groepen waren

met commerciële interesse in de reisgids. Zo bleek Richard Crutwell, uitgever van de edities

van de New Bath Guide (1770-1801), ook eigenaar te zijn van The Bath Chronicle en

publiceerde William Meyler (1756-1821), uitgever van The Bath Herald en houder van een

circulerende bibliotheek, dan weer The Original Bath Guide12

.

2.2. De auteurs

Net als de samenstelling van het reizigersbestand, hadden de auteurs een sociaal uiteenlopend

profiel. Hun beroep varieerde van bemiddelde gentlemen tot verarmde handelaar of situeerde

zich in de literaire wereld (drukker, journalist,…). Toch kunnen we verscheidene grote

groepen onderscheiden. Ten eerste waren er de medici, wiens gespecialiseerde geschriften

vaak bijdroegen tot het succes van de badplaatsen en wiens analyses vaak door andere

schrijvers werden overgenomen. Daarnaast waren er schoolmeesters, historici en geestelijken,

die zich tijdens hun vrije tijd toelegden op historisch en geografisch onderzoek, of als

leermeester een rondtrekkende jongeling op het continent begeleidden13

. Tenslotte waren er

nog enkele vermogende vrouwen die een reisgids schreven. Zo pende Sarah Murray (1744-

1811), onder de titel The Hon. Mrs. Murray of Kensington, A Companion and Useful Guide to

the Beauties of Scotland (1799) neer14

. Deze gids behoorde aanvankelijk tot de casus maar

werd uiteindelijk geschrapt wegens het vrij persoonlijk karakter. Hij bood wel gedetailleerde

11

Ibid., pp. 98-99. 12

J.E. VAUGHAN, Op.cit., pp. 99-107. 13

Ibid., pp. 121-125. 14

S. MURRAY, A Companion and Useful…, p. 2.

71

beoordelingen van herbergen, gaf een uitgebreide beschrijving van de prachtigste reisroutes

en spreidde ook de romantische invloed op het reizen duidelijk tentoon.

Sommige auteurs waren bijgevolg van enige welstand, maar het merendeel van de reisgidsen

werd geschreven door een mengeling van lokale enthousiastelingen. Daarnaast dienen we

onze oorspronkelijke stelling grotendeels te bevestigen, namelijk dat reisgidsen dikwijls

anoniem werden gepubliceerd. Bij een deel van de onderzochte gidsen werden uitgevers en

verkopers uitdrukkelijk vermeld, maar werd geen gewag gemaakt van de auteur, terwijl bij

anderen de auteur zich verstopte achter By a Young Lady of een soortgelijke uitdrukking15

. Zo

schreef de befaamde Daniel Defoe (1660-1731) A tour thro‟ the whole island of Great Britain

onder de titel By a Gentleman, en was de gids Nouveaux mémoires, ou observations sur

l'Italie et sur les Italiens (1764), die in het Engels vertaald werd door Thomas Nugent en in

1772 aan Pierre Jean Grosley werd toegeschreven, aanvankelijk van de hand van Deux

Gentilshommes Suédois16

. In The curiosities of Paris, in nine letters (1760) voorzag A.R.

zelfs volgende argumentatie: “I have concealed my Name, for two Motives; the first, to avoid

public censure; and the second, to avoid applause (if any is due)17

.”

In twee reisgidsen troffen we dan weer een korte biografie van de auteur aan. In het

voorwoord van A tour to London, or New Observations on England, and its Inhabitants

(1772) schreef vertaler Thomas Nugent: “Peter John Grosley was born at Troyes, the capital

of Champagne, in 1718. He is an Advocate by profession, has been some time enrolled in the

Royal Academies of Inscriptions and Belles Letters, and is also a member of our Royal

Society. His literary abilitie have been displayed in a variety of ingenious performances […]

But what, next to the impartiality with which Mons. Grosley has viewed other countries, does

him most honour, is his fondness for his own18

.” Om de lezer te overtuigen van de

betrouwbaarheid van Thomas West‟s Guide to the lakes, in Cumberland, Westmorland, and

Lancashire omschreef de uitgever de auteur alsvolgt: “Mr. West, author of this tract, and also

of the Antiquities of Furness, is supposed to have had the chief part of his education on the

Continent, where he afterwards presided as a professor in some of the branches of natural

philosophy […] He had seen many parts of Europe, and […] Having in the latter part of his

life much leisure time on his hands, he frequently accompanied genteel parties on the Tour of

15

J.E. VAUGHAN, Op.cit., pp. 121-122. 16

D. DEFOE, A tour thro‟ the whole island of Great Britain, Londen, 1742, p. 1; P.J. GROSLEY, Nouveaux

mémoires, ou observations sur l'Italie et sur les Italiens, Londen, 1764, p. 1. 17

A.R., The curiosities of…, p. 8. 18

P.J. GROSLEY, A tour to London…, pp. 8-9.

72

the Lakes; and after he had formed the design of drawing up his guide, he took several

journeys on purpose to examine the lakes.[…] From these particulars, and the internal

evidence of the following pages, it is presumed the reader will be satisfied, that the author

was, in the most essential respects, well qualified for his undertaking19

.” Ongeacht hun

sociale afkomst waren de meeste auteurs dus welbereisd.

2.3. Het reisgidspubliek

In de inleiding werd reeds een uitgebreide analyse gemaakt van het achttiende-eeuwse

reizigersbestand, en dankzij het onderzoek van Thomas de Wolf kregen we reeds een

regionaal overzicht van de nationaliteit, afkomst en motieven van de reizigers. De vraag blijft

echter of we na lezing van de reisgidsen enige conclusies kunnen trekken over het gemiddelde

lezerspubliek.

De gemiddelde kostprijs en het amusement beschreven in de gidsen doen een welvarende

klasse als aankoper van de reisgids vermoeden. Toch bepaalden de auteurs voor een deel zelf

de samenstelling van hun publiek, namelijk door de aard van hun onderwerpen en het

evenwicht dat ze boden tussen informatie en amusement. Sommigen, zoals Thomas Nugent in

The Grand Tour, or a journey through the Netherlands, Germany, Italy and France of Pierre

Jean Grosley in A Tour to London, New Observations on England, and its Inhabitants,

verwachtten van de lezer een redelijk hoog niveau van algemene opvoeding en een brede

culturele interesse. Klassieke allusies werden vrijelijk gebruikt en historische feiten werden

verondersteld gekend. Andere schrijvers boden de lezer een solide historische en geografische

introductie – gewoonlijk overgenomen uit omvangrijke compendia – of voorzagen de reiziger,

zoals in de verscheidene Bath Guides, van aanwijzingen betreffende etiquette en

gedragsregels. Dit laatste doet bij de lezers dan ook een bepaalde graad van naïviteit of gebrek

aan wereldwijsheid vermoeden, en bewijst dat de reisgidsen niet uitsluitend een aristocratisch

publiek beoogden20

.

Afhankelijk van de inschatting en intenties van de auteur kende de reisgids bijgevolg een vrij

uiteenlopend publiek. Ook John Vaughan kwam bij de sociale analyse van het Engelse

reisgidspubliek tot een soortgelijke conclusie. Zo moest hij na onderzoek van de tweehonderd

zevenennegentig oorspronkelijke intekenaars op William Hutton‟s History of Birmingham

(1782) besluiten dat ongeveer tachtig procent van de lezers tot de middenklasse behoorde.

19

T. WEST, A Guide to the Lakes…, 1784, pp. 3-4. 20

J.E. VAUGHAN, Op.cit., pp. 82-84; T. NUGENT, Op.cit., pp. 2-13.

73

Slechts een kleine minderheid van de lezers maakte deel uit van de adel of clerus21

. Daarnaast

wordt het elitaire beeld van de gemiddelde lezer ontkracht door de talloze gidsen bestemd

voor de commerciële klassen. Zo waren er verscheidene Farmer‟s Guides of Tradesman‟s

Companions die kooplui van praktische informatie voorzagen. Een vroeg voorbeeld hiervan

was The Bath and Bristol Guide, or the Tradesman's and Traveller's Pocket Companion

(1753). Deze ging kort in op de oorsprong en ontwikkeling van Bath en Bristol, maar focuste

hoofdzakelijk op de verschillende diensten – goederenvervoer, personentransport, post,… en

hun kostprijs – die voor handelaars van belang konden zijn. Op de titelpagina van de tweede

editie stelde de uitgever: “Calculated for the use of gentlemen and ladies who visit Bath;

Inhabitants of Bath and Bristol; and All persons who have occasion to travel22

.”

Tot slot bevestigden de reisgidsen nog dat ze een omvangrijk passief publiek hadden. Door

hun informatief en entertainend karakter werden ze niet enkel gesmaakt door avontuurlijke

reizigers, maar ook door zij die de gevaren en ongemakken van het reizen schuwden. Martyn

Thomas getuigde van deze groep in het voorwoord van The Gentleman's Guide in his Tour

through Italy (1787). Ter motivatie van deze publicatie schreef hij: “Most of our travelling

books have been evidently written with a view to be read by the fire side at home, rather than

to accompany a man abroad; to amuse the indolent, rather than to instruct the active. And of

those few whose aim it has been to inform the traveller on the spot, their works have been

either very partial and defective, or else too voluminous to be carried about with tolerable

convenience23

.”

3. Bijzondere eigenschappen en evolutie van het genre

3.1. Ideologische ondertoon

Dat reisgidsen een product van hun tijd zijn, werd reeds in de inleiding begrepen. Tijdens ons

onderzoek werd evenwel overduidelijk dat het genre selectief is, doorspekt met stereotypen en

ruimtes herschept volgens de dominante denkbeelden. Zo bleken sommige vroege gidsen –

ex. Travels through Italy, A Tour to Spa en A view of Paris – gedetermineerd door een

overwegend religieus discours. Ze hebben bij de bespreking van de videnda hoofdzakelijk oog

voor kerken, kloosters en kunst (schilderijen, beeldtenissen,…) die betrekking heeft op het

21

J.E. VAUGHAN, Op.cit., p. 85. 22

The Bath and Bristol Guide…, 1753, p. 1. 23

T. MARTYN, The gentleman's guide in his tour through Italy. With a correct map, and directions for

travelling in that country, Londen, 1787, p. 2.

74

religieuze. Naarmate de achttiende eeuw vordert, vermindert dit en raakt het genre steeds

meer in de ban van de Verlichte kijk op reizen. De voornaamste exponent van deze visie is

ongetwijfeld Reichard‟s Conseils aux Touristes. Ongeacht zijn doel – […] sa propre

instruction, le bien de la société, ou la prosperité de sa patrie – krijgt de reiziger er immers

informatie over zijn plichten als Verlichte geest en het nut van het reizen24

. Andere gidsen –

ex. A Tour to London en L‟Ami des étrangers qui voyagent en Angleterre – beperken zich

daarentegen tot een vrij stereotiep beeld en geven slechts bij de bespreking van enkele

thema‟s (politiek bestel, rechten en vrijheden, wetenschap,…) blijk van de nieuwe

denkpatronen. In het geval van Grosley merken we de Verlichte ondertoon bij diens analyse

van de Engelse maatschappij en tijdsgeest. Bij Dutens wordt de reiziger aangespoord zich zo

snel mogelijk te verzoenen met de Britse levenswijze en tradities, teneinde zijn geest te

verruimen en nieuwe kennis te verwerven. Het Verlichte gedachtegoed was met andere

woorden in verscheidene reisgidsen aanwezig, maar niet altijd even openlijk.

Eind achttiende eeuw drukten de politieke ontwikkelingen hun stempel op het genre en liet

ook de romantische visie op reizen zich steeds meer gelden. Nieuwe bestemmingen, zoals het

Engelse lake district, kwamen in beeld en de retour à la nature ontpopte zich als hét middel

tot zelfontdekking. Ondermeer Ebel‟s lofzang over het pittoreske Zwitserland getuigt van

deze nieuwe tendens: “Si les voyages sont en général très-propres à fortifier le corps, à orner

l‟esprit, et à faire connaitre les hommes et leurs moeurs, ceux que l‟on fait en Suisse offrent

tous ces avantages réunis à des agremes qu‟on ne trouve guère ailleurs25

.” Het hoeft dan ook

geen verder betoog dat reisgidsen bepaald werden door de gangbare ideeën van hun tijd.

Desalniettemin was er nog een andere bepalende factor, namelijk de maatschappelijke context

waarin reisgidsen tot stand kwamen. Zo hingen Franse schrijvers als Dutens en Grosley een

geheel ander beeld op van Londen dan de gemiddelde Engelse auteur en vertaalde Thomas

Nugent Grosley‟s reisgidsen om het Engelse publiek het verschil in perceptie duidelijk te

maken. Niet enkel het dominante gedachtegoed, maar ook het heersende waarden-en

normenpatroon had dus invloed op de inhoud en toon van de reisgids.

24

H. REICHARD, Conseils aux Touristes…, p. 2. 25

J.G. EBEL, Manuel du voyageur…, 1832, p .17.

75

3.2. “La composante utilitaire26

”

Naast het contextgebonden karakter van het genre zag Gilles Chabaud het oprukken van de

zgn. „nuttige component‟ als het meest typerende kenmerk van de achttiende-eeuwse Parijse

stadsgidsen. Elke Deventer ging bij haar onderzoek hier logischerwijs op verder, maar

argumenteerde na afloop dat sommige reisgidsen nog steeds andere prioriteiten

vooropstelden. De nuttige component als al overkoepelend principe diende volgens haar dan

ook sterk gerelativeerd te worden.

De onderzochte reisgidsen in acht genomen, ben ik in eerste instantie geneigd deze laatste

stelling te verdedigen. Lang niet alle gidsen waren makkelijk hanteerbaar of bevatten

gedetailleerde praktische informatie. Toch dien ik finaal Chabaud bij te treden. Reisgidsen als

Dutens‟ Itinéraire des Routes les Plus Fréquentées en Ebel‟s Manuel du Voyageur en Suisse

gaven immers blijk van een evolutie van utilitaire aard. Informatie werd overzichtelijker

weergegeven en structurele ingrepen (inhoudstafel, alfabetische opbouw,…) maakten ze

toegankelijker. Of de nuttige component daarom het belangrijkste kenmerk van de reisgids is,

is evenwel een andere kwestie. Mijns inziens was het spanningsveld destination exogène-

utilisation endogène eveneens een belangrijke karaktertrek van het genre. Hierop zal verder

ingegaan worden in verband met de rol en functie van de reisgids.

3.3. Originaliteit van het genre

Het onderzoek van Gilles Chabaud en Marc Boyer toonde reeds aan dat de overproductie aan

reisgidsen nefaste gevolgen had voor de kwaliteit en betrouwbaarheid van het genre. Deze

studie dient bovenstaande stelling grotendeels te bevestigen, daar ook in de casus bleek dat

exactheid en originaliteit niet de voornaamste troeven van het genre waren. Verscheidene

auteurs namen bij gebrek aan inspiratie immers hun toevlucht tot kopiëren en enkele gidsen

vertoonden zelfs opvallende gelijkenissen.

Het meest opmerkelijke voorbeeld van verdoken plagiaat was ongetwijfeld The New Bath

Guide. Afgezien van enkele uitbreidingen en structurele ingrepen vormde deze reisgids

immers een exacte kopie van de eerder verschenen Bath and Bristol Guide. Daarnaast mogen

we ook veronderstellen dat verscheidene auteurs zich voor hun praktische aanwijzingen

beriepen op de wegengids van Louis Dutens. Ondermeer Thomas Nugent‟s overzicht van de

26

G. CHABAUD, “Les guides de Paris…”, p. 82.

76

postroutes in Europa – The European Itinerary – en Reichard‟s overzichtelijke routeschema‟s

doen denken aan Dutens‟ Itinéraire des Routes les Plus Fréquentées. Andere schrijvers gaven

dan weer openlijk toe waar ze de mosterd haalden. Zo deed Pierre Jean Grosley beroep op

diverse compendia ter aanvulling van zijn eigen observaties en troffen we in Ebel‟s Manuel

du Voyageur en Suisse talloze verwijzingen aan naar de bevindingen van collega-schrijvers

als Robert Glutz-Blotzheim. Sommige reisgidsen, zoals Thomas West‟s Guide to the Lakes,

voorzagen in de appendix dan weer enkele artikels of brieven ter uitbreiding van bepaalde

onderwerpen.

Hoewel de meeste auteurs dus beweerden een uniek werk samengesteld te hebben, dat nog

beter voorzag in de behoeften van de reiziger en talloze vernieuwingen bevatte, bleek achteraf

dat slechts weinig reisgidsen echt origineel uit de hoek kwamen. Een beknopte vergelijking

van verscheidene edities leert al snel dat vele aangekondigde ingrepen louter ter promotie

dienden en doorgaans weinig specifieks inhielden. Daarnaast is er ook een grote structurele

gelijkenis tussen de meeste reisgidsen. Bijna allen zijn thematisch geordend, bevatten een

alfabetische index en bezitten naarmate de onderzoeksperiode vordert steeds meer illustraties,

tabellen en kaartjes. Enkel Ebel‟s alfabetische reisgids en The Curiosities of Paris, opgedeeld

in negen brieven, zijn anders opgevat. Tot slot is ook de inhoudelijk overeenkomst tussen

gidsen met hetzelfde onderwerp treffend. Zo bevatten Housman‟s A Descriptive Tour and

Guide to the Lakes en Sarah Murray‟s A Companion and Useful Guide to the Beauties of

Scotland grotendeels dezelfde thema‟s en besprekingen als Thomas West‟s Guide to the

Lakes.

3.4. Rol en functie van de reisgids

Bovenstaand onderzoek toonde reeds aan dat vele reisgidsen weinig origineel waren.

Sommigen, waaronder Marc Boyer, concludeerden hieruit dat de gidsen eeuwige reproducties

waren van dezelfde feiten en zonder enige kritische geest werden samengesteld teneinde de

bestaande stereotypen te bevestigen: “Les guides et la littérature touristique imprimés ne sont

pas les acteurs de ces inventions; ils en sont les témoins et les diffuseurs; ils perpétuent les

préférences, assoient les réputations et, à l‟inverse, freinent les mutations27

.” Of dit

daadwerkelijk het geval was, valt echter te betwijfelen. Anderen, zoals Gerrit Verhoeven,

pogen deze negatieve houding immers te weerleggen en stellen dat toeristische gidsen

inspeelden op culturele ontwikkelingen en nieuwe modes bepaalden. Mijns inziens is dit de

27

M. BOYER, “Les séries de guides…”, p. 341.

77

correcte visie. Ondanks de problemen inzake originaliteit deden zich tijdens de periode 1750-

1830 ongetwijfeld inhoudelijk vernieuwingen voor. De vraag blijft echter hoe deze er

kwamen: Waren de gidsen zelf trendsetters, of volgden ze louter de veranderlijke

verzuchtingen van de reiziger28

? Deze kwestie brengt ons tot het debat omtrent de rol en

functie van de reisgids.

Voor het gros van de reizigers speelde de reisgids een belangrijke rol als leidraad om een

onbekende omgeving te ontdekken en fungeerde hij voornamelijk als een index van de talrijke

bezienswaardigheden. Bij de bespreking van diverse stadsgidsen bleek echter dat de reisgids

verscheidene objectieven kon dienen en, zoals Chabaud reeds argumenteerde, zowel een

endogene als exogene bestemming had. Voor de passieve lezer fungeerde hij als uithangbord

van de samenleving en van het dominante waarden- en normenpatroon, terwijl de lokale elite

zich spiegelde aan het beeld dat in de gidsen werd opgehangen en buitenlandse publicaties

raadpleegde om na te gaan op welke manier een extern publiek hun stad, regio of land

percipieerde. Voor de actieve reiziger nam de reisgids naast de rol van wegwijzer dan weer

die van cultureel bemiddelaar op zich. Het taaladvies en de informatie die hij leverde

betreffende gedragsregels of de interpretatie van vreemde gebruiken, maakte de reizigers

immers mogelijk de culturele kloof tussen zichzelf en de plaatselijke bevolking te

overbruggen. Zo kon een reisgids ondermeer assisteren bij het onderhandelen over prijzen of

het regelen van transport en accommodatie.

Het spanningsveld destination exogène-utilisation endogène lag echter ook aan de basis van

een negatieve karaktertrek van het genre. Deze wordt het best geïllustreerd in Nugent‟s

vertaling van Grosley‟s A Tour to London. De auteur bespreekt er immers de Britse gebruiken

en Engelse antipathie voor buitenlanders met als voornaamste doel de blik van de reiziger te

verruimen en de opvattingen van andere volkeren te leren begrijpen. In praktijk moet de

confrontatie met andere denkbeelden echter een averechts effect gehad hebben en tot het

prijzen van de eigen deugden en waarden geleid hebben. De reisgids droeg bijgevolg niet

altijd bij tot een breder begrip en werkte soms de constructie van nationale identiteiten in de

hand.

Tenslotte werd het genre ook gekenmerkt door haar pedagogische toon en de obligatie tot

sightseeing die er uit voortvloeide. De reisgids vertelde de reiziger immers niet enkel welke

bezienswaardigheden hij diende te bezoeken, maar ook welke indrukken deze bij hem konden

28

G. VERHOEVEN, Art.cit., pp. 399-401.

78

nalaten. Hij bepaalde met andere woorden het parcours van de minder kritische reiziger –

voor wie enkel de plaatsen beschreven in de gids bestonden – en bezat de mogelijkheid om,

met alle gevolgen van dien, ongerepte of idyllische plaatsen om te vormen tot toeristische

trekpleisters. Kortom, de reisgids was innovatief en speelde een aanzienlijke rol in de

toeristische revolutie daar hij geregeld randfenomenen transformeerde tot nieuwe modes.

Toch mogen we de stelling van Marc Boyer niet helemaal afbreken. Talloze gebruiken waren

reeds ingeburgerd bij een elitaire bovenlaag alvorens hun verspreiding door reisgidsen. Het

genre kon bijgevolg optreden als toeristisch cultivator, maar stond evenzeer garant voor de

distributie van nieuwe en bestaande voorkeuren.

Algemeen Besluit

De belangrijkste doelstelling van deze studie was het analyseren van de specificiteit en

evolutie van de reisgids tijdens de periode 1750-1830. Daarnaast zou ook aandacht besteedt

worden aan de producenten en het publiek van het genre en zou nagegaan worden welke rol

en functie de reisgids op zich nam. De vraag is nu in welke mate dit gerealiseerd werd en wat

de voornaamste bevindingen van dit onderzoek zijn.

Wat betreft de evolutie van het genre, manifesteert zich naar het einde van de

onderzoeksperiode steeds duidelijker het utilitaire karakter van de reisgids. Inlichtingen

worden praktischer van aard, zijn beter geordend en ook structureel wordt de reisgids steeds

functioneler. Overzichtelijke tabellen, alfabetische indexen en topografische kaarten gaan dan

ook het beeld domineren. Daarnaast doet het verschijnen van stadsplannetjes, kopergravures

en publicitaire boodschappen de illustratieve waarde van het genre toenemen; een

ontwikkeling die we door de grote vraag, kwantitatieve explosie en enorme concurrentie

uiteindelijk niet vertaald zien in een sterke prijsstijging.

Fysiek gezien is de portatieve aard het belangrijkste kenmerk van de reisgids, terwijl

inhoudelijk de meest typerende karaktertrek de selectiviteit van het genre is. Afhankelijk van

de periode en maatschappelijke context waarin een reisgids tot stand kwam, kreeg hij immers

79

een speciale inkleuring. Zo ontstonden onder invloed van de romantische visie op reizen

bijvoorbeeld nieuwe interessecentra (Zwitserland, Engelse merengebied, kuuroorden,…),

raakten objectieve beschrijvingen verstrengeld met subjectieve reflecties of was er steeds

meer aandacht voor plezier en vertier. Toch was niet enkel de tijdsgeest en ideologische

ondertoon bepalend. Ook de bestemming van de reisgids had impact op de selectie van

informatie, daar het genre naast buitenlandse reizigers ook lokale elites en passieve lezers tot

publiek had.

Over het algemeen lijkt deze studie dus louter de bestaande inzichten te bevestigen en weinig

nieuwe feitelijkheden aan te brengen. Dit is echter een misvatting. Eerst en vooral maakt dit

onderzoek zich verdienstelijk door het promoten van een genre dat ernstige gebreken

(originaliteit, betrouwbaarheid,…) vertoont en als historische bron tot nu toe sterk onderschat

werd. Daarnaast werd in deze scriptie uitgegaan van een heel nieuwe invalshoek. In

tegenstelling tot eerdere studies, doorgaans gekenmerkt door een lokale of regionale focus,

speelde bij de comparatieve analyse van reisgidsen het thema amper een rol. Lijvige collecties

werden er vergeleken met beknopte stads- en badgidsen teneinde het universeel karakter van

de reisgids bloot te leggen. Voorts werd ook het elitaire beeld van de reiziger ontkracht, de

aanwezigheid van een omvangrijk passief lezerspubliek aangetoond en een beknopt profiel

van de producenten opgehangen. De studie beantwoordt daarmee aan enkele van de

onderzoekspistes die Évelyne Cohen na afloop van het colloquium „Guides Imprimés du XVIe

au XXe‟ formuleerde.

Tot slot is er nog het voornemen van dit onderzoek een bijdrage te leveren aan het debat

betreffende de rol en functie van het genre. Na analyse van talloze exemplaren bleek de

reisgids vooral als wegwijzer en maatschappelijke spiegel te fungeren, niettegenstaande hij

ook een bemiddelende of educatieve taak op zich kon opnemen. Daarnaast deed de

pedagogische toon nog een functie als toeristisch cultivator vermoeden, maar gezien de

reisgids ook een belangrijke verspreider van nieuwe modes en gebruiken was, blijft het

moeilijk vast te stellen in welke mate hij een trendsetter was. De resultaten zijn op dit vlak

dus wat aan de magere kant, hetgeen niet betekent dat de reflectie over deze kwestie nutteloos

was. Ze leidde immers tot suggesties voor verder onderzoek. Zo zou men beroep kunnen doen

op reisverhalen uit dezelfde periode om de rol van de reisgids als toeristisch actor te

achterhalen of om een antwoord te formuleren op volgende vraag: In welke mate was de

reisgids een autoriteit en hoe kritisch sprong de reiziger om met diens inlichtingen? Vanuit

dezelfde invalshoek zou men eveneens de productie en verkoop van het genre verder kunnen

80

onderzoeken. Er is dan ook nog een lange weg af te leggen, weliswaar zonder reisgids om de

juiste richting aan te geven.

Bibliografie

1. Primair bronnenmateriaal

A description of ancient Rome, Londen, 1761, 71 p..

A view of Paris, and places adjoining, Londen, 1701, 106 p..

A Tour to Spa, through the Austrian Netherlands and French Flanders, Londen, 1774, 113 p..

The Bath and Bristol Guide, or Tradesman‟s and Traveller‟s Pocket-Companion, Bath, 1753,

64 p..

The Gentleman‟s Guide, in a Tour through Part of France and Flanders, Londen, 1776, 258 p..

The New Bath Guide, or Useful Pocket-Companion, Bath, 1762, 64 p..

A.R., The curiosities of Paris, in nine letters, Londen, 1760, 194 p..

Antonini, A., A view of Paris: describing all the churches, palaces, publick buildings,

libraries, manufactures, and fine paintings, Londen, 1749, 2 vols..

De Blainville, M., Travels through Holland, Germany, Switzerland, and other parts of Europe,

but especially Italy, Dublin, 1743, 571 p..

Defoe, D., A tour thro‟ the whole island of Great Britain, Londen, 1742, 4 vols..

81

Denson, R., A New Travellers Companion through de Netherlands containing a bref [sic]

account of all what is worth to be taken notice on by a stranger, Den Haag, 1754, 357 p..

De Merveilleux, D., Amusemens des bains de Bade en Suisse, de Schintznach et de Pfeffers,

Londen, 1739, 307 p..

De Pöllnitz, C.L., Amusemens des Eaux de Spa, Amsterdam, 1734, s.p..

Dutens, L., Itinéraire des Routes les Plus Fréquentées, ou Journal d'un Voyage aux Villes

Principales de l'Europe, en 1768, 1769, 1770, et 1771, Londen, 1777, 196 p..

Dutens, L., L‟ami des étrangers qui voyagent en Angleterre, Londen, 1794, 189 p..

Ebel, J.G., Manuel du Voyageur en Suisse: Guide Classique à l‟Aide duquel l‟Etranger

Recueillera Facilement le Fruit et les Jouissances que ce Pays Promet, Parijs, Audin, 1832,

664 p..

Fenning, D., Universal Spelling-book or a New and Easy Guide to the English Language,

Londen, 1776, 171 p..

Fielding, J., The polite traveller, and British navigator, Londen, 1783..

Fisher, G., The Instructor, or Young Man's Best Companion, Londen, 1742, 401 p.

Grimani, G., A topographical and historical description of antient & modern Rome, Bath,

1783, 42 p..

Grosley, P.J., A tour to London, or New Observations on England, and its Inhabitants,

Londen, 1772, 2 vols..

Grosley, P.J., Nouveaux mémoires, ou observations sur l'Italie et sur les Italiens, Londen,

1764, 3 vols..

Housman, J., A Descriptive Tour, and Guide to the Lakes, Caves, Mountains, and other

natural curiosities, in Cumberland, Westmoreland, Lancashire, Carlisle, 1800, 238 p..

Kennett, B., Romæ antiquæ notitia, or the antiquities of Rome, Londen, 1754, 461 p..

82

Keyssler, J.G., Travels through Germany, Hungary, Bohemia, Switzerland, Italy, and Lorrain,

Londen, 1756, 4 vols..

Lucas, W., A five weeks tour to Paris, Versailles, Marli, etc., Londen, 1752, 44 p..

Northall, J., Travels through Italy. Containing new and curious observations on that country,

particularly the Grand Duchy of Tuscany & the ecclesiastical state, Londen, 1766, 483 p..

Marshall, J., Travels through Holland, Flanders, Germany, Denmark, Sweden, Lapland,

Russia, the Ukraine, and Poland, in the years 1768, 1769, and 1770, Londen, 1773, 3 vols..

Martyn, T., The gentleman's guide in his tour through Italy. With a correct map, and

directions for travelling in that country, Londen, 1787, 458 p..

Mercier, L.S., Paris in Miniature, Londen, 1782, 176 p..

Mercier, L.S., New Picture of Paris, Londen, 1800, 2 vols..

Mercier, L.S., Tableau de Paris, Amsterdam, 1781-1788, 12 vols..

Murray, S., A Companion, and Useful Guide to the Beauties of Scotland, to the Lakes of

Westmoreland, Cumberland, and Lancashire, Londen, 1799, 402 p..

Nugent, T., The Grand Tour, or a journey through the Netherlands, Germany, Italy and

France, Londen, 1778, 4 vols..

Nugent, T., New Pocket Dictionary of the French and English Languages, Londen, 1767, 471

p..

Reichard, H., Conseils aux Touristes – 1793, in: „Editions de Hier et Demain‟, Parijs, 1971,

s.p..

Reichard, H., Guide des voyageurs en Europe – 1793, in: „Editions de Hier et Demain‟, Parijs,

1971, 6 vols..

Reichard, H., Guide de la Russie et de Constantinople – 1793, in: „Editions de Hier et

Demain‟, Parijs, 1971, s.p..

83

Salmon, J., An Historical Description of Ancient and Modern Rome, Londen, 1800, 2 vols..

Vyse, C., New London Spelling-book, or the Young Gentleman and Lady‟s Guide to the

English Tongue, Londen, 1778, 183 p..

West, T., A Guide to the Lakes, in Cumberland, Westmorland, and Lancashire, Londen, 1784,

302 p..

Wyndham, N., Travels through Europe. Containing a geographical, historical, and

topographical description of all the empires, kingdoms,..., Londen, 1790, 4 vols..

2. Secundaire literatuur

Adams, P.G., Travel literature and the evolution of the novel, Lexington, University Press of

Kentucky, 1983, 368 p..

Black, J., The British abroad: the Grand Tour in the eighteenth century, Stroud, Sutton, 1992,

355 p..

Boschma, K., Reizen in Napoleons tijd: een avontuurlijke en soms hachelijke onderneming,

Abcoude, Uniepers, 1992, 111 p..

Boyer, M., Histoire du tourisme de Masse, Parijs, PUF, 1999, 127 p..

Boyer, M., “Les séries de guides imprimés portatifs, de Charles Estienne aux XIXe et XX

e

siècles”, in: Chabaud, G., Les guides imprimés du XVIe au XX

e siècle: villes, paysages,

voyages, Parijs, Belin, 2000, pp. 339-352.

Boutier, J., “Le Grand Tour: une pratique d‟éducation des noblesses européennes (XVIe-

XVIIIe siècles)” in: Le voyage à l'époque moderne, Parijs, Presses de l'Université de Paris

Sorbonne, 2004, pp. 1-21.

Brenner, P.J., Der Reisebericht. Die Entwicklung einer Gattung in der deutschen Literatur,

Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1989, 567 p..

Brown, C.K., Encyclopedia of travel literature, California, Abc-Clio, 2000, 257 p..

84

Buzard, J., The beaten track: European tourism, literature, and the ways to culture, 1800-

1918, Oxford, Clarendon press, 1993, 357 p..

Chabaud, G., “Images de la ville et pratiques du livre, le genre des guides de Paris (XVIIe –

XVIIIe siècles)”, in: Revue d‟histoire moderne et contemporaine, 1998, 45, pp. 323-345.

Chabaud, G., “Les guides de Paris du XVIIe siècle au début du XIX

e siècle. Remarques sur

une construction historique”, in: Chabaud, G., Les guides imprimés du du XVIe

au XXe

siècle: villes, paysages, voyages, Parijs, Belin, 2000, pp. 71-80.

Chabaud, G., Les guides imprimés du XVIe au XX

e siècle: villes, paysages, voyages, Parijs,

Belin, 2000, 703 p..

Claessens, B., Reizen om te kuren? Omtrent Spa en zijn bezoekers in de Nieuwe Tijden,

Universiteit Gent, Onuitgegeven licentiaatverhandeling, 2005, 2 vols..

Constandt., M., “De reisgidsen voor België. Een aanloop tot repertoriëring”, in: BTNG-

RBHC, 1985, 16, 1-2, pp. 243-266.

Cohen, E., “Perspectives” in: G. CHABAUD, Les guides imprimés du du XVIe

au XXe

siècle: villes, paysages, voyages, Parijs, Belin, 2000, pp. 651-654.

Cox, E., A reference guide to the literature of travel, New York, Greenwood Press, 1935, 3

vols..

De Clercq, M. en Bakker, S., Reizen door de Europese literatuur: Modellen voor het

literatuuronderwijs, Leuven, Acco, 1995, 115 p..

De Venter, E., De opkomst van het toerisme te Brussel in de 18de eeuw, Universiteit Gent,

Onuitgegeven licentiaatverhandeling, 2006, 171 p..

De Wolf, T., De visie van reizigers op Brabant en Mechelen (1701-1800), Universiteit Gent,

Onuitgegeven licentiaatverhandeling, 2004, 187 p..

Fordham, H.G., Les Guides-Routiers, Itinéraires et Cartes-Routiers de l‟ Europe, Lille,

Lefebvre, 1926, 45 p..

85

Fordham, H.G., Les routes de France : étude bibliographique sur les cartes-routières et les

itinéraires et guides-routiers de France suivi d‟un Catalogue des itinéraires et guides-routiers

1552-1850, Parijs, Champion, 1929, 106 p..

Guilcher, G., “Les Guides de Voyages en Langue Anglaise. Pistes de recherches et

bibliogrpahie sommaire”, Parijs, Université de Paris-Nord XIII (CRIDAF), p. 1. [URL:

http://www.univ-paris13.fr/CRIDAF/Travels/Guilcher.PDF].

Guilcher, G., “Naissance et développement du guide de voyage imprimé: du guide unique à la

série, une strategie de conquête des lecteurs?” in: Chabaud, G., Les guides imprimés du XVIe

au XXe siècle: villes, paysages, voyages, Parijs, Belin, 2000, pp. 81-93.

Hamilton, D.B., A concise companion to English Renaissance literature, Malden,

Blackwell, 2006, 274 p..

Jollet, E., “L‟accessibilité de l‟oeuvre d‟art: les beaux-arts de Paris au XVIIIe siècle” in:

Chabaud, G., Les guides imprimés du XVIe

au XXe siècle: villes, paysages, voyages, Parijs,

Belin, 2000, pp. 167-177.

Leiper, N., “The framework of Tourism: Towards a definition of tourism, tourist and the

tourst industry”, in: Annals of Tourism Research, 1979, 6, pp. 370-390.

Löschburg, W., Het grote reisboek: lust en last van het reizen door de eeuwen heen, Den

Haag, Kruseman, s.d., 190 p..

Maczak, A., De ontdekking van het reizen: Europa in de vroeg-moderne tijd, Amsterdam,

Spectrum, 1998, 470 p..

Roche, D., La ville promise: mobilité et accueil à Paris (fin XVIIe-début XIX

e siècle),

Parijs, Fayard, 2000, 438 p..

Speak, J., Literature of travel and exploration: an encyclopedia, New York, Fitzroy,

Dearborn, 2003, 3 vols..

Stagl, J., A history of curiosity: the theory of travel, 1550-1800, Chur, Hardwoord, 1995, 344

p..

86

Stevens, H., De Zuidelijke Nederlanden en de Grand Tour: bespreking van een aantal 18e-

eeuwse educatiereizen, Universiteit Gent, Onuitgegeven licentiaatverhandeling, 1989, 2 vols..

Stols, E., Oostenrijks België, 1713-1794. De Zuidelijke Nederlanden onder de Oostenrijkse

Habsburgers, Brussel, Gemeentekrediet, 1987, 539 p..

Towner, J., “The Grand Tour: a Key Phase in the History of Tourism”, in: Annals of Tourism

Research, 1985, 12, pp. 297-333.

Turner, C., British travel writers in Europe: 1750-1800: Authorship, gender and national

identity, Aldershot, Ashgate, 2001, 276 p..

Van Damme, R., De Zuid-Nederlander in reisverhalen in de tweede helft van de achttiende

eeuw (1748-1795), Katholieke Universiteit Leuven, Onuitgegeven licentiaatverhandeling,

1964, 164 p..

Vaughan, J.E., The English Guide Book, 1780-1870. An Illustrated History, Londen, Newton

Abbot, 1974, 167 p..

Verhoeven, G., “L'influence des guides imprimés aux Pay-Bas sur la construction et

l'évolution de l'espace touristique européen (XVIIe – XVIII

e siècles)”, In: Revue belge de

philologie et d'histoire, 2005, 83, pp. 399-423.

Viviès, J., English travel narratives in the eighteenth century: Exploring genres, Aldershot,

Ashgate, 2002, 134 p..

Evolutie van een bijzonder genre. Reisgidsen...

Documents

Transcript of Evolutie van een bijzonder genre. Reisgidsen...