EINDELOOSNUMMER 2

November 2014 18e JAARGANG

d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d

‘TEAR DOWN THIS WALL’Ciska Schippers

5

Over de MuurJuliëtte van den Hil – Waar tegenwoordig vooral ímmigratie als probleem wordt gezien, was voor de DDR émigratie juist een doorn in het oog. Vanaf 1957 werd een verhuizing naar het Westen daarom als Republikflucht aangeduid, een term die, niet geheel toevallig, veel weg had van de Duitse term voor de-serteurs, die Fahnenfluchters werden genoemd. Hoewel de Muur een effec-tiever middel tegen leegloop bleek te

zijn dan semantiek, was het voor de creatieveling nog steeds mogelijk de DDR te verlaten. Met methoden die varieerden van zo-eenvoudig-dat-het-werkt tot ronduit diabolisch, wisten Oost-Duitsers de Muur over te gaan.

Conrad Schumann, bijvoorbeeld, sprong gewoon over de Muur heen; een foto die de hele wereld overging. Toegegeven, op dat moment, 15 augustus 1961, was de

constructie van de Muur pas drie dagen onderweg en reikte het prikkeldraad waar-uit de afscheiding bestond ongeveer tot zijn knieën, de geschiedenisboekjes haal-de hij er echter wel mee. (Lees op pagina 3 meer over die heldhaftige daad.) Toen de Muur eenmaal stond, moest je van betere huize komen om jezelf aan de andere kant te krijgen. Het hielp als je een beetje lenig was: zo gebruikte Horst Klein, in het dagelijks leven acrobaat, >>>

De Berlijnse Muur op de Potsdamer Platz richting Stresemannstraße in 1975.

ANATOMIE DER BERLIJNSE MUURKoen Molenaars

824 JAAR EAST SIDE GALLERY

Hannah van der Bles14

DE GUILLAUME-AFFAIREPouwel van Schooten

6

DE SMAAK VAN DE VRIJHEIDJetske Brouwer

18

KOKEN MET COKS: SOLJANKACoks Donders

12

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 2

HOOFDREDACTIONEELEINDELOOS

Weledelgeleerde lezer,

Komend weekend viert Berlijn het gro-te Muurfeest. 25 jaar geleden viel de Muur, die daarvoor nog eindeloos leek te zijn. Het jubileumfeest wordt in Ber-lijn groots gevierd. Over een lengte van twaalf kilometer worden verlichte heli-umballonnen opgesteld op de plek waar de Muur ooit Oost van West scheidde. Omdat Eindeloos geen geld heeft om dat te kunnen overtreffen, presenteer ik u hierbij de Eindeloos Muurspecial. Had u altijd al willen weten hoe de Ossies hun Deutsche Demokratische Republik (DDR) probeerden te ontvluch-ten? Dan wordt u in de watten gelegd door Juliëtte van den Hil en Lisa Tiggel-man. Wat enkele politici dachten over de val van de Berlijnse Muur, wordt beschreven in de artikelen van Ciska Schippers en mij. Pouwel van Schooten laat u kennismaken met de entourage van Willy Brandt, die roder bleek te zijn dan verwacht. Voor literatuur in de DDR is het artikel van Hugo van Doornum uw pakkie an. Voor de ware DDR-beleving moet u bij Coks Donders en Silvio Algra zijn. Coks serveert een smerig recept, dat niet kan ontbreken bij een Oost-Duits diner. Silvio bekijkt de opkomst van Ostalgie-initiatieven, waar u een nostalgisch bezoek kunt brengen aan het verleden. Mocht u de Berlijnse Muur nog willen bezichtigen, dan kunt u bij May-ra Murkens en Hannah van der Bles terecht. Mayra heeft enkele stukken Muur getraceerd over de hele wereld, zodat u altijd een kijkje kunt nemen als u op vakantie een keer niets te doen heeft. Hannah ging als correspondent Ber-lijn op onderzoek uit naar het onzekere bestaan van de East Side Gallery. Bij dit lange stuk Muur worden woontorens en hotels ontwikkeld. Als u de Berlijnse Muur maar niets vindt, verwijs ik u door naar het artikel van Maurits Thomassen over zijn (bijna-dood)ervaring met de Battlefield Tour. Ook wil de redactie enkele andere his-torische muren aan u voorschotelen.Tenslotte presenteert Jetske Brouwer u een flinke dosis DDR-humor. d

Ik wens u aangenaam leesplezier,Koen Molenaars

een elektriciteitskabel om naar de overkant te lo-pen (!). Hij viel er uiteindelijk af, maar gelukkig pas toen hij al boven West-Berlijn liep. Voor de min-der lenigen was brute kracht een oplossing. Met de Meivieringen op komst zag de jonge soldaat Wolfgang Engels zijn kans schoon. De vieringen zouden namelijk gepaard gaan met een hoop militair machtsvertoon, waaronder een parade van tanks. U voelt ‘m aankomen: Engels stal een tank en probeerde zo dwars door de Muur heen te rijden. Dat was helaas makkelijker gezegd dan gedaan. De man had namelijk geen idee hoe je een tank moest besturen en wist op het moment suprême het gaspedaal niet te vinden, met als gevolg dat de tank uiteindelijk met z’n neus in het Westen en z’n kont in het Oosten van Berlijn tot stilstand kwam. Onder geweerschoten van Oost-Duitsers werd Engels uiteindelijk door Westerse soldaten uit de tank gehesen. Missie (ongeveer) geslaagd. De checkpoints boden ook mogelijkheden om de DDR te verlaten. Bij Check-point Charlie bleek ‘gewoon doorrijden’ het devies. Zo kwam Heinz Meixner erachter dat de afscheiding achter het checkpoint bestond uit een metalen stang die op een bepaalde hoogte hing. Hij huurde een Austin-Healey convertible, sloopte het wind-scherm eraf zodat de auto precies een paar centimeter onder die fatale hoogte zat, verborg zijn vriendin en schoonmoeder in de kofferbak en reed rustig naar de grens.

Toen de grenswachters aanstalten maakten om de auto – grondig – te checken, trap-te hij het gaspedaal vol in en reed zo onder de metalen stang door. Enkele maanden later flikte iemand precies dezelfde truc; naar verluid nog met hetzelfde soort auto ook. Dat was voor de grenswacht de aanleiding om aan de horizontale stang ook en-kele verticale spijlen toe te voegen. De grens tussen Oost en West was echter niet voor iedereen hermetisch ge-sloten. Sommige mensen hadden reisprivileges, bijvoorbeeld uit hoofde van hun be-roep of nationaliteit. Een aantal mannen met een lidmaatschap van de Playboyclub in München maakten daar handig gebruik van. In plaats van hun paspoort lieten ze hun ledenkaart bij de grens zien: de pas leek zoveel op een diplomatiek paspoort dat ze zonder problemen Oost-Berlijn konden verlaten. Een andere man, wier vriendin vast zat in Oost-Berlijn, nam drastischer maatregelen. Hij zocht een vrouw in West-Berlijn

die voldoende leek op zijn vriendin, kreeg haar zover dat ze voor hem viel, overtuigde haar een weekend aan de andere kant van de Muur door te brengen en stal eenmaal daar haar persoonsbewijzen om zijn vriendin mee terug te kunnen nemen. Het voorstel voor een “ge-zellig weekendje Oost-Berlijn” had misschien het eerste teken moeten zijn voor die arme vrouw dat iets niet helemaal in de haak was.Of de methode nu over, onder of door de Muur heen was, met uitzondering van de Aus-tin-Healey truc waren geen twee ontsnap-pingspogingen hetzelfde. Velen slaagden in hun opzet. Tussen 1961 en 1989 wisten naar schatting vijfduizend mensen het Westen te bereiken. d

REPUBLIKFLUCHT

‘Het voorstel voor een “gezellig weekendje Oost-Berlijn” had misschien het eerste teken

moeten zijn voor die arme vrouw.’

Opgevouwen in een auto over de grens.

Bord aan de grens.

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 3REPUBLIKFLUCHT

Door Lisa Tiggelman - Een van de bekend-ste foto’s uit het Koude-Oorlogtijdperk is die van de jonge Oost-Duitse soldaat die zijn sprong naar de vrijheid maakt. Op 15 augustus 1961 waagde de 19-ja-rige Hans Conrad Schumann een ge-slaagde poging om uit Oost-Berlijn te ontsnappen. Een daad die hem de rest van zijn leven zou blijven achtervol-gen. Aan Westerse zijde werd hij na de bouw van de Muur gezien als perso-nificatie van vrijheid en werden hij en zijn beroemde foto gebruikt voor pro-pagandadoeleinden. Voor de Oosterse zijde was Schumann een verrader, iemand die zijn land, zijn medesolda-ten en familie had verraden. Achter de propagandabeelden schuilt echter veel meer: wie was dit jonge icoon eigen-lijk?

Met zijn 19 jaar stond Hans die zomerdag in Berlijn voor een keuze die groter was dan wij in ons leven waarschijnlijk ooit zullen hoeven maken. Hij was nog jong toen de Tweede Wereldoorlog eindigde en woon-de op de schapenboerderij van zijn vader in Saksen – een gebied in Oost-Duitsland dat werd bezet door de Sovjets. Als soldaat was hij het Westen gaan zien als een be-dreiging voor zijn socialistische vaderland, maar toen hij twee dagen na de start van de bouw van de Muur aan het patrouil-leren was, zag hij iets dat dit vertrouwde beeld deed wankelen. Er zijn meerdere ver-sies van dit gedeelte van het verhaal: bij de ene zag hij een klein huilend jongetje door Oost-Duitse soldaten hardhandig wegge-sleurd worden van de Muur, bij de andere zag hij onschuldige West-Berlijnse demon-stranten die door hun oostelijke stadgeno-ten bestreden werden met waterkanon-nen. Het kwam er in ieder geval op neer dat de gebeurtenis hem deed beseffen dat hij niet de rest van zijn leven ‘als een vogel in een kooi wilde doorbrengen’. En zo begon hij zijn ontsnapping voor te bereiden. De fotograaf Peter Leibing hield Schumann de hele dag al in de gaten. Hij hoopte op een sprong, op een spectaculaire foto, maar de soldaat had zo lang gewacht dat Leibing de hoop eigenlijk al had opge-geven. Rond 4 uur ’s middags had Schu-mann echter al zijn moed bijeengeraapt en waagde toch de sprong. Door de hand-matige sluiter had Leibing maar één kans,

maar door zijn ervaring als fotograaf bij paardenspringwedstrijden wist hij precies het juiste moment te kiezen en slaagde hij erin de iconische foto te maken. Schumann was de eerste van de Nationale Volksarmee die vluchtte, maar geschat wordt dat 2700 Oost-Duitse sol-daten en politieagenten zijn voorbeeld zouden volgen. Schumann zelf besloot na

zijn vluchtactie in Beieren te gaan wonen, waar hij later ook zijn vrouw Kunigunde zou trouwen en 30 jaar in een Audi-fabriek lopendebandwerk zou verrichten. Hoe-wel Schumann de Duitse Democratische Republiek was ontvlucht, zou hij er nooit helemaal afstand van kunnen nemen. Hij kampte met schuldgevoelens jegens zijn familie. Dit zorgde ervoor dat hij in een diepe depressie terechtkwam. Niets van de opbrengsten van zijn bekende foto zijn naar hem of zijn familie gegaan en de West-Duitse regering probeerde constant informatie van hem te verkrijgen die hij he-lemaal niet bezat. Daarbij ontving hij veel brieven van de Stasi , de binnenlandse veiligheids-

en inlichtingendienst van de DDR, die zo-genaamd van zijn familie zouden zijn. Met deze veelgebruikte techniek probeerde de Stasi ervoor te zorgen dat Schumann te-rug zou keren naar Oost-Duitsland. In de brieven vertelde zijn familie dat het vei-lig was om terug te keren en hoeveel ze hem misten. Ondanks de brieven keerde Schumann pas na de val van de Muur, 28 jaar na zijn ontsnapping, terug naar zijn geboortestreek. Hier werd hij ontvangen met gemengde reacties: zijn familie was natuurlijk blij hem te zien, maar veel an-deren wilden niets met hem te maken heb-ben. Zelfs nu de Koude Oorlog voorbij was noemden mensen hem een landverrader. Eenzaam kampend met een zware depres-sie en een alcoholverslaving pleegde Schu-mann in 1998 zelfmoord in de bossen bij zijn huis, waar zijn vrouw hem vond nadat hij zich aan een boom had opgehangen. De jonge soldaat die in 1961 hoop-te een beter leven tegemoet te ‘springen’, heeft zijn hele leven moeten omgaan met de consequenties van zijn daad. Hoewel hij werd gezien als held van de vrije wereld en (ongevraagd) in de schijnwerpers stond, heeft hij nooit echt voordeel kunnen halen uit deze positie. Integendeel: hij voelde zich naar eigen zeggen ‘squeezed like a lemon’ door de Duitse regering en de Stasi, die hem constant lastigviel met psychologische technieken die waarschijnlijk grote invloed op hem hadden. Mede door zijn depressie heeft hij nooit van zijn faam kunnen genie-ten en beëindigde hij zijn leven door zelf-moord. Hij is er in ‘het vrije Westen’ in elk geval niet makkelijk vanaf gekomen. d

De sprong naar vrijheid?Het ongelukkige lot van Conrad Schumann

‘De West-Duitse regering probeerde constant informatie

van hem te verkrijgen die hij helemaal niet

bezat.’

De wereldberoemde foto van Schumann tijdens zijn ontsnapping.

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 4 POLITIEK

Koen Molenaars - Soms overvalt het je. Als blijkt dat je aan de verkeerde kant van de geschiedenis hebt gestaan. ‘Dat had ik beter anders kunnen doen’, denk je dan. Dat gebeurt, bijvoorbeeld, als een communistisch blok dat bijna vijftig jaar burgers heeft onderdrukt, dreigt om te vallen. Als een Muur, die bijna dertig jaar een land in tweeën deelt, dreigt om te vallen. Als je Mar-garet Thatcher, François Mitterand of Ruud Lubbers heette in 1989.

Margaret Thatcher (1925-2013), de vrouw die al van ijzer was voordat Rita Verdonk minister werd, vond die Duitse hereniging maar niks. De ‘neoliberale’ premier, die onder het mom van ‘there is no such thing as society’ allerlei demon-straties uiteensloeg, was niet voorbereid op de val van de Muur. Ze had dan wel allerlei dingen gezegd over Duitse zelf-beschikking, maar het was natuurlijk niet de bedoeling dat iets dergelijks daadwer-kelijk zou plaatsvinden. De angst voor destabilisatie in Europa met een nieuw herenigd Duitsland was voor Thatcher groter dan het streven naar het definitief openbreken van de status quo. In maart 1990, toen de Muur al lang gevallen was, liet ze een groep ambtenaren uitzoeken hoe gevaarlijk die Duitsers waren. Hun na-tionale karakter, gecombineerd met zo’n groot land, kon toch alleen maar gevaar-lijk zijn? Democratie in Oost-Duitsland mocht wel, maar toch ook niet helemaal.

‘J’aime l’Allemagne tellement que je préfère en avoir deux’, ‘ik hou zo-veel van Duitsland dat ik er het liefst twee van zou willen hebben’, schijnen de woorden van François Mitterand (1916-1996) te zijn geweest. De eeuwige strijd tussen Duitsers en Fransen, die vanaf de napoleontische oorlogen door-werkte in de Frans-Pruisische Oorlog, de Eerste en Tweede Wereldoorlog tot aan de Koude Oorlog, was nog immer le-vendig. Als de Duitsers verenigd zouden zijn, zou het kwaad weer naar boven ko-

men. Dan zouden ze Hongarije, Polen en Tsjecho-Slowakije opslokken en Europa domineren. Maar op zichzelf kon daar nog over onderhandeld worden. François ging wel akkoord met een hereniging als de Duitsers zich financieel zouden laten ketenen aan een gezamenlijke munt, die de euro zou gaan heten.

Tenslotte de Nederlandse mi-nister-president Ruud Lubbers (1939-). Later vooral bekend als billenknijper van de Verenigde Naties, kon hij het aan-staande huwelijk van de oosterburen niet goed plaatsen. In december 1989 sprak hij bij een conferentie tijdens een diner tot Bondspresident Helmut Kohl, dat hij maar beter niet over één Duits volk kon spreken en dat het maar gevaarlijk was om over zelfbeschikking te spreken. Op 15 januari bestormden de Oost-Duitsers kantoren van de Stasi en andere overheidsdiensten. Op diezelfde dag sprak Lubbers zijn wens uit voor een voortbestaan van de Euro-pese grenzen. Zijn partijgenoten van het CDA hadden er inmiddels wel genoeg van en distantieerden zich van de rare fanta-sieën van Lubbers. Maar hadden ze werkelijk onge-lijk? Is Duitsland niet stiekem weer een grote imperialistische supermacht aan het worden? De plaats van Duitsland in de wereld tegenwoordig is in militair opzicht nog altijd klein en voorzichtig. Tijdens de crisis heeft Duitsland, die met de Muil-korving van Griekenland, de Tortuur van Portugal, de Geseling van Spanje en de Filering van Frankrijk, de zuidelijke lan-den stevig beteugeld. Nederland is al een beetje een stukje van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk hoort binnenkort wel-licht niet meer bij de Europese Unie. Dan kan Duitsland alles doen met Europa wat ze wil. Waar zijn Thatcher, Mitterrand en Lubbers dan, om ons te redden? d

Thatcher, Mitterand, Lubbers

Ruud Lubbers (1939-)François Mitterand (1916-1996)Margaret Thatcher (1925-2013)

‘“Ik hou zoveel van Duitsland dat ik er het

liefst twee van zou willen hebben” , schij-nen de woorden van François Mitterand te

zijn geweest.’

Laffe angsthazen of ware visionairen?

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 5POLITIEK

Ciska Schippers- Twee jaar en vijf maanden voordat de Muur viel, stond Ronald Reagan, 40e president van de Verenigde Staten, vlak bij de Muur en sprak de bekende woorden: ‘Mr. Gorbachev, tear down this wall!’ De toespraak van Reagan kreeg op het moment zelf weinig aandacht van de internationale pers, maar werd en-thousiast ontvangen in West-Berlijn. De vraag is of deze speech daadwer-kelijk heeft bijgedragen aan de val van de Muur. Ook nemen we een kijkje op welke manier deze speech in Reagans strategie paste en wat Reagan heeft betekend in het grotere geheel van het einde van de Koude Oorlog.

Hoewel ‘Tear down this wall’ redelijk streng klinkt, was de speech uiteraard uit-gebreider dan enkel deze zin. Toen Reagan op 12 juli 1987 voor de Branderburger Tor stond was zijn boodschap niet enkel pro-vocerend, want hij moedigde Gorbatsjov ook aan om zijn Glasnost en Perestrojka door te zetten en als gevolg daarvan de Berlijnse Muur neer te halen. Zo zei Rea-gan: ‘Today thus represents a moment of hope. We in the West stand ready to cooperate with the East to promote true openness, to break down barriers that separate people, to create a safe, freer world.’ Een andere belangrijke compo-nent van de toespraak was de passage over wapenvermindering, waarin Reagan verklaarde dat ze op de drempel stonden van een historische overeenkomst waar-bij er niet enkel limieten werden gesteld aan het aantal wapens van beide groot-machten, maar ze voor het eerst de kans hadden om een gehele categorie van nu-cleaire wapens te vernietigen. Tot op het laatste moment voor de toespraak was er discussie onder Rea-gans medewerkers of ‘tear down this wall’ er wel in zou moeten. De National Se-curity Council en het State Department vonden dat de zin eruit gehaald moest worden, omdat het te provocerend zou zijn en mogelijk gebruikt zou worden door de communistische hardliners om Gorbatsjov in diskrediet te brengen, door-dat het zou impliceren dat hij over zich heen liet lopen door Reagan. Reagans medewerkers wilden de goede relatie tus-sen beide wereldleiders graag in stand houden en wilden Gorbatsjov niet boos maken. Maar Peter Robinson, Reagans

speechschrijver, liet de zin in de toespraak staan. Hij was van tevoren naar West-Ber-lijn afgereisd en voelde aan dat de meeste West-Berlijners tegen de Muur waren en dat deze zin dus in goede aarde zou val-len. White House Chief of Staff Howard Baker en Deputy US National Security Ad-visor Colin Powell probeerden Reagan nog over te halen om de zin uit de toespraak te laten, maar Reagan weigerde. ‘I think we’ll leave it in’, zei Reagan. ‘It’s the right thing to do.’ De toespraak werd in West-Ber-lijn onder luid gejuich ontvangen. Reagan schreef in zijn dagboek: ‘I addressed tens & tens of thousands of people — stretching as far as I could see. I got a tremen-dous reception — interrupted 28 times by cheers.’ Het Sovjet persbureau TASS noemde de speech: ‘openly provocative, war-mongering’. Maar in de Amerikaanse en internationale pers was er vrij weinig aandacht voor Reagans woorden. Terug-kijkend op de toespraak is het op z’n minst tekenend voor Reagans aanpak om de Koude Oorlog tot een einde te brengen. Eerder in de Koude Oorlog werd er ge-streefd naar peaceful coexistence, waarbij niet geprobeerd werd om de Koude Oorlog te ‘winnen’, maar de bestaande situatie te accepteren en de wereld zo min mogelijk in gevaar te brengen. Reagan geloofde niet in co-existentie, maar hij dacht dat de Sovjet-Unie een falend systeem was en dat de situatie kon veranderen. Hij vertrouwde Gorbatsjov als onderhande-lingspartner en kon het goed met hem vinden. Er is veel discussie onder historici

over welke rol Reagan heeft gespeeld in het einde van de Koude Oorlog. Reagan heeft niet eigenhandig de Koude Oorlog tot een eind gebracht of de Muur neerge-haald. Het is moeilijk te zeggen welke invloed de toespraak bij de Brandenbur-ger Tor überhaupt heeft gehad, maar het heeft de relatie tussen Reagan en Gor-batsjov in ieder geval geen kwaad gedaan.

‘In de Amerikaanse en internationale pers was er vrij weinig aan-

dacht voor Reagans woorden.’

De speech was tekenend voor Reagans houding tegenover de Koude Oorlog in het algemeen, er blijkt geloof uit voor veran-dering. Hij sprak direct tot Gorbatsjov, een persoonlijke vriend die bereid was te on-derhandelen en het communisme aan te passen, met de uiteindelijke val van de Sovjet-Unie als gevolg. Niet iedereen was het met Reagan eens dat Gorbatsjov een andere leider was dan zijn voorgangers, maar Reagan gaf hem een kans. Daarom hebben Reagans persoonlijke motieven een belangrijke bijdrage geleverd aan het einde van de Koude Oorlog. Uiteraard had hij tal van omstandigheden mee, vooral de situatie in de Sovjet-Unie en Gorbatsjov als vernieuwende leider. Als Reagan Gor-batsjov niet had vertrouwd, had de geschiedenis heel anders kunnen verlo-pen. d

‘Tear down this wall!’

Reagan tijdens de befaamde toespraak bij de Brandenburger Tor, op de grens van Oost- en West-Berlijn.

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 6 POLITIEK

Pouwel van Schooten- Niemand had in 1945 durven geloven dat Duitsland ooit weer een volwaardig land zou zijn. Toch bleken beide Duitslanden twintig jaar later voorbeeldige part-ners van de twee grote ideologische machtsblokken. Oost-Duitsland lid van het Warschaupact met de Sovjet-Unie, West-Duitsland een bondgenoot van het kapitalistische Westen. Het Westen was ogenschijnlijk het wel-varendst en in 1961 door de Berlijnse Muur officieel afgesloten van al het communistisch gespuis van het Oos-ten. Niets was echter wat het leek, want zonder dat iemand in het Wes-ten het wist, had de West-Duitse rege-ring ook een rood tintje.

In het begin van de jaren zeventig leek er geen wolkje aan de lucht te zijn in West-Duitsland. Sterker nog, de toenmalige kan-selier Willy Brandt had er niet alleen voor gezorgd dat er best te werken viel met een sociaaldemocratische partij, ook had hij er voor gezorgd dat West-Duitsland vrien-delijker tegenover het communistische Oosten stond. Zijn Ostpolitik zorgde voor meer economische banden met de DDR en was bij het volk immens populair. Aan zijn zijde stond persoonlijk assistent Günter Guilliaume. Schijnbaar een eerlijke Duit-ser die net als Brandt langzaam door de hiërarchie van het West-Duitse politieke stelsel was opgeklommen. Brandt en Guil-liaume waren dan ook goede vrienden en in de zomers ging Guilliaume vaak mee naar Brandts vakantiehuis in Noorwegen. Het was tijdens een van die va-kanties dat Guilliaume zich wel erg ver-dacht ging gedragen. In 1974 wist de

West-Duitse geheime dienst het zeker: Günter was een spion voor de DDR en had sinds 1956 informatie doorgespeeld naar het Oosten. Günter werd meteen veroor-deeld tot dertien jaar celstraf, maar ook voor Brandt liep het niet goed af. Zijn ge-zag was in het laatste jaar al iets zwakker geworden door een aantal overspelschan-

dalen en met dit ‘Guilliaume-schandaal’ moest hij wel aftreden. West-Duitsland was opeens haar progressieve leider kwijt. Al snel probeerde men een schul-dige aan te wijzen voor dit schandaal. Wie wilde precies dat Brandt aftrad en waarom? Brandt dacht zelf dat zijn val georkestreerd was door jaloerse collega’s

van zijn eigen partij. De meerderheid van West-Duitsland legde de schuld bij de Oost-Duitse regering. Als Brandt’s popu-laire Ostpolitik te ver doorgezet werd, zou dit tot de hereniging van Duitsland kun-nen leiden, met als gevolg een werkloze Oost-Duitse regering zijn. Het antwoord kwam tegen het einde van het bestaan van de Sovjet-Unie. Toen Guilliaume in 1988 werd vrijgelaten en als held in het Oosten werd ontvangen, zwoor de Stasi dat het op geen moment de bedoeling was geweest om Brandt af te laten treden. De Guilliaume-affaire was een van de grootste mislukkingen van de Stasi. Uiteindelijk was er geen waarom, niemand wilde Brandt echt weg. West-Duitsland kwam er overigens erg makke-lijk weer bovenop, maar de progressieve Ostpolitik was niet meer zo voortvarend als dat die tijdens de heerschappij van Brandt was geweest. d

De Guillaume-affaireEen onbedoeld schandaal

‘De Guillaume-affaire was een van de groot-ste mislukkingen van

de Stasi.’

Willy Brandt (links) tijdens een onderonsje met Günter Guillaume (rechts).

De schrijvers van de DDRHugo van Doornum – De Berlijnse Muur scheidde Oost van West, ouders van kinderen, welvaart van armoede, vrij-heid van onderdrukking. Ook de rijke Duitse cultuur werd bruut doormid-den gesneden; schrijvers en kunste-naars die hoopten op het herstel van een eensgezinde Duitse cultuur na de Tweede Wereldoorlog kwamen bedro-gen uit. Veel van hen waren al eerder, rond 1933, gevlucht uit angst voor de

nazi’s: Duitse schrijversgemeenschap-pen in exil bloeiden op in Amsterdam, Parijs, Londen en New York.

‘Stunde Null’ is de beroemde term waar-mee de Duitse wederopbouw na de Twee-de Wereldoorlog wordt aangeduid. In de literatuur ontstond de stroming van de Trümmerliteratur, letterlijk te vertalen als de ‘literatuur van de puinhopen’. Schrij-vers hadden de behoefte te reflecteren op Bertolt Brecht verhuisde zich vanuit overtuiging in de DDR,

maar uitte nog steeds kritiek op de heilstaat.

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 7CULTUUR

de grote verwoesting van de oorlog, ver-gelijkbaar met de ontwikkeling die zich voordeed na de Eerste Wereldoorlog – denk aan het beroemde gedicht The Was-te Land van T.S. Elliot. De meeste Duitse auteurs van enige naam en faam waren Duitsland echter al lang voor de oorlog ontvlucht. Zo verbleef de literaire familie Mann – onder

wie Nobelprijswinnaar Thomas Mann – al geruime tijd in de Verenigde Staten en woonde Max Brod sinds 1939 in Tel Aviv. Daarnaast hadden veel schrijvers vlak voor of gedurende de wereldoorlog zelf-moord gepleegd, zoals Stefan Zweig in 1943 in Brazilië. De scheiding tussen Oost- en West-Duitsland kreeg ook snel na 1949 zijn beslag in de literatuur. Van grote voor-oorlogse auteurs die zich uit overtuiging in de DDR vestigden, is Bertolt Brecht de meest opvallende naam. De auteur van de Dreigroschenoper vluchtte voor de na-zi’s via Denemarken, Zweden en Finland naar de Verenigde Staten, maar keerde in 1947 terug naar Oost-Duitsland nadat hij was beticht van ‘Un-American activi-ties’. Weliswaar onderhield Brecht warme

contacten met Walter Ulbricht, het hoofd van de SPD, maar hij uitte ook kritiek op de socialistische heilstaat. Brecht over-leed echter al in 1956, 58 jaar oud, aan een hartaanval. De Oost-Duitse literatuur moest vanaf 1949 voldoen aan de idealen van het communistische regime. ‘Decadente’ boeken, zoals van Franz Kafka, waren uit den boze. Liever las men, opvallend ge-noeg, de grote humanisten – bovenal het werk van Goethe. Schrijvers in de DDR werden gecontroleerd door de Hauptver-waltung Verlage und Buchhandel, een instituut dat een strakke censuur uitoe-fende over de Oost-Duitse boekenwereld. Oost-Duitse boeken werden tot halver-wege de jaren zestig in de Bondsrepubliek dan ook nauwelijks gelezen en afgedaan als partijpropaganda. Vanaf de jaren zestig leek er eni-ge verandering op te treden in het boe-kenbeleid: de opbouwfase van de socialis-tische staat was afgesloten, wat auteurs iets meer vrijheid bood. Voorzichtig werd er kritiek geuit op het alledaagse leven achter het IJzeren Gordijn, zeker na het gewelddadig neerslaan van de Praagse Lente in 1965. Dat het literaire klimaat nog allerminst vrij was, ondervond de schrij-ver Wolf Biermann die in 1976 het land uit werd gezet en beroofd werd van zijn burgerrechten wegens ernstige verzaking van zijn ‘burgerplichten’. Een storm van protest brak los, wat een uitstroom van

kunstenaars tot gevolg had. Al te kritische kunstenaars werden de mond gesnoerd met een enkele reis West-Duitsland. In de nadagen van de DDR speel-den Oost-Duitse schrijvers als Christa Wolf en Cristoph Hein een bescheiden rol: op 4 november 1989 organiseerden Oost-Duitse kunstenaars een grote ma-

nifestatie waar ruim een half miljoen de-monstranten op afkwamen. De roep om hervormingen werd beantwoord: vijf da-gen later viel de Muur en hield de DDR op te bestaan. d

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de informatie op www.duitslandweb.nl, de website van het Duitsland Instituut Amsterdam

Advertentie Wolf Biermann werd Oost-Duitsland uitgezet wegens zijn kritiek op het stalinistische systeem.

‘“Decadente boeken”, zoals van Franz Kafka, waren uit den boze.’

‘Vanaf de jaren zestig leek er enige verande-

ring op de treden in het boekenbeleid.’

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 8 MUREN

OBSCUREAllemaal leuk en aardig die Berlijnse Muur, maar we mogen niet vergeten dat er vele andere muren zijn neergezet. Ook die hebben verdeling gezaaid, mensen in het defensief gedreven. Maar muren hebben mensen ook samengebracht, een identiteit gegeven. Huizen worden ook van muren gebouwd bijvoorbeeld. Daarom een kleine bloemlezing, opdat wij nooit vergeten welke impact muren kunnen hebben op ons leven.

Muren om Ceuta en MelillaLisaTiggelman - In 2005, 26 jaar na de val van de Berlijnse Muur, werd begonnen aan de bouw van zijn Europese broertje. De twee autonome Spaanse steden Ceuta en Melilla liggen aan de an-dere kant van de Straat van Gibraltar en vormen voor Afrikanen de makkelijkste manier om Europa binnen te komen. De muren zijn steeds hoger geworden, en de beveiligingssnufjes steeds moderner. Zo zul je als Afrikaans gelukzoeker infraroodcamera’s, traangassystemen en geluids- en bewegingssensoren moeten zien te ontwijken om de muur levend over de komen. De Spaanse autoriteiten zijn erin geslaagd de immigratie via de twee steden te beperken, maar met een hoge prijs: de inwoners van Ceuta en Melilla leven in een omheinde gevangenis.

De Romeinse muur in LondenJuliëtte van den Hil - De Grote Brand van 1666, die half Londen in de as legde, maakte korte metten met veel van de Romeinse en middeleeuwse architectuur in het voormalige Londinium. En toch staan, verspreid door de City of London, nog stukken Ro-meinse muur fier overeind. Allemaal zijn ze een bezoekje waard – een wandeltocht is aan te raden – maar eentje verdient uw aandacht het meest. Tragisch is immers het lot van de muur die te vinden is naast Tower Hill Station. Een van de grootste stukken muur die grofweg twee millennia geschiedenis heeft gezien, een muur waarin Romeins (de onderste 4,5 meter) en middeleeuws (de rest van de 10,5 meter hoge muur) vakmanschap samenko-men - en dan moet het de aandacht delen met de veel jongere Tower die ernaast ligt. Muren zijn voor minder in elkaar gestort.

De muur van ToonCiska Schippers - U denkt misschien dat binnen Nederland geen restjes Berlijnse Muur te spotten zijn, maar niets is minder waar. Want in Breda is Toon Stolwerk, een vrolijk uitziende man met wild grijs haar, die een flink stuk Berlijnse Muur in zijn tuin heeft staan. Zijn bedrijf had in 1989 een speciale betonschaar waarmee hij hielp de Muur te slopen. Als dank mocht hij een stuk meene-men. Toeristen uit Polen en schoolklassen uit de omgeving weten Toon en zijn muur al te vinden. En wij nu ook.

De muur tussen Spanje en Marokko.

De London Wall, vlak bij de Tower of London.

De muur van Toon.

De voetbalmuurMaurits Thomassen - Een muur bestaat uit minstens twee man die dicht tegen elkaar aanstaan. De keeper bepaalt waar en of er een muur neergezet wordt. Dit gebeurt meestal bij een vrije trap die dicht bij het doel wordt genomen. De muur is bedoeld om de nemer van de vrije trap zo veel mogelijk te beperken. De muur mag niet dichter dan 9,15 meter (10 yard) bij de bal staan. Er wordt van mening verschild over of de muur al dan niet moet opspringen op het moment dat de vrije trap wordt genomen. De muur komt dan hoger, maar het gevaar is wel dat er onder de muur doorgeschoten wordt. Het is alom bekend dat Duitse muren meer ballen tegenhouden dan andere muren.Rob Witschge schiet in ‘92 dwars door de Duitse muur en scoort!

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 9MUREN

MURENMuur Rahul DravidHugo van Doornum - Tot mijn verbazing hebben maar weinig sporters als bijnaam ‘De Muur’ – althans, als ik Google en Wiki-pedia mag geloven. Vreemd, want het is toch een leuke bijnaam voor een capabele keeper, een volleyballer die goed kan blokken bij het net, of een stevige rugbyer. De meest beroemde sporter met als bijnaam ‘De Muur’ is Rahul Dravid, de Indiase cricketer die bekend staat als ‘The Great Wall of India’. Cricket, zo weet u misschien, kan vrij lang duren. Dravid is heer en meester over zijn concentratie en spel, als een onver-zettelijke muur die de tegenstander maar niet uit krijgt.

Facebook WallJetske Brouwer - Enkele jaren geleden troffen we een muur aan die geen lang leven beschoren was. In 2007 zag de digitale wereld namelijk de razendsnelle totstandkoming van de Wall van Face-book. In een mum van tijd maakte deze muur als een geruisloze kameleon het alledaagse wereldbeeld van maar liefst 845 mil-joen mensen eigen. Zijn passanten werden onheilspellend ‘ge-bruikers’ genoemd. Daarentegen was de functie van deze muur nobel: hij blokkeerde niets, poogde niets af te scheiden. Integen-deel, hij moest interhumaan contact bevorderen. Toch werd in 2011 zijn afbraak afgekondigd. Rücksichtslos werd hij vervangen door een buitenissig maaksel dat mensen moest aanmoedigen ‘hun levensverhaal te delen’: de Timeline.

De muren van Fort GallePouwel van Schooten - Overal waar de VOC kwam, bouwde ze enorme forten om haar handelsimperium te beschermen. Zo ook in 1588 in hun nieuwe handelsstad Galle, op het eiland Ceylon (het hedendaagse Sri Lanka). De nuchtere Nederlanders versterkten het in elkaar gevallen Portugese fort tot een waardige zetel van hun bestuur. De muren waren kennelijk zo goed gebouwd, dat de Britten (die heel Ceylon tegen het einde van de achttiende eeuw veroverden) niets veranderden aan het fort. Tijdens de tsunami van 2004 werd de stad Galle een stuk minder hard geraakt dan andere steden rond de Indiase Oceaan. Blijkbaar hadden die Hol-landse muren vierhonderd jaar goed doorstaan.

Cricketmuur Rahul Dravid.

De Facebook Wall van Dimitri Medvedev.

De muren van Fort Galle te Sri Lanka.

De Antonijnse muurCoen Schuurmans Stekhoven - Deze zestig kilometer lange muur werd in 142 v.Chr. gebouwd door Quintus Lollius Urbicus, de Ro-meinse gouverneur van Brittania. Dit verdedigingswerk vormde de meest noordelijke grens van het Romeinse rijk en moest het zojuist op de ‘barbaren’ veroverde zuidelijke deel van Caledo-nia (Schotland) tegen invallen beschermen. Deze taak vervulde de muur van keizer Antoninus niet erg lang. Na enkele decennia trokken de Romeinen zich al weer terug. Van de oorspronkelijke bouwwerken van deze verdedigingslinie is erg weinig bewaard gebleven. De nog bruikbare bouwmaterialen werden door de lo-kale bevolking hergebruikt. In 2008 werd dit monument opgeno-men in de UNESCO-lijst ‘Grenzen van het Romeinse Rijk’.De Antonijnse muur was weinig succesvol.

De snackmuurKoen Molenaars - Deze muur werd ooit over de hele wereld neergezet. In de jaren zestig verdween ‘de automatiek’ echter overal - behalve in Nederland. Hier bleef de automatiek zeer populair. Voor de veelvraat is het als een Red Light District, waarbij de lekkernijen achter de raampjes groot genot beloven in ruil voor wat kleingeld. Mensen staan dagelijks stuivers uit de bodem van hun portemonnee te vissen, in de hoop die laatste tien cent te vinden voor een lauwe, uitgedroogde frikadel. De snackmuur is alomtegenwoordig in het hedendaagse snackbarlandschap.

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 10 ILLUSTRATIE

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 11ILLUSTRATIE

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 12 KOKEN MET COKS

Coks Donders - Vele gerechten kennen een lange geschiedenis. Er zijn maal-tijden die soms wel honderden jaren van ontwikkeling kennen en vandaag nog bestaan door historische culinai-re ontmoetingen uit een ver verleden. Ons voedsel is tegenwoordig verrijkt met specerijen uit het Verre Oosten, of met fruit uit exotische Zuid-Ame-rikaanse gebieden. We gebruiken ingrediënten die beschikbaar wer-den door handelscontacten met het Midden-Oosten, of ontdekkingsreizen langs de Hoorn van Afrika. Er zijn ook gerechten die uit noodzaak geboren zijn, omdat al het voedsel dat te koop is alleen maar in conservenblikken be-schikbaar is. Wilkommen in de DDR. Hier at men augurk en kool. Zonder pi-ment, kruidnagel of ras el hanout.

Toen de Sovjet-bezettingszone in 1949 werd omgedoopt tot de Duitse Democra-tische Republiek, stopte daarmee officieel het Russische bestuur in de Oost-Duitse regio. De Sovjet-Unie bleef echter op vele manieren de DDR onder de duim houden, tot in de keuken aan toe. De Oost-Duitse planeconomie bepaalde voor het groot-ste gedeelte wat er in DDR-huishoudens op tafel kwam te staan. De overkoepe-lende Handelsorganisation regelde de inkoop van goederen die verkocht werden en uiteraard, zoals het hoort bij een plan-

economie, was de keuze niet reuze in het Oost-Duitse voedseldepartement. Om een beeld te schetsen: cafe-taria’s, cafés en andere eetvoorzieningen mochten gerechten serveren van een menu met ongeveer 300 maaltijden erop. Dat lijkt mee te vallen, maar vaak verschil-den de gerechten op de kaart amper van elkaar. De ene keer mocht je de zuurkool serveren met Currywurst, de andere keer met Bratwurst of Bockwurst. Dat idee. Een soort van voordeel van dit alles is wel dat vandaag de dag Duitsland een hoop signature dishes kent, etenswaar die we gelijk identificeren met onze oosterbu-ren. Voorbeelden zijn de eerdergenoemde worsten, maar bijvoorbeeld ook de Jäger-schnitzel of Knödel. De ingrediënten en gerechten die we tegenwoordig typeren als (Oost-)Duits, mogen we beschouwen als nabe-staanden van de culinaire ramp die de DDR-keuken heet. We vinden het wonder-baarlijk genoeg allemaal lastig om toe te geven, maar een Duitse Wurst of Schnitzel op zijn tijd is stiekem best wel smakelijk. Overige beroemdheden uit de DDR-tijd als Thüringer Linseneintopf (zure linzen-stoofpot met bloedworst) of Blumenkohl mit Pumpernickel (een ovenschotel van bloemkool, roggebrood en karnemelk) zijn echter godzijdank alleen nog te vinden op dampende borden in keukens van nostal-gische Duitse bejaarden.

Dat de DDR-keuken een nachtmerrie is voor iedereen die van lekker eten houdt, komt doordat Oost-Duitse maaltijden veelal gekookt werden met producten uit pot en blik, wat de zure ondertoon in de meeste gerechten verklaart. De naoor-logse infrastructuur in de DDR was een rotzooi en aanvoerwegen vanuit het Wes-ten waren geblokkeerd. Exotische of verse producten als fruit en vlees werden een luxegoed. Omdat men in de DDR volgens de planeconomie beperkt boodschappen kon doen, werd alles in pot en blik opge-maakt: zelfs het vocht waarin bijvoorbeeld worsten bewaard werden gebruikte men als smaakversterker in soepen. Een voor ons erg onsmakelijk idee. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat het typische DDR-voedsel ooit een comeback gaat maken. Men waagde on-langs een poging in hipster-Berlijn, door daar een kleine winkel te openen met bekende Oost-Duitse producten als Vita Cola. Na een denderende start liet zelfs de hipster al snel de DDR-blikken links liggen: het voedsel is nu eenmaal niet lekker. Nie-mand wil groente uit pot als je het ook vers kunt kopen. Toch is een van de populairste Duitse gerechten een echte Oost-Duitse klassieker. Angela Merkel noemt het zelfs haar lievelingskostje: Soljanka. Wie nog enigszins creatief wilde zijn in de keuken, kookte deze van oor-sprong Russische soep, waar eigenlijk alle blik- en potresten in leeg gekieperd konden worden. Soljanka heeft een ver-trouwde zure basis van augurk en citroen, en wordt afgetopt met een dot zure room. Andere vaststaande ingrediënten zijn to-matenpuree, aardappel en een trio van zelfgekozen vlees. Soljanka is niet voor niets zo populair: naast de 300 toegestane maaltijden van de Handelsorganisation, kon de Oost-Duitse kok met Soljanka nog een beetje van zichzelf aan het gerecht toevoegen. Vandaar dat recepten in Duits-land onderling zo verschillen: iedere familie heeft z’n eigen klassieker. Ik heb via Duitse vrienden geprobeerd een echt familierecept te ontrafelen, maar deze zijn vrijwel altijd geheim. Men lijkt nog altijd voorzichtig, zelfs zonder aanwezig-heid van de Muur of de Stasi. Daarom hier een ietwat verwesterde variant.

Coks’ Wunderrezept schmeckt die Deutsche Bundeskanzlerin ja immer sehr gut.

Koken met Coks: Soljanka

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 13KOKEN MET COKS

1. Snijd de salami, kabanossiworstjes en braadworsten in plakjes. Snijd de ui in ringen.

2. Verhit een eetlepel (olijf )olie of een klontje roomboter in hapjespan en bak de worst lichtjes aan. Voeg dan de ui toe en bak deze twee minuten mee.

3. Verwarm in een grote soeppan 1,5 liter runderbouillon: hoe sterker de bouillon, hoe beter. Breng het worstmengsel op smaak met de paprikapoeder, wat peper en zout en roer de tomatenpuree erdoor heen. Zet het vuur laag en laat het goed- je pruttelen.

4. Snijd de wortels, aardappels en augur-ken in blokjes en voeg deze daarna toe aan het worstmengsel. Schep alles goed door elkaar en voeg daarna de gehele inhoud van de pan toe aan de bouillon. Breng de soep aan de kook en voeg de eet-lepel kappertjes en de laurierblaadjes toe. Laat de soep op een laag vuur 20-30 mi-nuten koken.

5. Snijd de citroen in schijfjes, hak de peterselie fijn en snijd het bosuitje in ringetjes. Serveer de soep met een lepel zure room, de citroen, het uitje en de pe-terselie. Wie echt diehard wil zijn, voegt nog een paar lepels citroensap toe aan de soep. Guten appetit. En sterkte. d

Mayra Murkens- De Berlijnse Muur is al lang niet zo Berlijns. Inmiddels is de Muur verspreid over de hele we-reld te vinden; niet alleen in Duitsland en omgeving, maar ook in Kaapstad, Bangladesh en in Argentinië liggen stukken muur. Deze brokken zijn soms als schenking van Duitsland in andere landen terechtgekomen, maar ook via veilingen hebben deze elders hun thuis gevonden. De geïnteresseerde verzamelaar kan nog altijd een stukje van de scheidingsmuur bemachtigen, maar wees gewaarschuwd: ‘echtheid’ is niet gegarandeerd! Op Marktplaats kunt u bieden op een halve kilo Muur: ‘Te koop origineel stuk Berlijnse Muur zelf in 1989 uit de muur gehakt tij-dens onze trip naar Berlijn. Er zit geen certificaat van echtheid bij omdat wij hem zelf eruit mochten hakken maar hij is wel echt’. Een prijs van meer dan drieduizend euro is niet uitzonderlijk. Geen geld om een eigen brok aan te schaffen? Hier een aantal bijzondere locaties om de Muur buiten Duitsland te bezichtigen op een rij:

BrusselDicht bij huis, maar niet in Duitsland, staat een restant van de Muur bij het Eu-ropees Parlement. In 2009 werd daar een tentoonstelling gehouden, om twintig jaar na de val van de Muur deze te geden-ken. Hierbij was onder andere Checkpoint Charlie nagebouwd en waren een aantal afzonderlijke delen van de Muur neerge-zet. Vandaag de dag is nog altijd een deel van de Muur te zien in de tuin van het Par-lement.

VaticaanstadIn Vaticaanstad zijn wel meer wereldse schatten te vinden, zo ook een onderdeel van de Muur. Het stuk Berlijnse Muur was een geschenk van meneer Piccininni in 1994. Hij had dit in 1990 verkregen op een veiling in Monte Carlo.

Ein Hod (Israël)Zelfs Israël heeft een stuk Muur in han-den gekregen. Hoewel de Muur voor de meeste Israëliërs symbool stond voor een terechte vergelding voor de Holocaust, vond de directrice van het Janco-Dada museum in Ein Hod dat een tentoonstel-ling, met als hoogtepunt een deel van >>>

Soljanka: de culinaire trots van de DDR.

Ingrediënten voor 1,5 liter soep

- Een trio van 500 gram in de regel gerookte, gekookte of gedroogde vleeswaren die in dikke plakken te snijden zijn. Denk aan worsten en hammen. Ik gebruikte een halve salamiworst, een paar kabanossi- worstjes en 2 braadworsten (de laatsten gewoon rauw uit de koeling) - 2 uien - 1-2 wortels - 3 el tomatenpuree - 2 middelgrote aardappelen - 2-3 augurken - 1 el kappertjes (optioneel) - 1 bosuitje - een handje bladpeterselie - zure room (om te serveren) - 1 citroen - 2 laurierblaadjes - ½ tl paprikapoeder - 1,5 liter runderbouillon - (olijf )olie of roomboter om in te bakken - zout - peper

Bereidingswijze

Wo steht die Mauer jetzt?

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 14 DE MUUR

de Muur, de verschrikkingen van de Kou-de Oorlog en de onmenselijkheid van de muur moest aantonen, om vervolgens het debat over mensenrechten te stimuleren. Voor deze tentoonstelling, in 1992, had ze het deel van de Muur te leen gekregen van het museum Haus am Checkpoint-Char-lie. Na afloop van de tentoonstelling werd dit omgezet in een schenking. Enige jaren later werd het stuk verkocht, maar de ko-per was lid van de Raad van Toezicht van het museum, dus u kunt nog altijd het deel Berlijnse Muur in het Janco-Dada muse-um bezichtigen.

New YorkIn New York is op meerdere plekken een onderdeel van de Muur te vinden, maar de bekendste is misschien wel die in de tuin van de Verenigde Naties. In 2002 ontvingen de Verenigde Naties van de Duitse overheid en het Duitse volk een

overgebleven deel Muur. De toenmalige Secretaris-Generaal, Kofi Anan, stelde dat de Berlijnse Muur een ‘offense to the human spirit’ was. Het stuk muur was volledig op zijn plaats bij de Verenigde Na-ties, want volgens Kofi Anan bracht de val van de Muur een nieuwe vrijheid met zich mee: die om een overeenkomst te vinden in plaats van een muur tussen twee par-tijen te bouwen, wat had geholpen om de gehele nationale gemeenschap te bevrij-den. d

‘Volgens Kofi Anan bracht de val van de

Muur een nieuwe vrij-heid met zich mee.’

Brussel Ein HodVaticaanstadNew York

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 15DE MUUR

Hannah van der Bles - Groepjes toeristen lopen langs de kleurrijke graffitite-keningen op de oude Berlijnse Muur. De stoep langs de East Side Gallery is eigenlijk te smal voor de inmiddels populaire trekpleister in Berlijn. Ge-wapend met camera’s, iPads en selfie sticks maken de bezoekers lachend foto’s met de muurtekeningen op de achtergrond. Voor velen lijkt de func-tie van de Muur als monument en herdenkingsplek onduidelijk. ’s We-relds langste openluchtgalerie is de laatste jaren aan veel verandering onderhevig. Daarnaast is de East Side Gallery een heikel punt geworden in de gemeentepolitiek en de publieke opinie. Investeerders bouwen een woontoren en een hotel op het stuk grond tussen de Spree en de Muur, de bewoners willen behoud van de Muur en haar omgeving en de gemeente zoekt een compromis tussen de twee.

De East Side Gallery, die van de Warschau-er Strasse tot aan Ostbahnhof loopt, is het langste nog overgebleven stuk van de Ber-lijnse Muur. Dit stuk werd in het begin van 1990 door 118 kunstenaars uit 21 landen beschilderd. Bezoekers hebben er door de jaren heen hun sporen achtergelaten: over de graffititekeningen zijn vele andere

teksten en afbeeldingen gespoten. De ver-scheidenheid aan talen waarin de dikwijls niet zeer literaire teksten geschreven zijn, herinnert aan het grote aantal toeristen dat de plek jaarlijks bezoekt. In 2009 is de Muur dan ook gerenoveerd. Daar is nu nog maar weinig van te zien. De graffititeke-

ningen lijken voor sommigen een vrijbrief om een spuitbus tevoorschijn te halen om gedachten en liefdesverklaringen te ver-eeuwigen. Maar niet alleen de muurte-keningen zijn door de jaren aangetast, ook de Muur zelf is de laatste jaren niet hetzelfde gebleven. In 2006 werden 24 muuronderdelen afgebroken en terug-geplaatst in het voormalige grensgebied tussen Oost- en West-Berlijn. Er moest namelijk plek (en uitzicht) gemaakt wor-den voor het nieuwe O2-stadion aan de rivier de Spree. De grond aan de Spree is veel geld waard geworden en investeer-ders aasden op het nog onbebouwde land tussen de East Side Gallery en de rivier. De plannen van twee inves-teerders werden door het stadsdeel goedgekeurd. Het project Living Levels van de investeerder Maik Uwe Hinkel bestaat uit een 63 meter hoge woonflat. Daarnaast heeft de Israëlische investeer-der Akon Mekel toestemming gekre- >>>

Advertentie

Een muur in verval24 jaar East Side Gallery

De woontoren in aanbouw vlak langs de East Side Gallery.

‘25 jaar na de val van de Muur gaat Berlijn steeds vrijer om met erfgoed uit die tijd.’

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 16 DE MUUR

gen voor Waterfront Living, een hotel aan de oostkant van de luxueuze woontoren. Om het bouwverkeer voor de woontoren door te laten, zijn in 2013 en-kele muurdelen weggehaald. Dit ging – hoe kan het ook anders in het politiek zeer geëngageerde Berlijn – gepaard met veel protest. De beweging East Side Gal-lery Retten begon een petitie tegen de bouw. Volgens hen schond de bouw de be-scherming van het monument en zou zijn karakter en de omgeving aangetast wor-den. Ook verzamelden zich veel mensen op de dag dat de Muur zou worden weg-gehaald. Zonder succes, want er kwam toch een gat in de Muur en het protest doofde langzaam uit. De Berlijnse senaat eist dat het gat in de Muur direct hersteld moet wor-den als de werkzaamheden klaar zijn. Er is echter één probleem: wanneer het gat gedicht is, kunnen de bewoners en bezoe-kers van de woontoren de huizen alleen bereiken via de grond van het hotel. En

voor dit recht vraagt Akon Mekel geld, dat Maik Uwe Hinkel niet wil geven. Als com-pensatie voor dit wegenrecht wil Mekel bovendien zijn hotel twee verdiepingen hoger bouwen. Daarmee gaat het stads-deel dan weer niet akkoord. Alhoewel het stadsdeel alle partijen nader tot elkaar probeert te brengen, zit er tot nu toe wei-nig schot in de zaak. Zo blijft de East Side Gallery een monument in verval. Naast de ont-brekende stukken in de Muur en de aangetaste muurtekeningen, is ook de informatievoorziening gering. Er staan hier en daar een aantal paaltjes met vier belangrijke gebeurtenissen erop: de op-richting van de Muur, de val van de Muur, het maken van de muurschilderingen en de renovatie in 2009. Verdere uitleg over deze gebeurtenissen is nergens te vinden. Daarnaast wijst slechtst een klein plak-kaat aan de onderkant van het paaltje dat het hier om een monument gaat. Nu nog is de East Side Gallery eigendom van

het stadsdeel Friedrichshain-Kreuzberg. Vanaf 2015 komt het stuk Muur echter in handen van Stiftung Berliner Mauer. Dan wordt er meer geld beschikbaar gesteld voor renovatie en informatievoorziening. 25 jaar na de val van de Muur gaat Berlijn steeds vrijer om met het erfgoed uit die tijd. Er blijkt steeds meer ruimte te zijn voor stadsontwikkeling op histori-sche plekken. De woontoren aan de Spree is inmiddels bijna klaar. Het is nog ondui-delijk wanneer men zal beginnen met de bouw van het hotel. Zoals de protestbe-weging East Side Gallery geconstateerd heeft, zal het karakter van de Muur en haar omgeving veranderen door de twee bouwwerken. Maar dit hoeft, wanneer het gat weer gedicht is, niets af te doen aan de Muur als gedenkplek. Belangrijker is een goede voorlichting over de geschiedenis van de Muur en een gehele renovatie van de kunstwerken. Zo krijgt de Muur, naast zijn functie als leuke fotoachtergrond, ook een betekenis als waardig monument. d

De East Side Gallery als schutting voor bouwwerkzaamheden.

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 17

Silvio Algra - In oktober van 1999, zo’n tien jaar na de val van de muur, verscheen Sonnenallee in de Duit-se bioscopen. De film draait om een groep Oost-Berlijnse tieners die vlak bij een drukke grenspost opgroeien. Dagelijks worden zij geconfronteerd met de harde politieke realiteit van de Oost-West opdeling. Toch richt de film zich voornamelijk op doorsnee tienerzaken als relaties, muziek en een afkeer van volwassenen en auto-riteitsfiguren. Op de filmposter prijkte de slogan ‘Es war einmal im Osten’, een zin die niet had misstaan in een Duitse vertaling van Duizend-en-een-nacht. Hierin schuilt ook de voornaamste kritiek die de film te verduren kreeg: het zou een modern sprookje zijn, een luchthartige comedy die de kijker uit-nodigt het verleden door een roze bril te bekijken. Ostalgie in Duitsland is nog altijd levend. Toch was Sonnenallee een suc-ces, zeker onder Oost-Duitsers. Een nog groter succes was Good Bye Lenin! (2003) waarin een Berlijnse jongen in de maan-den na de Duitse hereniging de schijn ophoudt dat alles nog bij het oude is om-dat zijn zieke moeder (die altijd trouw was aan het oude regime) het nieuws dat de muur is gevallen waarschijnlijk niet zal kunnen verdragen. Dit blijkt een immen-se klus: potten met westerse etenswaren moeten weer van Oost-Duitse labels wor-den voorzien en zodra de televisie aangaat krijgt de arme vrouw bandopnamen van oude DDR-journaals te zien. Ook deze film

werd ervan beticht een overdreven roos-kleurig beeld te schetsen van het leven in het Oosten: terwijl de buitenwereld in rap tempo verandert houdt de hoofdpersoon binnen de muren van zijn moeders appar-tement een socialistische utopie in stand.De film zit boordevol DDR-iconen als de Trabant, de geliefde Spreewald-augurk en de koddige kabouter uit het kinder-programma Unser Sandmännchen dat veertig jaar lang onafgebroken op de

Oost-Duitse televisie werd vertoond. Ook West-Duitsland zond een versie van dit programma uit, maar toen het zandman-netje na de Duitse hereniging van de buis dreigde te verdwijnen waren het vooral de ‘Ossies’ die hun ongenoegen uitten en er-voor zorgden dat het programma in 1991 een doorstart maakte (waarbij de visuele stijl van de DDR-versie is aangehouden). Een soortgelijke campagne voor het behoud van het Oost-Duitse Ampelmän-nchen (verkeerslichtmannetje) bleek eveneens succesvol. Er gingen zelfs stem-men op om het ventje tot mascotte van een heus DDR-themapark te maken, maar daar werd na bezwaar van de oorspronke-lijke ontwerper toch van afgezien. De heropleving van Oost-Duitse

symbolen staat bekend als ‘Ostalgie’ en gaat verder dan alleen heimwee naar kin-dertelevisie of het dragen van ironische DDR-T-shirts uit hipster-overwegingen: zo kent Berlijn tegenwoordig begeleide Trabant-tours langs tal van Oost-Berlijnse bezienswaardigheden. Voor de comple-te Oostblok-ervaring kan de liefhebber na zo’n ‘Trabi-safari’ terecht in een Oost-Duits themahotel. Uiteraard zijn de muren van deze ‘Ostels’ versierd met por-tretten van oude DDR-partijbonzen als Ulbricht en Honecker. Om een kamer te boeken dienen eerst talloze formulieren te worden ingevuld (wat is immers een communistisch hotel zonder de erger-nissen van omslachtige bureaucratische procedures?). Je vraagt je af wat iemand bezielt om een nacht in zo’n tijdcapsule door te brengen. Was het leven in het Oos-ten echt zoveel beter dan ons doorgaans wordt voorgehouden, of betreft het hier toch stiekem een zeldzaam staaltje Duitse satire?Voor veel Oost-Duitsers voelde de Wie-dervereinugung, die gepaard ging met massaontslagen en een enorme leegloop aan arbeidskrachten richting het Westen- als een koude douche. Het is vanuit deze context dus best begrijpelijk dat sommige Ossies terugverlangen naar bepaalde as-pecten van de socialistische staat. Toch voelt het iets te simplistisch om deze nos-talgische tendens af te doen als een droge verheerlijking van het verleden: de mees-te Oost-Duitsers weten heus nog wel dat hun DDR geen luilekkerland was. Dat een film als Good Bye Lenin! voor de ver- >>>

OSTALGIE

Affiche voor de populaire film Sonnenallee (1999). Een Ostel, waar gasten verblijven in de sfeer van de communistische heilstaat.

‘Was het leven in het Oosten echt zoveel be-ter dan ons doorgaans wordt voorgehouden?.’

Er was eens, in het Oosten...

EINDELOOS NUMMER 2 - PAGINA 18

andering een wat genuanceerder beeld presenteerde van het leven in de DDR (zo’n Stalinistische hel was het nou ook weer niet) en ook eens kritisch durfde te kijken naar de mindere eigenschappen van het Westerse kapitalisme zag men vooral als een positieve ontwikkeling in het nationa-le discours, niet als een oproep om terug te keren naar de ‘goede oude tijd’. Inmiddels lijkt de belangrijkste golf van Ostalgie wel overgewaaid. Ook de best onderhouden Trabant gaat im-

mers maar zoveel jaar mee en het succes van producties als Das Leben der Ande-ren (de Oscarwinnende film uit 2006 over een schrijver die wordt gevolgd door de Stasi) hielp ongetwijfeld bij het opnieuw belichten van de zwartere bladzijdes uit de geschiedenis van de DDR: een kant die men nog wel eens wilde verdringen of, in het geval van de wat jongere genera-ties, nog niet tot het collectief geheugen behoort omdat zij deze periode niet of nauwelijks bewust hebben meegemaakt. De geplande Oostblok-Efteling ging veel Berlijners te ver en is nooit gebouwd. Berlijn wil vooral eenheid uitstralen. Zo staan er tegenwoordig ook Oost-Duitse verkeerslichtmannetjes in het westelijke stadsdeel. Hierdoor wordt je niet constant aan herinnerd in welk deel van Berlijn je loopt. En een stad die zo zorgvuldig om-gaat met de eigen identiteit, daar moet het toch haast wel goed mee komen. d

Koen Molenaars - Historici zijn vaak geneigd zeer kritisch te zijn op herin-neringen. Ze dragen, in tegenstelling tot de geschiedwetenschap, vaak een nostalgische lading. Bij Huis de Pinto in de Nieuwmarktbuurt denken ze daar anders over. Iedere maand wordt er een avond Uit het hoofd, uit het hart georganiseerd, waarbij een historicus en een ervaringsdeskundige komen praten over hetzelfde onderwerp. De chemie die ontstaat weerlegt haast direct alle argumenten tegen de his-torische scepsis ten aanzien van herinnering. 22 november in Huis de Pinto. UvA-historicus Clé Lesger komt spreken over winkelen in Amsterdam. Over de War-moesstraat, de Kalverstraat en de joodse winkeliers van de Nieuwmarkt. Daarna komt 'Opera Pietje', Piet Bos, vertellen over zijn ervaringen als klein jongetje op de Waterloopleinmarkt vlak na de oorlog. Oud, kwiek en vol praatjes vertelt de man over zijn schavuitenstreken, verkooptech-nieken en ervaringen. In het publiek zitten voorname-lijk studenten en ouderen. De laatste groep knikt heftig bij iedere naam die genoemd wordt. Vooral ‘Sjakie met de oliekar’, die miljonair is geworden van zijn handeltje, schijnt iedereen te kennen. Bij zijn verha-len over zijn opzienerstaak op een markt

bij de Nieuwendijk wordt het spannend. Hij vertelt over zijn twee honden en de revolver die hij bij zich droeg, voor als de zware jongens zouden komen. Lesger vertelt over het ontstaan van winkelruiten, de invloed van looprou-tes van de welgestelde Amsterdammers op de situering van winkelstraten en de invloed van straat- en binnenverlichting. De locaties die hij noemt roepen ook her-kenning op bij het publiek. Zo knikt het publiek de avond voort. De chemie tussen de sprekers is sterk. Bij iedere vraag keek Opera Pietje verwachtingsvol naar Clé Lesger, trots vertellend over waar ze het voor aanvang van de praatjes die avond hadden gehad. De intieme sfeer van de zaal in Huis de Pinto maakt de avond he-lemaal af. Piet Bos en Clé Lesger laten zien dat de historicus niet altijd hoeft in te schikken bij een avond die schippert tussen nostalgie, herinnering en geschie-denis. De bezoekers kunnen juist iets interessants oppikken tussen het ophalen van herinneringen door.

Uit het hoofd, uit het hart wordt maan-delijks georganiseerd in Huis de Pinto. De volgende aflevering is 20 november, over ‘LGBT’ history. Te gast is socioloog Gert Hekma en Diana van Laar, nicht van de baas van het eerste homocafé. d

RECENSIE

‘Om een kamer te boeken dienen eerst talloze formulieren te

worden ingevuld.’ Schrijven voor Eindeloos?

Vormgeven voor Eindeloos?

Tekenen voor Eindeloos?

Fotograferen voor Eindeloos?

Kom langs bij Eindeloos!

Stuur een mailtje naar: eindeloos@kleio-amsterdam.nl

Het lopende Oost-Duitse stoplichtmannetje

Nostalgie en geschiedenisEen avondje in Huis de Pinto

EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 19

Battlefield Tour 2012Getuigenis van een bijna-doodervaring

Maurits Thomassen - Ook dit jaar or-ganiseerde studievereniging Kleio in november een Battlefield Tour naar de slagvelden en loopgraven uit de Eerste Wereldoorlog. Er is altijd veel animo voor deze reis en niet in de minste plaats omdat telkens weer de bevlogen docent en Duitslandken-ner Willem Melching van de partij is. In 2012 besloot ook ondergetekende zich na enig wikken en wegen in te schrijven. Dat dit niet helemaal van-zelfsprekend was, had niets met de bestemming van de reis te maken (en al helemaal niets met de heer Mel-ching). Ik ben nu eenmaal nooit dol geweest op schoolreisjes, heb een he-kel aan busreizen en ben niet op m’n best in gezelschappen groter dan vijf man. Bovendien ontstaat er bij mij een zeer diep verlangen naar huis zodra ik me langer dan een uur buiten Amster-dam begeef. Desalniettemin overwon ik mijn angsten en vertrok met vijftig anderen op een zeer vroege novem-berochtend vanaf het Amstelstation richting het Franse Verdun. Dat ik uit-eindelijk werkelijke doodsangsten zou uitstaan kon toen nog niemand bevroeden.

De stad Verdun ligt aan de Maas en is daarom vaak van groot strategisch belang geweest voor de verdediging van Frankrijk. Zo ook in de Eerste Wereldoor-log. De slag om Verdun werd gevoerd van

februari tot december van het jaar 1916. Kort samengevat probeerden de Duitse legers bij Verdun door te breken en pro-beerden de Fransen dit te voorkomen. De Fransen wonnen, maar de prijs was enorm. Totaal sneuvelden 300.000 solda-ten en raakten er één miljoen gewond. Er zijn bij deze en andere slagen zoveel bom-men en granaten over en weer afgevuurd dat er tot op de dag van vandaag explosie-ven worden gevonden. Ieder jaar vallen er in België en Frankrijk nog slachtoffers. Op de ochtend van de tweede dag en onderweg met de bus naar onze eerste

echte wandeling over een slagveld nam Willem Melching dan ook plichtsgetrouw de microfoon en waarschuwde iedereen nog even bij het vinden van een granaat deze vooral te laten liggen. Vanwege de vanzelfsprekendheid hiervan werd door sommigen zacht gegrinnikt. Dat het niet voor iedereen even vanzelfsprekend was zou al heel snel blijken. Na een wande-ling van anderhalf uur door het dichte bos met gladde houten trapjes over steile heuvels -wie door een echt bos loopt komt er al snel achter dat het Amsterdamse Bos eigenlijk een park is- kwamen we bij een wat minder bebost gedeelte. De groep verspreidde zich en ik stond met drie an-deren te praten op een klein heuveltje toen we plotseling geschreeuw hoorden. We keken waar het vandaan kwam en za-gen een wat slungelige jongeman met te korte broekspijpen het pad opkomen. Op zijn hoofd droeg hij een grijze Ciske de Rat-pet. En in zijn armen had hij een enor-me granaat. ‘Hij heeft een bom! hij heeft een bom!’, riep een meisje dat heel dicht bij hem stond. De jongen grijnsde schaapach-tig. Trots als een pauw kwam hij dichterbij met de granaat, die hij vasthield alsof hij een enorme vis had gevangen. ‘Blijf staan’, riep de jongen naast mij. Wij stonden nog op het heuveltje en waren achter de enige boom in de buurt gaan staan: een veel te smalle zilverberk. ‘Loop terug en leg die granaat rustig neer’, vervolgde de jongen. ‘Klootzak die je er bent’, voegde iemand anders toe. Tot mijn grote verbazing deed de jongen met de granaat wat hem werd gezegd. Hij liep terug, legde de granaat voorzichtig neer en kwam zeker niet min-der trots weer teruglopen. ‘Weet jij dat je een enorme lul bent?’, vroeg ik hem. De jongen met de rare pet gaf geen ant-woord, maar ging zijn avontuur vertellen aan iemand die het wel kon waarderen. Verbaasd en kwaad en een bijna-dooder-varing rijker voegden ook wij ons weer bij de groep. Het voordeel was wel dat de rest van de reis alleen maar meeviel. Maar het had allemaal heel anders kunnen aflopen. Soms kom ik in het P.C. Hoofthuis de slungelige jongen van de granaat nog tegen. Hij herkent mij niet of doet alsof, maar ik zie hem meteen weer voor me, daar in het bos bij Verdun, met die grote grijns op zijn gezicht en die enorme gra-naat in zijn handen. dBijna had de Slag bij Verdun ook Nederlandse levens gekost.

BATTLEFIELD TOUR

‘“Weet jij dat je een enorme lul bent?’”, vroeg ik hem. De jongen gaf geen

antwoord.’

EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 20

EINDELOOS

Jetske Brouwer - ‘Er zijn mensen die grapjes maken. Er zijn mensen die grapjes verzamelen en grapjes maken. En er zijn mensen die mensen verza-melen die grapjes maken’.

Bovenstaand sarcasme moet typerend zijn geweest voor de zogenaamde Oost-Duitse humor die bewoners van de DDR tussen 1949 en 1990 heimelijk met elkaar deelden. Christoph Kleeman, die voorheen werkzaam was voor de zogeheten Bun-desbeauftragte für die Stasi-Unterlagen (een Duitse overheidsinstantie die de ar-chivering van Stasi-documenten beheert), meent dat politieke grapjes in dictaturen floreren: ‘Eenieder die een grapje maakt of er om lacht, proeft voor een kort moment van de democratie.’ Ook aan de andere kant van het IJzeren Gordijn raakten van vrijheid ge-nietende burgers vertrouwd met deze humor dankzij de inspanningen van de Bundesnachrichtendienst (BND), de West-Duitse inlichtingendienst. Deze gaf bij de twintigste verjaardag van de val van de Berlijnse Muur in 2009 namelijk dos-siers vrij die expliciet over de Oost-Duitse humor verhaalden. Indertijd had de BND namelijk de grapjes die in de DDR ge-maakt werden onderzocht om de publieke stemming te meten. Deze waren voor de West-Duitse ambtenaren welkom tussen de vele analyses en strategieën van seri-euzer aard. In de DDR werden deze grapjes echter wel degelijk serieus genomen. De

risico’s voor een grappenmaker of zijn pu-bliek waren niet onaanzienlijk. De Stasi zag zelfs in de kleinste ironie het denkwerk van een bedreigende dissident. Burgers waren zich hiervan bewust. Expliciet po-litiek getinte moppen werden ook wel ‘vijf-jaar-grapjes’ genoemd. Dit refereerde aan de gevangenisstraf die grappenma-kers en hun publiek te wachten stond als zij betrapt werden door de Stasi: grappen-makers zouden drie jaar mogen zitten, hun publiek twee. Ondanks deze risico’s bleef de humor zich ontwikkelen en kende op een goed moment een aantal herkenbare thema’s. Zo gingen vele grapjes over de perikelen van het Oost-Duitse jongetje Fritzschen dat met zijn naïeve kijk op de wereld om hem heen allerlei Oost-Duit-se problemen aankaartte. Ook werden de staatsraadvoorzitter Erich Honec-ker en staatssecretaris van de Stasi Erich Mielke vaak een hoofdrol toebedeeld. Tenslotte waren de beslommeringen van alledag geliefd, variërend van economi-sche schaarste tot de bijna mythische gebreken van de Oost-Duitse auto, de Tra-bant. Ter illustratie volgen hieronder enkele voorbeelden, wier charme wellicht wat gedateerd is. Toch is het niet lastig een clou in hedendaagse scherts te vertalen. De dreiging vertaalt zich gelukkig min-der eenvoudig. Want, om met Kleeman te spreken, de Oost-Duitse grappenmaker speelde met vuur.

COLOFONHoofdredactieKoen MolenaarsEindredactieHugo van DoornumLauren HeidaMayra MurkensMaurits Thomassen

Vormgeving Koen MolenaarsDrukwerkSpeed-o-Print, Amsterdam

RedactieSilvio AlgraHannah van der BlesJetske BrouwerCoks Donders Lauren HeidaJacomine HendrikseJuliëtte van den HilKoen MolenaarsMayra MurkensCiska SchippersPouwel van SchootenCoen Schuurmans StekhovenMaurits ThomassenLisa Tiggelman

RedactieraadDr. Jouke TurpijnDr. Willem Melching Prof. Dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van WelieUitgever: Stichting EindeloosEindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Ge-schiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Ein-deloos en is gelieerd aan studievereniging Kleio. Eindeloos ligt iedere maand in de bla-denbakken van het P. C. Hoofthuis en in het Kunsthistorisch Instituut. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloos@kleio-amsterdam.nl Deze uitgave kwam tot stand met subsi-die van de Universiteit van Amsterdam

Zie ookeindeloosweblog.wordpress.com

De smaak van de vrijheidHumor in de DDR

- Wat zou er gebeuren als de woestijn communistisch werd? Lange tijd niets en dan ontstaat er een zandtekort.

- Wat is het beste kenmerk van een Tra-bant? Dat hij een verwarming heeft die je han-den warm houdt als je hem voortduwt.

- Welke drie grote naties beginnen met de ‘U’? USA, USSR en Unsere GDR.

- Een schoolmeester vraagt kleine Frit-zie: ‘Fritzschen, waarom spreek je altijd over onze Sovjetbroeders? Het zijn Sovjet-vrienden.’ Fritzschen antwoordt: ‘Nou, je vrienden kun je uitkiezen.’

- Waarom zijn er geen bankovervallen in de DDR? Omdat het vijftien jaar kost om een auto te kopen om mee te ontsnappen.

- Hoe kun je bananen als kompas gebrui-ken? Plaats er eentje op de Berlijnse Muur. Je vindt het Oosten waar een hapje is ge-nomen.

- De Stasi verhoort een kerkganger: ‘Geef je toe dat je net in de kerk was?’ ‘Ja.’‘Geef je ook toe dat je de voeten van Jezus Christus aan het kruis hebt gekust?’ ‘Ja.’‘Zou je ook de voeten van onze kameraad Honecker kussen?’‘Zeker, als hij daar zou hangen...’ d