De raadselachtige achtergronden van een …...bracht. De molenstichting is nu op zoek naar een...

Nr. 9, september 2004

Maandblad over molens en hun opvolgers 7de jaargang, nr. 9

Op de wenken bediend

Molens Rijnland

De raadselachtigeachtergronden vaneen mysterieuze molen

Redactioneel

Belofte maakt schuld. In dit nummer treft u dan het derde artikelaan over de molen van Edens in Winschoten. Hierin wordt ge-tracht wat duidelijkheid te scheppen over het verleden van dezebijzondere molen. Nu blijft het bij proberen want het verlossendewoord is helaas nog niet te geven. Misschien zou diepgravend ar-chiefonderzoek meer en betere antwoorden geven. Dat is nogmaar de vraag, want het zal waarschijnlijk uitdraaien op het zoe-ken naar een speld in een hooiberg. En is die speld wel in de hooi-berg aanwezig? Kortom, een breinbreker.In Molenwereld 2004-3 was een kritische beschouwing opgeno-men ten aanzien van het beschermingsbeleid van incompletemolens. Daarin wordt de molen van het waterschap Verenigingbij Borgercompagnie genoemd als een ‘gemiste’ molen. De inktvan dat nummer was nauwelijks droog of in dit artikel genoemdeeuvelen begonnen zich te openbaren. In dit nummer wordt daarverslag van gedaan. Hoe het allemaal zal aflopen is op dit mo-ment niet te voorspellen. Graag hadden wij in dit nummer nog een uitvoerig artikel opge-nomen over de brand van De Noord op het Oostplein in Rotter-dam, deze zomer precies een halve eeuw geleden. Het ligt klaar,maar de koek aan ruimte was op.

Verder wordt dit nummer ook toegezonden aan relaties van de Rijn-landse Molenstichting vanwege de aanwezigheid van ‘Molens Rijn-land’, het orgaan van deze stichting.

JSB

Afsluitdatum van de kopij voor het oktobernummer van de Molen-wereld: 10 september 2004. Nieuws voor ‘Molensactueel’ mag des -noods een weekje later.

Inhoud pagina

Molens Actueel 287

NVVM-molenmakers actief 299

Grensmolens 300

Molens Rijnland 301

Zoeker 305

De raadselachtige achtergronden van een mysterieuze molen 306J.S. Bakker

Borgercompagnie: op de wenken bediend 314

Delfland: molens wegstrepen 316J.S. Bakker

Papiermolen: film over de molens in De Peel 318

COLOFON

Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle,Tel./fax: +31 (0)79-5931303E-mail adres: [email protected]

Verschijning: elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van demaand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijntéén gecombineerd nummer

Uitgave:De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting MolenwereldBenedenrijweg 521 2987 VA RidderkerkTel.: 0180-411018

Uitgever:dhr. Sj. J. VeermanNeptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d LekTel.: 0180-524509E-mail adres: [email protected]

Redactie:dhr. J.S. BakkerMoerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle,Tel/fax 079-5931303E-mail adres: [email protected]

dhr. B.H.J. MolsProvincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk,Tel.: 06-50283248E-mail adres: [email protected]

Advertenties:J. OttevangerMolenviergang 2 2761 BK ZevenhuizenTel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 E-mail adres: [email protected]

Abonnementen:Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303Nederland (f 47,50) per jaar (incl. 6% BTW)

Overige landen Europa (f 65,-)Andere landen prijs op aanvraag

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaanen worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegdDe in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden,indien nog voorradig

Prijs losse nummers: in Nederland f 6,-; overig Europa f 7,- (exclusief porto)

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van f 62,50 Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld isartikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing

Bankrelatie:Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867Voor België: Postcheque 000-1746998-28

Kopij:Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle

Lay-out en Druk:Vis Offset, Alphen aan den Rijn

ISSN 1387-2974

© COPYRIGHT 2004 Stichting Molenwereld MoerkapelleNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever

Kanaalweg 108 ¥ 8861 KJ Harlingen ¥ Tel. 0517 ? 41 33 77 ¥ Fax 0517 ? 41 48 73 ¥ www.houtcom?pagnie.nl

ALMENUMHouthandel

Zagerij

Import

Voor molenrestauraties

EikEn- En Bilinga stammEn in Voorraad

In te zagen volgens bestek en teke?ning

Verder:

Iepen ¥ Bolletrie ¥ Steenbeuk ¥ Dou?

2877de jaargang 2004 nr. 9

A C T U E E LInformatie voor deze rubriek:

Redactie Molenwereld, p/a B.H.J. Mols, Provincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk. Tel.: 06-50283248

E-mail: bart68@planet .n l

Bescherming molenrompen (vervolg)

De Rijksdienst voor de Monumentenzorg isbezig met een selectieproces voor het opde rijksmonumentenlijst plaatsen van waar-devolle molenrestanten. Zoals in de voor-gaande nummers van Molenwereld al waste lezen, worden deze plannen soms metgemengde gevoelens ontvangen. De molenromp met pakhuis en de aan-bouw van de voormalige molen van Vol-kers in Wapenveld (Molenwereld 2004-02-0093; nr. 3.05.2) worden aangewezen alsrijksmonument, zonder gelijktijdig het ver-zoek van de eigenaar in te willigen om debijgebouwen een woonbestemming te ge-ven. Het College van B&W van Heerde ad-viseert deze maand de gemeenteraad ompositief te oordelen over het voornemenvan de Rijksdienst voor de Monumenten-zorg om de molenromp aan de Kanaaldijkeen beschermde status te geven. Dat is te-gen de wens van de eigenaar en bewonervan de molenromp en de bijbehorendewoning (Molenwereld 2004-05-0187).

Toewijzingsstop rijksmonumenten

Staatssecretaris van der Laan van Cultuuren Media zal tot 1 januari 2006 alleen bijhoge uitzondering nieuwe rijksmonumen-ten aanwijzen. Dat geldt zowel voor ar-cheologische monumenten als voor ge-bouwen. Voor topmonumenten die andersverloren zouden kunnen gaan is een uit-zondering mogelijk. Van der Laan wil de ko-mende anderhalf jaar gebruiken om nieuwbeleid te ontwikkelen voor de selectie enhet beheer van cultureel erfgoed. Dat be-leid moet evenwichtig, beheersbaar enbetaalbaar zijn. Eind 2005 zal Van der Laandit vernieuwde beleid presenteren. De ko-mende anderhalf jaar ligt de aanwijzingvan nieuwe rijksmonumenten dus vrijwel stil.In de aanloop naar het nieuwe selectiebe-

leid wil de staatssecretaris geen nieuweaanvragen beoordelen op basis van dehuidige criteria als duidelijk is dat die crite-ria op korte termijn worden herzien. Uitzon-deringen zijn alleen mogelijk voor be-dreigde topmonumenten. Of het om eentopmonument gaat is vooral ter beoorde-ling aan de Raad voor Cultuur. Ook in diegevallen waarin al gerede verwachtingenzijn gewekt dat tot bescherming zou wor-den overgegaan, kan een uitzonderingworden gemaakt. Aanvragen die al in be-handeling zijn worden afgehandeld vol-gens het ‘oude’ beleid. Van der Laan heeftin haar beleidsbrief ‘Meer dan de Som’(najaar 2003) aangekondigd dat ze hetmonumentenselectiebeleid wil herijken enactualiseren. De tijdelijke beleidsregel dieze nu afkondigt schept de ruimte om daar-aan te kunnen werken.

In memoriam G. IJpma

Vrijwillig molenaar Jannes Gert IJpma, ge-boren 30 maart 1970, is op 18 juli aan degevolgen van een ernstig verkeersongevaloverleden. Molens waren van jongs af zijnlust en zijn leven. Gert was (een enthou-siaste) molenaar op Molen Berg in Win-schoten en verder actief als bestuurslid vande vereniging Molenwerkgroep Oost-Gro-

ningen en als samensteller van clubblad‘Muldersnijs’. Heel vaak heeft hij diversemolens elders in het land bezocht en daar-bij vele vrienden gemaakt. Hij was nogmaar 34 jaar. Ons medeleven gaat uit naarzijn vriendin Yvonne, zijn ouders en verderefamilie. Wij hebben in hem een goede col-lega verloren. De molens De Vier Winden(Pieterburen), De Lelie (Eenrum), Konings-laagte (Zuidwolde) en Wilhelmina (Noor-derhoogebrug) zijn 19 juli in de rouw gezetvanwege zijn overlijden, op 20 juli volgdenmeerdere molens. De crematieplechtigheid in het cremato-rium Oost-Groningen te Winschoten heeftop donderdag 22 juli onder zeer grote be-langstelling plaatsgevonden. De vrijwillige molenaars in Oost-Groningen.

Molen(aar)s kunnen werk nietaan

Het Gilde van Vrijwillige Molenaars afdelingGroningen heeft problemen met het draai-end houden van de molens in haar provin-cie. Een groot tekort aan gediplomeerdemolenaars zou volgens de afdeling leidentot stilstand en dus achteruitgang.Momenteel beschikt Groningen over circahonderd vrijwilligers waarvan slechts 50%actief is op een of meerdere molens. Hetaantal vrijwillige molenaars zou bij voorkeurverdubbeld moeten worden om alle mo-lens in gebruik te houden. Voorwaarde isnatuurlijk wel dat de molens draaivaardigzijn. Nu komt het voor dat een molen tengevolge van gebrekkig onderhoud tot stil-stand komt, middelen voor herstel ontbre-ken, er geen restauratie plaatsvindt en ver-volgens gooit de molenaar het bijltje erbijneer. Wanneer een molen niet kandraaien, dan blijven de vrijwillige mole-naars natuurlijk ook weg. Is er wellichtsprake van het beruchte ‘de kip of het ei’?Daarnaast zorgt dwingende weten regel-geving voor enige weerstand en afnamevan motivatie. Door samen te werken kun-nen er desalniettemin mooie dingen ont-plooid worden. Op 1 januari 2005 fuserenStichting De Groninger Molen, VerenigingVrienden van de Groninger Molens en hetGilde van Vrijwillige Molenaars afdelingGroningen. Deze samenvoeging moet uit-eindelijk het ledenbestand vergroten enwellicht meer potentiële molenaars ople-veren. Verder is gezamenlijk voordeel te ha-len uit public relations en minder financiële

Gert IJpma op ‘zijn’ molen Berg te Win-schoten (foto: H. Noot, 22 mei 2004).

288 7de jaargang 2004 nr. 9

M O L E N S A C T U E E L

kosten voor overhead. De betrokken orga-nisaties zullen met de provincie overleggenhoe de nieuwe organisatie eruit moet zienen welke middelen de provincie bereid isbeschikbaar te stellen.

Herstel Kikkoman gestart

Windmotor Kikkoman die het natuurgebiedLeinwijk bij Kropswolde bemaalt is bescha-digd en staat sinds enige tijd stil (Molenwe-reld 2004-06-0220). De Stichting Het Gronin-ger Landschap heeft maandag 26 juli hetwindrad en de staart uit de molen laten ta-kelen. De onderdelen zijn door een molen-maker meegenomen naar de werkplaatsom daar herstelwerkzaamheden te onder-gaan. De verwachting is dat molen Kikko-man eind december 2004 weer in volle glo-rie kan gaan draaien. In de tussentijd zaleen elektromotor de visvriendelijke vijzel inbeweging houden, zodat er voldoendewater het natuurgebied Leinwijk in komt ende vispassage in werking blijft. Het Groninger Landschap

Exploitant voor molen Onder-dendam gezocht

Molenstichting Onderdendam kampt meteen exploitatieprobleem voor de te restau-reren Molen Haitsma te Onderdendam.Horecaondernemer H. Vrolijk was ge-gadigde om de molen te exploiteren maarziet daar bij nader inzien van af. Als redenwordt gegeven dat de hoogte van demaandlasten in relatie tot onzekere inkom-

sten Vrolijk op andere gedachten heeft ge-bracht. De molenstichting is nu op zoeknaar een nieuwe partij die de exploitatieop zich wil nemen. De molenromp wordtmet subsidie van de gemeente Bedum ende Provincie Groningen, en met door demolenstichting geleend kapitaal gerestau-reerd (Molenwereld 2003-11-0304). Vervol-gens wordt de molen ingericht als bed- &breakfast-gelegenheid, horecavoorzieningen museumdependance. De hele opera-tie zal naar schatting 245.000 euro kosten.De door de molenstichting voorgefinan-cierde en rentedragende kosten ad 95.000euro moeten door het verpachten van demolen worden terugverdiend. Uit deze op-brengsten moeten ook de onderhoudslas-ten opgebracht worden. De restauratievan in eerste instantie de onderbouw heeftenige vertraging opgelopen doordat debodem licht verontreinigd bleek te zijn. Deverwachting is de werkzaamheden inmaart 2005 te kunnen afronden en mochtdan nog geen exploitant gevonden zijndan zal de molenstichting zelf de exploita-tie op zich nemen. Op langere termijn wilmen dit financiële risico echter niet blijvendragen.

Meer verzet tegen sloop molenromp Slochteren

Nadat eerder de Molenstichting Slochterenen de Historische Vereniging Slochterenzich hebben gekeerd tegen de mogelijkesloop van de molenromp (Molenwereld2004-07/08-0255), is er nu een derde partijdie bezwaar heeft gemaakt. Het bezwaar-schrift van de Historische Vereniging Schar-mer-Harkstede e.o. is 1 juli jl. behandeld tij-dens een hoorzitting van de commissie be-zwaar- en beroepsschriften. De gemeenteSlochteren geeft aan een park in te willenrichten op de locatie. De Historische Ver-eniging Scharmer-Harkstede oppert niet totvolledige herbouw van de molen te ko-men, maar vindt dat de molenromp wèlmoet blijven bestaan. Wethouder Bos wilmet laatstgenoemde vereniging rond detafel, zodat hij met alle drie partijen gespro-ken heeft en een afgewogen besluit kannemen. De molenstichting heeft al eerderaangegeven niet over voldoende midde-len te beschikken het behoud van de mo-lenromp financieel te kunnen steunen.

Mellemolen te Akkrum in bedrijfgesteld

De Polslootmolen te Akkrum, beter bekendals de Twijnstramolen, is op 18 juni alsMelles molen officieel in gebruik genomenop zijn nieuwe standplaats, twee kilometermeer naar het zuiden, aan het Deel dichtbij de Nieuwe Schouw, het oude overzet-veer van Akkrum naar Joure. De molenbio-toop tussen de gebouwen van de veevoe-derfabriek was al jaren erg slecht. Na hetstaken van de productie in 1999 volgde to-tale verdwijning van de gebouwen vanU.T.D.. Ook de monumentale witte silo gingtegen de vlakte. Hiervoor komt woning-

bouw in de plaats. De molen die sinds 1960al ingebouwd stond zou in de toekomst op-nieuw ingebouwd worden. Na ontvangst en toespraken in Hotel DeOude Schouw werd het tijd voor het lichtenvan de vang door wethouder Harry Jonkersvan Boarnsterhim en schaatser Sicco Jan-maat. Vertegenwoordigers van De Hol-landsche Molen, De Fryske Mole, het Gildevan Vrijwillige Molenaars spraken goedewoorden en deelden geschenken uit. Nade inwerkingstelling was de afsluiting weerin hotel De Oude Schouw. Hier presen-teerde bestuurslid Rien van Schaijck denieuwe folder van de stichting, een zeerfraai ontwerp van grafisch ontwerperWiepje Kooistra. De spinnenkop met eenachtkante ondertoren heeft een vluchtvan 14,08 meter. De binnenroede is vanNaaijer (nr. 307, fabricagejaar 1995) en debuitenroede van Buurma (nr. 241, uit 1990).De as is uit 1985, als nummer 4 gegoten bijGieterij Hardinxveld-Giessendam. De Fryske Mole.

Uitbreiding De Wachter Zuidlaren

Gedeputeerde Staten van Drenthe heefteen positief besluit genomen ten aanzienvan het subsidieverzoek dat is ingedienddoor het bestuur van De Wachter te Zuidla-ren. De te verstrekken subsidie komt vooreen bedrag van 250.000 euro uit het Euro-pese Leader+ programma. Dit programmasteunt initiatieven die bijdragen aan deontwikkeling van het platteland. De ge-meente en provincie dragen hun steentjebij in de vorm van respectievelijk het be-schikbaar stellen van grond voor de nieuw-bouw en een bedrag van 66.000 euro (uithet Platteland structuurfonds). Met dezewetenschap kan met de uitbreiding vande molen een start gemaakt worden. In denieuwbouw zullen worden ondergebracht:de stelmakerij (wagenmakerij) van de

Windmotor Kikkoman bij Kropswolde(foto H. Noot).

Opening van de Mellemolen in Akkrum (foto: H. Noot, 18 juni 2004).



Gebr. Dijkhuizen uit Gieten, de klompen-makerij van Roelof Westerhof uit Tynaarloen een brede collectie oude werktuigenen gereedschappen van Jan Barkhof uitYde. De in eigendom verkregen spullenvan Barkhof en Dijkhuizen liggen nu nog inde kelders van de Prins Bernhardhoeve op-geslagen. De nieuwbouw bestaat uit eenpand van 500 vierkante meter achter demolen ter hoogte van de parkeerplaats.Men hoopt eind 2004 aan te kunnen van-gen met de realisatie van de extra exposi-tieruimte. Met deze uitbreidingen, naast dereeds in gebruik zijnde stoommachines eneen bakkerij, verwacht De Wachter eennog breder publiek te interesseren. Het ligtin de lijn der verwachting dat de nieuw-bouw door leerling-bouwvakkers zal wor-den gebouwd, die afkomstig zijn uit ver-schillende onderwijsinstellingen.

Restauratiesubsidie voor Bolwerksmolen Deventer

Op verzoek van J. van Harsselaar, staten-en raadslid in Deventer, heeft de staten-fractie van de VVD op 23 juni tijdens de sta-tenvergadering een amendement inge-diend. Van Harsselaar heeft zich laten infor-meren door de Stichting Bolwerksmolen enmolenaar B. Fort. Men verzoekt om uit hetprovinciale actiefonds Overijssel middelenbeschikbaar te stellen voor de noodzake-lijke restauratie van de Bolwerksmolen inDeventer. De molen verkeert in slechtestaat. De fundering is aan een kant circadertig centimeter verzakt en dat is zo zor-gelijk, dat langer uitstel niet aanvaardbaaris. De kap is versleten en andere onderde-

De Bolwerksmolen te Deventer in betere tijden (foto: maart 1985).

len zijn dringend aan restauratie/vervan-ging toe. De restauratiekosten worden danook geraamd op 900.000 euro. In hetamendement wordt gevraagd om 455.000euro beschikbaar te stellen. Met een kleinemeerderheid is het voorstel door de staten-leden aangenomen en dat betekent datde Provincie Overijssel instemt met de ge-vraagde bijdrage. Het restauratieplan is in-middels opgesteld en goedgekeurd doorde Rijksdienst voor de Monumentenzorg.Daarnaast zal de gemeente Deventercirca 400.000 euro bij moeten dragen. Degemeente kan echter het volledige restau-ratiebedrag niet op zich nemen; de molen,de laatste van Deventer, is immers niet hetenige monument in de stad dat op restau-ratie wacht. De stichting verwacht viafondsenwerving circa 45.000 euro binnente halen. Een eventueel nog ontbrekend

bedrag zal door de provincie aanvullendworden betaald.

Bedrijven bij de molen van Kampen?

Wanneer de gemeente Kampen niet spoe-dig tot wijziging van het vigerende bestem-mingsplan komt (Molenwereld 2004-07/08-0258 ; 2004-06-0221), dan kan het zijn dat ei-genaar Van der Sluis de grond van hetvoormalige terrein van houthandel Crameraan de IJsseldijk gaat gebruiken voor devestiging van bedrijven. Dit offensief is doorde eigenaar ingezet richting de gemeente.Hij is het wachten op een besluit van de ge-meente beu. Naar blijkt heeft de gemeente het ont-werpbestemmingsplan ‘Molenzicht’ nooitin procedure gebracht en is volgens het Mi-nisterie van VROM het huidige bestem-mingsplan (waarin het grootste gedeeltevan het terrein een bedrijfsbestemmingheeft) nog geldig. Dat betekent dat hetVan der Sluis vrij staat om het terrein even-tueel te bebouwen met bedrijfsruimte (envijf woningen). Dit zou een serieuze bedrei-ging voor de naastgelegen molen kunnenbetekenen, aangezien in het huidige be-stemmingsplan niets omtrent de molenbio-toop geregeld is. Van der Sluis heeft metprojectontwikkelaar Volker Wessels een af-spraak voor de bouw van luxe apparte-menten, maar daarvoor moet eerst het be-

Vlak bij de korenmolen van Kampenstond de zaagmolen De Eendracht vanCramer. Deze molen werd in 1905 alskorenmolen in het Drentse Klaziena-veen herbouwd, waar hij op 1 juli 1941afbrandde.



stemmingsplan gewijzigd worden. Deze af-spraak weerhoudt de eigenaar er nog vande bedrijfsgrond te verkopen aan een po-tentiële koper, maar dan moet er wel opkorte termijn duidelijkheid worden ver-schaft. Mocht de gemeente op basis vanhet bestaande bestemmingsplan de mo-lenbiotoop prioriteit geven boven de bouwvan bedrijfsgebouwen, dan zal Van derSluis een schadeclaim, die een kleine tweemiljoen beloopt, neerleggen bij de ge-meente. Bestemmingsplanwijziging engoedkeuring van de bouw van luxe appar-tementen zou in deze kwestie de voorkeurgenieten, aangezien die in de biotoop kun-nen worden ingepast.

Molenherstel in Olst

Op 7 juli werd de restauratie van de balievan de Bökkers Mölle opgeleverd en op 8juli werd een vernieuwde kap geplaatst opde molenromp van de familie Peters.Laatstgenoemde molenromp is onlangsaangemerkt als rijksmonument, maar kandoor de bebouwing nimmer meer van wie-ken worden voorzien (Molenwereld 2004-02-0071 ; nr. 2.04.5). Zowel de restauratie

van de balie als het plaatsen van de kapwerd uitgevoerd door molenbouwbedrijfGroot Wesseldijk uit Lochem. De grondzei-ler en de tot woonruimte omgebouwde bij-gebouwen zijn sinds tien jaar in het bezitvan de familie Peters. Olstenaren kennende molen beter als ‘de mölle van Boks’. Demolen was lange tijd eigendom van de in1967 in de molen bij een roofmoord om hetleven gekomen A. Boks, handelaar in gra-nen, veevoeders en brandstoffen. In 1931kwam de molen tot stilstand en in 1936 wer-den, na een roedebreuk, de roeden vande uit 1836 daterende molen definitief ge-streken. De molen staat aan de Rijksstraat-weg / IJsseldijk bij de zuidelijke entree van

Olst. Toen duidelijk werd dat de molen inaanmerking kwam voor toekenning als rijks-monument besloot de eigenaar de oudekap grotendeels te vervangen door eennieuwe rietgedekte kap. De nieuwe kap isgebouwd op het geraamte van de oudekap. De molenromp is momenteel in ge-bruik als bergplaats. De plaatsing van devernieuwde kap werd bijgewoond dooreen groot aantal molenliefhebbers uit Olsten omgeving.

Kapcompromis bereikt bij Wissink’s Möl in Usselo

Aan de Haaksbergerstraat en de Helmer-straat belemmeren eiken de windvang vanWissink’s Möl te Usselo. Het bestuur van Wis-sink’s Möl voert al jaren strijd om de bomenin de nabije omgeving van de molen wegte krijgen. De richting en sterkte van dewind wordt door de bomen dermate beïn-vloed dat dit een slechte invloed heeft ophet wiekenkruis. Door de bomen te kap-pen, krijgt de molen een optimale wind-vang en dat is noodzakelijk, aldus de Stich-ting Wissinks Molen. De commissie Bezwaaren Beroep behandelde in juni de bezwa-ren die zijn ingediend tegen de verleendekapvergunning voor 37 eiken. De Vereniging Milieudefensie kerngroepEnschede zet vraagtekens bij de argumen-ten om tot kappen van de bomen over tegaan en stelde voor om de eiken minimaalte vervangen door kleinere exemplaren.De Natuur- en Milieuraad vraagt zich af ofhet noodzakelijk is dat de molen moet ma-len en of de houtconstructie niet verstevigdkan worden om grotere krachten op tevangen. Eind juli heeft de commissie Be-zwaarschriften het College van B & W ge-adviseerd de kapvergunning grotendeelsin stand te houden, doch voor een aantalbomen in te trekken. Zij ziet in de argumen-ten, het kunnen functioneren om de molenin goede staat te houden én de oneven-wichtige belasting van het wiekenkruis, vol-doende aanleiding een groot gedeeltevan de bomen te kappen. Het voorstel vande Vereniging Milieudefensie is van dehand gewezen. Een vijftal bomen aan denoordzijde van de Haaksbergerstraat blijftgehandhaafd. Ten behoeve van het aan-zicht en uitzicht blijven aan de Helmerstraatook een aantal bomen staan, aangeziende commissie niet de noodzaak aanwezigachtte deze ook allemaal te kappen.

Opening informatiecentrum papier en karton in Apeldoorn-Loenen

Na een grondige restauratie is 25 juni depapierfabriek De Middelste Molen in Loe-nen op de Veluwe door de heer W. Em-men, voorzitter van de Koninklijke Vereni-ging van Nederlandse Papier- en kartonfa-brieken, opnieuw in gebruik gesteld. Dezefabriek uit 1622 is de enige nog produce-rende papierfabriek in Nederland diewordt aangedreven door een waterrad eneen stoommachine. Er wordt hoogwaardig

aquarel- en etspapier gemaakt, zowel ma-chinaal als met de hand geschept, dat ge-leverd wordt aan kunstenaars in Europa ende Verenigde Staten. Ook wordt hier hetaanvezelpapier gemaakt dat de basisvormt voor de restauratie van oude kost-bare etsen, tekeningen en archieven. Deheer Emmen onderstreepte in zijn ope-ningswoord de grote waarde van een der-gelijk uniek bedrijf, waar het ambacht vanpapier maken in zijn oude vorm bewaard isgebleven. De heer Z.A. de Zeeuw, voorzit-ter van Stichting De Middelste Molen, weeserop dat deze kostbare restauratie moge-lijk is gemaakt door subsidies van de Rijks-dienst voor de Monumentenzorg, de pro-vincie Gelderland, de gemeente Apel-doorn en het speciale restauratiefonds vande Europese Unie. Met klem wees hij echterop het belangrijke aandeel dat vrijwilligersin dit herstel geleverd hebben. Vanaf 1 juli isdeze museale watermolen weer voor hetpubliek geopend. Voor meer informatiekunt u contact opnemen met: Piet Zegers(molenaar) Papierfabriek De MiddelsteMolen Kanaal Zuid 497 7371 GL LoenenE-mail: middels temolen@hetnet .n l website: www.demiddels temolen.nl

Nieuwe kap voor oude molenromp in Renkum

De molenromp van De Hoop aan de Mo-lenweg te Renkum heeft een nieuwe hou-ten (nood)kap gekregen. Hiermee wordtverder verval van het eigendom van degebroeders Roosenboom tegengegaan.De gemeente heeft bijgedragen in de kos-ten hiervan. Plannen voor een verdere res-tauratie zijn voorlopig in de koelkast gezet,bij gebrek aan financiële middelen. Ten op-zichte van de in 2002 geweigerde sloop-vergunning is met het plaatsen van de kap

De kap van de Molen van Boks in detakels (foto: G. Aberson, 8 juli 2004).

De Middelste Molen in Loenen in 1979(foto J.A. van Krimpen).



een stap in de goede richting gezet. Eige-naar Roosenboom is tevreden over het re-sultaat. Het regenwater sijpelt niet langerde molen in en het ontstaan van verderegevolgschade aan de romp en aan de inen bij de molen gevestigde dierenspeci-aalzaak is een halt toegezegd. De ge-meente geeft aan dat financiële middelenniet eerder dan in 2008 beschikbaar ko-men, aangezien alle rijksgelden reeds eenbestemming hebben gekregen voor an-dere monumenten. De molenromp is aan-gewezen als rijksmonument en in 2008 zalde gemeente kijken in hoeverre een res-tauratie subsidiabel is. Tot die tijd stelt menalles in het werk om de directe omgevingvan de molen te beschermen, zodat daar-mee toekomstige windvang gegaran-deerd wordt. De gemeente zal dit bij eentoekomstige wijziging van het bestem-mingsplan vastleggen. Eigenaar Roosen-boom kan hiermee leven, zeker nu de mo-len verlost is van de hierboven genoemdeproblemen, en ziet de toekomst rooskleuri-ger tegemoet.

Oprichting cultuurfonds Utrecht

Geld voor het behoud van gemeentelijkemonumenten en beschermde stads- endorpsgezichten is van groot belang. Dat zeimr. Pieter van Vollenhoven, voorzitter vanhet Nationaal Restauratiefonds, vandaag 1juli bij de officiële oprichting van het Cul-tuurfonds voor Monumenten Utrecht. HetNationaal Restauratiefonds en het PrinsBernhard Cultuurfonds lanceren dit nieuwefonds in samenwerking met de provincieUtrecht. Gemeentelijke en provinciale monumen-ten, en beschermde stads- en dorpsge-zichten bepalen voor een belangrijk deelhet gezicht van Nederland, aldus Van Vol-lenhoven. De eigenaren hiervan kunnenechter geen beroep doen op subsidiere-gelingen van het rijk. Gemeentelijke rege-lingen voor restauraties zijn schaars. Datwas volgens Van Vollenhoven aanleidingvoor het Nationaal Restauratiefonds en hetPrins Bernhard Cultuurfonds om voor de res-tauratie van deze monumenten geld bij-een te brengen. De voorzitter van het Res-tauratiefonds toonde zich gelukkig met deoprichting van het Cultuurfonds voor Mo-numenten in Utrecht. Het is de bedoelingom in alle provincies in Nederland derge-lijke fondsen op te richten. Landelijk heb-ben het Nationaal Restauratiefonds en hetPrins Bernhard Cultuurfonds 16,3 miljoeneuro ter beschikking gesteld. Zij willen dat inde provincies een zelfde bedrag bijeenwordt gebracht, dat nog niet voor monu-mentenzorg was bestemd, bijvoorbeeld uithet bedrijfsleven, zodat een fonds van mi-nimaal 32,6 miljoen euro ontstaat. InUtrecht is mede dankzij de inbreng van deprovincie, enkele gemeenten en bedrijveneen bedrag beschikbaar van ruim 5,4 mil-joen euro. Uit het Cultuurfonds voor Monu-menten Utrecht worden laagrentende le-ningen verstrekt. Doordat de leningen ge-leidelijk terugvloeien in het fonds kunnentelkens nieuwe monumenteneigenaren

gebruik maken van de financiële mogelijk-heden. Zo ontstaat een ‘eindeloos’ fondsvoor de monumentenzorg in de provincieUtrecht. Een bijkomend voordeel is dat hetuitgekeerde geld relatief snel beschikbaarkomt, waardoor restauraties voortvarendkunnen worden uitgevoerd. Het Prins Bern-hard Cultuurfonds gaat het fonds beheren,het Nationaal Restauratiefonds zorgt voorde administratieve en financiële afwikke-ling. Aanvragen kunnen worden ingediendbij het Prins Bernhard Cultuurfonds Utrecht.De aanvragen worden beoordeeld dooreen onafhankelijke adviescommissie in deprovincie. Meer informatie en een aan-vraagformulier zijn te vinden op www.cul-tuur fonds.n l onder Cultuurfonds/Initia-tieven/Monumentenzorg.

Molenweekend Noord-Holland-zuid

Stichting Molens Zuid-Kennemerland(SMZK) organiseert op zaterdag 9 en zon-dag 10 oktober voor de tweede keer het‘Molenweekend Noord-Holland-zuid’. Tij-dens het weekend zullen de molens in enom Haarlem en Amsterdam hun deurenopenen voor publiek en indien er vol-doende wind is zullen de molens ook in be-drijf zijn. In totaal zullen ongeveer twintigmolens, waarvan het aanbod zeer divers is,deelnemen aan het molenweekend. Zostaan er twee paltrokmolens, een wipmo-len, baliemolens en grondzeilers op dedeelnemerslijst en zijn ook de functies zeergevarieerd. Er zijn poldermolens, korenmo-lens, houtzaagmolens en een krijtmolen on-der de deelnemers. Naast een bezoek aande molens is ook een bezoek aan de vlakbij molen De Eenhoorn gelegen werkplaatsvan de SMZK zeker de moeite waard. Indeze werkplaats wordt door vrijwilligers we-kelijks hard gewerkt aan het onderhoudvan de zes molens die de SMZK beheert. Inde afgelopen jaren zijn in de werkplaatseen aantal prachtige molenonderdelen

vervaardigd, zoals complete hekwerkenvoor gevluchten, kruiwielen, een luiwerk eneen maalstoel. Tijdens het weekend zal, netals vorig jaar één molen in het middelpuntstaan. De Molen van Sloten in Amsterdamzal het hele weekend in bedrijf zijn, wat be-tekent dat de molen ook de nacht van za-terdag op zondag geopend is en zaldraaien. Hieronder vindt u een lijst met mo-lens die deelnemen aan het Molenweek-end Noord-Holland-zuid. Let er echter welop dat er wijzigingen kunnen optre-den in de deelnemerslijst en houdtdaarom voor de volledige lijst onze web-site www.smzk.nl .nu goed in de gaten.Op deze site is ook meer informatie te vin-den over de deelnemende molens. Zater-dag 9 oktober: D’Admiraal en De Bloem inAmsterdam; de Stommeermolen in Aal-smeer; De Eersteling in Hoofddorp. Zater-dag 9 & zondag 10 oktober: De Riekermo-len, De 1100 roe, De 1200 roe, De Otter ende Molen van Sloten in Amsterdam; DeEenhoorn, De Adriaan, De Hommel en deSchoterveense molen in Haarlem; DeLeeuw in Aalsmeer; De Zandhaas in Sant-poort; de Vijfhuizer molen in Vijfhuizen; hetMolentje van Groenendaal in Heemstede;de werkplaats van SMZK in Haarlem.R. Berkovits

Archeologische vondst Alkmaar

Cornelis Corneliszoon van Uitgeest was deeerste die het principe van de krukas toe-paste in een windmolen, en met succes.Op 15 december 1593 hebben de Statenvan Holland en West-Friesland octrooi ver-leend aan Corneliszoon op een (nog tebouwen) door wind aangedreven hout-zaagmolen. Corneliszoon ging hierbij uitvan een wipmolen. Over de locatie waarde eerste houtzaagmolen in bedrijf is geko-men is tot op heden enige onduidelijkheid.16 januari 1595 werd aan Corneliszoon toe-stemming verleend een houtzaagmolenmet woonhuis te bouwen aan het Zeglis te

Krijtmolen d’ Admiraal in Buiksloot (foto jsb).



Alkmaar. Of deze bouw daadwerkelijkheeft plaatsgehad is tot dusverre niet metzekerheid te zeggen. Kaarten uit 1597 ver-melden o.a. een molen aan het Zeglis,doch géén wipmolen maar een achtkantemolen. Het gemeentemuseum Alkmaar isechter van mening dat in de stad Alkmaarde eerste op wind aangedreven hout-zaagmolen heeft gestaan. Zij moet daarintot heden echter de strijd aangaan metZaandam, die claimt dat ‘Het Juffertje’ deeerste moet zijn geweest. Een houtzaag-molen die in 1596 in Zaandam werd ge-plaatst. Op 5 juli zijn de restanten van eenhoutzaagmolen en woonhuis aan de oe-ver van het Zeglis te Alkmaar opgegraventijdens archeologische werkzaamheden.Assistent-archeoloog Roedema en collegaPrins stuitten op de restanten tijdens eenonderzoek naar oude scheepswerven. Hetgebied wordt toekomstig bouwterrein voorwoningen. Roedema vermoedt dat deaan het Jaagpad gedane vondst overblijf-selen zijn van de fundering van een proef-exemplaar. De doorsnee die uit de over-blijfselen blijkt is circa 5 meter. Roedemabevestigt een en ander met een platte-grond getekend door Cornelis Drebbel. Ditzou evenwel betekenen dat de bouw vaneerdergenoemde molen dus geen door-gang heeft gehad of dat de eerste hout-zaagmolen geen wipmolen maar eenachtkante molen is geweest. De houtenfundering zal onderworpen worden aaneen dendrologisch onderzoek, teneindede exacte leeftijd vast te stellen van hetgebruikte hout. Zo kan wellicht ook meerduidelijkheid worden verkregen over devraag of de restanten wellicht toch afkom-stig zijn van de eerste houtzaagmolen inAlkmaar.

Nieuwbouwplannen molen -museum Schermerhorn

De Museummolen in Schermerhorn heeft inhaar 36-jarig bestaan als museum op 30 juli2004 de miljoenste bezoeker mogen ver-welkomen. Nadat de elektrische bemalinghaar intrede deed en daarmee molens inde Schermer overbodig maakte, werd deSchermer Ondermolen D in 1968 ingerichtals museum. De gemeente stelde hiervoordestijds 400 gulden beschikbaar, dit be-drag werd nog aangevuld met 50 guldenbijeengebracht door overige sponsoren.Jaarlijks bezoeken nu zo’n 45.000 mensende molen. Het bestuur wil de molen nogmeer aantrekkingskracht geven als toeris-tisch trekpleister. Het plan is om een onder-gronds bezoekerscentrum te realiseren, sa-men met een opengewerkte molen. DeProvincie Noord-Holland is te spreken overhet door bestuurslid en architect Doumaopgestelde plan en neemt het op in haar‘Agenda voor recreatie en toerisme 2004-2007’. Het centrum kan een belangrijke rolhebben in de voorlichting rondom dedroogmakerijen en het waterbeheer, diezo van belang zijn geweest voor de Scher-mer. Momenteel wordt informatie verza-meld door de provincie en worden de kos-ten nauwkeurig begroot. Een eerste schat-

ting van de projectkosten bedroeg circa10 miljoen euro. Hiervan kan de museum-molen een bedrag van 3,5 miljoen voorhaar rekening nemen, terwijl de provinciebereid is een bijdrage van 1,2 miljoen tedoen. Dat laatste natuurlijk onder voor-waarde dat de plannen ook door Provin-ciale Staten worden goedgekeurd.

Bouwvergunning voor woning in molenschuur Santpoort vernietigd

Molenaar Jos Kors heeft nog geen zeker-heid of hij in de schuur naast molen DeZandhaas in Santpoort een woning in magrichten (Molenwereld 2004-07/08-0261). Deschuur moet hiertoe een verbouwing on-dergaan, hetgeen inzet is van een juridischconflict. De procedure voor de aanvraagvan vergunningen zal van voor af aanmoeten worden uitgevoerd. Dit is het ge-volg van de uitspraak op 29 juni jl. door deHaarlemse bestuursrechter. Volgens derechter had de gemeente Velsen ook eenmonumentenvergunning aan moeten vra-gen, naast de afgegeven bouwvergun-ning. De Stichting Santpoort was in het ge-weer gekomen tegen de verbouwing vande monumentale schuur, omdat dit tenkoste zou gaan van het karakter van hetpand. Inhoudelijk werd tijdens de zittingniet op de zaak ingegaan aangezien ervolgens de rechter geen bestaansgrondvoor het in beroep gaan was. Het niet af-geven van eerder genoemde monumen-tenvergunning verklaart de afgegevenbouwvergunning nietig. Een woordvoerdervan de gemeente verklaarde niet in be-roep te zullen gaan, maar de procedurezorgvuldig opnieuw te starten. MolenaarKors toonde zich teleurgesteld, aangeziende beslissing nu nog verder in de toekomstwordt verschoven. De Stichting Santpoorten omwonenden vinden het op hun beurtjammer dat het niet is gekomen tot een in-houdelijke behandeling van de zaak, aan-

gezien zij nog steeds vinden dat er naareen andere oplossing gezocht moet wor-den.

Subsidie voor erfgoedpark Uitgeest

Industrieel Erfgoedpark De Hoop in Uitgeestheeft een Europese subsidie toegezegdgekregen. Dit betekent dat de bouw vande houtzaagmolen en het bezoekerscen-trum voortgezet kan worden. Zonder dezeEuropese subsidie had het park niet verdergekund met het realiseren van het project.De werkschuur en de droogloods zijn in-middels al een jaar klaar. De provinciewilde dat het erfgoedpark de herbouwvan molen De Hoop naar voren zou halen.Dit was overigens ook een voorwaarde omüberhaupt voor de Europese subsidie inaanmerking te komen. Deze houtzaagmo-len, een paltrok, moet in de eerste helft vande 17e eeuw zijn gebouwd aan de oost-zijde van de Binnenmeer/Hennepkloppers -laan te Uitgeest. Dit kan worden afgeleiduit een van de twee belangrijkste windbrie-ven, die van 5 maart 1629. In 1911 werd demolen door brand verwoest. Op de toe-komstige nieuwe standplaats stond in hetverleden overigens een andere houtzaag-molen. De bouw in het erfgoedpark is be-gonnen: de heipalen voor de fundering zit-ten in de grond. De verleende subsidie be-draagt 354.498 euro. De stichting ontvangthet bedrag vanwege het Noordzeepro-gramma ‘North Seafaring’. Dit programmabiedt organisaties in de regio’s rond deNoordzee de mogelijkheid om samen tewerken op het gebied van ruimtelijke ont-wikkeling gerelateerd aan maritiem erf-goed. Het project is aangevraagd door hetgemeentebestuur van Colchester Bo-rough, een stadje gelegen in het Britsegraafschap Essex. Naast Erfgoedpark DeHoop zitten ook een Belgische en Duitsepartner in het Europese project. De totalekosten voor molen en bezoekerscentrumbedragen 708.996 euro en financiering vanhet restantbedrag is geregeld.

Bescherming biotoop Oudenhof-molen Oegstgeest nog niet rond

Eind april heeft de gemeente ingestemdmet het in het bestemmingsplan opnemenvan een beschermingszone van 400 meter(Molenwereld 2004-06-0227) voor de Ou-denhofmolen te Oegstgeest. Dit zou ge-beuren naar aanleiding van het bezwaarvan omwonenden ten aanzien van hetconceptbestemmingsplan. Nu het nieuwebestemmingsplan gereed is, blijkt dat deovereengekomen passage in het geheelontbreekt en vrezen de buurtbewoners datde molen in de toekomst alsnog wind moetontberen. De molen in het Irispark is erg in-gebouwd en ingegroeid; de redenwaarom buurtbewoners hebben ge-vraagd in het nieuwe bestemmingsplanOudenhof en Clinckenburgh rekening tehouden met de molen. De gemeenteheeft dit aanvaard doch ontkracht het op

Museummolen D te Schermer (foto: juli 2001).



De biotoop van de Oudenhofmolenwas in 1985 al niet om over naar huiste schrijven.

29 april genomen besluit door te stellen datzij de vrijstellingsbevoegdheid heeft om ho-gere bouwhoogten in de molenomgevingtoe te staan. Wethouder Meester stelt datdit geenszins de bedoeling is van de ge-meente en zal nagaan wat er is gebeurd,aangezien dit volgens hem op een misver-stand moet berusten. Volgens LeefbaarOegstgeest lijkt het erop dat het amende-ment van april zoekgeraakt is, aangeziener helemaal niets is gewijzigd aan het oor-spronkelijke plan. De CDA-fractie geeft bijmonde van haar voorzitter aan dat als erzaken niet zijn nagekomen die zijn afge-sproken, de procedure rondom het be-stemmingsplan nog een staartje zal krijgen.

Nieuwe roeden voor korenmolen Oud-Alblas

Op 8 juli zijn de nieuwe roeden gestoken inkorenmolen De Hoop te Oud-Alblas. Hetbetreft Derckx-roeden met nummer 984(buiten) en 985 (binnen) met een lengtevan 22,68 meter. De molenroeden vervin-gen de exemplaren die in 1965 werden ge-stoken. Dat was het jaar waarin eigenaarEvert de Groot (66), samen met zijn inmid-dels overleden broer, de molen overnamvan zijn vader. De molen is sinds 1891 ei-gendom van familie de Groot. De ouderoeden vertoonden haarscheurtjes en ver-vanging werd op korte termijn noodzake-lijk. In eerste instantie zou herstel plaatsvin-den door de leerschool van scheepswerfDe Merwede, doch deze school hield op tebestaan waardoor de werkzaamhedenniet konden worden uitgevoerd. Molenma-ker De Gelder uit Nieuw-Lekkerland heeftvervolgens de restauratie uitgevoerd,waarbij de molen tevens van nieuw hek-werk (Russisch berken) en fokken (ceder-hout) is voorzien. De kosten bedroegencirca 50.000 euro, te betalen door de eige-naar. Door de kosten over drie jaar uit temogen smeren, kan De Groot onder an-dere de gedurende drie jaar te verkrijgenonderhoudssubsidie hiervoor inzetten. Doordeze restauratie kan De Groot zijn maalac-tiviteiten voortzetten.

Steken van de buitenroede in de molenvan Oud-Alblas (foto: J. de Vries, 8 juli2004).

Uitstel restauratie molen Sint Philipsland

Eerder dit jaar heeft de gemeente Tholenbekend gemaakt naast de restauratie vande molen van Sint-Philipsland, ook die vanScherpenisse uit te stellen (Molenwereld2004-06-0228 / 2004-04-0163). De karakteris-tiek geel geschilderde achtkante grondzei-

De Hoop te Sint-Philipsland (foto: H. Noot, 25 juni 2004).

ler De Hoop siert Sint Philipsland. Na restau-ratie in 1988 is de molen dringend aan eennieuwe opknapbeurt toe, en molenaarReijn goudt ziet met lede ogen toe hoe degemeente haar molenbezit momenteelverwaarloost. De prachtig gelegen molendraait alleen nog wanneer de wind uit hetzuidwesten komt. Reijngoudt kan de molenniet meer zonder problemen kruien, wan-neer de wind uit een andere windrichtingkomt. Pas van dichtbij is de aftakeling aande buitenkant zichtbaar. Het verfwerk ende conservering van de molen is schraal enaan de kap zijn op enkele plaatsen gatenin het hout zichtbaar.De gemeente wil dat de molens wind- enwaterdicht zijn en vindt dat belangrijkerdan het draaivaardig maken en houdenvan haar molens. Er is sprake van ver-keerde zuinigheid die in de toekomst totnog hogere kosten zal leiden, immers stil-stand leidt tot achteruitgang. De fractie-voorzitter van de Christenunie in Tholenvindt dan ook dat uitstel van de restaura-ties niet zomaar getolereerd mag en kanworden. Wethouder van Kempen van degemeente Tholen geeft desgevraagd aandat dit makkelijker gezegd is dan gedaan,aangezien overal bezuinigd moet wordendus ook op het onderhoud van de molens.Er zijn al restauratieplannen opgesteld envoor de molen van Sint-Annaland is hetwachten op subsidies alvorens groen lichtkan worden gegeven voor de start van derestauratie.

Verplaatsing molen Serooskerkevoor N57?

De aangepaste N57 op Walcheren verbe-tert de doorstroming van het verkeer, deverkeersveiligheid en de leefbaarheid. Hetstreven is om in 2005 te starten met de aan-leg. De gemeenteraad van Veere heeft op7 juli 2004 het bestemmingsplan van deN57 gewijzigd vastgesteld. Het vastge-stelde plan ligt binnenkort vier weken ter in-zage in het gemeentehuis in Domburg. Ex-perts op het gebied van natuur, landschapen cultuurhistorie hebben geconcludeerddat de N57 goed ingepast wordt/kan wor-den in het Zeeuwse landschap. De land-schappelijke inpassing is bekeken in hetlicht van de Belvedère-karavaan, doorKeuning Instituut en verkeersadviesbureauDiepens en Okkema. Een expertteamheeft een analyse gemaakt vanuit cultuur-historisch, landschappelijk, verkeerskundigen economisch opzicht. Van daaruit be-paalt men hoe de cultuurhistorie het bestebetrokken kan worden bij de inrichting vande N57. In de onlangs gehouden Veerseexpertmeeting is vastgesteld dat in de hui-dige plannen goed is omgegaan metlandschap en cultuurhistorie en dat dit tr-acé het beste is voor het landschap. Bij deinvulling moet nog nadere aandacht wor-den besteed aan o.a. het tracé tussen mo-len De Hoop en de begraafplaats bij Ser-ooskerke ; de deskundigen zouden de mo-len het liefste willen verplaatsen. Rijkswater-staat en de Provincie Zeeland hebben allaten weten bereid te zijn mee te denken



aan een betere inpassing in het landschap.Met name de provincie zou een beroepwillen doen op het Belvedèrefonds, datdoor vier ministeries wordt gefinancierd.

Molenrestauratieplannen in hetLand van Heusden en Altena

De Zuid-Hollandse Molen te Hank en deZandwijkse Molen te Uppel staan al enigetijd stil in afwachting van een noodzakelijkerestauratie (Molenwereld 2003-11-0327 ;2004-06-0226). Molenstichting Het Land vanHeusden en Altena heeft aan Jan den Bes-ten opdracht gegeven restauratiebestek-ken op te stellen. Voor het restaureren vanbeide molens worden de kosten geraamdop circa 450.000 euro. Het bestek van deZandwijkse Molen ligt nog ter beoordelingbij de gemeente Woudrichem. Voor deZuid-Hollandse Molen te Hank is het restau-ratiebestek inmiddels ingediend bij de Rijks-

dienst voor de Monumentenzorg. In derestauratie zijn onder meer renovatie vanhet rietdek, vervanging van een der roe-den vervanging van kozijnen en deurenbegrepen. Wanneer dit wordt goedge-keurd is de verwachting dat met de res-tauratie in oktober kan worden aange-vangen, uiteraard nadat ook de financie-ring geregeld is van de kosten diw over-blijven na aftrek van de rijksbijdrage van70%. Tevens zijn bestekken in de maakvoor de Uitwijkse Molen en De OudeDoorn te Almkerk. Voor laatstgenoemdemoet een nieuwe fundering worden ge-maakt, aangezien de molen aanzienlijkscheef gezakt is.

Standerdmolen Bergeijk niet verplaatst

De halfgesloten standerdmolen te Bergeijkondergaat de komende anderhalf jaar

een grote restauratie. De restauratie moeteind 2005 voltooid zijn. Verplaatsing van demolen, gelegen aan de Ekkerstraat, isdaarmee definitief van de baan (Molen-wereld 2004-02-0044). De in het plan voorbedrijventerrein Het Stoom opgenomenverplaatsing is voor de gemeente nimmereen serieuze optie geweest. Eigenlijk zoude broodnodige restauratie twee jaar ge-leden plaats hebben gehad, maar de fi-nanciële middelen zijn toen aangewendten behoeve van de restauratie van DeGrenswachter te Luyksgestel. Molenma-kersbedrijf Coppes uit Bergharen zal hetgrootste gedeelte van de restauratie voorhaar rekening nemen. Eind juni is de restau-ratie begonnen, grotendeels achter deschermen in de werkplaats van de molen-maker. Vloerdelen, houten dakbedekkingen schaliën zijn reeds in de werkplaats ge-reed gemaakt. In oktober 2004 wordt destanderdkast rechtgezet en zullen de acti-viteiten rond de molen zichtbaar vorm krij-gen. In het voorjaar van 2005 komt de mo-len in de steigers te staan, en zullen de kasten kap ter hand worden genomen. Ten-slotte zal in september/oktober 2005 eenalgehele schilderbeurt de molenrestauratiecompleteren. De uiteindelijke oplevering is gepland in de-cember 2005.

Windmotor of oud ijzer in Genderen?

De gemeente Aalburg voelt er weinig voorom geld uit te trekken ten behoeve van derestauratie van de Amerikaanse windmo-len in de uiterwaarden van de BergscheMaas nabij Genderen. Tijdens een najaars-storm in 2002 is het windrad van het rijks-monument gewaaid en de molen biedtmomenteel een troosteloze aanblik. Deeen beschouwt de molen als een berg oud

Het is niet moeilijk om te zien dat er aan de molen van de Zuid-Hollandse polderbij Hank wat moet gebeuren (foto G.H. Varwijk, 2004).

De standerdmolen van Bergeijk is eindelijk aan de beurt!



ijzer terwijl de ander vindt dat Amerikaansewindmolen wel degelijk bestaansrechtheeft. De molen voerde vroeger het over-tollige water tussen de zomerdijk en de win-terkade af naar de Bergsche Maas. Dewindmolen is eigendom van de gemeenteAalburg en restauratie zal naar schatting255.000 euro bedragen. Hiervan is 70% sub-sidiabel, het resterende bedrag moet doorde eigenaar worden opgebracht. De poli-tieke meerderheid van de gemeente Aal-burg vindt dit bedrag onverantwoord. Hetziet er naar uit dat restauratie nog welenige tijd op zich laat wachten, tenzij erwellicht particuliere initiatieven wordenontplooid. Het CDA vindt dat de laatste‘Amerikaan’ in Zuid-Nederland ingepastkan worden in een thematisch toeristischeroute en hoopt dat het College van B&Wwèl oog heeft voor de molen. In de loopvan dit jaar zal nadere besluitvormingplaatsvinden.

Limburgse Molendag

Op zondag 3 oktober 2004 organiseert hetGilde van Vrijwillige Molenaars afdelingLimburg in nauwe samenwerking met deMolenstichting Limburg, de zesde Lim-burgse molendag. Op deze dag zullen we-derom een veertigtal winden watermo-lens in Limburg vanaf 11.00 uur geopendzijn en evenals voorgaande jaren hopenwe weer op veel bezoekers. De definitievelijst met geopende molens wordt momen-teel geïnventariseerd. Voor nadere inlichtin-gen kan men terecht bij het secretariaat:Tungeler Dorpstraat 52, 6005 RK Tungelroy-Weert, leon.k iggen@hetnet .n ltelefoon: 0495-563422 / 06-4070 5793 Leon Kiggen.

Bomen bedreigen molen Keent

Recente aanplant van bomen zullen bin-nen nu en tien jaar het draaien van de Sint

In maart 1985 nog geen vuiltje aan delucht bij de Sint Anna in Keent.

Anna in Keent (gemeente Weert) bedrei-gen. Dat is de vrees die de Limburgse af-deling van het Gilde van Vrijwillig Mole-naars schriftelijk aan het College van B & Wvan Weert heeft geuit. Het gilde begrijptniets van het besluit dat in de afgelopentwee jaar aan beide kanten van de wegeiken zijn geplant. Al meerdere malenheeft het gilde richting de gemeente actieondernomen, maar hier is nooit wat meegedaan. Sinds de eerste klachten zijn erzelfs nog bomen bij geplaatst. De ge-meente heeft laten weten dat de bomengewoon blijven staan. Buren van de molenhebben in overleg zelfs bomen bij henzelfweggehaald, het verschil in windvang isdaardoor al duidelijk merkbaar. Wanneerde geplaatste eiken volgroeid zijn is hiervanechter weinig meer te merken. In 2003 is deromp van de molen nog gereinigd. Algenen mossen die op de molen groeiden ge-ven aan dat de wind onvoldoende langsde molen waait, die daardoor erg vochtigis. Onvoldoende wind zorgt er niet alleenvoor dat de molen niet kan draaien maarook dat het houtwerk meer te lijden heeft,aldus de inhoud van het schrijven. Tevensgeeft het gilde aan dat het gras rond demolen onvoldoende of niet gemaaidwordt. Dit werd tot voor enige tijd door degemeente gedaan, maar dit zou te ge-vaarlijk (?) zijn voor de plantsoendienstme-dewerkers.

Baalsbrugger molen gaat weermalen

De nabij abdij Rolduc gelegen Baalsbrug-germolen in Kerkrade stamt (in zijn huidigevorm) uit circa 1743 en is gelegen aan deWorm. Wanneer het aan eigenaresse M.Wolthuis ligt, wordt binnenkort weer met demolen gemalen. In 1974 werd de Worm ge-kanaliseerd en tot dat jaar was de turbine-molen nog in gebruik. De molen was toensedert 1951 in het bezit van Huynen, die alslaatste nog met de molen gemalen heeft.De erven Huynen verkochten vorig jaar demolen aan Wolthuis. Sinds 1974 wacht dewatermolen op een nieuwe bestemmingen is het molengebouw dringend aan res-tauratie toe. Restaureren heeft alleen zinwanneer de molen ook daadwerkelijk ingebruik is, aldus de eigenaresse. De Baals-bruggermolen vormt samen met de abdijvan Rolduc en Burg Rode te Herzogenrath(Duitsland) een historische driehoek. Uit his-torische documenten blijkt dat de molendestijds eigendom was van het klooster Rol-duc, dat in 1104 werd gesticht. Tevens blijkthieruit dat er in 1160 reeds sprake was vanwatermolen aan de Worm, deze stondwaarschijnlijk enkele honderden metersstroomafwaarts ten opzichte van de hui-dige molen. Waarschijnlijk tot 1867 was demolen in het bezit van drie waterraderen. Indat jaar werden de raderen voor de tarwe-en oliemolen verwijderd, waarschijnlijk om-dat dit gedeelte van de molen een anderebestemming kreeg. In 1916 werd het over-gebleven onderslagrad vernield tijdensgrote wateroverlast. De molen werddaarna uitgerust met een turbine. De stich-

ting Watermill Foundation heeft de plan-nen verder uitgewerkt. Het is de bedoelingdat de molen met de turbine groenestroom op gaat wekken, de capaciteit zouvoldoende voor het buurschap Baalsbrug-gen moeten zijn. De voorzitter van de stich-ting hoopt verder in de toekomst ook hetwaterrad weer aan te kunnen brengen endit een maalfunctie te geven. De molenwordt opengesteld voor het publiek, medenaar aanleiding van de grote belangstel-ling tijdens de Open Monumentendag van2003. Verder is het wachten op toezeggingvan een subsidie uit o.a. de EuRegionale2008, een (Duits) project ter financieringvan grensoverschrijdende projecten. Deplannen rond de Baalsbruggermolen ma-ken deel uit van het door de vier grensge-meenten(Herzogenrath, Ûbach-Palen-berg, Landgraaf en Kerkrade) ingediendeproject. Het totale project heeft ten doelop lange termijn de leefkwaliteit en aan-trekkelijkheid van het gebied vergroten.

De Leeuwenmolen draait weer

Begin augustus is de Leeuwenmolen aande St. Pieterstraat te Maastricht weer involle glorie te bewonderen en draait hetwaterrad weer als vanouds. De watermo-len, ook wel molen van Clemens ge-noemd, is na een lange periode van vervalen een restauratie die maar niet van degrond wilde komen eindelijk toch in oudeluister hersteld. Nadat de watermolen in1956 tot stilstand kwam bleef de molen tot1965 in het bezit van de Erven van Hendri-kus Hubertus Clemens. Vervolgens wisselde

De Leeuwenmolen in Maastricht is, ze-ker voor een Nederlandse watermolen,een monumentaal pand (foto jsb 1978).



de molen diverse malen van eigenaar, teweten P.H.A.A. Pluymen, E.J.A.J. Jongen enin 1973 J.H.M.G. Hautvast. Op het momentdat Hautvast eigenaar werd, groeidenboomtakken uit de ramen van het mole-naarshuis. Hautvast liet door een architecteen nieuw ontwerp maken voor de molenen zou daarbij subsidie ontvangen als ookhet waterrad en de naastgelegen sluis ge-restaureerd zouden worden. Hautvastslaagde gedeeltelijk in de renovatie, maaremigreerde vervolgens halverwege de ja-ren tachtig en de werkzaamheden stag-neerden. De nieuwe eigenaar Claessenvond restauratie van ondergeschikt belangen wederom dreigde verpaupering van demolen. In 1995 werd de molen eigendomvan R. Gilissen, die enkele jaren geledenhet plan opvatte om het waterrad en desluis te restaureren. De stuwrechten van deJeker waren inmiddels overgegaan van degemeente Maastricht naar het water-schap. Momenteel loopt een conflict tus-sen Gilissen en het waterschap omtrent dewatertoevoer richting de molen. Een alter-natieve loop van de Jeker die het water-schap in gedachte heeft zou een aanzien-lijke vermindering van watertoevoer tot ge-volg hebben. Gilissen is inmiddels in het ver-weer gekomen tegen het voorgenomenbesluit, teneinde te voorkomen dat de ge-restaureerde molen straks van zijn levensa-der (het water) afgesneden wordt.

Geen oplossing voor Franse molen Valkenburg

Poging van burgemeester C. Nuytens omals intermediair op te treden bij de ont-stane impasse rond de restauratie van deFranse Molen in Valkenburg zijn niet ge-slaagd. Het verval is ingetreden door langeleegstand en de molen gaat hard achter-uit als er niet op korte termijn iets gebeurt. Inopdracht van de Houthemse aannemerCoppes wil het aannemersbedrijf Van deVen uit Veghel in de watermolen apparte-menten in gaan richten (Molenwereld2003-03-0077). De aanpassingen aan hetuiterlijk zijn aanvechtbaar en tasten de his-torische kwaliteit van het pand aan. Desal-

niettemin is, los van een uitspraak over debedoelde uiterlijke aanpassingen, reedsvoorlopige goedkeuring verstrekt tot hetverbouwen van de watermolen. De heer P.Janssen runt achter de molen een hotel enheeft via een procedure bezwaar ge-maakt tegen de bouwplannen, aangeziengeen rekening wordt gehouden met zijnbrandtrap. Deze zal uitkomen in een vande tuinen van de in de molen geplandeappartementen. Het geschil zou opgelostkunnen worden door het regelen van eenerfdienstbaarheid. De betrokken partijenzijn niet nader tot elkaar kunnen komenomtrent de hierin op te nemen formulerin-gen. Binnenkort zal de burgemeester nogeen laatste poging wagen om de proble-men rond de midden in het centrum gele-gen watermolen vlot te trekken.

Overeenstemming over restauratie Rothemermolen

De gemeente Meerssen en projectontwik-kelaar Habets Bouw uit Nuth hebben eenprincipeakkoord bereikt over de restauratieen uitbreiding van de Rothemermolen inRothem. Reeds sinds 1999 worden onder-handelingen gevoerd omtrent de verbou-wingen aan het watermolencomplex. Ha-bets wilde, naast het inrichten van het be-staande complex als kantoorruimte, eenvleugel aanbouwen. Het nieuwbouwdeelzal qua stijl aansluiten bij de bestaandebouw en qua hoogte ondergeschikt zijnaan de monumentale watermolen. Tussende gemeente en Habets is nu afgesprokendat het waterrad opnieuw in gebruik wordtgesteld en dat de sluizen worden opge-knapt. Verder is periodieke openstellingvan het watermolengedeelte ten be-hoeve van publiek aan de orde geweest,waarbij de molen door een vrijwillig mole-naar in gebruik zou kunnen worden ge-steld. De doorbraak in de onderhandelin-gen zorgt er voor dat de architect aan deslag kan met tekeningen voor de bouw-aanvraag. Men hoopt de restauratie eind2006 te kunnen voltooien, wanneer in 2005alle benodigde vergunningen verstrekt zijn. Het plan is naar de Rijksdienst voor de Mo-

numentenzorg gestuurd, die haar oordeelhierover moet vellen. De Rijksdienst is bijeerdere gesprekken reeds betrokken ge-weest en heeft zich in beginsel positief uit-gelaten over de planvorming.

Tellerstanden

Onlangs zijn de tellerstanden van de pro-vincies Noord-Holland en Zeeland over2003 bekendgemaakt. Het totaal aantalomwentelingen in de provincies bedroegrespectievelijk 33.002.341 (121 molens) en10.893.754 (65 molens). De uitschieters bo-ven 1.000.000 omwentelingen zijn De Zoe-ker en De Kat in Zaandam, De Krijgsman teBlokker, De Stommeermolen in Aalsmeer ende Twiskemolen in Landsmeer(NH) en demolen van Biggekerke, De Onderneming inWissenkerke en De Hoop in Wolphaartsdijk(Zld.)

Molenkaart

Molenaar Johan van Kaam heeft eennieuwe ansichtkaart laten maken van mo-len Windlust in Goudswaard. De laatste an-sichtkaart van deze molen dateerde uit1975. De kaart kost 0,45 euro en is (telefo-nisch) te bestellen bij J.C.J. van Kaam, Tele-visiestraat 9A, 4702 PR te Roosendaal (06-28434877).

Molenruilbeurs

Op zaterdag 6 november a.s wordt de 46-ste molen ruil beurs gehou den in de recre-atieruimte van de Bethelkerk aan de Burg.Norbruis laan 1 te Utrecht, wijk Zuilen. Daarkunnen verzame laars op molenge bied hun

Een eeuw geleden was De Franse molen nog met twee houten onderslagraden inbedrijf.



foto’s, ansicht kaarten, boe ken, stickers,dia’s, postzegels en wat niet al ruilen. Deruil beurs begint om 10.00 uur en is om 15.00uur afgelopen. Voor nadere informatie: J.L.J. Tersteeg,Spuistraat 589, 2987 TW Ridder kerk. tel.0180-411121.

In ‘t kort

- De stichting Het Groninger Landschapheeft woensdag 30 juni twee herbouwdeAmerikaanse windmolens in gebruik geno-men. Het gaat om Koetze Tibbe en De Put-ter in de Kropswolderbuitenpolder en deWesterbroekstermadepolder (Molenwereld2004-04-0155). - Zwolle heeft de tot en met 2009 beschik-bare rijkssubsidie voor restauratie van mo-numenten verdeeld. Tot die tijd is geengeld voor nieuwe initiatieven of calamitei-ten. Dit betekent dat de molenaars in Win-desheim nog moeten wachten op denoodzakelijke restauratie. De restauratievan de molen kan pas aan het einde vanhet zesjarige Gemeentelijk Restauratie Uit-voerings Programma (waarin de rijksgeldenzijn verdeeld) worden uitgevoerd.- In de tweede week van juli heeft molen-maker Vaags uit Aalten het gevlucht en destaart van molen Schoonoord te Alvernagedemonteerd.- De Raad van State heeft op 30 juni debezwaren tegen de bouwplannen van degemeente Schermer in Stompetoren vande hand gewezen. De bouw van 137 wo-ningen vormt geen bedreiging voor demolens in het gebied, temeer daar De Hol-landsche Molen geen kritiek heeft geuit en

de biotooprichtlijnen worden gerespec-teerd, zo luidt een gedeelte van de uit-spraak.- De Hoop te Wervershoof wordt door eenenthousiaste groep vrijwilligers geschikt ge-maakt voor diverse activiteiten. In het voor-jaar van 2005 opent de molen de deurenvoor het publiek, waarbij de aangren-zende molenschuur voor beperkte horeca-activiteiten is ingericht. Een aanlegsteiger isal gerealiseerd.- Korenmolen De Haas te Benthuizen, in1772 gebouwd en in 1985 grotendeels her-bouwd, is maandag 5 juli rechtgezet. Demolen was de afgelopen tien jaar circatien centimeter verzakt. - De Windlust in Hoek heeft een nieuwelange schoor, maar nog geen molenaar.Frans Weemaes heeft andermaal aange-geven open te staan voor overleg, wan-neer er zicht is op een meerjarenonder-houdsplan en garantie rondom de biotoopvan de molen.- De Hoop te Wemeldinge is in augustusvan een nieuwe verflaag voorzien. - Op zondag 27 juni is met verschillendeactiviteiten stilgestaan bij het feit dat DeKerkhovense molen/Onvermoeide te Ois-terwijk sinds 1979 weer de oorspronkelijketaak vervult. Sinds enkele jaren beheert deStichting Amarant in de molen een winkel,die wordt verzorgd door geestelijk gehan-dicapten. Op deze dag is de molen tevensofficieel opgenomen als markeerpunt in deANWB-fietsroute. - In de nieuwe buurt Groenhof te Prinsen-

beek is op initiatief van de heemkunde-kring Op den Beek een straat vernoemdnaar de molen die er tot 1938 heeft ge-staan. Het betreft de voormalige grondzei-ler Den Beer. Tijdens de opening van deMolendebeerstraat op 11 juli heeft deheemkundekring een boekje over de ge-schiedenis van de molen gepresenteerd.- De Grevenbichtermolen (1548) metwoonhuis te Grevenbicht staat te koop. Dewatermolen op de Kingbeek had oor-spronkelijk een waterrad, maar dat is in1887 vervangen door een turbine. Eenschoorsteen bij de molen herinnert aan hetvroegere gebruik van een stoommachine.De verkoopprijs is op aanvraag. www.gerhoofwi jk .n l

Molenkalender 2004

11 september: Open Monumentendag11 september: Friese Molendag11 september: Overijsselse Molendag12 september: Viering 225-jarig bestaan De

Zandhaas- Santpoort2 oktober: ruilbeurs Dordrecht3 oktober: Limburgse Molendag3 oktober: Peellandse Molendag9-10 oktober: Molenweekend Noord-Hol-

land Zuid17 oktober: Provinciale Molendag Oost-

Vlaanderen (België)23 oktober: Molendag Lopiker- en Krim-

penerwaard

Molen Den Beer in Prinsenbeek.


Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring.Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers.De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor.....

kwaliteit en deskundigheid.

Beijk B.V. Afferden 0485-531910

BosAlmkerk 0183-401218

Doornbosch B.V.Adorp 050-3061724

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

CoppesBergharen 0487-531239

Fa. Dunning-Bremer B.V.Adorp 050-3061221

De Gelder Favier B.V.Nieuw Lekkerland 0184-688109

Groot Roessink VOFVoorst 0575-501272

Groot Wesseldijk B.V.Laren 0573-421568

Herrewijnen VOF Spijke-nisse

0181-634558

Jellema CVBirdaard 0519-332357

Kistemaker & KorverMiddenbeemster 0299-683743

J.K .Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440

Saendijck B.V.Zaandijk 075-6285602

Gebr. Straver v/h M. StraverAlmkerk 0183-401415

VaagsAalten 0543-473359

Verbij Hoogmade B.V.Hoogmade 071-5018478

Wintels Denekamp 0541-351210

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers


Op 9 juli werd voor het eerst sinds de ver-plaatsing naar het Openluchtmuseumweer olie geslagen in de rosoliemolen. Inde week er op zijn nog enkele aanpassin-gen en afstellingen gedaan. Op 16 juliwerd het werk tot ieders tevredenheidopgeleverd. Watermolen Den Haller inDiepenheim wordt komend najaar geres-taureerd. De werkzaamheden bestaanvoor een groot deel uit werk aan de fun-datie en waterloop. Voor hoofdaanne-mer Hulshof werd door ons het rad en deschutten verwijderd zodat na de vakantiehet werk starten kan. Begin juli werd eencontainer geladen met onderdelen voorde molen in Israël die daar gebouwdwordt. Inmiddels zal dit molentje groten-deels klaar zijn. In een later bericht meer

hier over. Natuurlijk is de zomer ook altijdweer de tijd voor de welverdiende va-kanties. De smeden van VAAGS molentechniekhebben hun vakantie een tijdje uitge-steld. Voor de molen in het Duitse Asch-warden werd een compleet kruiwerk metwindroos en overbrengingen gereconst-rueerd. Ook de klepbediening van dezelfzwichting waren in de jaren verlorengegaan. Omdat dit alles begin augustusklaar moest zijn is er ijverig doorgewerkt inde vakantie.

Aan de molens van de molenviergang bijAarlanderveen zijn we bezig met het uit-voeren van het jaarlijks onderhoudswerk,zodat de molens voor het maalseizoenweer in orde zijn. Grootste karwei bij dezemolens betreft het vervangen van de fok-ken: bij de ondermolen, de bovenmolenen de Putmolen de fokken van één

roede, bij de middenmolen de fokkenvan beide roeden. In de werkplaats wordt volop gewerktaan de kap en het gaande werk van dekorenmolen van Nieuwerkerk a/d IJssel.De romp is aan de buitenzijde al voor eengroot deel gereed. De liggers en schorenvoor de stelling zijn geplaatst en thanswordt gewerkt aan het stellingdek en hetstellinghek. In de werkplaats wordt gestaag doorge-werkt aan de immense kap van de Mur-phy Mill in San Francisco. Aldaar zijn deplannen voor de restauratie op locatie nudefinitief .Verder is er veel gedaan aan Rijnlandsemolens. Zie daarvoor ‘Molens Rijnland’.In Hoogmade zijn we zelf op donderdag 8juli door het oog van de naald gegaan,onze nieuwe werkplaats werd ‘s middagsom 3 uur door bliksem getroffen. Even la-ter bleek het dak in brand te staan. Door-dat veel van onze mensen aan de zaakwerkzaam waren en we snel handeldenhebben we een grote brand kunnenvoorkomen. Toen de brandweer arri-veerde hadden we gelukkig zelf al debrand onder controle.

De laatste hand aan de rosoliemolen in het Openlucht-museum (foto Vaags).

Het monterenvan een

nieuwe fok aande Aarlander-veense boven-molen (foto

Verbij).

Werken aan de kap voor de molen van Aschwarden in dewerkplaats van Vaags. De foto laat een veel opmerkelijkezaken zien. Let bijvoorbeeld op de verbinding tussen asen askop. Alles weerspiegelt een graad die de Nederlandsemolenbouw eigenlijk nooit heeft bereikt (foto Vaags).

NVVM-molenmakers actief


NORDRHEIN-WESTFALEN

Niedersachsen

DuitslandDuitse Open Monumentendag 12 september

Open Monumentendag is een Europeseaangelegenheid waarbij men als regellandelijk uitgaat van een thema, zij hetper land verschillend. Zo is het centralethema voor 2004 in Nederland ‘verdedi-ging’ maar in Duitsland ‘water’. Water enmonumenten hebben tal van raakvlak-ken van allerlei aard. Maar water is ookeen energiebron. Watermolens bestaanal sinds de tijd van de Romeinen, aller-eerst voor het malen van graan, maarsinds de Middeleeuwen worden ze ookgebruikt als ijzermolens en zagerijen. Deprimitieve watermolens uit de oudheidgroeien soms uit tot complete door wa-terkracht aangedreven fabrieken, diequa uitrusting soms maar weinig verschil-len van hun door stoom aangedrevenevenknieën. Het levert een enorm scalaaan watermolens op die elk hun eigengeschiedenis en charme hebben. Bij eenMonumentendagthema als ‘water’ zoalsin Duitsland kun je dan ook niet om mo-lens heen. Dat geldt niet alleen de doorwater aangedreven molens, maar ook deweinige poldermolens die dit land nogtelt. Zo zijn in Duitsland tijdens de OpenMonumentendag ook een kleine zeshon-

derd (!) winden watermolens betrokken.Zie www.tagdesof fenendenkmals.de(zoeken onder mühlen).

Tentoonstelling in Münster overde Eems

Het Westfälische Museum für Naturkunde-Landesmuseum und Planetarium- pre-senteert in het kader van de Regionale2004 nog tot 28 november de bijzonderetentoonstelling ‘Alles im Fluss? B Die Ems BLebensader für Mensch und Natur’.De Eems is met 371 km rivierlengte dekleinste stroom van Duitsland. Voordat derivier werd rechtgetrokken en gekanali-seerd was de Eems in de 20e eeuw 441 kmlang. De rivier stroomt voor een groot deeldoor Westfalen.

De Schlossmühle in Rheda ligt aan de oprit naar het door de Eems omstroomdewaterslot. De Korenmolen werd in het jaar 1772 gebouwd en wordt nu als woon-huis en kantoor gebruikt. Aan de tegenoverliggende zijde staat het gebouw van devoormalige oliemolen (foto Bernhard Fritsche).

De inkorting van de rivier door het recht-trekken ervan en andere factoren leid-den tot aanzienlijke veranderingen in deplanten- en dierenwereld.Het museum in Münster laar op haar bui-tenterrein een levendig model van hetEemslandschap zien met de landschaps-structuur van de oeverlanden en -plan-ten. Een multivisieshow in het planetarium: ‘DeEems in de stroom van de tijd’ laat hetprachtige Eemslandschap in al haaarfacetten zien. De toeschouwer maakteen reis van de bron van de Eems tot aanhaar monding mee.Watermolens vormen een apart onder-deel van de tentoonstelling. Aan de Eemsen haar zijrivieren werden ze meestal alsdubbele molen gebouwd en bestondenuit een koren- en een oliemolen. Maar erkwamen ook vol- en zaagmolens voor.

Ook nu kan men nog enige van de voor-malige watermolens bekijken in de vormvan het bewaard gebleven molenge-bouw, soms nog met het bewaard geble-ven of weer aangebrachte waterrad, zo-als de Schloßmühle in Rheda, de water-molen bij Haus Langen, de Kloostermolenvan Vinnenberg of de Kleine Eemsmolenin Telgte. Bernhard Fritsche.

Grote beurt voor molen Tjüche

De in 1896 gebouwde korenmolen vanTjüche, tien kilometer ten zuidzuidoostenvan Norden onderging recent een groteopknapbeurt. De kap werd opnieuw ge-dekt met dakleer, terwijl de kap, de wind-roos en het gevlucht een verfbeurt kre-gen. Schilder Alfred Müller deed het werkvanaf een hoogwerker. De kosten wer-den gedragen door eigenaar VolkmarJanssen, de gemeente Marienhafe en de‘Mühlenpool’van de Landkreis Aurich.

Tijdens Open Monumentendag op 12 september kunnen veel watermolens, zoalshier de Knollmanns Mühle in Rheine-Hörstel bezichtigd worden. Het thema voordit jaar in Duitsland is namelijh ‘Wie läuft’s?-Schwerpunktthema Wasser’ (foto Bernhard Fritsche).


R I J N L A N D S E M O L E N S T I C H T I N G

C O L O F O N

Rijnlandse MolenstichtingTorenlaan 102215 RW Voorhout

Tel. 0252-245353Fax 0252-245385Bankrekening no. 5665.47.163K van K Leiden S 165575

De Rijnlandse Molenstichting is opgericht op 11 maart 1959

Waar draait het bij de Rijnlandse Molenstichting om:

- Om de molens

Wij herstellen en onderhouden molensin Rijnland. Al onze molens wordendoor vrijwillige molenaars bemalen,waarbij wij ernaar streven om dezemolens zo mogelijk en zo nodig in tekunnen zetten voor de bemaling.

- Om het landschap

Wij bewaren het karakteristieke Hol-landse landschap voor nu en later. Bijdat landschap horen de molen en hunomgeving.

“Molens Rijnland” is een uitgave vande Rijnlandse Molenstichting en ver-schijnt eens per kwartaal in het maand-blad “Molenwereld”.

Dubbel Dubbel feestBinnen een maand tijd vierden we twee grote

molenfeesten. Op zaterdag 15 mei werd de Lagen-waardse Molen bij Koudekerk in bedrijf gesteld en op 12 juni de Doeshofmolen bij Leiderdorp. Het zijn nietalleen feesten omdat twee grote restauraties tot eengoed einde zijn gebracht, maar ook feesten omdat twee molens na meer dan een halve eeuw ‘ijdel niets doen’

weer tot leven zijn gekomen.

1. De oude Lagenwaardse Molen, albijna tachtig jaar verleden tijd.

De Rijnlandse Molenstichting streeft ernatuurlijk naar dat al haar molens in

uitmuntende staat verkeren, zodat ze eenvisitekaartje voor het weidse Rijnlandsepolderlandschap zijn, en lust voor het oog

voor iedereen. Zeker draaiend verleven-digen de molens het polderlandschap.Wat zou het zonder hen kaal en leeg zijn.Molens maken Rijnland. Nu zijn molens niet alleen landschapsstof-fering. Het zijn werkpaarden die er eeu-wenlang voor zorgden dat de grond vanRijnland bewoonbaar en bruikbaar was.In de afgelopen anderhalve eeuw moes-ten ze dit werk toenemend afstaan aangemalen, die, doordat ze niet afhankelijkwaren van de wind, veel bedrijfszekerderwaren. Toch is vooral de laatste jaren toenemendhet besef doorgedrongen dat die tiental-len schitterend gerestaureerde watermo-lens in Rijnland een waardevolle aanvul-lende bemaling kunnen zijn. Dat is in tij-den van hevige regenval ook wel geble-ken. Er zijn goede afspraken gemaakt tus-sen het waterschap, de stichting en demolenaars, hetgeen een win-winsituatieopleverde voor alle partijen. Het is dan ook het streven van de stich-ting om zo veel als mogelijk de molensdaadwerkelijk te laten functioneren. Zekomen immer dan het meest tot hunrecht: als maalwerktuig, als monument enals landschapselement.We zijn dan ook bijzonder blij dat we zo ditvoorjaar twee molens als compleet maal-vaardig aan het molenerfgoed van Rijn-land konden toevoegen: de Lagen-waardse Molen en de Doeshofmolen. Deeerste is voor ons een ‘nieuwkomer’, detweede een oudgediende die pas nuweer echt dienstbaar is geworden.

302R I J N L A N D S E M O L E N S T I C H T I N G


De Lagenwaardse Molen

De Lagenwaardse Molen is dood, leve deLagenwaardse Molen; daar komt het on-geveer wel op neer. In 1549 had de La-genwaardse polder al een wipmolen eneeuwenlang werd de polder bemalendoor een molen van dit type, ongeveereen kilometer ten zuiden van de nieuwemolen. Omstreeks 1927 werd de oudemolen vervangen door een ijzeren wind-motor, ongeveer op de plaats waar demolen nu staat. De echte molen werd nugrotendeels gesloopt en het laatste res-tant verbrandde in mei 1957. In Leider-dorp kwam de Bosmolen, al sinds 1955buiten bedrijf, in de verdrukking door deaanleg van de HSL. De molen was eigen-dom van de gemeente Leiderdorp, maarin deze gemeente was eigenlijk geengoede plaats meer voor de molen te vin-den, tenminste een plaats waar hij echtmolen kon zijn. Met recht constructiefoverleg tussen de HSL-organisatie, de ge-meenten Leiderdorp en Rijnwoude, deprovincie, Monumentenzorg en niet tevergeten het waterschap leidde tot eenverplaatsing naar de Lagenwaardse Pol-der. Die polder kreeg dus na bijna tachtigjaar weer een echte windmolen. Hetspectaculaire transport zal velen noglang heugen. Op 15 mei werd de doormolenmaker Verbij maalvaardig ge-maakte molen in bedrijf gesteld door deheer Van der Sluijs, projectmanager vande HSL-organisatie en burgemeester Zon-nevylle van Leiderdorp. De molen is nuovergegaan in handen van onze stichtingals 43e molen en is toevertrouwd aan de

goede zorgen van vrijwillig molenaar An-dries Veloo. Daarmee is de Bosmolen nabijna een halve eeuw werkloosheid weertot leven gekomen. Bovendien versterkthij de bemalingscapaciteit van de polderaanzienlijk en dat is geen overbodigeweelde. Het is dan ook beslist de moeitewaard om de molen volop in bedrijf tezien.

De Doeshofmolen

De Doeshofmolen is een veteraan onderde molens van de stichting, want hij is almeer dan veertig jaar het bezit van deRijnlandse Molenstichting. In 1962 verwier-ven we de molen als onze 7e molen. Mo-len was misschien zelfs wat veel gezegd:ruïne komt beter in de richting. De molenstond ‘naakt’, vrijwel al het riet was vande romp verdwenen. Twee wieken warenverdwenen en de andere twee waren

brandhout. In 1949 was de molen nastormschade buiten bedrijf gekomen enaan zijn lot overgelaten, met alle gevol-gen van dien. Gelukkig kon de molensnel, in 1963, worden gerestaureerd waar-mee zijn voortbestaan was verzekerd. Dewieken draaiden weer, maar malen waser niet bij. Voor het compleet maalvaar-dig maken was geen geld. Dankzij de sa-menwerking tussen de overheden parti-culiere fondsen en de stichting kregen wein het afgelopen jaar complete restaura-tie wel rond. Anders gezegd: het in 1963gestaakte karwei kon na ruim veertig jaardoor molenmaker Verbij worden voltooid.De molen kan nu, voor het eerst sinds 1949

Mo l e n s 2.

4.

3.

5.

6.

303R I J N L A N D S E M O L E N S T I C H T I N G7de jaargang 2004 nr. 9

7. Het rechtzetten van de molen van de Klaas Hennepoelpolder. Allereerst wordt een nieuwevloer gestort waarop de molen komt te staan. Met hydraulische vijzels wordt de vloer met daaropde molen recht gezet (foto’s Alexander de Vos).

2. De nieuwe Lagenwaardse Molen versierdter gelegenheid van de opening op 15 mei. (foto J. Vendrig).

3. De Doeshofmolen voor de oorlog met het gesloopte molenaarshuis.

4. Zo zwaar vervallen was de Doeshofmolentoen de stichting hem in 1962 verwierf.

5. De Doeshofmolen bij de ingebruikstelling op12 juni, weer met scheprad (foto J.L.J. Tersteeg).

6. De ‘Gouden Wiek’ voor Andries Veloo (foto J.L.J. Tersteeg).

4.5.


R I J N L A N D S E M O L E N S T I C H T I N G

BON

Help ons de molen van de Klaas Hennepoelpolder en dus ons landschap te bewaren. Wijhebben uw hulp hard nodig. Het gaat ons daarbij niet alleen om geld, maar ook om uw

steun als sympathisant. Donateur worden mag natuurlijk ook! Uw gift wordt uitsluitend aande molens besteed, onze stichting werkt geheel pro deo.

Ja, laat het ‘t Poeltje weer malen!!� Ik geef mij daarom op als donateur van de Rijnlandse Molenstichting. Mijn jaarlijkse bij-drage bedraagt:

� e 20,- (minimum bijdrage)� e ............ (door uzelf vast te stellen)

� Ik doe een eenmalige gift aan de Rijnlandse Molenstichting van minimaal e 100,- voor demolen ‘t Poeltje en maak die, onder vermelding van ‘Poeltje’ over op bankrek.no.5665.47.163 t.n.v. de Rijnlandse Molenstichting te Voorhout

� Ik wil misschien sponsor worden van de molen van de Klaas Hennepoelpolder. Ik ontvanggraag meer informatie.

� Ik geef mij op voor andere daadwerkelijke hulp ten dienste van deze molen.

p.s. giften en donaties aan de Rijnlandse Molenstichting zijn aftrekbaar van uw inkomstenbelasting.

Naam: .......................................................................................................................................................

Adres: ........................................................................................................................................................

Postcode: .................................. Woonplaats: ...................................................................................

Datum: ..................................... Handtekening: .................................................................................

S.v.p. deze bon uitknippen of kopiëren,

invullen en in envelop versturen naar de:

R I J N L A N D S E M O L E N S T I C H T I N GTorenlaan 10 2215 RW Voorhout

Laat

‘t Poeltje

weer m

alen!

(!) weer als bemalingswerktuig wordengebruikt. U zal zich misschien afvragen ofzo’n kleine watermolen (de Doeshofmo-len is een van de kleinste van Rijnland) zo-veel zoden aan de dijk zet dat het zo’nkostbare restauratie rechtvaardigt. Vergisu niet: als deze kleine molen normaaldraait, dan verzet hij altijd nog zo’n vijf ku-bieke meter water per minuut. Dat is 5000liter ofwel 500 emmers van tien liter per mi-nuut! En dus echt de moeite waard.Op zaterdag 12 juni werd de molen in be-drijf gesteld door vrijwillig molenaar GerAbrahams samen met molenmaker AadWassenburg van Verbij, de mensen vanhet werk dus. Diezelfde dag vond ook in café-restau-rant De Hanepoel het jaarlijkse treffenplaats van bestuur en molenaars van destichting. Dat is meer dan een gezellig sa-menzijn. Het is een toonbeeld van dehechte geest binnen de stichting. Juistdaardoor draaien en malen er in Rijnlandweer zoveel molens. Die avond werd ookde ‘Gouden Wiek’, de onderscheidingvan de Stichting uitgereikt aan AndriesVeloo wegens zijn grote en jarenlange in-zet op diverse molens van de stichting. Eris geen enkele reden om aan te nemendat dit op de Lagenwaardse Molen an-ders zal zijn, zodat ook deze molen welveel malend zal zijn te zien, ook weervanaf de A4, Nederlands enige molen-snelweg.

De over ige molensKlaas HennepoelmolenDeze bijzondere molen heeft al veel aan-dacht gehad in dit blad, een aandachtdie hij overigens verdient, al was het maaromdat er geen molen in Rijnland zo dichtlangs de rand is gegaan als deze; in feiteal jaren geleden definitief opgegeven.

Het gaat nu gelukkig de goede kant op.De metselaar is klaar met het herstel vande romp en de balklagen voor de zolderszijn aangebracht door molemaker Verbij.Aan de hand van enige foto’s ziet u hoehet recht zetten van de molen afgelopenvoorjaar in zijn werk is gegaan.

De Hondsdijkse MolenDe restauratie aan de kap met bijbeho-rende werkzaamheden is nagenoeg vol-tooid. De roosterhouten, spantring en deroostervloer zijn vernieuwd. Spanten engordingen zijn waar nodig gerepareerden de riet- en rinkellatten zijn vervangen.

De rietdekker heeft de kap voorzien vaneen nieuwe laag riet. Voorafgaand is dekoningspil vervangen. Ook de wielbak isverhoogd zodat bij hoog boezemwaterer geen water meer in kan komen. De ge-hele kap met kuip en rietplanken is ge-schilderd, deels door vrijwillig molenaar G.van Meteren.

Schilderwerk en onderhoudDe Mopmolen, Groenendijkse Molen ende Zelden van Passe zijn in zijn geheel ge-schilderd en weer een sieraad in het land-schap. Verder is aan diverse molens hetjaarlijkse onderhoudswerk uitgevoerd.

8. De rietdekker aan het werk op de Hondsdijkse Molen; een molenkap vraagt vakwerk (foto Bart Dooren).


Laat

‘t Poeltje

weer m

alen!

Z O E K E RDe heer Tilma uit Eindhoven veronderstelt dat de paltrok inhet juli/augustusnummer De Kleine Noordsche Boer in Dor-drecht is. Deze molen werd in 1894 gesloopt.Omtrent de ‘Zoeker’ uit het juninummer ontvingen we ooknog bericht van de heer Paul van der Pouw Kraan die denktdat de foto met het hooischip en de molen is genomen opde Kop- en de Kleipoel met op de achtergrond een van deLijkermolens. Mevrouw Anneke de Bruijn uit Leiden is de-zelfde mening toegedaan en schrijft: ‘De ‘Zoeker’ is volgensmij de Lijkermolen 2 (de molen van Borst) in Rijpwetering. Defoto is genomen vanaf het Dieperpoel, een van de Kager-plassen. De rij populieren op de achtergrond is de Ripselaan, van Rijpwetering naar Nieuwe Wetering. Het bouwseldat op de foto voor de molen lijkt te staan zou een van deeerste woonarken langs de Koppoel kunnen zijn.’De heer Tersteeg uit Ridderkerk is het evenwel met de heerJ. Hoogenboom eens die in het vorige nummer stelde dathet om de Boterhuismolen bij Warmond gaat.

De provincie waar de nieuwe ‘Zoeker’ heeft gestaan is nietmoeilijk te raden; het springt er haast uit: Friesland. Maar omwelke molen gaat het precies?Reacties a.u.b. te richten aan de redactie van de Molen-wereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303, e-mail: [email protected].

?

D

‘t Betere werk


J.S. Bakker

In Molenwereld 2004-6 tekenen Martin van Doornik en Bas Koster een mysterieuze molen. Van Doornik

veronderstelt dat zoals die nu is het resultaat is van eenmerkwaardig uitgevoerde verhoging. Dat is heel goed

mogelijk, maar zit er soms meer achter? Het artikel van VanDoornik leidde tot veel discussie tussen Bas Koster,

Bé Oomkens en schrijver dezes. Dat heeft op zijn beurt geleid tot dit artikel, een verslag van een zoektocht, die (nog)

geen echt uitsluitsel oplevert.

De zoektocht werd bemoeilijkt door eenpaar handicaps. Allereerst bleek er wei-nig gepubliceerd te zijn over het verledenvan de molen. Grondig archiefonderzoekzou misschien meer licht op de feiten wer-pen, maar dat is nog maar zeer de vraag.Om reden van tijd en afstand en de ver-wachte geringe kans op succes is doorons van een dergelijk onderzoek afgezienal is er wel degelijk naar meer informatiegezocht. Noch Bas Koster noch ik kennende molen. Dat was een tweeede handi-cap. In feite heeft Bé Oomkens voor BasKoster en mij als een scherp stel ogen inde molen gefunctioneerd en van dietaak heeft hij zich voortreffelijk gekweten:boven alle lof verheven. Toch zal het dui-delijk zijn dat de gevolgde werkwijze welbeperkingen heeft.

De feiten

De molen zelf is de belangrijkste gege-vensbron, met daarnaast enige foto’svan oudere situaties. Het uitgangspuntvoor dit verhaal wordt gevormd door detwee gevelstenen, een sluitsteen bovende inrijdeur en een gevelsteen daarbo-ven. Op de sluitsteen staat:

??De raadselachtige

achtergronden van een

mysterieuzemolen


De in 1844 gebouwde molen De Volharding van Boersma in Zijldijk. Demolen werd in 1886 verhoogd en bleeftot 1951 in bedrijf; gesloopt 1950. Hetis aannemelijk dat de bovenkant van destenen onderbouw de baliehoogte vande molen voor 1886 is geweest.

De molen van Offeringa in Warffum.Ook hier steekt het houten achtkanttot circa 2,5 m onder de balie, vermoedelijk overeenkomend met eenverhoging. De firma Offeringa groeideuit tot een groot en modern bedrijf,thans gevestigd in Groningen en als zodanig de laatste grote gortpellerij inNederland.

J u r r i n B a l l e sA n j e G e r b r a n t s

1 7 6 3

Op de gevelsteen erboven:

H e r b o u w d 1 8 7 0A . E d e n s & M . T i d d e n s

d o o r B . E v e r s . M o l e n m a k e r

Daar boven staat met zwarte verf, helaasniet meer helemaal duidelijk:

N . E D E N SE . A . V E L T M A N

1 9 0 6

Sloop van de oliemolen De Reus aanhet Boerengat in Rotterdam in 1910.Onderdelen van de molen werden gebruikt voor de herbouw van de afgebrande korenmolen De Prins vanOranje in Buren. Op de foto is het hoevan de verhoging, alsmede de oor-spronkelijke hoogte, goed te zien. Hetoude boventafelement is te herkennenaan de blokkeels. De helft van alle molens rond het Boeren- en Buizengatwas op de een of andere manier kenne-lijk verhoogd!


Een molen van het formaat als de Zelden van Passe bij Zoeterwoude zou de basiskunnen zijn voor het achtkant van de molen van Edens (foto J. Vendrig).

De sluitsteen zal ongetwijfeld het bouw-jaar weergeven en de namen van hetechtpaar dat de molen stichtte. Het ge-schilderde opschrift heeft betrekking heb-ben op Nantko Edens. De heer Oomkensdeelt mee dat E.A.Veltman de vrouw vanNantko Edens was. Nantko Edens lietwaarschijnlijk bij de overname van hetbedrijf in 1906 de steen plaatsen. Hetechtpaar had drie kinderen, een zoon Al-bert die later het bedrijf overnam, eendochter getrouwd met de heer Abel Lem-minga die na de dood van zijn zwagermet een andere medewerker het bedrijfonder de naam fa. A.T. Edens voortzetteen een dochter, getrouwd met een mid-denstander. Alleen het laatste echtpaarhad een zoon, aldus de heer Oomkens.

Verhoging of vernieuwing?

De middelste steen is eigenlijk de aanlei-ding voor grote twijfels ten aanzien vande verhoging. Er staat namelijk niet ‘Ver-hoogd’, maar ‘Herbouwd’. Het eerstge-noemde zou men toch verwachten als ersprake was van een verhoging? Als demolen alleen maar verhoogd zou zijn,dan zou daar wel gestaan hebben ‘Ver-hoogd 1870’. Er zijn meerdere gevelste-nen bekend waarop duidelijk meldingwordt gemaakt van een verhoging. Is het te veel gevraagd om te veronderstellen,dat de molen uit 1763 in 1870 vernieuwd isvanwege bouwvalligheid van zijn voor-ganger of na een calamiteit? Edens zou dan de molen in 1870 her-bouwd hebben met onderdelen van eenof meer andere molens en bij die gele-genheid het te herbouwen achtkant heb-ben verlengd.Er is nog een mogelijkheid om de gevel-steen ‘kloppend’ te maken en dat is dat

men in 1870 de gehele molen heeft ge-demonteerd en vervolgens het achtkantop de grond heeft verlengd door de stij-len aan te lassen. Maar dat lijkt onvoor-stelbaar. Natuurlijk kan Van Doornik ook gelijk heb-ben en is het achtkant uit 1763 in 1870 in-derdaad alleen verhoogd en dient ‘her-bouwd’ inderdaad alleen als ‘verhoogd’gelezen te worden. Terecht wijst VanDoornik er op dat in Groningen meer mo-lens zijn verhoogd. Het is zelfs zo dat erminstens twee molens zijn waarbij het lijktalsof zij dezelfde operatie hebben onder-gaan als Van Doornik die in Winschotenveronderstelde. Bas Koster attendeerdemij op de in 1844 gebouwde en in 1950gesloopte molen De Volharding vanBoersma in Zijldijk, welke in 1886 werd ver-hoogd, klaarblijkelijk ook door het acht-kant te verlengen. Een soortgelijke molenheeft er ook in Warffum gestaan, de ko-ren- en pelmolen Eureka van Offeringa.Deze molen was in 1840 als grondzeilergebouwd en werd zelfs twee keer ver-hoogd: eerst op een stenen onderbouwgezet en vervolgens het achtkant ver-lengd à la de molen in Zijldijk.

De tussen 1743 en 1754 gebouwde korenmolen De Noordstar op de voormalige Boteringezwinger en afgebrand op 17 februari 1902. Ter plaatse werd een water -toren gebouwd. Het is onvoorstelbaar dat Van der Veen deze zware molen de kleinste van de Groninger stadsmolens noemt (foto P. Ploegh).


Of de molens in Zijldijk en Warffum ver-hoogd zijn door het aanlassen van deachtkantstijlen laat zich uit foto’s niet op-maken.

Een tweede argument dat pleit voor her-bouw is de gevolgde methode: op de ke-per beschouwd is het aanlassen van destijlen een moeizame constructie. In Rot-terdam deed men het slimmer. Aan deOostzeedijk aldaar stonden de oliemolenDe Reus en de zaagmolen De Bok. Ookdeze molens waren verhoogd, maar danheel wat eenvoudiger door op het bo-ventafelement een nieuw stuk achtkantte bouwen. Het is de simpelste, snelste ensterkste oplossing. In de Rotterdamse situ-atie kon men eenvoudig de oude kapgebruiken. Aangezien het achtkant inWinschoten vrij conisch toeloopt is menverplicht geweest een nieuwe kap te ma-ken of de oude zwaar aan te passen.

Men heeft dan in 1870 in Winschoten be-paald niet de weg van de minste weer-stand gekozen! Het zou veel simpeler zijngeweest om de molen te verhogen opdezelfde manier als De Reus en De Bok inRotterdam door op het boventafelementvan het oude achtkant een nieuw bove-nachtkant te zetten. Technisch is datgeen probleem, want ook het nieuwe bo-venachtkant heeft twee bindlagen. Hetgrote voordeel is dat men in de werk-plaats van de molenmaker dit bove-nachtkant helemaal klaar kan maken engewoon, op de klassieke manier, op hetoude achtkant kan zetten.Als de molen verhoogd zou zijn door destijlen aan te lassen, dan kan men als mo-lenmaker zijn lol op: met een trekzaag las-sen van ongeveer een meter maken aande oude stijlen op een stelling. Bovendienmoet dan alles boven pas gemaakt wor-den of griezelig perfect worden voorbe-reid. Ook zou de molen veel langer buitenbedrijf zijn dan volgens de hierboven be-schreven ‘Rotterdamse’ methode. Hetkan natuurlijk, maar het lijkt mij omslachtigen overbodig.Een derde argument is het ‘on-Groningse’in de molen, waarover later meer. Juist dit alles maakt het, op zijn zachtst ge-zegd, heel goed voorstelbaar, dat er in

De maten van het ‘oude’ achtkant vande molen van Edens verschillen niet ingrijpend met die van de bovenbouwvan De Gooijer in Amsterdam (foto mevr. F. van den Hoek Ostende-Suyver, 1992).

De molen van Grijpskerk: een molen met een lage gemetselde voet met daarop een geheel houten baliemolen.Iets dergelijks laat zich ook bij de molen van Edens voorstellen in de situatie voor 1870, zij het uiteraard volledigachtkant. Deze molen zou dan verloren zijn gegaan waarnade bestaande werd gebouwd (foto H. Noot).

Een andere mogelijkheid is dat de molen er oorspronkelijktot 1870 heeft uitgezien als de koren- en pelmolen De GoedeVerwagting uit 1804 in het Oost-Friese Seriem: laag enbreed.


1870 een nieuwe molen is gebouwd metonderdelen van een molen van elders. Mijns inziens heeft men dan in 1870 demolen om mij onbekende redenen(brand?) geheel herbouwd op de onder-bouw van 1763, conform de gevelsteen,de sluitsteen boven de deur en het ver-schil in metselwerk in de oude en denieuwe gemetselde onderbouw. Voor dieherbouw heeft men dan gebruik ge-maakt van een bestaande molen dievoor de verplaatsing naar Winschoten isgedemonteerd. Het is dan vrij simpel ge-weest om de stijlen te verlengen en hetachtkant verder geheel pasklaar te ma-ken en vervolgens op de gebruikelijkemanier te stellen. Het enige argumenthiertegen, en dat geldt trouwens ookvoor de verhoging, is de vraag waarommen dan niet de stenen onderbouw ho-ger heeft opgemetseld. Dat kan te ma-ken hebben met kosten, maar ook methet passen van het achtkant op de be-staande onderbouw.

Van elders overgeplaatste poldermolen?

Blijft de vraag waar de in 1870 gebouwdemolen vandaan kwam. Terecht wijst BasKoster op het extreem wijde en groteachtkant en Martin van Doornik veronder-stelt een vlucht van circa 27 meter voorde verhoging. De molen heeft een bo-venschijfloop, in tegenstelling tot de inGroningen gebruikelijke bonkelaar. Datkunnen even zoveel aanwijzingen zijnvoor een verleden als Hollandse polder-molen. Daar komt nog iets bij. Het boven-wiel van de molen van Edens heeft eendiameter van 2,80 m. Aangezien een bo-venwiel, al dan niet over de steekcirkel,als regel bij een bovenkruier een diame-ter heeft van een tiende van de vluchtbetekent dat inderdaad dat de moleneen vlucht heeft gehad van tussen de 27en de 28 m, zoals Martin van Doornik alveronderstelde. Dat is voor een Groningerkoren- en pelmolen onwaarschijnlijk veel.De gemiddelde vlucht van alle be-staande Groninger korenmolens is 21,11m, terwijl de grootste in vlucht De Lelie inEenrum is met 23,6 m. Dan komt in de mo-len van Edens ineens een molen uit delucht vallen, die maar liefst zo’n vier metergroter is! In theorie kan het, maar het is ui-termate onwaarschijnlijk, ook gelet op deleegtijd van de molen. Een vlucht van 27,5 m is voor een Zuid-Hol-landse watermolen niets bijzonders, maardat verandert alweer bij een Noord-Hol-landse binnenkruier. Die komen eigenlijknooit de 26 m te boven. Als we ervan uitgaan dat de achtkantstij-len van het onderste achtkant van demolen van Edens niet ingekort zijn en datslechts de pennen eraf zijn gezaagd, danis de afstand tussen de tafelementen11,10 m geweest. De achtkantstijlen zullendus iets langer zijn geweest, maar nietveel. Nu heeft een ordentelijke Zuid-Hol-landse watermolen een stenen onder-bouw. Daardoor kunnen de achtkantstij-

len korter worden. Zo werd in 1869 eennieuwe molen gebouwd voor de Heuvel-gang in de Vierambachtspolder bij Ouds-hoorn, een molen met een vlucht van 29m. Toch zijn de achtkantstijlen ‘maar’ 9,95m lang. De stijlen van de molen van deTweemanspolder zijn volgens het bouw-bestek 29,5 voet, 9,26 m, lang. Dat bete-kent dat het achtkant in de molen vanEdens nooit afkomstig kan zijn van eenZuid-Hollandse poldermolen met een(hoge) gemetselde onderbouw: de stijlenzijn er te kort voor. Een Noord-Hollandsebinnenkruier komt om andere reden nietin aanmerking. Qua vlucht zou het nogwel kunnen omdat de verhouding boven-wiel- vlucht iets anders ligt. Hierbovennoemden we 1:10. Bij binnenkruiers is 1:8,5, 1:9, zodat een bovenwiel van 2,80m kan passen bij een vlucht van 24, 25 m.Zo zijn de stijlen van de molens van deHeerhugowaard 9,50 m lang. Molens alsvan de Beemster komen qua lengte vande stijlen wel in de richting, maar de bin-nenkruiers zijn over het boventafelementte breed.Eigenlijk blijft er maar één soort poldermo-len over. En Zuid-Hollandse watermolenmet tot vrijwel op de grond doorgaandestijlen van soort en kaliber als de Zeldenvan Passe in Zoeterwoude of de Riet-veldse Molen in Hazerswoude. De wijdtevan het onderste achtkant in de molenvan Edens is geen probleem: Buitenwerksonder 9,98 en buitenwerks boven 5,654 m.Het achtkant van de genoemde molenvan de Vierambachtspolder is onder wijd9,80 m en boven 6,20 m (zie ook onder-staande tabel).

Een Zuid-Hollands watermolenachtkantheeft twee bindlagen. De bovenste bind-laag in het onderste achtkant van de mo-len van Edens zou dan die voor de kap-zolder zijn. De bindlaag daaronder, dievan de steenzolder zou dan niet oor-spronkelijk zijn en later aangebracht(1870?). De zware sleutelstukken onderdie balken lijken die indruk ook inderdaadte geven.De bindlaag boven de tweede zolder zoudan weer oorspronkelijk kunnen zijn spo-ren van karbeels wijzen ook in die richting.De eerste en de tweede bindlaag zou-den dan in 1870 toegevoegd kunnen zijn.Zo toont de foto van Martin geen sporenvan karbeels op de plaatsen waar ze zou-den moeten zijn. Als we uitgaan dat in hetveronderstelde, oorspronkelijke achtkanthet ondertafelement op de hoogte vande poeren lag dan is de afstand tot deeerste veronderstelde oorspronkelijkebind laag ongeveer 4,5 m, vandaar naarde bindlaag voor de veronderstelde kap-

zolder 5,95 m, overeenkomend met dehoogte van de lege zolder; vandaar totbovenkant las, ongeveer een meter. Ditkan allemaal heel goed voor een polder-molen als verondersteld. Ook correspon-deert het uitstekend met de plaatsen vande veldkruisen, waarvan de onderste ver-dwenen zijn.Vaak, maar niet altijd zijn de achtkantenvan bewoonde watermolens beroet,evenals het bovenwiel etc; maar in Win-schoten is dat niet het geval. Een ander probleem is de herkomst: voor1870 zijn er nauwelijks poldermolens ges-loopt wegens overgaan op stoombema-ling, maar ze zijn er incidenteel wel zoalseen aantal molens van de polder Berkel,waar in 1866 al een stoomgemaal werdgebouwd, maar op zich zegt dit niets voorde molen van Edens. De kans dat het onderste deel van diemolen een verplaatste en aangepastepoldermolen is, lijkt niet uitgesloten, daar-bij moet dan waarschijnlijk gezocht wor-

ondertafelement boventafelement/kuip stijlenEdens 9,75 m 5,25 m 10,5 mTweemanspolder 9,58 m 6,28 m 9,62 mHeerhugowaard 9,06 m 6,04 m 9,35 mVierambachtspolder 9,80 m 6,20 m 9,95 mDroogm. Pijnacker 9,00 m 5,40 m 9,36 mBeemster 7.07 m 10,68 m

Het gat in het veldkruis dat volgensVan Doornik gediend zou hebben voorde luias (foto M. Van Doornik).

7de jaargang 2004 nr. 9 311

den in de richting van zeventiende-eeuwse Zuid-Hollandse molens, zeg maartussen IJ en Merwede.

Van elders overgeplaatste korenmolen?

Afgaande op de lengte van de stijlen ende doorsnede van het bovenwiel moettoch ook rekening gehouden wordenmet een overgeplaatste korenmolen. BéOomkens veronderstelt dat in eerste aan-leg de eerste zolder ter hoogte van debovenkant van de huidige poeren lag.Het zal wel nooit duidelijk worden of dat inde situatie voor of na 1870 het geval was.De diameter van het bovenwiel maakt,zoals gesteld, het waarschijnlijk dat deoorspronkelijke molen een vlucht in debuurt van de 27, 28 meter vlucht heeft ge-had. Dat is aan geen kant te rijmen metde gemiddelde Groningse korenmolen.Toch is er wellicht een uitzondering op. DeHollandse dorpskorenmolens zijn ookgeen van alle erg groot in vlucht; destadsmolens daarentegen wel. Nu is er inGroningen maar één echte stad, de stadGroningen uiteraard. De stad was eenvesting en op veel bolwerken (‘dwingers’)stonden molens, achtkante baliemolens

als opvolgers van standerdmolens. Delaatste Groninger bolwerkmolens verdwe-nen tussen 1870 en 1880 toen de vestingGroningen werd opgeheven. Maar éénvan deze molens haalde de twintigsteeeuw en wel: De Noordstar die op 17 fe-bruari 1904 afbrandde. B. van der VeenCzn, de Groningse molenkenner bij uitne-mendheid schrijft over deze molen in deGroningsche Volksalmanak voor 1931:’...terwijl men de kleinste als het ware overhet hoofd zag en bij ongeluk spaarde’.De afgedrukte foto laat echter een kapi-tale molen zie met naar schatting tienmeter baliehoogte en een vlucht van 25à 26 meter!. Bovendien heeft de moleneen zwaar en breed model. Als De Noord-star de kleinste en de laagste was, watmoeten de andere wel niet zijn geweest?Onwillekeurig denk je dan aan molensvan het formaat als de Amsterdamsestadsmolens De Gooijer en De Blom. Ditzijn inderdaad molens van het kaliber diewe als passend voor de molen van Edenszoeken. Als we bijvoorbeeld op basis vande tekeningen van De Gooijer in Molen-bouw van Sipman de maten van dezemolen en die van de proto-molen vanEdens naast elkaar zetten dan ontstaathet volgende beeld:

‘proto’-Edens GooijerBuitenwerks onder: 9,98 m 9,40 mBuitenwerks boven: 5,65 m 5,64 mHoogte achtkant: 11,10 m 10,67 mvlucht: 27,50 m 26,60 m

De molen van Edens in Winschoten in 1937: met riet gedekt en met een totaal ander model kap.

Het ontloopt elkaar niet veel. Bij gebrekaan gegevens blijft het evenwel allemaalhypothetisch. Als de molen inderdaadeen overgeplaatste grote stadskorenmo-len is, dan moet dat in de indeling ook te-rug te vinden zijn, waarschijnlijk be-staande uit een maalzolder, steenzolder,luizolder en kapzolder, ofwel met driebindlagen in het achtkant. De eerstebindlaag zou dan die onder de dustvloerzijn geweest, de tweede de bestaandesteenzolder, de derde de zolder daarbo-ven, respectievelijk functionerend alssteenzolder, luizolder en kapzolder. De zol-derhoogten worden dan op basis van detekening van Bas Koster (mer erachter dematen van De Gooijer):

Edens Gooijermaalzolder: 440 314 steenzolder: 270 345 luizolder: 270 314kapzolder: 130 94

Totaal: 1110 1067

Opvallend is de onwaarschijnlijk grotehoogte van de maalzolder, terwijl desteenzolder aan de lage kant is. Al met almaken de verhoudingen in de zolderin-deling het twijfelachtig of de molen, zoalsverondersteld, een grote stadsmolen isgeweest; dan klopt het poldermolenver-leden beter. Vlucht, bovenwiel en acht-kant passen dan immers uitstekend bij el-kaar; bij iedere andere oplossing wordt ditverstoord. Daarom is ook een verhogingop zich redelijkerwijs uit te sluiten, wantdan wordt ook die genoemde, op zichkloppende, verhouding tussen bovenwielen achtkant verstoord.

Voor 1870

Blijft de vraag hoe de molen er voor 1870uit zag. De bestaande onderbouw tot on-geveer een meter boven de eerste zolderis daarvoor een hard gegeven. Stel dathet onderste deel van het achtkant ertoch oorspronkelijk heeft gestaan en in-derdaad een vlucht van ongeveer 28meter heeft gehad, dan loopt dat volko-men vast op de bestaande indeling en isdus onaannemelijk. Mogelijk heeft er voor1870 een molen opgestaan in de trantvan de molen van de molen van Grijps-kerk (uiteraard dan met een achtkanteonderbouw), Winsum (De Vriendschap) ofde eerdergenoemde Noordstar in Gronin-gen, alle molens met een houten onder-bouw op een vrij hoge stenen voet. Diemolen zou dan in 1870 zijn vervangendoor de bestaande molen. Het ware te wensen dat er nog foto’s oftekeningen van Winschoten van voor1870 bewaard zijn gebleven, waarop demolen voorkomt; wellicht biedt dat nognieuwe gezichtspunten.Al met al is en blijft de Winschoter moleneen raadselachtig geheel. Hopelijk doetde ophanden zijnde verhoging het histori-sche karakter van de molen geen geweldaan; wellicht lost het nog wat raadsels op.


Mogelijk- en onmogelijkheden

Stel dat de molen inderdaad in 1870 al-leen maar is verhoogd, wat kunnen weons dan voorstellen over de oude molen.Martin van Doornik veronderstelt dat dehardstenen platen onder de richel op 3,5m hoogte voor de binnensluiting van debalie hebben gediend en de eerste zol-der de gewezen baliezolder is. Dat kan,maar lijkt me onwaarschijnlijk. De hardste-nen blokken lijken mij eerder gediend te

hebben als een soort peulstenen waaropde achtkantstijlen hebben gestaan, temeer daar stenen tevens de hoogte zijnvan de stiepen aan de binnenzijde. Mar-tin van Doornik veronderstelt dat de eer-ste zolder de baliezolder is geweest. Datbetekent dan wel dat men met eentrapje de balie op moest. Een mogelijke andere oplossing is dat ereen verdwenen andere zolder is geweestaan de bovenzijde van de stiepen, zodatdeze zolder op dezelfde hoogte ligt als de

balie die een hoogte van 3,40 m heeft.De ruimte tussen deze zolder en de be-staande eerste zolder is dan de dust-groep voor de pellerij.Het is bekend dat de oudste pelmolens inGroningen als regel laag waren met deeerste zolder op baliehoogte (Eenrum,Hellum, Nieuw-Beerta, alle molens uit heteerste kwart van de 19e eeuw of ouder).Hoe dat doorwerkte in de indeling is mijniet bekend, aangezien al deze molensexit zijn. Misschien levert een Oost-Friese

Molen Edens verhoogd: links de verondersteldeoorspronkelijke situatie, rechts de situatie nu (tekening Bas Koster).

7de jaargang 2004 nr. 9 313

pelmolen als die van Bagband (1812), Se-riem (1804, ook een zeer brede molen)(Wittmund 1741) informatie op.

Dit zou op zich mooi kloppen, maar in dehuidige molen van Edens loopt men danvolkomen vast. De bestaande tweedezolder kan er dan nooit gezeten hebben(veel te laag, ongeveer een meter bovende veronderstelde baliezolder). Als diezolder er niet was dan zou de maalzolderzo’n 4,5 m hoog zijn geweest en dat is on-waarschijnlijk veel. Een andere mogelijkheid is dat de be-staande eerste zolder er niet was en dedustgroep de ruimte tussen de hypotheti-sche zolder en de bestaande tweede zol-der is geweest. De maalzolder krijgt nu een vrij normalehoogte en de deuren die nu nog in deonderbouw op deze zolder zitten zouden

kunnen corresponderen met baliedeurenuit een ver en grijs verleden. Het koppel stenen dat nu in de vroegeredustgroep ligt zou dan op de vroegeresteenzolder liggen. (Op zich wel heel slimbedacht: het zal de makkelijkste steen zijngeweest om te storten).De huidige steenzolder zou dan vroegerde luizolder zijn geweest. Het klopt danook allemaal wel zo ongeveer, maar nietecht overtuigend, omdat bijvoorbeeld detypisch Groningse takradzolder niet zouhebben bestaan. Het gat in het veldkruisdat Van Doornik aanziet voor de tap vande luias kan dan ook niet als zodanig heb-ben dienst gedaan: het zit veel te laag opde vloer. Het enige voordeel van dezeoplossing is dat een dergelijke indelingeen verhoging voorstelbaar maakt en uit-stekend overeenkomt met de vlucht nuen de veronderstelde vlucht voor 1870.

Ommetseling

Wat wel heel merkwaardig is, dat is het in-metselen van het onderste deel van hetachtkant. De reden laat zich raden: stabi-liteit van het achtkant. Door het aanlas-sen van de achtkantstijlen waren die nietminder dan zo’n vijftien meter lang ge-worden. Voeg daarbij de veronderstellingdat het achtkant al eens een keer gede-monteerd was waardoor het verband ineen achtkant als regel ook niet stijverwordt. Dan zal de molen al snel een groteslapjanus zijn geweest met alle gevolgenvan dien. Dit zal dan ook wel de reden zijngeweest om het onderste deel van hetachtkant in te metselen om hem zo eenstijver verband te geven. Dit is waarschijn-lijk al snel na de bouw in 1870 gebeurd,misschien zelfs tegelijkertijd.

Kap

Bé Oomkens wees erop dat in de oor-spronkelijke molenkap een jaartal uit deachttiende eeuw stond. Helaas is niet be-kend welk, want de restauratie van 1984bracht een nieuwe kap met zich mee,waarbij het oude jaartal spoorloos ver-dween. Restauraties hebben de molen van Edensniet alleen versterkt, maar ook geteisterd.

In 1958 waren zowel de romp van de mo-len als de kap met riet gedekt. Dat is op-merkelijk, want dat geldt maar voor eenminderheid van de Groninger korenmo-lens, met name de oudere. Die (van voorcirca 1850) waren vrijwel zonder uitzonde-ring met riet gedekt. Na de aankoop doorde gemeente in 1960 werd de molen uit-wendig gerestaureerd, waarbij o.a. dezelfzwichting verdween en ook het rietvervangen werd door hout met dakleer.In 1984/1985 werd de molen opnieuwgrondig gerestaureerd, waarbij de moleneen nieuwe kap kreeg. De noodzaak er-van willen we niet betwisten, wel de to-taal andere vorm. De nieuwe kap is vaneen heel ander model en veel groter.Oude foto’s laten zien dat de kap vrijklein, maar hoog was met een heel korten steil wolfseind aan de achterkant. Datzal ongetwijfeld samengehangen heb-ben met het verhoudingsgewijs zeer grotebovenwiel. Het korte en steile wolfseind ismogelijkerwijs een herinnering aan hetvermaken van de kap in 1870.

Al met al worden de vragen over wat erin 1870 gebeurde niet opgelost. Daar isdiepgravend historisch onderzoek voornoodzakelijk. Eén ding is wel duidelijk: demolen van Edens in Winschoten behoorttot de opmerkelijkste korenmolens vanNederland en verdient ten volle in de kij-ker te lopen, letterlijk en figuurlijk. Hethoeft geen betoog, dat bij de op handenzijnde verhoging van deze molen eenzorgvuldig omgaan met de bijzonderehistorische waarden een absolute voor-waarde is. Zo weinig als de oude kap over de kuip heenstak, zo veel doet de nieuwe het

(foto H. Noot).

I


Van rompen en stompen (116)

Borgercompagnie:

op de wenkenbediend

In Molenwereld 2004-3 verscheen een kritisch artikel ‘Een klomp tussen deur’ over de beschermingsoperatie zoalsdie door Monumentenzorg wordt uitgevoerd met betrekkingtot incomplete molens. Die kritiek spitste zich toe op zowel

de selectie op zich als op de daarvoor geldende criteria. De ‘voorspellingen’ van toen blijken binnen een paar

maanden in Groningen realiteit te zijn. Was het dan zelfs op de klompen aan te voelen?

In het artikel werd het niet selecteren vande molen van het waterschap Verenigingbij Borgercompagnie aangemerkt als eenregelrechte misser. De molen is het laatsterestant van een stenen watermolen innoordelijk Nederland, het laatste restantvan een stenen grondzeiler in het noor-den en een van de weinig molenrestan-ten van Nederland die nog zijn mechani-sche bemalingsinstallatie heeft. Boven-dien behoorde hij tot de grootste water-molens van het noorden. Ondanks ditwerd er in het artikel reeds gewaar-

schuwd voor een lot als van het uniekeschepradgemaal c.q. de molen van depolder Bombay bij Doezum. Nu blijkt datdit lot zich in feite al aan het voltrekkenwas. De eigenaar, het waterschap Hunzeen Aa’s, was op dit moment al bezig metde overdracht van de onbeschermdemolen aan een particulier. Omdat be-scherming ontbreekt staan allerlei nega-tieve opties open: sloop, uitslopen, eenverbouwing die het historisch karaktervan de molen, hetzij als molen, hetzij alsgemaal geweld aan doet.

Een Groninger molenvriend, HarmannusNoot, vindt dat het niet zo ver mag ko-men en schrijft een aantal brandbrievenaan personen en instanties, waaronderde gemeente Hoogezand-Sappemeer.Het gemeentebestuur behandelt dezebrief als een verzoek tot plaatsing op degemeentelijke monumentenlijst en wijstvervolgens dit verzoek af op 22 juni. Dezeafwijzing is gebaseerd op argumentenals:- de verloren gegane functie;- ontbreken van monumentale waardenals gevolg van de gedeeltelijke sloping;- negatief advies van de gemeentelijkemonumentencommissie;- het ontbreken van de molen in de se-lectie van Monumentenzorg;- de eigendomsverhouding.Ondanks de afwijzing wil de gemeentehet behoud van de molen in een nieuwefunctie wel ondersteunen. De aanvrager is het de afwijzing van hetverzoek niet eens en gaat daarom metredenen omkleed in beroep. De uitslaghiervan is op dit moment nog niet be-kend. Wel heeft de dorpsvereniging vanBorgercompagnie zich inmiddels voor be-houd uitgesproken en de plaatselijke par-tij Progressief Hoogezand-Sappemeerheeft aan B&W om opheldering ge-vraagd.

De molenstomp heeft zo weinig wind-belemmering, dat heel wat molenaarsdaar nu jaloers op zouden zijn (foto H. Noot).

De door een elektromotor aangedrevenvijzel is van een veel kleiner kaliberdan zijn molenvoorganger (foto H. Noot).


De molen van het waterschap Borger-compagnie-Oost alias Vereniging nogin complete staat. Merkwaardig zijn deremkleppen op de binnenroe. Het zaltoen de foto gemaakt werd niet oudzijn geweest en niet oud zijn gewor-den. Bij vrijwel alle bestaande molensdie het hadden is het weggerestaureerd(foto coll. Jaap van Essen).

De tot gemaal verbouwde molen methet waterschapsbestuur; op de achter-grond het nog bestaande fraaie en vrijgrote molenaarshuis. Het hoeft geenbetoog dat molen en molenaarshuisniet alleen nu, maar ook in het verleden een met recht monumentaalcomplex vormden. (foto coll. Jaap van Essen).

Het gevoel in de klompen

Bij de afwijzing van de plaatsing van demolen in Borgercompagnie op de ge-meentelijke monumentenlijst spelenmeerdere factoren mee die in het artikel‘Een klomp tussen de deur’ al voorzienzijn. Er is gewezen op het gevaar dat eengemeentelijke monumenteninstantie on-voldoende specifieke molenkennis in huisheeft op een molenromp wezenlijk op zijnmerites te kunnen beoordelen. Men komtniet veel verder dan: er zitten geen wie-ken meer aan. In Hoogezand-Sappemeerwordt een argument van dezelfde aardgebruikt door zowel het College van B&Wals de gemeentelijke monumentencom-missie. Dat in dit geval die historischewaarde niet eens zozeer in die wieken zitlijkt geen rol gespeeld te hebben. Ook noemt de gemeente Hoogezand-Sappemeer als argument het niet mee-genomen zijn van de romp in de selectiedoor Monumentenzorg. Het (niet) voorko-men op een lijst roept min of meer eensoort automatische reactie op. Als die lijstdan ook nog de nodige manco’s blijkt tehebben, zoals in het artikel genoemd,dan is dat beroep op zijn zachtst gezegddiscutabel. In het artikel wordt ook deconsequentie voorspeld: een min of meerautomatisch veroordeeld zijn tot in be-roep gaan, hetgeen de aanvrager ookheeft gedaan. Eerlijkheidshalve moet

meegedeeld worden dat de gemeenteHoogezand-Sappemeer wel overlegheeft gevoerd met Monumentenzorg endat vanuit de dienst erkend is dat de mo-len waarde heeft en het behoudenwaard is. Voor een buitenstaander zal ditongetwijfeld dubbelhartig overkomen:wel de waarde erkennen en toch niet be-schermen. Het kan zowel de gemeente

De in 1874 gebouwde korenmolen vanBorgercompagnie was ook een stenenmolen en stond 800 m ten westen vande watermolen. In 1951 werd de ver-vallen molen gesloopt

als Monumentenzorg worden verweten. Vaak wordt als argument gehanteerd:‘we kunnen niet alles bewaren, c.q. be-schermen’. Dat is ongetwijfeld waar. Erzijn inderdaad legio molenrestantenwaarvan de waarde beperkt is. Zo zijn erin Groningen meer dan veertig molenres-tanten. Als er onder die veertig een is diewerkelijk zonder veel moeite te berede-neren historische en landschappelijkewaarde heeft dan is het wel de molenvan Vereniging, zelfs als het om meer danlokale waarde gaat. Als het gaat om beschermwaardige mo-lenrestanten dan valt bij de selectie vanMonumentenzorg op hoe weinig molen-restanten er buiten Zuid-Holland enUtrecht zijn beschermd. (In totaal zijn erdertien molenrestanten voor bescher-ming voorgedragen, waarvan slechtstwee buiten genoemde provincies (zieMolenwereld 2004-2-55). Opvallend isdaarbij het bijzonder grote aantal wipmo-lenondertorens onder de te beschermen

restanten (60%). Het is niet te verdedigendat de molen van Vereniging, als wind-molen zeker voor het noorden uniek, alsgemaal zelfs daar buiten, minder waardezou hebben of minder zou toevoegen.Het is daarom te hopen dat de ge-meente Hoogezand-Sappemeer die bij-zondere waarde wel erkent en dat menbij de beoordeling van het beroep opeerdere schreden terugkomt. Het zou nogmooier zijn als het leidde tot een gede-gen bezinning op de toekomst voor dezemolen van Vereniging om die vervolgensook gestalte te geven.


Z

Molensactueel

Delfland: MOLENS WEGSTREPEN

J.S. Bakker

Reeds meerdere malen is aandacht gevraagd voor de wijzi-ging van Delflands Algemene Keur, met name waar het gaat

om het verwijderen van de bepaling in die keur welke windbelemmering bij de watermolens moet tegengaan

(zie Molenwereld 2004-6-222 en 2004-7/8-261). Op 24 juni2004 besloot de Verenigde vergadering van Delfland de

poldermolens op haar grondgebied niet meer aan te merkenals waterstaatkundige installaties. Dat dit verregaande consequenties heeft of kan hebben laat zich raden.

Zo’n slordige vijf eeuwen hebben wind-molens zorg gedragen voor de bemalingvan Delfland. Het functioneren van dezemolens is dan ook van levensbelang ge-weest voor de bewoners en de grondge-bruikers in dit gebied. Daarom werd allestegengegaan wat het onbelemmerdfunctioneren van de molens in de wegstond. Het leidde ook tot de bepaling inde keur van Delfland dat iedere vorm vanwindbelemmering moest worden tegen-gegaan binnen een straal van 100 roe-den rond een molen, later onder het me-trieke stelsel werd dit 375 m. Recent kwamdeze bepaling op de tocht te staan alszijn de uit de tijd en niet meer relevant. Letwel: Dit staat los van de zorg van Delflandvoor haar vijf molens: die is uitstekend enhet hoogheemraadschap onderschrijfthet cultuurhistorisch en landschappelijkbelang van de molens. Daar wringt deschoen dus absoluut niet. Het draait puurom de rol van Delfland in het handhavenvan een goede molenbiotoop.

Waterschapstaak

Men kan zich afvragen of het onderhoudvan (water)molens een (verplichte) taak

voor een waterschap is. Die taken zijnwettelijk geregeld in de waterschapswet.Bemaling hoort uiteraard tot dit taken-pakket. Molens, voor zover zij een bema-lingsfunctie hebben uiteraard ook. Maarals zij die niet meer hebben? Is monu-mentenzorg een waterschapstaak? Vol-gens de letter van de waterschapswetniet. Een waterschap hoeft dus, zo gere-deneerd, geen enkele boodschap tehebben aan molens die geen functiemeer hebben. Bepalingen in de keur tengunste van molens zijn daarom niet meernodig. Door de bepalingen te schrappenbespaart een waterschap zich de nale-ving ervan. Dat kan natuurlijk alleen maarals de molens geen daadwerkelijke be-malingsfunctie meer hebben. Om hetschrappen van de eeuwenoude windbe-lemmeringsbepaling te legitimeren pastDelfland een soort wegstreeptactiek toe.

Wegstrepen

De keur is naar de letter van toepassingop alle watermolens binnen het hoog-heemraadschap. Dat zijn er acht:1. De Nieuwe Veenmolen van de voor-malige Veen- en Binckhorstpolder inDen Haag.

2. De Vlieger van dezelfde polder inVoorburg.

3. De Laakmolen in Den Haag.4. De Schaapweimolen in Rijswijk.5. De Groeneveldse Molen bij Schiplui-den.

6. De Nieuwlandse Molen bij Hoek vanHolland.

7. De Dijkmolen bij Maasland8. De Wippersmolen in Maassluis.De eerste drie molens vallen direct af. Hetgebied is ontpolderd en een echte bij-drage in de bemaling van het gebied is inde praktijk niet hard te maken. Dan blij-ven er nog vijf molens over die alle eigen-dom zijn van het hoogheemraadschapen in prima staat verkeren. Toch valt van

die de Wippersmolen als bemalingsinstru-ment onmiddellijk weg: de molen heeftgeen binnenwerk meer. Zo blijven er nogvier over. Het scheprad van de Groene-veldse Molen en de vijzel van de Nieuw-landse Molen kunnen zowel elektrisch alsmet windkracht worden aangedreven.Als ze elektrisch malen doen ze hun werkook en heb je de wind niet nodig. Duskunnen er weer twee afvallen. Dan blijvener nog twee over. Bij de Schaapweimolenen de Dijkmolen staan elektrische gema-len en zodoende is ook de bemaling vandie polders niet afhankelijk van de wind.Dus kunnen ook deze twee molens voorde bemaling gemist worden en blijven erzegge en schrijve nul windmolens over dieals echt bemalingswerktuig moeten wor-den aangemerkt.

Noodbemaling?

Nu zou men vier molens nog een waters-taatkundige functie kunnen toedichten alsnood- of aanvullende bemaling. Als er pro-blemen zijn met de elektriciteitsvoorzieningdan zouden de eigen molens van Delf-land, uiteraard op de Wippersmolen na,dienst kunnen doen als noodbemaling endan zou het tegengaan van windbelem-mering via de keur zeer gewenst zijn omoptimaal van de wind te kunnen profite-ren. De Dijkmolen en de Schaapweimolenzouden bovendien dienst kunnen doen alsaanvullende bemalingscapaciteit gedu-rende perioden met veel waterbezwaar.Juist in dit opzicht heeft Delfland de laatstejaren regelmatig het nieuws weten te ha-len, zelfs in de afgelopen maand nog. Ookin dit opzicht weet Delfland zijn molensweer weg te strepen. Als de stroom hetlaat afweten hebben we aggregatenachter de hand en als we erg veel lasthebben van een overmaat aan neerslagdan hebben we noodpompen. De uit-komst is dus wederom nul. De molens zijnvoor de bemaling totaal overbodig.

Hoog water in de Dijkpolder bij Maasland. Molen en gemaal trekken erbeide aan. De molen slaat bij iedere asomwenteling ongeveer vier kubiekemeter water uit, 4000 liter (foto E.G.M. Esselink).

De vijzel van de Nieuwlandse Molenkan zowel door wind als elektriciteitworden aangedreven.


Zo kunnen volgens de Verenigde Vergade-ring volgens het besluit van 24 juni ‘dewindwatermolens in bezit van Delfland nietmeer als waterstaatkundige installaties wor-den aangemerkt’ en daarom ‘is artikel 96van Delflands Algemene Keur niet hetgeëigende instrument voor de bescher-ming van deze windvang.’ In plaats daar-van besluit Delfland om actief beroep tedoen op de provinciale regelgeving metbetrekking tot de molenbiotoop.

Als Delfland inderdaad in dit opzicht eenactief beleid gaat voeren dan lijkt het ophet eerste gezicht weinig uit te maken. Ofje nu de molenbiotoop afdoende waar-borgt via de provincie dan wel via hethoogheemraadschap maakt op het eer-ste gezicht niet uit. Alleen mag men zichafvragen welke bepaling in de praktijkhet meest stringent is. Is dat de (oude)keurbepaling of de provinciale regelge-ving? Bij vergelijking biedt de keur tochde meeste en beste bescherming. Van-daar waarschijnlijk de oproep van hetprovinciebestuur aan het hoogheem-raadschap om het eerdere besluit vanapril te herzien. Om diezelfde reden is hetheel goed te begrijpen dat het Hoog-heemraadschap van de Krimpenerwaardjuist dit middel, de keur, gebruikt om de bi-otoop van met name de HaastrechtseMolen te waarborgen. De Krimpener-waard ziet de voor de windmolen nogeen nuttige taak weggelegd als noodbe-maling bij stroomuitval, Delfland doet ditniet: de wind is een te onberekenbarekracht en men heeft de molens niet no-dig: er zijn noodpompen.

Noodpompen

De noodzaak van noodpompen is in Delf-land afdoende bewezen. Het hoog-heemraadschap heeft dan ook een aan-zienlijk arsenaal tot zijn beschikking. Na-

tuurlijk kan men die capaciteit geheel ofgedeeltelijk inzetten. Natuurlijk zullen deGroeneveldse en de Nieuwlandse Molenbij behoefte volaan op de motor malenomdat dan waarschijnlijk, zeker op lan-gere termijn, de grootste capaciteit wordtbereikt. Maar laat men, in zo’n noodsitu-atie waarbij elke m3 er één is de anderetwee molens met aanvullende capaciteitstaan; zelfs bij een goede wind? Of heeftmen in Delfland het idee verloren wateen molen kan presteren. Er zijn formules om de capaciteit van eenscheprad uit te rekenen. Als we die vaning. Jan den Besten nemen uit zijn Oplei-ding watermolenaar en die toepassen opde molen van de Dijkpolder dan blijkt datdeze molen per gelopen eind ongeveer 1m3 water verzet. Als de Dijkmolen goeddoorloopt, zeg maar 80 einden maakt, 4asomwentelingen per minuut, dan verzethij per minuut dus 80 m3 water. Om dieopbrengst te halen zou je dus vier nood-pompen van elk 20 m3/min. nodig heb-ben. Als je je realiseert dan onder zulkeweersomstandigheden op veel plaatsenin Delfland de nood aan de man is dan ishet toch te gek om los te lopen nood-pompen in te zetten en de prima onder-houden molen dan maar stil te latenstaan, terwijl na afspreken met de mole-naar één telefoontje voldoende is om demolen binnen een half uur volop malendte hebben. Bovendien kunnen de pom-pen dan wellicht beter elders ingezet wor-den. Natuurlijk zal de molen niet altijdtachtig einden kunnen lopen, maar zestiglevert nog altijd zestig kuub en veertigveertig kuub. In het laatste geval loopt demolen echt langzaam. Natuurlijk waaithet niet altijd even hard, maar het regenttoch ook niet altijd even hard?Nu is de Dijkmolen een kast van een mo-len, jaren gold hij als de grootste water-molen van Nederland. De Schaapweimo-len is aanzienlijk kleiner, toch verzet hij perbovenasomwenteling altijd nog zo’n 1,5m3/min., ofwel bij tachtig einden zo’n 30m3/min.

De capaciteit van de malende molens isdus van dien aard dat het niet van wijs-heid getuigt om de molens in geval vanoverlast maar stil te laten staan ‘omdatwe noodpompen hebben’. Er is maar

heel weinig voor nodig om met de molende capaciteit van zo’n noodpomp zelfsver te laten overstijgen. Bovendien zijn zedirect klaar voor gebruik: smeren, kruien,zeilen ervoor en gaan! Voor noodbemaling - elektriciteitsuitvalkomt in feite eenzelfde soort verhaal inbeeld voor de Groeneveldse en deNieuwlandse Molen en de afgewezenvergelijking met de Krimpenerwaard gaatdan juist wel op.De conclusie kan niet anders zijn dan datde molens een welkome aanvullende ca-paciteit kunnen bieden en het zou ronduitdom zijn om die niet te gebruiken wan-neer je toch hebt; anders gezegd ze nietmeer te beschouwen als ‘waterstaatkun-dige installaties’. Daarmee vervalt natuur-lijk ook het argument om de windbelem-meringsbepaling uit de keur te halen....

Stichting

Op 24 juni is er nog een besluit genomendat eveneens genomen is op grond vanhet afwijzen van de molens als waters-taatkundige installaties, die daardoor im-mers buiten de taakstelling van het wa-terschap vallen; namelijk of het specifiekebeheer van de molens als cultuurhisto-risch object kan worden ondergebrachtbij een derde partij. Delfland wil daartoesamenwerking zoeken met bestaande or-ganisaties en/of andere waterschappen.Uit de toelichting blijkt dat Delfland welde molens in eigendom wil houden. Bij ditvoornemen speelt ook de ARBO-regelge-ving mee.

Natuurlijk hoeft het besluit van 24 juni nietecht negatief uit te pakken. Natuurlijk bie-den streek - en bestemmingsplannen enhet provinciale molenbeleid een waar-borg tegen aantasting van de molenbio-toop. Maar wat is er op tegen om deoude bepaling in de keur te laten staan?Om zo veel molens gaat het niet. Delflandkan er alleen maar voordeel van hebbenin situaties dat het kunnen gebruiken vande molens ook en groot voordeel is. Datlaatste is zeker geen theoretisch denk-beeld. Als men in Nederland ergens kanweten dan is het wel in Delfland.

De Groeneveldse Molen met links ervan het elektrische gemaal. Het molenscheprad kan met wind enelektriciteit worden aangedreven.

De Schaapweimolen in vol bedrijf en flink water uitslaand (foto G.H. Varwijk).


Papiermolen

F i lm o ve r de mo l en s i n De Pee lIn Molenwereld 2004-7/8-262 is het uitkomen van een videofilm/DVD aangekondigd

welke is uitgebracht ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de Peellandse Molen-stichting: Zo lang er wind waait. Er mag best wel eens op gewezen worden dat De Peel een zeer interessant molengebiedis. Dat geldt niet alleen vanwege de aanwezigheid van ‘inheemse’ wind en watermolen-soorten zoals bijvoorbeeld de standerdmolen en de stenen beltmolen, maar meer nogvanwege het relatief grote aantal ‘importmolens’ en de aanwezigheid van ‘uitheemse’molenonderdelen. Rond 1900 hebben veel Hollandse watermolens en Zaanse industrie-molens hun weg naar De Peel gevonden om daar hun dagen verder te slijten als ko-renmolen. De meeste zijn inmiddels verdwenen, maar tot op de dag van vandaaghielden er ook nog stand zoals de molen van Zeilberg, een gewezen Wateringse wa-termolen of De Bijenkorf in Gemert, een gewezen Zaanse pel-, eerder papiermolen.Ook onder de meer ‘eigen’ molens doen zich bijzondere exemplaren voor als de bij-zonder gemetselde molen in Vlierden of Holten’s Molen in Deurne de enige ‘boe-renwindoliemolen’ van Nederland. Alleen al die grote verscheidenheid aan mo-lens maakt Zo lang er wind waait tot een interessante molenfilm. De makers heb-ben getracht aan de hand van al die molens allerlei facetten van het Peellandsemolenleven te tonen, waarbij natuurlijk vooral de werking van de windmolenveel aandacht krijgt. Ook allerlei bijzondere aspecten als het werken met demolen, het scherpen van de stenen, wiekstanden, folklore; het krijgt allemaalzijn beurt. Gelukkig gebeurt dit met steeds andere molens, zodat het kijken niet ver-veelt. Voor doorgewinterde molenliefhebbers zullen dit soort zaken niet veel nieuws bieden,maar een film als deze moet toch vooral zijn werking hebben buiten de directe ‘molenparochie’. Tochzal die molenliefhebber ook een goede indruk krijgen van de verscheidenheid aan molens in De Peel. Aan de an-dere kant maakt de film ook duidelijk dat de ‘echte’ molentijd in De Peel ook helemaal voorbij is; de tijd van de ‘werk-paarden’, die juist in De Peel soms een afgebeuld uiterlijk hadden, maar wel maalden en hoe! De film toont de ‘luxe paarden’ van nu.Dat kan ook moeilijk anders of men zou een overvloed aan historisch filmmateriaal moeten hebben, helaas...

De film is op DVD of video verkrijgbaar door het overschrijven van i 14,50 (incl. verzendkosten) op gironr. 5706031 t.n.v. Peellandse Molenstichting te Heeze; onder vermelding van DVD of VIDEO en het adres. Voor eventuele vragen kan gebeld worden met: 040-2262602.

Bij de omslag voorzijde: Op 12 juniwerd de Doeshofmolen bij Leiderdorpofficieel in bedrijf gesteld. De molenwas in 1949 na stormschade buiten bedrijf gekomen en raakte daarna indiep verval. In 1962 werd de RijnlandseMolenstichting eigenaar en het jaarerop volgde een grote restauratie,waarna de molen wel weer kondraaien, maar echt malen was er nietbij: het bleef ‘spielerei’. Bij de nu afgesloten restauratie is de molen weervoorzien van een compleet binnenwerken een scheprad zodat er na 55 jaarweer echt werk verzet kan worden (foto J. Vendrig).

Bij de omslag achterzijde: KorenmolenWindlust in Radewijk. Deze in 1876gebouwde molen is een van de weinigemolens in Overijssel die continu in bedrijf is gebleven, waarbij vooral deinzet van de molenaarsfamilie TerVoorde moet worden genoemd (foto G.H. Varwijk).

BON

iedere maand per post thuis

kan op drie manieren:

1. Door het nemen van een abonnement.

Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch ver-lengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegd.De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenennummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indiennog voorradig.

Abonnementsprijs: Nederland ƒ 47,50 per jaar (incl. 6% BTW).Overig Europa ƒ 65,- per jaar (incl. 6% BTW).Overige landen op aanvraag.

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.

2. Door u aan te melden als donateur.

Donateurs in Nederland van de Stichting Molenwereld ontvangen hetblad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 62,50

3. Door een cadeau-abonnement.

U kunt ook een abonnement cadeau doen. U geeft dan via onderstaande bon aan wieu de 'MOLENWERELD' wilt toesturen en met ingang van wanneer. Na ontvangst van hetabonnementsbedrag sturen wij u een cadeaubon voor de ontvanger.Een cadeau-abonnement kan voor een heel of voor een half jaar aangegaan worden.De prijs voor een heel jaar is ƒ 49,-, voor een half jaar ƒ 24,50. Na afloop van de periodewordt het cadeau-abonnement automatisch door ons beëindigd.

� JA1, ik meld mij aan als abonnee op de ‘Molenwereld’ m.i.v. 1 januari 2004.

� JA1, ik meld mij aan als donateur van de Stichting Molenwereld tegen een donatie vanƒ ................... Ik maak mijn donatie over op Postbank rek. 4506935 of Rabobank rekeningnr. no. 3750.30.867 t.n.v. de Stichting Molenwereld.

Als molenliefhebber/beroepsmolenaar/molenmaker/vrijwillig molenaar2 ben ik speciaalgeïnteresseerd in:...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

� JA1, ik wil graag een cadeau-abonnement aanvragen voor:Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Datum van ingang:........................................................................................................................

Handtekening:

Afzender (s.v.p. in drukletters)Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Tel.:..............................................Fax:...........................................E-mail:........................................

Deze coupon kan, desgewenst, portvrij ingestuurd worden aan:

Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE

De

1S.v.p. aankruisen hetgeen door u gewenst wordt. / 2 Doorhalen wat niet van toepassing is.

Indien u de bon niet uit de Molenwereld wil knippen, maak dan een kopie en stuur deze in een envelop aan ons op.

De raadselachtige achtergronden van een …...bracht. De molenstichting is nu op zoek naar een...

Documents

Transcript of De raadselachtige achtergronden van een …...bracht. De molenstichting is nu op zoek naar een...