1

Academiejaar: 2011-2012

eerste examenperiode

De beleving van de tijd bij de manie Een vergelijkende literatuurstudie tussen Szondi en Binswanger.

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de psychologie,

afstudeerrichting klinische psychologie door Janne Deblieck.

Promotor: Prof. dr. Paul Verhaeghe

Begeleiding: Eline Trenson

2

Abstract

De gangbare opvatting over tijd komt niet overeen met die van de fenomenologen, deze

zeggen namelijk dat tijd geen continue opeenvolging van heden, verleden en toekomst is, maar

dat tijd subjectief moet geconstrueerd worden door elementen van het verleden en de toekomst

in het heden te integreren. Wij hebben deze visie gebuikt om de manie als pathologie te

bestuderen en hebben onderzocht hoe mensen met een manische pathologie de tijd beleven.

Tijdsbeleving is namelijk een concept dat niet vaak in de kliniek wordt gebruikt, maar kan

volgens ons een interessante invalshoek zijn om een pathologie te benaderen. Om tot een

beschrijving van de tijdsbeleving bij de manie te komen, hebben we twee auteurs met elkaar

vergeleken: Lipt Szondi heeft iets over de tijdsbeleving van de manie gezegd vanuit zijn

driftentheorie en leopold Binswanger vanuit een fenomenologisch onderzoek bij zijn patinten

met een manische pathologie. We hebben beide auteurs met elkaar vergeleken en hebben een

aantal overeenkomsten gevonden. Van hieruit zijn we zelf tot een tijdsdefiniring gekomen:

Allebei leggen ze er namelijk de nadruk op dat de tijd bij de manie gefragmenteerd is doordat

alle banden met de geschiedenis en de toekomst werden opgeheven waardoor enkel nog het

heden telt. Deze visie hebben we vervolgens toegepast binnen de kliniek door twee illustraties te

geven van waar deze tijdsdefiniring informatief kan zijn.

3

Dankwoord

Bij deze zou ik graag een aantal mensen willen bedanken zonder wie dit werk niet

mogelijk zou zijn.

Ten eerste wil ik graag mijn thesisbegeleidster Eline Trenson bedanken, die me heeft

geholpen, in de soms moeizame zoektocht naar een onderwerp en de juiste werkwijze. Mijn

masterproef zou niet dezelfde zijn zonder je kritische vragen en opmerkingen en af en toe

een duwtje in de goede richting. Dus mijn oprechte bedanking daarvoor. Ik heb alles als een

heel interessante en leerrijke ervaring ervaren.

Vervolgens wil ik graag mijn thesisgenootjes en Gent en Brussel bedanken, onze steun

tijdens de laatste, zware loodjes hebben een wereld van verschil gemaakt!

Merci aussi tous les gens incroyables de mon stage, qui mont aid pendant ma premire

exprience dans la pratique. Qui mont donn du courage pour continuer et mont soutenu

pendant tout mes questionnements professionnels et personnels ! In het bijzonder Ariane,

bedankt voor je steun en wijze woorden. Je hebt mijn ervaring des te leerrijker gemaakt. En

dank ook aan Marc, voor het overbrengen van je passie voor Szondi tijdens alle

woensdagavonden en tijdens het afnemen van de test. Je hebt me laten ervaren dat Szondi

niet gaat over wat plusjes en minnetjes bij fotos, maar dat het gaat over wat er speelt bij

mensen (en dus ook bij mij) wanneer iedereen zijn plekje zoekt in deze wereld.

Mijn laatste bedanking wil ik aan mijn familie geven

Poe, dank u om er te zijn tijdens mijn studies. Het is niet altijd makkelijk geweest om me op

te vangen, tijdens slapeloze nachten en de stress. Maar je hebt Tine en mij gedragen en

ondersteund zoals alleen jij dat kan, door ons zelf te laten ploeteren en zoeken maar alles van

op een afstand goed in het oog te houden.

Dank u ook aan Tine, voor alle gesprekken bij een koffietje tijdens onze tijd samen in Gent,

over psychoanalyse en over de rest van de wereld. Je bent er altijd geweest, zelfs in het verre

Noorwegen, wanneer het nodig was. Speciale dank om in de laatste momenten je gedachten

de vrije loop te geven over mijn thesis en naar al mijn overpeinzingen te luisteren.

4

Inhoudsopgave

Inleiding 6

Probleemstelling 6

Methodologische verantwoording 8

Conceptualisering 10

De manie als psychopathologie 10

Situering van de term 10

De psychoanalytische theorievorming over de manie 14

De manie als stemmingsstoornis 16

Conclusie 18

De fenomenologie van de tijdsbeleving 19

Fenomenologie als filosofische stroming 19

Tijd, zoals beschreven door de Fenomenologen 21

Tijd bij psychose 24

Achtergrondtheorie van Binswanger en Szondi 26

Szondi en zijn driftentheorie 26

Situering 26

De algemene driftentheorie van Szondi: Schicksanalyse 27

De manie bij Szondi: de contactvector 30

De fenomenologie van Binswanger 33

Situering 33

De manie bij Binswanger 34

De beleving van de tijd bij de manie 37

Tijd vanuit de stemming 37

De tijdsbeschrijving bij Binswanger en Szondi 37

5

Klinische implicaties 43

Aanzet tot behandeling 43

Klinische illustratie 46

Conclusie 49

Discussie 51

Conclusie 54

Referentielijst 56

Bijlage 61

6

Inleiding

Probleemstelling

De onderzoeksvraag voor deze Masterproef hebben we ontwikkeld na het lezen van een

gevallenstudie geschreven door Van Bunder & Vandamme (2009) over een vrouw met

manische symptomen en hun zoektocht naar een adequate behandeling. Ze beschrijven haar als

volgt:

Agathe, 31 op het moment van haar opname in Sleidinge, is een vrouw van

Oost-Europese afkomst. [] Ze wordt omschreven als chaotisch, geagiteerd en

agressief. [] Haar spreken is zeer verward en nauwelijks te volgen. Ze springt

van de hak op de tak en haar verhaal is onverstaanbaar wat de samenhang

betreft. Het zijn stukken en brokken waarvan de zin of de betekenis soms ver te

zoeken zijn. Haar gedrag vertoont een beetje hetzelfde patroon, ze is opgejaagd,

ze verliest zichzelf in de dingen die ze doet. Bij momenten is ze zeer sterk

ontremd. Zo begint ze op een bepaald moment in de gietende regen de

sigarettenpeuken in de binnentuin op te rapen. Men omschrijft haar bij

momenten als : In overdrive, een spraakwaterval, ze kan zichzelf niet

temperen. [] Verder zijn er sterke stemmingswisselingen. Het ene moment is

ze razend kwaad om het andere in lachen uit te barsten. Het ene moment is ze

uitbundig om daarna stil en teruggetrokken te zijn. [] Net zoals ze zich soms

verliest in dingen lijkt ze zich ook in mensen te verliezen. Terwijl zijzelf heel

druk is, klaagt ze vaak over de drukte van anderen en ook hier is er sprake van

aanklampend gedrag naar mannelijke patinten. (Van Bunder & Vandamme,

2009, pp. 122-123)

De auteurs schetsen in hun artikel het beeld van een vrouw wiens gedrag en gedachten het best

omschreven kunnen worden als chaotisch, die emotionele uitbarstingen heeft en niet bij n

beslissing kan blijven ongeacht waar deze beslissing over gaat.

Hierna geven ze de beschrijving van hun zoekproces naar aangrijpingspunten voor haar

behandeling. Ze willen via een behandeling een antwoord bieden op het chaotisch gedrag van

Agathe en een bepaalde mate van stabiliteit inbouwen. Dit heeft geresulteerd in het maken van

een fotoalbum samen met Agathe waarin ze alle fotos die ze doorheen haar leven had

verzameld samen hebben opgeplakt en waarbij Agathe steeds een verhaal vertelt bij de fotos.

Op die manier lijkt ze een zekere maat van stabiliteit terug te vinden, eerst binnen haar verhaal

7

in de therapie maar later ook in haar sociale relaties met andere mensen van de instelling. (Van

Bunder & Vandamme, 2009)

Wat ons opviel in deze gevalsstudie was de theoretische zoektocht die de auteurs

hebben verricht. Ze stelden zich de vraag wat kan verklaren waarom het opstellen van dit

fotoalbum werkzaam is gebleken voor Agathe en hoe dit aan haar manische pathologie

gekoppeld kan worden. De auteurs geven zelf toe in eerste instantie intutief gewerkt te hebben,

het artikel beschrijft hun pogingen om toch een theoretische grond te kunnen geven aan hun

bevindingen.

Deze grond voor hun behandeling hebben ze gevonden binnen de psychodynamische

driftentheorie van Lipt Szondi, meerbepaald bij de contactdrift die Szondi zelf linkt aan de

manie. Hieruit bleken twee elementen van belang om een manische pathologie beter te

begrijpen. Voor het eerste element stelt Szondi dat er door de contactdrift een eerste grens dient

genstalleerd te worden bij elk individu die voldoende een afscheiding kan maken tussen wat

buiten gebeurt en de interne psychische beleving van een subject (Lekeuche, 2008). Mensen met

een manische pathologie zouden niet voldoende deze grens genstalleerd kunnen hebben en zich

dus niet afdoende kunnen beschermen tegen prikkeling van de buitenwereld. Het fotoalbum zou

bij Agathe, geholpen hebben om deze grens te installeren. (Van Bunder & Vandamme, 2009)

Hiernaast halen Van Bunder & Vandamme (2009) aan dat er ook een tijdsdimensie binnen de

contactvector en dus ook aan de hieraan gekoppelde manie gedentificeerd kan worden. De

contactvector helpt namelijk ook om aansluiting te vinden bij het ritme van de omgeving, bij de

afwisseling tussen dag en nacht, rusten en actief zijn en vooral aan- en afwezigheid. (Van

Bunder & Vandamme, 2009) De auteurs halen zo kort aan dat tijd vanuit Szondi een invalshoek

kan zijn waarlangs de manie begrepen kan worden, maar in hun artikel ligt de focus vooral op

het eerste element van de contactdrift, het gebrek aan begrenzing.

Dit heeft gemaakt dat we tijdsbeleving voor deze masterproef als vertrekpunt hebben

aangegrepen omdat tijd, naar ons oordeel, weinig expliciete aandacht krijgt binnen de kliniek.

Tijd lijkt een vanzelfsprekendheid en er wordt niet vaak stilgestaan bij hoe de tijd beleefd wordt

door patinten. Met deze Masterproef willen wij aantonen dat dit een interessant kader vormt

waarlangs een pathologie, meerbepaald de manie, beter begrepen kan worden. Onze

onderzoeksvraag luidt dan ook Op welke manier kan de beleving van de tijd bij de manie

beschreven worden?

We gaan voor deze vraag aan het werk door de bestudering van twee auteurs, met name

Lipt Szondi en Ludwig Binswanger. In het werk van Szondi vinden we de tijdsdimensie terug

8

in zijn uiteenzetting van de contactdrift (Van Bunder & Vandamme, 2009), maar vaak ligt de

nadruk vooral op het element van begrenzing en hij heeft deze tijdsdimensie nooit expliciet

genoeg uitgewerkt voor de manie. Vandaar dat we ons naast Szondi baseren op de psychiater

Binswanger die tijd, meerbepaald de tijdsbeleving, wel expliciet centraal heeft gesteld binnen

zijn beschrijving van de manie. Hij vertrekt vanuit het fenomenologisch kader over

tijdsbeleving en gebruikt onder andere dit kader om de manie te beschrijven (Plicier, 2002).

Tijdsbeleving als concept kent namelijk zijn oorsprong niet binnen de psychologie maar binnen

de filosofie. De fenomenologen hebben hier veel aandacht aan besteed. Zij zijn afgestapt van de

traditionele visie die tijd ziet als een steeds verdergaande chronologische lijn, losstaand van de

mens, en ze hebben hier een andere tijdsdefiniring tegenover gesteld. Zij stellen namelijk dat

tijd door elk individu steeds moet worden opgebouwd door elementen van de toekomst en het

verleden in het heden te integreren (Van Peursen, 1967) en op die manier een bewustzijn van

continuteit op te bouwen. Deze tijdsdefiniring gebruiken we als kader waarin we de

tijdsbeleving voor de manie bij Binswanger kunnen situeren en die we naast de contactvector bij

Szondi zulle leggen om vanuit beiden tot een beschrijving van de tijdsbeleving van mensen met

een manische pathologie te komen. Zo kunnen we van hieruit tijdsbeleving tot een extra

invalshoek maken waarmee we de manische pathologie beter kunnen begrijpen.

Methodologische verantwoording

We hebben gekozen voor een literatuurstudie omdat deze methode ons het meest

geschikt leek om beide auteurs te kunnen vergelijken en tot een beschrijving van de

tijdsbeleving te kunnen komen bij de manie. Szondi hebben we uitgekozen omdat we verder

zijn gegaan op het artikel van Van Bunder & Vandamme (2009) die Szondi zelf hebben

aangegeven en die naar ons oordeel tijd behandelt, maar dit niet expliciet genoeg doet. We zijn

in contact gekomen met Binswanger na een gesprek met Van Bunder zelf die onder andere deze

auteur suggereerde als mogelijke aanvulling op Szondi. Naast Binswanger hebben we andere

psychoanalytische auteurs overwogen die over de manie hebben geschreven. Hier hebben we

vooral Freud, Abraham, Klein en Lacan in overweging genomen. Tot deze auteurs zijn we

gekomen na een screening van de literatuur van de manie waarbij we hebben gezocht naar

auteurs die hier het meest vermeld werden. We hebben ons hier beperkt tot psychoanalytische

auteurs omdat deze auteurs naar ons oordeel het meest aansloten bij onze conceptualisering van

de term manie. Onze literatuur hebben we ten eerste geselecteerd op basis van het invoeren van

de zoektermen manie en tijd in databanken en bibliotheekcatalogi van de universiteiten van

Gent, Brussel, Leuven en Luik, ten tweede door ondervraging van mensen die in de praktijk met

9

personen met een manische pathologie te maken hebben en ten derde door de referentielijsten

van werken af te speuren die ons tot dan toe meer informatie hadden gegeven over de manie, de

tijdsbeleving en de tijdsbeleving bij de manie. Hieruit hebben we uiteindelijk Binswanger

gekozen om Szondi aan te vullen en hebben we de andere auteurs niet gebruikt omdat deze naar

onze mening niet voldoende over onze onderzoeksvraag hebben geschreven. Binswanger

schrijft namelijk niet alleen het meest expliciet over de tijdsbeleving bij de manie, er vielen ons

al vrij snel een aantal analogien op tussen beide auteurs wat ons tot de beslissing heeft gebracht

beide auteurs te vergelijken voor deze masterproef.

Voor Binswanger baseren we ons hoofdzakelijk op de tekst Mlancolie et manie (2002/1960)

die we aanvullen met elementen uit zijn boek Sur la fuite des ides (2000/1933). Dit zijn

namelijk de werken waarin hij de manie in het algemeen en de manische tijdsbeleving in het

bijzonder bespreekt. Het oeuvre van Szondi is niet toegankelijk in een taal die we voldoende

beheersen om de teksten te kunnen bestuderen waardoor we genoodzaakt waren ons te baseren

op secundaire bronnen over diens theorie. Hier is vooral de herwerking van Schotte van diens

theorie belangrijk die Szondis werk verder heeft uitgewerkt (Reulens, 2010). Aangezien de

theorie van Szondi nu vooral gekend is door de herschrijving van Schotte, beschouwen we diens

werk en het werk van zijn naaste collegas, Lekeuche en Mlon, als de best mogelijke

benadering van een primaire bron die we kunnen gebruiken.

We zijn begonnen met een uiteenzetting van de twee concepten in onze onderzoeksvraag. Eerst

hebben we nader gedefinieerd wat de manie is en hoe deze term hier begrepen kan worden. De

manie op zich is een al wat oudere term en is nu vooral terug te vinden binnen de manische

episode van een bipolaire stoornis, zoals beschreven in de DSM IV-TR (American

Psychological Association [APA], 2000b) die niet volledig overeenkomt met hoe wij de manie

benaderen. Daarom leek het ons noodzakelijk om onze benadering eerst te beschrijven.

Hiernaast hebben we ook de tijdsdefiniring van de fenomenologen uitgewerkt. Doordat hun

conceptualisering van tijd bruikbaar bleek voor Binswanger om de tijdsbeleving bij de manie te

beschrijven, hebben ook wij beslist vanuit dit kader te vertrekken.

Vervolgens hebben we de driftentheorie van Szondi en de fenomenologie van Binswanger

geschetst omdat deze als achtergrondkennis nodig zijn om de tijdsbeleving bij de manie te

begrijpen waar we in een derde stap toe zijn gekomen.

We zijn geindigd met implicaties van deze tijdsdefiniring voor een behandeling enerzijds en

de kliniek anderzijds. Deze laatste hebben we proberen aantonen door een klinische illustratie

uit te werken waardoor we hebben getracht duidelijker te maken hoe tijdsbeleving verrijkend

kan zijn om deze pathologie te benaderen.

10

Conceptualisering

We vangen onze masterproef aan met een uitlijning van de twee gebruikte concepten bij

de onderzoeksvraag, de manie en de tijdsbeleving. Ten eerste gaan we dieper in op de manie als

pathologie en trachten we uit te schrijven hoe deze term begrepen dient te worden. Binswanger

en Szondi hebben een iets ander gebruik van de manie dan hoe de manische episode vandaag al

dan niet binnen de bipolaire stoornis in de DSM IV-TR (APA, 2000b) wordt beschreven door

de American Psychological Association. We willen hier uitschrijven hoe wij de term manie

gebruiken en plaatsen deze term, zoals de ze wordt gebruikt door Szondi en Binswanger, bij de

meest gebruikte opvattingen binnen de psychoanalyse.

Hiernaast werken we ook de tijdsbeleving uit zoals die binnen de fenomenologische traditie is

beschreven omdat we deze tijdsdefiniring binnen onze masterproef hanteren. Tijdsbeleving is

in eerste instantie een filosofische conceptualisering, maar Binswanger heeft met zijn

tijdsbeschrijving bij de manie gellustreerd dat deze benadering ook van nut kan zijn om de

psychologische kliniek te benaderen. Daarom vertrekken wij net als Binswanger ook van dit

oorspronkelijk filosofisch kader.

De manie als psychopathologie

Situering van de term.

De term manie is al sinds de oudheid in gebruik en er heeft gaandeweg verschillende

betekenissen gekend omdat er doorheen de geschiedenis meerdere ziektebeelden aan dit concept

zijn gekoppeld. Ze is voor het eerst terug te vinden bij de Grieken die deze term gebruikten om

waanzin te benoemen (Maldiney, 2001). Zelfs Hippocrates nam dit woord al in de mond: hij

duidde hiermee een toestand aan van luidruchtige, affectieve waanzin en beschouwde een

overmatige hoeveelheid geel gal als oorzaak van deze stoornis. Vervolgens was het Arete van

Cappadoci die wees op de cyclische, fluctuerende aspecten bij de manie. (Cordier, 1996)

Daarbij bracht hij de manie ook al voor het eerst in verband met de melancholie waar de manie

een eindstadium van zou zijn (Goodwin & Jamison, 1990).

Ook bij de Romeinen kunnen beschrijvingen teruggevonden worden die in dit overzicht passen.

Aretaeus beschreef de manie, maar dan wel onder de naam furor, als een toestand van razernij,

opwinding en euforie. Hij legde de oorzaak bij een oververhitting waarvan de oorsprong in het

hart zou liggen. (Porter, 2010) Tijdens de Middeleeuwen werd de manie als term minder vaak

11

gebruikt en ze kwam pas terug in omloop bij de classificatie van Platter1, waar we een

betekenisverschuiving kunnen opmerken: in plaats van deze in te delen bij mogelijke

toestanden van opwinding, plaatste hij ze onder globale veranderingen in intelligentie.

(Cordier, 1996)

Vervolgens was het Pinel (1802) die de manie beschreef en hierbij legde hij vooral de nadruk

op inzichtelijke problemen die deze patinten kunnen hebben, gepaard met verschillende

gevoelens, zoals blijheid, droefheid of enorme kwaadheid. Nadien maakte Esquirol (1838) een

onderverdeling in de manien waarbij hij verschillende soorten manie naast elkaar plaatste die

hij monomanien noemde, elk met hun eigen kenmerken: zo beschreef hij onder andere

kleptomanie en megalomanie2. (Cordier, 1996)

Kraepelin (1993/1913) heeft de manie voor het eerst beschreven onder het concept manisch-

depressiviteit en hij koppelde dit uitdrukkelijk los van dementia praecox waarbij hij de manie en

depressie, als twee stemmingstoestanden, specifiek onder n pathologie plaatste. Hierop

hebben zowel Falret (1854) als Baillarger (1854) zich gebaseerd, wiens beschrijvingen de

huidige betekenis van de term binnen de DSM IV-TR (APA, 2000b) hebben bepaald. Zij

gebruikten deze term namelijk om de opgewonden episode binnen de manisch-depressiviteit te

beschrijven. (Cordier, 1996)

Als term wordt manie vandaag niet zo veel meer gebruikt en we kunnen in de

hedendaagse literatuur vooral de manische episode terugvinden zoals die in de DSM IV-TR

(American Psychological Association [APA], 2000b) is gedefinieerd. De beschrijving gaat als

volgt:

A. Een duidelijk herkenbare periode met abnormale en voortdurend

verhoogde, expansieve prikkelbare stemming, gedurende tenminste een

week (of elke duur indien opneming in een ziekenhuis noodzakelijk is.)

B. Tijdens deze stemmingsstoornis zijn er drie (of meer) van de volgende

symptomen (vier indien de stemming alleen geprikkeld is.) voortdurend

en in belangrijke mate aanwezig:

1 Dit is een Zwitserse dokter die in 1602 het boek Praxis Medica in drie delen publiceerde, het is een

medisch handboek dat handelt over de psychiatrie (Diethelm & Heffernan, 1965).

2 Kleptomanie kan beschreven worden als de drang om te stelen, megalomanie heeft vaak grootheidswaan

2 Kleptomanie kan beschreven worden als de drang om te stelen, megalomanie heeft vaak grootheidswaan

al synoniem.

12

1. Opgeblazen gevoel van eigenwaarde of grootheidsideen

2. Afgenomen behoefte aan slaap (bijvoorbeeld voelt zich uitgerust na

slechts drie uur slaap)

3. Spraakzamer dan gebruikelijk of spreekdrang

4. Gedachtevlucht of subjectieve beleving dat de gedachten jagen

5. Verhoogde afleidbaarheid (dat wil zeggen de aandacht wordt te

gemakkelijk getrokken door onbelangrijke of niet ter zake doende

van buiten komende prikkels)

6. Toeneming van doelgerichte activiteit (ofwel sociaal, op het

werk of op school, ofwel seksueel) of psychomotorische agitatie

7. Zich overmatig bezighouden met aangename activiteiten waarbij een

grote kans bestaat op pijnlijke gevolgen (bijvoorbeeld ongeremde

koopwoede, seksuele indiscreties, of zakelijk onverstandige

investeringen)

C. De symptomen voldoen niet aan de criteria voor een gemengde episode.

D. De stemmingstoornis is voldoende ernstig om duidelijke beperkingen in

het werk, of normale activiteiten, of relaties met anderen te veroorzaken,

of opneming in een ziekenhuis noodzakelijk te maken om schade voor

zichzelf of anderen te voorkomen, of er zijn psychotische kenmerken.

E. De symptomen zijn niet het gevolg van een direct fysiologisch effect van

een middel (bijvoorbeeld drug, geneesmiddel of andere behandeling) of

een somatische aandoening (bijvoorbeeld hypothyreodie). (APA,

2000a, pp. 212-213)

Deze beschrijving uit de DSM IV-TR (2000a) die een overzicht geeft van de meest

kenmerkende symptomen bij een manische episode, komt overeen met de symptomen van de

manie die wij tijdens onze literatuurstudie bij Binswanger en Szondi zijn tegengekomen. Waar

de manie verschilt van een manische episode is de koppeling aan een psychoanalytisch

achtergrondkader waarbij de manie onder een psychotische structuur wordt geplaatst. De term is

namelijk vandaag nog in de psychoanalytische literatuur te vinden als een minder gekende

psychotische structuur naast de schizofrenie en de paranoia (Van Bunder & Vandamme, 2009).

De manie zoals we die verstaan bij Szondi en Binswanger komt dus symptomatisch overeen met

een manische episode zoals beschreven in de DSM IV-TR (APA, 2000b), maar de psychotische

structuur kan aan deze symptomen een bepaalde betekenis aan geven.

13

Bij Binswanger kunnen we duidelijk uitgewerkte argumenten vinden om de manie onder een

psychotische structuur te plaatsen. Binswanger probeert in het boek Sur la fuite des idees

(2000/1933) de manie te begrijpen via een analyse van n van de meest kenmerkende

symptomen: de manische gedachtevlucht3. Er zijn duidelijke overeenkomsten te vinden tussen

zijn conclusies over de manische pathologie via zijn bestudering van de gedachtevlucht en de

Lacaniaanse opvatting over de psychotische structuur die een specifieke verhouding tot de taal

en de Ander vertoont. (Vanclooster, 2001) Neurotische mensen willen namelijk de andere

persoon begrijpen en zichzelf laten begrijpen. Wij delen binnen de Lacaniaanse visie een

conventionele taal (Verhaeghe, 2002, p 355). Deze idee vinden we bij Binswanger terug, Hij

noemt dit de gemeenschappelijke appresentatie (Binswanger, 2002/1960, p 82). Het manisch

spreken vertoont volgens Binswanger (2000/1933) een andere psychotische verhouding tot de

taal . Dat spreken is namelijk niet gericht op begrijpen of begrepen worden maar is louter

gericht op de sonorische uitdrukking. Het met elkaar spreken ontbreekt volgens Binswanger en

vooral de handeling van het spreken is van belang. We beweren hier niet dat een persoon met

een manische pathologie enkel onzinnige dingen zegt, de nadruk ligt gewoon niet op begrepen

worden door anderen maar ligt op de handeling van het spreken zelf. (Vanclooster, 2001)

Binswanger (2000/1933) maakt dit duidelijker in een voorbeeld van een patinte die een

klaagbrief schrijft aan de keukenverantwoordelijke van het ziekenhuis:

Comment pouvez-vous faire de la gele de fruits rouges au gruau dans les mmes

bols daluminium o la veille, quelque chose de gras a t cuit. Il y a de longues

formes et les portions sont rparties dans le Tannegg. Je regrette de ne pas tre une

poubelle. A.B. (Binswanger, 2000/1933, p. 35)

Deze klachtenbrief is wel gericht naar een concreet iemand, maar er is geen rekening gehouden

met de vrouw als andere die de boodschap zou moeten begrijpen. Een klacht heeft namelijk,

volgens Binswanger (2000/1933), een aantal eigenschappen nodig om verstaanbaar te zijn, zoals

de vermelding van de inhoud, de reden van de klacht en het doel. Deze zijn in de boodschap van

de vrouw niet terug te vinden, het draait hier om de handeling van het protesteren in plaats van

rond het overbrengen van de protestboodschap. (Binswanger, 2000/1933) De psychotische

verhouding tot de taal en de Ander vinden we dus terug binnen de vaststelling dat er niets van

andere wordt verwacht via het spreken en dat het spreken niet wordt aangewend om anderen aan

te spreken maar dat de handeling zelf primeert (Vanclooster, 2001). Een persoon met een

3 Dit een vorm van spreken die bij de manie vaak voorkomt waarin er van de hak op de tak wordt

gesprongen.

14

manische pathologie heeft dus geen nood aan anderen die luisteren, wel aan een

gesprekspartner als vuilnisemmer(Vanclooster, 2001, p. 30).

Ook bij Szondi vinden we het verband tussen de manie en een psychotische structuur terug. Hij

doet dit door de manie, zoals we die hier begrijpen, niet enkel aan de contactdrift te linken4,

maar door te wijzen op de invloed van de vierde drift, de schizofrene drift5, (Lekeuche, 1990a)

waaraan de psychotische structuur gelinkt kan worden (Mlon, 1990b).

Deze psychotische structuur kan een bepaalde betekenis geven aan de manische

symptomen. De symptomen komen op een ernstigere manier tot uiting (Campbell, 1996). Maar

deze stelling is misschien iets te normatief, eerder gaat het bij de manie om een onvermogen,

door zijn psychotische structuur, om een stabiele omgang met de buitenwereld te behouden

waar de symptomen een uiting van zijn. Zo gaat het hier bijvoorbeeld niet enkel over

onsamenhangende spraak, maar kan een individu hier een volledig onsamenhangende identiteit

hebben, die bijvoorbeeld verandert wanneer iemand van kamer verandert of wanneer er anderen

in de kamer komen. De identiteitsconstructie kan zo niet blijven bestaan als de omgeving

verandert. We geven hier het extreme voorbeeld van een vrouw met een manische

psychopathologie die iemand anders werd en zelfs een andere naam aannam wanneer ze van

ruimte veranderde of wanneer er andere mensen in de kamer kwamen.

Ook de grootheidsideen en de toegenomen activiteit kunnen ingebed zitten in een psychotische

waan die deze grootheid sowieso al kenmerkt. Binswanger heeft het voorbeeld gegeven van een

patinte die zichzelf als een groot dichter zag en die binnen een manische episode haar

grootheidswaan uitte door tevreden te zijn dat Goethe Faustus al had beschreven zodat zij dat

niet meer moest doen (Binswanger, 2002/1960).

De psychoanalytische theorievorming over de manie.

De manie zoals we hem hier gedefinieerd hebben dient dus vooral binnen de

psychoanalytische theorievorming gesitueerd te worden. De theorien van Freud, Abraham en

Klein zijn hier hoofdzakelijk de belangrijkste geweest. De drie auteurs beschrijven de manie

steeds in relatie met de melancholie.

Freud beschouwt de manie als eindstadium van de melancholie. In zijn tekst Rouw en

melancholie (2006/1916-1917) vergelijkt hij de melancholie met de rouw en komt tot de

conclusie dat bij beide hetzelfde driftmatige principe aan de grondslag ligt, namelijk de

4 Zie verder.

5 Zie verder.

15

terugtrekking van het libido door middel van de rouwarbeid (Freud, 2006/1916-1917, p 135).

Freud stelt dat bij beide het liefdesobject6 verloren is gegaan en dat het libido stap voor stap

moet teruggetrokken worden door de herinneringen die aan dit liefdesobject verbonden zijn n

voor n op te geven. Het verschil tussen de rouw en de melancholie ligt hem in het feit dat er

bij de rouw steeds een effectief verlies van het liefdesobject gevonden kan worden door de dood

van deze persoon terwijl het bij de melancholie niet altijd duidelijk is wat dit verlies inhoudt.

Freud komt uiteindelijk tot de conclusie dat het verlies bij de melancholie eigenlijk het verlies

van het Ik is. Er is namelijk een verlies aan eigenwaarde te bekennen. Het libido dat zich uit een

object teruggetrokken heeft, wordt gentrojecteerd in het Ik en bindt zich niet aan een ander

object. Het verlies wordt zo intern voortgezet aan de hand van de zelfverwijten, die eigenlijk

naar het verloren object gericht zijn. (Freud, 1916,1917) Freud noemt dit het mechanisme van

de introjectie (Freud, 2006/1915, p 40). De manie is volgens Freud (2006/1916-1917)

symptomatisch het tegengestelde van de melancholie. Voor hem heeft de manie geen andere

inhoud dan de melancholie en kunnen we dus verder gaan op dit principe van introjectie, maar

waar bij de melancholie het Ik nog aan het verliezen was en een verarming onderging onder

invloed van de zelfverwijten, is dit bij de manie niet het geval. Hier, zegt Freud, behaalt het Ik

net een overwinning7. Vooral het resultaat is hier van belang: Freud spreekt bij de manie over

een triomf waarbij het Ik verlost lijkt van lange psychische inspanningen van de verdringing en

het libido vrijgekomen zouden zijn en weer in de buitenwereld genvesteerd kan worden. Dit

gaat gepaard met een vrolijke stemming.

Abraham vertrekt vanuit het idee van de ambivalentie8 die manisch-depressieve personen

zouden ervaren tegenover hun liefdesobject. Ze zouden afwisselend liefde en haatgevoelens

tegenover die persoon voelen wat onzekerheid met zich meebrengt. De haatgevoelens zouden zo

de melancholische persoon niet in staat stellen om lief te hebben. Het libido dat genvesteerd is

in het liefdesobject heeft zo een sadistische kant die onderdrukt moet worden. Binnen de

melancholie wordt dit onvermogen om lief te hebben op de buitenwereld geprojecteerd

waardoor het beginsel ik kan anderen niet graag zien. wordt omgezet in Anderen zien mij

niet graag. (Kapsambelis, 2010, p 21). De depressieve gevoelens zijn hierdoor volgens

Abraham het resultaat van de verdringing van het sadisme bij de patint. De manie is bij

Abraham niet het eindstadium van de melancholie zoals Freud dit stelde. Een manische periode

6 Dit is een geliefde persoon waar de patint zijn libidinale energie in heeft genvesteerd.

7 Het is hier niet duidelijk wat wordt verloren en wat wordt overwonnen omdat er geen duidelijk

liefdesobject gedentificeerd kan worden (Freud, 2006/1916-1917).

8 Dit zijn tegenstrijdige gevoelens, zowel positieve als negatieve, die de patint voelt tegenover een

andere persoon, deze ambivalentie zou gepaard gaan met sadistische impulsen (Kapsambelis, 2010).

16

zou ontstaan doordat deze sadistische impulsen net niet goed verdrongen worden. De manie is

dus niet alleen een overwinning waarbij het libido weer vrijkomt en in de buitenwereld

genvesteerd kan worden, zoals bij Freud, het is ook een bevrijding van agressieve en

haattendensen. (Kapsambelis, 2010)

In de theorie van Klein is vooral de depressieve positie van belang waarmee ze de noties van de

rouwarbeid en het verlies van het object bij Freud en het melancholisch sadisme bij Abraham

combineert ( Kapsambelis, 2010). De hechting van het kind naar de moeder, als ultiem

liefdesobject, bestaat namelijk uit twee aspecten, enerzijds uit een afhankelijkheid naar deze

moeder (Klein, 2004/1934). Anderzijds voelt een kind ook gevoelens van agressiviteit. De

gevoelens van afhankelijkheid en agressie zijn dus aan n liefdesobject gekoppeld. Het kind

neemt vanaf de vierde maand de depressieve positie in, waarbij het voor de eerste keer de

moeder als n geheel kan zien. Het kind beseft nu niet enkel dat de moeder een geheel is, het

beseft ook dat zijn agressieve woede gericht was tegen een persoon met zijn eigen emoties en

niet tegen een onpersoonlijk lichaamsdeel. De baby introjecteert de goede en de slechte delen

van de moeder en gaat die beschouwen als n geheel. Depressie komt volgens Klein voort uit

de schuld die mensen ervaren vanuit het idee dat ze het primaire liefdesobject zouden hebben

vernietigt, ze realiseren zich namelijk dat ze hun haatgevoelens naar dezelfde persoon hebben

geprojecteerd als hun liefde. De manie is voor Klein in dit opzicht een defensie tegen de

depressie op drie manieren. Binnen de manie zou de afhankelijkheid van het liefdesobject

ontkend worden. Deze ontkenning gaat gepaard met een gevoel van almacht over anderen. Ten

tweede is er een gevoel van triomf omdat de depressieve gevoelens ook ontkend worden. En als

laatste defensie wordt het liefdesobject op zich gedevalueerd omdat het makkelijker is een

geminacht object te missen. (Kinet, 1996)

Szondi sluit gedeeltelijk bij deze theorien aan doordat ook hij een driftmatige

verklaring geeft voor de manie door deze te koppelen aan de contactdrift maar het verschil is

vooral te vinden in het feit dat de contactdrift bij Szondi pre-objectaal is, terwijl dat bij Freud,

Abraham en klein niet is (Reulens, 2010). Binswanger daarentegen verlaat door zijn keuze voor

een fenomenologische benadering de driftmatige theorievorming (Gros, 2009) en er zijn dan

ook veel meer overeenkomsten te vinden tussen zijn theorie over de manie en de

fenomenologische tijdsbenadering die we verder in dit hoofdstuk uiteen zetten.

De stemming en de manie als afstemming op de buitenwereld.

Binswanger en Szondi hebben beiden aandacht gehad voor het belang van de

stemming binnen de manie. Szondi deed dit door de problematieken van de contactdrift,

17

waartoe de manie behoort, de stemmingsstoornissen te noemen9 en Binswanger liet dit begrip in

zijn beschrijvingen terugkomen. Daarom proberen we ook even deze stemming te

conceptualiseren, want wat is een stemming en hoe kan een stemmingsstoornis beschouwd

worden? Deze vraag is cruciaal om de tijdsbeleving bij de manie te begrijpen omdat het net de

stemming is die het tijdsaspect binnen de manie brengt.

De stemming mag zeker niet gelijkgesteld worden aan de ervaring of aan een emotie.

Een ervaring valt te omschrijven als iets concreet van de buitenwereld dat ons opvalt, dat we

binnenbrengen in onze psyche en waar we een betekenis aan geven (Gennart, 1990) ook een

emotie wordt uitgelokt door een concrete situatie (Lekeuche, 2008). Een persoon is bijvoorbeeld

teleurgesteld in iemand anders door het voorval waarin die hem heeft belogen.

Een stemming daarentegen is veel ruimer dan dat. Ze valt het best te omschrijven als een brug

waarlangs we met alles wat er rondom ons is en gebeurt in contact treden. De stemming is iets

wat onze totale indruk van de wereld kleurt en wat bepaalt hoe we naar de wereld stappen en

hoe we indrukken uit deze wereld ontvangen. (Lekeuche, 2008) Het is zo door middel van de

stemming dat ons in-de-wereld-zijn en het zijn van de wereld elkaar tegenkomen

(Lekeuche, 2008, p.9). De stemming bepaalt dus op welke manier we alle indrukken van de

buitenwereld in onze psyche laten binnenkomen en of we die berhaupt laten binnenkomen.

Zo zal iemand met een neerslachtige stemming zijn activiteiten trager doen en vindt die ook dat

alles er te veel aan is. Hij heeft nergens zin in en interpreteert veel voorvallen in negatieve zin.

Hij heeft dus geen verdriet als emotie dat door een concrete gebeurtenis werd uitgelokt, maar is

eerder in het algemeen neerslachtig en staat voor niet veel open. Dit voorbeeld toont dat de

stemming niet aan n specifiek element kan gekoppeld worden, maar dat ze net de brug vormt

tussen de belevingswereld van een individu en de volledige wereld rondom hem.

Dit maakt de stemming objectloos wat wil zeggen dat ze niet met iets concreet in verbinding

kan gebracht worden, zoals dit bij de ervaring of emoties wel het geval is. Elementen uit de

buitenwereld kunnen ook de stemming benvloeden. (Gennart, 1990) Zo kan de zomer onze

stemming ook benvloeden en maakt ze dat we ons opener opstellen naar de buitenwereld toe.

We kunnen ons makkelijker verwonderen over kleine dingen rondom ons, we laten ons er dus

makkelijker door raken.

Tijd kan nu op de volgende manier aan de stemming gekoppeld worden: de stemming

geeft ons de mogelijkheid om wel of niet aansluiting te krijgen bij wat buiten ons gebeurt

(Gennart, 1990). De stemming kleurt hoe we in contact treden met de ritmes, met verschillende

cycli rondom ons, bijvoorbeeld met dag- en nachtritmes, de afwisseling van seizoenen en de 9 Zie verder

18

aan- en afwezigheden van mensen rondom ons (Lekeuche, 2008) zijn we er mooi op afgestemd,

gaan we te snel of slagen we er maar niet in om bij te blijven. Onze stemming bepaalt namelijk

of we wel of niet synchroon af-gestemd zijn op de bewegingen van de buitenwereld. Wanneer

we nostalgisch steeds aan het goede verleden denken, staan we zo op dit moment veel minder

open voor wat er zich rond ons afspeelt en kunnen we achterop hollen. Wanneer we enkel op

n bepaalde toekomst gefocust zijn, filteren we alle signalen die tot deze toekomst leiden eruit

en hebben we geen aandacht voor elementen die niet binnen dit toekomstplan passen.

Stemmingsstoornissen zijn, volgens deze definitie, stoornissen waarbij de patinten deze

afstemming niet adequaat kunnen maken. Een stemmingsstoornis is namelijk, volgens Szondi,

het zich niet kunnen invoegen in het ritme van de bewegingen van het leven, zoals het komen en

gaan van anderen, seizoenswisselingen (Lekeuche, 2008).

Conclusie.

We hebben hier gekozen voor een psychoanalytische definitie van de manie. De

manie, als stemmingsstoornis, gaat dus over dezelfde symptomen die te vinden zijn bij een

manische episode van de DSM IV-TR (APA, 2000b), maar de psychotische structuur maakt dat

deze symptomen kunnen begrepen worden in de psychotische identiteitsconstructie.

De fenomenologie van de tijdsbeleving

Nu we hebben stilgestaan bij de manie als pathologie gaan we ook de fenomenologische

tijdsbeleving aflijnen als kader om de manie te bestuderen. Deze term vraagt namelijk ook een

definiring omdat ze net afwijkt van de traditionele benadering van tijd, die tijd als een

chronologische logica beschouwt die inherent in de wereld aanwezig zou zijn (Vanclooster,

2001). We willen deze visie in vraag stellen en zoeken naar een alternatief om te kunnen

onderzoeken hoe tijdsbeleving bij de manie verloopt. De fenomenologen hebben dit alternatief

aangereikt. Ze hebben namelijk een heel particuliere benadering van de tijdsbeleving. Binnen

deze filosofische stroming wordt tijd nader bestudeerd en tijd blijkt voor hen een fundamentele

rol te spelen binnen de beleving van een subject (Kortooms, 1999). Binswanger heeft dit kader

gekozen om de manie te bestuderen (Plicier, 2002) waardoor de keuze voor dit kader voor de

hand lag. Maar hiernaast is in onze lezing gebleken dat dit kader relevant is om de tijdsbeleving

bij de manie te benaderen omdat hier net de subjectieve tijdsconstructie wordt benadrukt die bij

de manie op een andere manier zou kunnen gebeuren.

19

Fenomenologie als filosofische stroming.

De fenomenologie kent zijn oorsprong in de negentiende eeuw als reactie tegen het

empirisme10

en het rationalisme11

. Husserl, als n van de pioniers, was van mening dat deze

stromingen zich te veel focusten op objecten in de buitenwereld en ze zo te veel de

werkelijkheid rondom ons splitsten van de mensen die er betekenis aan geven. Hierdoor

negeerden deze stromingen, volgens de fenomenologen, het feit dat een mens altijd zin geeft

aan de wereld en enkel iets over zijn buitenwereld kan zeggen vanuit een betekenisgevend

kader. (Van Peursen, 1967) Natuurwetenschappen zouden zich volgens Husserl te veel baseren

op een bepaald realisme dat ervan uitgingen dat de wereld was zoals ze die ervaarden, waarbij

ze ontkenden dat die ervaring gestuurd werd door hun conceptie van de wereld (Husserl,

1980/1911). Op deze manier gingen ze voorbij aan de belangrijke bron van informatie: de

fenomenen12

zoals ze zich in de directe ervaring aan ons voordoen (Schnell, 2007). Binnen de

fenomenologie wordt er namelijk gesteld dat de wereld aan ons wordt getoond door middel van

fenomenen. Husserl pleit er dan ook voor om de analyse van de wijze waarop deze zich tonen in

ons bewustzijn centraal te stellen en het onderzoek niet te richten op wat er zich puur in de

buitenwereld bevindt. Het gaat hier dus niet over de directe bestudering van dingen in de

buitenwereld, maar wel over de bestudering van de dingen zoals ze zich in ons bewustzijn

tonen. (Schnell, 2007)

Om dit te kunnen doen, dienen we volgens de fenomenologen een attitude aan te nemen die een

afwezigheid van elke veronderstelling13

over de objecten met zich meebrengt (Schnell, 2007).

De fenomenologen vertrekken niet vanuit reeds opgestelde veronderstellingen over de

10 Dit is een filosofische stroming waarbij kennis enkel ontstaat uit de louter zintuiglijke ervaring van

dingen. Elke doctrine wordt zo verworpen en er wordt nog enkel op de zintuigen vertrouwd. (Flew, 1979)

11 Deze filosofische stroming vertrekt dan weer uit de stelling dat er geen criterium is voor waarheid, dus

kennis enkel uit de rede voortkomt en net niet gebaseerd kan worden op zintuiglijke ervaring.

Wetenschap zou een proces zijn dat gebaseerd is op logische redenering op basis van hypothesen en geen

inductief proces op basis van ervaring. (Auroux, 1990)

12 De benaming komt letterlijk van het Grieks phaenomenon wat verschijnsel betekent (Palmer, 1998).

Een fenomeen is de waarneming van iets wat buiten ons ligt binnen ons bewustzijn. Het is een feit dat

zich maar n keer aan n observator voordoet. Het gaat hier niet over een wetenschappelijk feit, want

dit is een objectief gegeven dat zich over meerder situaties voordoet. (Auroux, 1990) In de definitie toont

zich vooral de interactie tussen het object met al zijn eigenschappen dat wordt waargenomen en het

subject met al zijn eigenschappen dat waarneemt.

13 Elke wetenschappelijke of metafysische visie die op voorhand een betekenis aan het bestudeerde

onderwerp zou geven. (Schnell, 2007)

20

bestudeerde objecten omdat ze zo geen toegang meer hebben tot de manier waarop een object

zich nu toont aan een subject. Alle kennis over een fenomeen dat niet van direct belang is, wordt

weggefilterd zodat men enkel overblijft met die kenmerken van een fenomeen die nodig zijn om

het te kunnen waarnemen. Zo onderzoeken ze het fenomeen los van elke externe filter14

en het

fenomeen wordt gereduceerd tot wat expliciet noodzakelijk is om het waar te nemen. (Van

Peursen, 1967)

Hiernaast wordt er binnen de reducties niet vergeten dat het subject geen passief recipint is.

Het subject neemt deze fenomenen namelijk actief waar. (Kortooms, 1999) Het aanschouwt alle

fenomenen en construeert het zelf uit de nodige kenmerken van het fenomeen een betekenis.

Vandaar dat de interactie van het subject tot het object wordt bekeken. Objectiviteit krijgt hier

dus een andere definitie: fenomenologen vertrekken niet van het object zelf om tot objectieve

kennis te komen, maar van het subject en de kenmerken van object die het subject in staat

stellen om het object waar te nemen. (Husserl, 1999/1929)

Ter illustratie: Als men het horen van een toon fenomenologisch wil bestuderen wordt er dus

niet vertrokken van het aantal decibels van de toon en in welke toonaard deze toon voorkomt,

dit zijn namelijk eigenschappen die mensen vanuit hun zingevingkader aan tonen hebben

toegekend, maar wordt de vraag gesteld wat er binnen een toon aanwezig moet zijn opdat het

subject een toon als een toon ervaart. Bij het horen van een toon wordt er aandacht geschonken

aan het feit dat de toon een bepaalde toonhoogte heeft, dat hij een bepaalde duur heeft en ook

deze uitgestrektheid in tijd nodig heeft. Zo wordt er iets van de toon in het algemeen voor een

subject erkend, namelijk het feit dat de toon onder andere een duur nodig heeft om te kunnen

bestaan en om als toon waargenomen te kunnen worden. (Van Peursen, 1967)

Tijd is n van de fenomenen die de fenomenologen hebben bestudeerd. Het tijdsbegrip

vormt n van de kernen van Husserl zijn theorie omdat tijd zich goed leent tot de

fenomenologische methode (Van Peursen, 1967). Om tijd te kunnen definiren hebben de

fenomenologen alle onzekere kennis van tijd gelimineerd en hebben ze zich afgevraagd hoe

tijd verschijnt in onze ervaring. Het is namelijk een fenomeen dat door iedereen als

vanzelfsprekend wordt genomen, maar dat hierdoor een aantal duidelijk definieerbare

vooroordelen heeft die benoemd kunnen worden en die zouden afwijken van wat tijd is binnen

een waarneming. Deze vooroordelen hebben de fenomenologen eerst op een rijtje geplaatst en

hierna werd er onderzocht welke kenmerken tijd wel heeft die nodig zijn omdat we tijd als

fenomeen ervaren. Door deze kenmerken te beschrijven zijn ze tot een nieuwe tijdsdefiniring

14 Deze filter kunnen allerlei dingen zijn: wetenschappelijke axiomas, persoonlijke voorkeur, religieuze

regels. Alles wat de manier waarop we naar iets kijken benvloedt.

21

gekomen. (Van Peursen, 1967) Deze kenmerken zijn de retentio, de prsentatio en de protentio

die een rol spelen in de manier waarop elk individu tijd beleeft.

Tijd, zoals beschreven door de Fenomenologen

De fenomenologen gingen dus in eerste instantie in tegen de traditionele visie en diens

vooroordelen over tijd en wezen op het subjectieve karakter van het tijdsconstruct. Ze vatten tijd

niet op als een lineaire opeenvolging van momenten, maar stelden tijdsbeleving, zoals ervaren

door een bewust wezen, voorop (Bakker, 1974). De traditionele visie over tijd zou namelijk,

volgens Husserl, de veronderstelling hebben dat er zoiets zou bestaan als een objectieve,

ordelijke opeenvolging van temporele momenten. De traditionele tijdsconceptie gaat zo uit van

de idee dat er een stikte scheiding te maken valt tussen heden, verleden en toekomst

(Vanclooster, 2001, p.28) en dat deze zich buiten het subject voordoen. Ze maken tijd zo tot iets

wat kwantificeerbaar en ruimtelijk is. (Vanclooster, 2001) Deze visie steunt op de idee dat er

een soort van objectieve tijd bestaat die te meten valt aan de hand van klokken. Er zou dus

buiten het bewustzijn van de mensen een logische, natuurlijke volgorde in tijdsmomenten zijn

met verschillende gebeurtenissen die systematisch op elkaar volgen: een heden, een verleden en

een toekomst en deze staan op zichzelf. Met andere woorden, de traditionele visie stelt dat

iedereen het klokje voelt verder tikken omdat de tijd immanent aanwezig is in de wereld. Dit is

volgens de fenomenologen de illusie van de chronologie van de tijd(Trenson, 2010, p. 8).

Tegen deze illusie trekken de fenomenologen ten strijde door alle veronderstellingen over tijd

vanuit deze traditionele visie tussen haakjes te plaatsen: het geloof in uurwerken, kalenders en

zelfs het idee van een chronologische geschiedenis zijn hier dus uit den boze (Palmer, 1998). In

de plaats hiervan moet er gefocust worden op de subjectieve beleving van tijd, de

temporaliteit (Vanclooster, 2001, p.30). . Het is wel zo dat men het verloop van de tijd niet

kan veranderen, niemand kan objectief gezien de tijd versnellen of vertragen. Maar dat is nog

geen evidentie voor een natuurlijk tijdsverloop, omdat de tijd niet losgezien kan worden van de

waarnemer. (Van Peursen, 1967)

Hiervoor zijn ze van een centrale vraagstelling vertrokken: Als tijdsverschijnselen niet

puur chronologisch zijn opgebouwd waarbij elk moment gewoon het voorgaande opvolgt, welke

kenmerken heeft tijd dan wel opdat het in de waarneming kan bestaan? En daarbij: Hoe beleeft

een subject deze tijdsstructuur en aan welke regels is deze beleving onderhevig? (Van Peursen,

1967) Tijdsbeleving, volgens de fenomenologen, komt neer op de subjectieve beleving van een

bepaalde continuteit, waarbij we ons op elk moment bewust zijn dat we al een periode bestaan

en hierbij toegang hebben tot de ervaringen die we reeds hebben opgedaan en daarnaast zijn we

22

ons ook bewust van het feit dat we nog een periode zullen bestaan waarbij we zelfs reeds

kunnen vooruitblikken naar de toekomst.

Husserl is tot de constructie gekomen van drie grote concepten die volgens hem de basis zijn

van de beleving van de tijd, en op die manier ook de basis vormen van elk bewustzijn van

continuteit. Deze drie concepten zijn de retentio, de protentio en de prsentatio. Ze vormen

samen een eenheid in ons bewustzijn. (Binswanger, 2002/1960) Wij bouwen dus ons eigen

tijdsbesef op door deze drie concepten in n ervaring te combineren. Zonder deze drie zou tijd

namelijk een aaneenschakeling zijn van losse nu-momenten (Vanclooster, 2001, p 28) en is

er geen sprake van continuteitsbesef.

De retentio zou neerkomen op de beleving van het verleden in het heden, waarbij er

elementen uit het verleden op dit moment aanschouwd worden. Het is dus niet het verleden op

zich, maar eerder het verleden zoals dit nu wordt beleefd. Het vorige moment wordt niet zomaar

herinnerd, maar wordt in het heden direct waargenomen onder de vorm van de retentio. (Van

Peursen, 1967) De retentio valt dus te beschouwen als een vasthouden aan, een steunen op het

verleden (Farrow, 2006, p. 43) maar dit in het heden. De retentio is iets wat een herinnering

van vroeger oproept in de vorm van een representatie over de gebeurtenis die vroeger is gebeurd

(Husserl, 2003/1893-1917). Bijvoorbeeld wanneer de zolder wordt opgeruimd en iemand zijn

oud kinderspeelgoed tegenkomt, kan die zich op dit moment even terug kind voelen en aan zijn

oude fantasien terugdenken. Deze representatie kan veranderen naarmate iemand nieuwe

ervaringen opdoet, maar deze visie bepaalt ook het heden zelf. Nieuwe ervaringen kunnen er

voor zorgen dat iemand zijn visie op zijn verleden herschrijft en dit verleden kleurt ook

onontkoombaar wat hij op dit moment beleeft. (Binswanger, 2002/1960) Vanuit het heden

wordt er dus ook zin gegeven aan het verleden (Oury, 2010). Bijvoorbeeld een herinnering aan

een leuk moment waaraan iemand zijn hart heeft gelucht bij een goede vriend kan en wrange

nasmaak krijgen als later blijkt dat deze vriend zijn mond hierover niet heeft kunnen houden. Zo

wordt niet enkel de herinnering weer actueel gemaakt, maar wordt zijn betekenis door nieuwe

ervaringen in het heden veranderd.

Het gaat hier niet enkel om de beschrijving van herinneringen en om hun ophalen ervan. Het

gaat verder dan dat: de retentio is het gevoel op dit moment dat er berhaupt een gisteren

geweest is en dat iemand daar in zijn herinneringen ook nog toegang toe heeft. Zo hebben we

niet elke seconde het gevoel dat we nog maar net op de wereld zijn geworpen. Het is een gevoel

een persoonlijke geschiedenis te hebben en ook door deze geschiedenis gevormd te zijn. Via de

retentio kan men steeds toegang behouden vanuit het nu tot het verleden, tot een bepaalde

gebeurtenis, ook al wordt de afstand ertoe groter (Van Peursen, 1967). Ter illustratie: wanneer

23

we naar een melodie luisteren, hebben we het gevoel dat we de hele melodie horen, het is geen

losse aaneenschakeling van tonen. We horen dus wel degelijk de hele melodie en niet enkel de

toon die zich op dat moment laat horen. De voorbije tonen maken dus deel uit van de melodie

onder de vorm van de retentio. (Schnell, 2004)

De protentio als tweede essentile tijdskenmerk slaat op de manier waarop iemand vanuit het

hier en nu naar de toekomst kijkt en de verschillende mogelijkheden die in de toekomst zouden

kunnen liggen. Een persoon is zich op een zekere manier steeds bewust van de mogelijkheden

die kunnen volgen op het hier en nu. Wat maakt dat ook tussen het heden en de toekomst in de

beleving van de mens een wederzijdse invloed bestaat die niet zomaar uit elkaar valt te halen.

(Binswanger, 2002/1960) De toekomst is dus niet enkel in de verbeelding aanwezig, maar

maakt ook onderdeel uit van het heden, onder de vorm van de protentio (Van Peursen, 1967).

Het geeft ons een gevoel van richting, dat we niet op elke moment stoppen te bestaan. Met als

grote gevolg dat we in het heden ergens naartoe kunnen werken omdat we ons op dit moment

bewustzijn dat er nog verdere momenten zullen komen. Een voorbeeld hiervan zijn de

promoties tot vroegboeking voor een vliegtuig. Mensen zijn zich ervan bewust dat ze in de

toekomst graag naar een bestemming zullen reizen en boeken soms maanden op voorhand al

hun vlucht om in het heden goedkopere vliegtickets te kopen die in de toekomst gebruikt

kunnen worden.

De prsentatio als laatste tijdskenmerk is hetgeen dat deze twee vorige verbindt. Het slaat op

wat we hier en nu beleven met ankers naar het verleden en haken naar de toekomst. Deze

ankers en haken houden ons min of meer op onze plaats in de turbulente omgeving van komen

en gaan. Het slaat op onze ervaring van het heden maar deze zit normaalgezien ingebed in een

persoonlijke geschiedenis. In een natuurlijke tijdsbeleving zijn deze drie begrippen dus niet los

te zien van elkaar (Binswanger 2002/1960).

Ter illustratie schetsen we het beeld van de ijverige student, die voldoening uit zijn studies kan

halen louter door het vooruitzicht op een betere toekomst die hij hoopt te bereiken door zijn

inspanning op dit moment. Moest deze student zich niet bewust zijn van zijn toekomst en niet

dromen en fantaseren over de verschillende mogelijkheden die hij met zijn diploma kan

bereiken, zou hij misschien nooit voldoende motivatie vinden om door te kunnen zetten op

momenten dat het in het hier en nu moeilijker gaat. Het is net deze motivatie die een inmenging

illustreert van de toekomst in het heden. Daarnaast kan hij misschien gemotiveerd zijn door

vroegere succeservaringen die hem op dit moment de zekerheid geven dat hij wel degelijk in

staat is zijn traject tot een goed einde te brengen en gebruikt hij nu methodes waarvan hij weet

dat ze in het verleden al goede resultaten hebben opgeleverd en andere, waarvan hij weet dat ze

te omslachtig zijn, gebruikt hij niet meer. Zo steunt de student in het heden op zijn visie uit het

24

verleden. Als de student nu deze keer onverwacht slechte resultaten behaalt, begint hij

misschien te twijfelen aan zijn methodes en schrijft hij zijn vorige resultaten toe aan toeval. Dit

omdat het heden ook invloed heeft op hoe men naar het verleden kijkt.

Via deze begrippen kan nu de tijdsbeleving uitgewerkt die we verder tegenover de

tijdsbeleving van de manie zullen plaatsen: Wat net de interactie maakt tussen tijd als object en

de subjectieve beleving is de taak voor elk individu op zich om een soort continuteit uit alle

losse nu-momenten op te bouwen, gebruik makend van de retentio, protentio en prsentatio.

Waarbij er via de retentio elementen uit het verleden in het nu worden binnengebracht, de

protentio een visie vanuit het nu op de mogelijkheden in de toekomst is en de prsentatio een

bewustzijn is van het heden dat in een geschiedenis zit ingebouwd. Temporaliteit zorgt er dus

voor dat elk moment niet op zichzelf beleefd wordt, maar dat het in een persoonlijke

geschiedenis wordt ingeschreven met een verleden en een toekomst (Vanclooster, 2001).

Husserl spreekt hier over de immanente tijd (Bakker, 1974). Alles wordt immers waargenomen

in het heden waarbij we van hieruit een blik werpen op het verleden en de toekomst en zo tot

een eenheid komen (Husserl, 2003/1893-1917). Het is deze continuteit die maakt dat wij

onszelf en de wereld als continu ervaren en die een buffer vormt op de steeds wisselende

bewegingen van de wereld rondom ons (Binswanger, 2002/1960). Steeds zijn we ons ergens

bewust vanwaar we vandaan komen en waar we naartoe gaan. Er bestaat dus geen volledig

gesoleerd moment: alles bestaat in een niet versplinterde tijd. (Van Peursen, 1967)

Tijdsbeleving binnen de psychose

Is het nu mogelijk te stellen dat tijdsbeleving anders kan verlopen bij de psychose in het

algemeen, en de manie als psychotische vorm? Billiet (1996) wijst op het verband tussen tijd en

taal. Ook de tijdsbeleving kan als een talige constructie gezien worden. Tijd is namelijk een

abstract begrip en het is door hier een verhaal aan te koppelen, dat van onze eigen geschiedenis,

dat onze tijdsbeleving wordt geconstrueerd. Aangezien dit verhaal bij de psychose op een

andere manier verloopt (Verhaeghe, 2002), wordt ook de tijdsbeleving anders geconstrueerd.

Dit anders zijn kan nu op veel verschillende manieren gebeuren, afhankelijk van het individu. Er

kunnen hier enkele concrete voorbeelden gegeven worden van hoe dit zou kunnen gebeuren

omdat deze constructie net afhankelijk is van hoe een individu zijn verhaal construeert.

Een eerste voorbeeld is de onsterfelijkheidwaan. Iedereen wordt geboren en zal sterven. Dit

stervensbesef maakt deel uit van ieders identiteit omdat iedereen tot op een bepaalde mate

bewust is van zijn eindigheid. (Billiet, 1996) Dat toont zich bijvoorbeeld in uitspraken als ik

25

ben in de herfst van mijn leven. Het besef van eindigheid kan gezien worden als een speciale

vorm van de protentio omdat ze in het heden een besef geeft dat er geen oneindig aantal hedens

nog zullen volgen. Een gevoel van continuteit houdt dus ook een gevoel van eindigheid in.

Maar dit gevoel van eindigheid komt enkel voor wanneer in het levensverhaal ook een einde is

ingeschreven. Bij sommige psychotische patinten is dit niet gebeurd waardoor de tijdsbeleving

geen begrenzing kent, zo uiting gevend aan de onsterfelijkheids waan, een waan waarin net dit

besef van eindigheid niet is ingewerkt (Billiet, 1996).

Een ander voorbeeld vinden we bij Oury (2010) in de catatonie. Hij wijst op het feit dat deze

mensen buiten de tijd staan. In die zin dat er helemaal geen bewustzijn meer is van iets van tijd

wat zich voortzet waardoor de persoon ter plekke blijft staan, stilvalt. Hier toont zich dus net

geen constructie rond tijdsbeleving waardoor deze ook niet kan opgenomen worden in een

mogelijke geschiedschrijving.

Beide voorbeelden geven weer dat in de psychose tijdsbeleving anders zou kunnen verlopen dan

de reeds vermelde tijdsbeleving op basis van het retentio-prsentatio-protentio complex, maar

dat er geen lijn kan getrokken worden in welke constructie hier net wel gebeurt dit is namelijk

afhankelijk van elk individu met een psychotische structuur.

We zullen later zien dat bij de manie ook niet gesproken kan worden van dit

gebruikelijk retentio-prsentatio-protentio complex en dat hun tijdsbeleving dus anders verloopt

dan hoe de fenomenologen het hebben gesteld. We zullen Binswanger en Szondi gebruiken om

dit duidelijk te maken, maar daarvoor dienen we eerst de kaders waarop ze zich baseren uiteen

te zetten dit gebeurt in volgend hoofdstuk.

26

Achtergrondtheorie van Binswanger en Szondi

De twee psychiaters Binswanger en Szondi hebben in hun beschrijving van de manie een

plaats voor de tijd voorzien. Beiden zijn vanuit een ander kader vertrokken om tot deze

conclusies te komen. Szondi heeft dit gedaan vanuit zijn driftentheorie en Binswanger vanuit de

fenomenologie. In wat volgt situeren we beide schrijvers en zetten we hun kaders uiteen.

Ten eerste bekijken we Szondi, hij linkt n drift in het bijzonder aan de manie: de contactdrift

(Van Bunder & Vandamme, 2009). We situeren hier eerst Szondi opdat we binnen zijn theorie

ook de contactdrift kunnen plaatsen die we later nodig hebben voor de tijdsbeleving bij de

manie. Vervolgens situeren we kort Binswanger en zetten we uiteen hoe hij tot zijn

fenomenologische tijdsbeschrijving van de manie is gekomen.

Szondi en zijn Driftentheorie

Situering.

Szondi studeerde geneeskunde aan de Pazmany-Peter universiteit in Hongarije en haalt zo

zijn diploma van neuropsychiatrie. Hij blijft zijn klinisch werk en onderzoek tot het einde van

zijn carrire combineren: tot aan de Oorlog doet hij dit als directeur van het Psychologisch en

psychotherapeutisch laboratorium in Ranschburg, waar hij onder andere met Wundt

samenwerkt. Na zijn deportatie tijdens de oorlog zet hij zijn werk verder in Zwitserland waar hij

zich vestigt in Zrich als praktiserend psychiater. (Legrand, 1979)

We hebben drie grote invloeden in zijn onderzoek gedentificeerd: ten eerste kan hij gesitueerd

worden binnen de Hongaarse School voor Psychoanalyse waar ook Ferenczi toe behoorde.

Rond deze persoon verzamelen zich een aantal psychodynamici die de Hongaarse school van

Boedapest gaan uitmaken tot 1930, deze zijn naast Szondi, onder andere Hermann, Klein en

Balint. Kenmerkend voor deze school is dat de meesten interesse tonen voor het psychische

leven van de mens in zijn eerste levensjaren. Hoe een individu zich dus vanaf het eerste moment

begint te ontwikkelen. (Mlon, 1990a)

Maar Szondi gaat in zijn onderzoek nog verder dan de vroege ontwikkeling van het kind en

baseert zich op genetisch onderzoek. Zijn medische opleiding is zo een tweede belangrijke

invloed en blijft een focus tijdens heel zijn psychiatrische carrire. Hij vertrekt vanuit de vraag

hoe genetisch materiaal tot uitdrukking komt bij mensen met bepaalde psychopathologien en

27

het verschil met hun familieleden die deze psychopathologien niet hebben. Hiervoor bestudeert

hij onder andere zijn eigen familie waar veel verschillende pathologien voorkomen. (Hughes,

1992)

Freud heeft als derde factor zijn stempel op Szondis werk gedrukt omdat Szondi de ambitie had

diens driftentheorie van een biologisch-genetisch kader te voorzien. Maar al vrij snel breidt

Szondi de theorie van Freud uit en komt zo tot zijn eigen driftentheorie die maar liefst vier

driften met acht driftfactoren zal tellen. (Reulens, 2010)

Szondis ideen over erfelijkheid moeten uiteraard binnen zijn tijdskader gesitueerd worden.

Sindsdien is het genetisch onderzoek enorm gevolueerd wat maakt dat de theorie, zoals Szondi

ze heeft geformuleerd, werd verlaten. Maar, het is niet omdat de insteek van zijn theorie niet

meer actueel is, dat zijn theorie geen waarde meer kan hebben. Dit is ook de motivatie geweest

van de Gentenaar Jacques Schotte die theorie vanuit een ander gezichtspunt is gaan bekijken.

Hij heeft het erfelijk pad verlaten en heeft de theorie van Szondi herwerkt door andere accenten

te leggen15

(Reulens, 2010). Schotte is zich vooral gaan focussen op het idee van Szondi dat bij

bepaalde psychopathologien dezelfde driften aan het werk zijn als bij andere mensen maar in

veel extremere vorm. Zo heeft hij de theorie weggeleid van een genetisch kader en heeft hij er

een psychodynamische herformulering van gemaakt. Szondi zijn theorie is nu vooral gekend

onder deze herformulering en wanneer er in de praktijk nog verwijzingen naar worden gedaan,

doelt men op deze herwerking. (Reulens, 2010) Wij hebben ons voor onze literatuurstudie dan

ook op de herformulering door Schotte gebaseerd.

Algemene driftentheorie van Szondi: de Schicksalsanalyse.

Szondi focust in zijn theorie op de levenskeuzes die iemand maakt. Hierbij beschouwt

hij vijf dimensies: liefde, vriendschap, beroep, ziekte en dood. Szondi is er namelijk van

overtuigd dat de mens in zijn keuzes op deze vijf dimensies door een reeks van driften wordt

gedreven. Een combinatie van deze driften en vooral hoe iemand door deze driften gedreven

wordt, bepaalt op welke manier een individu binnen deze dimensies tot een keuze komt.

(Reulens, 2010) De keuzes tot een concrete partner, welk beroep iemand uitvoert en zelfs hoe

iemand zou sterven, zouden door deze driften gekleurd worden. Wanneer de mens namelijk

wordt geconfronteerd met een keuze op deze vlakken komen bepaalde drijfveren, de driften,

naar boven en spelen ze mee in de keuze. Deze driften kunnen volgens Szondi in kaart gebracht

worden en zo kan een blik geworpen worden op de onderlinge drijfveren die volgens Szondi

15 Schotte heeft zich hiervoor onder andere laten inspireren door het werk van Binswanger (M. Ledoux,

persoonlijke communicatie, 7 mei, 2012).

28

bijdragen tot bepaalde levenskeuzes16

. Dit noemt Szondi de Schicksalsanalyse17

. (Schotte,

1975-1976).

Hiervoor komt hij tot een heel driftensysteem, een structurele nosografie (Ledoux, 2004). Dit

houdt een complex geheel in van 4 driften, vectoren genoemd, die een onderlinge dynamiek

hebben: elke vector wordt gekoppeld aan n bepaald thema waar iedere mens mee

geconfronteerd wordt in zijn leven en dat zich uit binnen zijn levenskeuzes. De drift drijft

iemand tot een positionering op deze themas. Deze positionering kan teruggevonden worden

binnen ieders levenskeuze. Waarbij de drift de drijfveer is die iemand in een bepaalde richting

stuurt. De keuzes zijn zo de uiteindelijke uiting van een ontwikkelingsproces, dat elk individu

meemaakt door de confrontatie met deze basisthemas, gestuurd door de driften en per drift

spelen dus andere vragen mee. (Reulens, 2010)

De contactvector is de eerste drift die bij een mens speelt en draait rond het thema aansluiting

vinden bij de wereld, hier wordt bepaald of iemand wel of niet overeenstemming kan vinden

met de wereld en diens ritmes rondom hem. De drift drijft hier naar een wel of niet openstaan

voor indrukken uit de buitenwereld (Van Bunder & Vandamme, 2009). De vraag die hier geldt

is: kan iemand zich openstellen voor de wereld en diens indrukken en binnen laten sijpelen wat

er rondom hem gebeurt en zich er ook weer van afsluiten? De seksuele vector, als drift, hoort bij

het tweede thema waar elke mens een antwoord op dient te formuleren. Hier wordt uitgezocht

hoe iemand zich verhoudt tot zijn eigen lichaam, zijn seksualiteit en daarmee ook hoe iemand

zich verhoudt tot anderen (Ledoux, 2004) met bijhorende vraag: kan iemand op anderen

toestappen en een uitnodiging tot menselijk contact ook van anderen ontvangen? Met de

paroxysmale vector als derde drift wordt het thema uitgewerkt van uiting van het affect

(Lekeuche, 1990b). Deze drift is verantwoordelijk voor de manier waarop iemand zich gedraagt

binnen menselijke relaties en de intensiteit waarmee elk individu zijn emoties uit naar de

buitenwereld en welke emoties het sterkst tot uiting komen. (Ledoux, 2004) Hier geldt de vraag:

met welke intensiteit uit iemand zijn emoties binnen de menselijke relatie? De laatste drift die

zich bij elke mens ontwikkelt is de schizofrene vector, deze drift zou bepalen hoe iemand zich

verhoudt tot de realiteit en hoe iemand zijn eigenheid laat afhangen van invloeden van anderen

op zijn persoonlijkheid (Legrand, 1979). Hier stellen we ons de vraag: wat doet iemand met de

16 We beweren hier uiteraard niet dat enkel de drift meespeelt binnen deze levenskeuzes, maar voor

Szondi kan de invloed van deze drift niet ontkend worden.

17 Om deze driften in kaart te kunnen brengen heeft Szondi een diagnostische test ontwikkeld waarbij een

individu fotos dient uit te kiezen van mensen die hem het sympathiekst lijken, door de keuze te

analyseren kan er een profiel opgesteld worden van hoe een individu gepositioneerd is in elke drift. (Deri,

1991)

29

elementen die hij van anderen heeft gekregen, bouwt hij daar een stabiele identiteit rond op en

hoe kijkt hij naar de wereld en de realiteit van hieruit?

Het uitwerken van deze themas wordt per drift bepaald door twee tegenovergestelde

driftfactoren die volgens Szondi per thema van belang zijn (Reulens, 2010). Het zijn een soort

van driftmatige noden (Legrand, 1979) die per thema naar boven komen en waar de drift op

gefixeerd is. Deze driftfactoren kunnen dus verstaan worden als noden die een individu ertoe

drijven om bepaalde handelingen te stellen en bepaalde keuzes te maken (Deri, 1991). Per

thema spelen zo twee tegengestelde noden mee die samen bepalen hoe de drift een individu in

dit thema zal sturen18

. We kunnen hier spreken over twee zwaartepunten die beiden meespelen

in de drift, beide met een positieve of negatieve insteek: wordt de nood nagestreefd of niet?

Welke van de twee noden het sterkste wordt nagestreefd is afhankelijk van elk individu en kan

ook wisselen doorheen een leven. Er zijn dus voor de vier driften acht noden waarop iedereen

verschilt in de manier waarop hij die meer of minder driftmatig nastreeft. Deze verschillen

maken dat iemand zich op een andere manier zich positioneert in de vier themas: aansluiting

met de wereld, seksualiteit, omgang met anderen en eigenheid.

Szondi heeft voor de acht factoren acht psychopathologien gedentificeerd waarvan hij stelt dat

deze bepaald worden doordat patinten hier extreem worden gedreven vanuit n specifieke

driftmatige nood19

(Reulens, 2010). Het is hier dat Szondi de manie heeft betrokken, omdat de

manie voor Szondi n van de acht pathologien is die een extreme positie vertegenwoordigt.

De manie20

vertegenwoordigt namelijk naast de depressie n van de twee extreme positie bij de

contactdrift (Lekeuche, 1990a).

18 Voor de contactvector, waar de drift leidt tot wel of niet aansluiting vinden bij de wereld, zijn deze

noden: openstaan voor de wereld en zich af en toe kunnen terugtrekken. Bij de seksuele drift zijn deze

noden: beminnen en bemind worden enerzijds en verleiden en verleid worden anderzijds. De paroxysmale

vector waar de drift affecten tot uiting brengt, zijn de noden emoties op een ruwe of tedere manier uiten.

(Lekeuche & Mlon, 1990) De laatste drift, de schizofrene drift, waar we onze eigenheid en verhouding

tot de realiteit uitwerken stuurt de drift aan op enerzijds erkennen dat men een eigen ik heeft en

anderzijds wel of niet een volledige zekerheid nodig hebben over de realiteit (Schotte, 1975-1976).

19 Ter illustratie hebben we in bijlage een overzicht gegeven van de vier factoren met hun twee bijhorende

noden, genoemd naar een pathologie.

20 De manische factor sluit zowel aan bij de toxicomanie als bij de manie zoals we die hier begrijpen

(Reulens, 2010) Voor beide speelt dus de contactvector een centrale rol en Schotte verkiest dan ook de

benaming thymopsychopathien als verzamelnaam voor alle problematieken die hoofdzakelijk door de

contactvector bepaald worden. (Reulens, 2010)

30

De acht driftfactoren komen binnen deze acht psychopathologien extreem tot uiting, maar elke

mens heeft min of meer deze acht noden. Szondi is dus van mening dat deze pathologien

eigenlijk een uitvergroting zijn van noden die bij elke mens aanwezig zijn en waartussen elke

mens en evenwicht dient te vinden. De vectoren en hun noden zijn eigen aan elke mens omdat

iedereen wel met deze themas in contact komt. (Reulens, 2010) Szondi bestudeert zo de acht

pathologien om iets te weten te komen over de driften bij elke mens. De driftactiviteiten zijn

namelijk het duidelijkst afleidbaar daar waar ze extreem voorkomen. Schotte koppelt dit aan de

beroemde metafoor van het kristal van Freud, hier beschreven door Reulens (2010): Een

kristal, in ongeschonden toestand lijkt quasi transparant. Als het valt, ziet men dat het breekt

volgens welbepaalde breuklijnen die onzichtbaar waren toen het kristal nog heel was, maar ook

steeds toen aanwezig waren. (Reulens, 2010 p 126)

Deze bestudering wordt door Schotte de pathoanalyse genoemd. Via de pathoanalyse kunnen

dus deze acht noden bestudeerd worden in de acht pathologien waar telkens n nood extreem

nagestreefd wordt en zo kan beter begrepen worden hoe deze factoren bij iedereen aanwezig

kunnen zijn. (Reulens, 2010)

De contactvector binnen de driftentheorie vormt het kader van waaruit Szondi is

vertokken om de manie te beschrijven. Zoals boven reeds vermeld, is deze namelijk n van de

twee pathologien die Szondi linkt aan de contactvector.

De manie bij Szondi: de contactvector.

De contactvector heeft Szondi ontwikkeld uit een jarenlang dialoog met zijn landgenoot

Imre Hermann. Hermann heeft als eerste de driftentheorie uitgediept door verder te gaan waar

Freud zelf is gestopt. Hij heeft vooral de nadruk gelegd op twee driftmatige bewegingen:

aanklampen (sich anklammern) en op zoek gaan (auf die Suche gehen). Deze twee

dimensies heeft Szondi binnengebracht in zijn driftensysteem, specifiek door ze uit te werken in

de contactvector als de twee noden die binnen het contact worden nagestreefd en ze met de

problematiek van manie en depressie in verband te brengen (Schotte, 1990a). Waarbij hij de

manie koppelt aan de vasthakende/loslatende beweging en de depressie aan de

vasthoudende/zoekende beweging.

De contactvector is de eerste die Szondi heeft uitgeschreven in zijn driftensysteem en is om

meerdere redenen basaal te noemen: deze diende namelijk als basispatroon in de uitwerking van

de andere vectoren voor Szondi zijn theorie, maar daarbij is het ook de eerste drift waar we als

mens mee in contact komen (Lekeuche, 2008). Het thema dat hier wordt uitgewerkt is de manier

waarop we aansluiting vinden bij de wereld. De term contact moet hier daarom goed

31

gedefinieerd worden. Hij is specifiek door Szondi gekozen omdat de letter C op zich al verwijst

naar cycli, een centraal begrip waar het in de contactvector om gaat (Schotte 1990a). Lekeuche,

beschrijft de contactdrift als volgt: La clinique du vecteur contact est par excellence une

clinique [] du va-et-vient. (Lekeuche, 1990a, p99). De drift speelt mee op een eerder niveau

dan het niveau van menselijke relaties, het gaat hier over het niveau wanneer er nog geen sprake

is van subject, object, binnen-buiten, seksualiteit (Van Bunder & Vandamme, 2009)21

. De

contactdrift mag namelijk niet begrepen worden in termen van relationeel contact, het gaat hier

niet direct over contact met anderen. Het thema waar de drift in stuurt is veel basaler, het gaat

eerder over een algemeen contact met de wereld rondom ons en de cycli die in deze wereld

voorkomen (Van Bunder & Vandamme, 2009). De problematiek zou namelijk volgens Szondi

terug te voeren zijn naar het allereerste staduim van de mens, wanneer we als kind gezoogd

worden bij de moeder (Deri, 1991). Bij een baby kan nog niet gesproken worden van

gedifferentieerde menselijke relaties, hij treedt louter in interactie met zijn omgeving zonder al

een onderscheid te maken tussen concrete individuen. Het kind dient via de contactdrift in

contact te treden met de wereld, waar ook de aan- en afwezigheid van zijn moeder bij hoort.

Onze eerste taak als individu gaat dus over het afstemmen van een organisme op deze

verschillende cycli (Lekeuche, 2008). Dit is eigenlijk een dubbele taak: aan de ene kant dienen

we als mens aan te sluiten bij het ritme van het leven, waarop we dit ritme volgen en voldoende

flexibel kunnen zijn om hier mee om te gaan. Al onze vitale processen sluiten bij dit ritme aan

en we moeten hierop afgestemd raken. Zo volgt bijvoorbeeld onze lichaamstemperatuur de

circadiaanse cycli. Aan de andere kant moeten we ook leren deze continue stroom van

veranderingen te bemeesteren en te integreren in ons bewustzijn. (Van Bunder & Vandamme,

2009) Het is een basis waaraan we kunnen vasthouden zodat we in harmonie of disharmonie

bij sommigen (Agon, 2007, p.9) kunnen blijven met de bewegingen van de wereld. De

contactdrift stuurt ons naar een omgang met de buitenwereld. Elkeen poogt een eerste grens te

installeren waarbij er nog openingen zijn voor indrukken van de buitenwereld, maar waarbij

men zich er ook al voldoende van kan afsluiten om niet door deze indrukken overrompeld te

worden (Van Bunder & Vandamme, 2009).

Om deze dubbele taak ten uitvoer te kunnen brengen vinden we binnen de contactvector vier

mogelijke posities terug waartussen we in een natuurlijke, menselijke ontwikkeling evolueren

door in ons leven de verschillende posities aan te nemen en dus de verschillende noden na te

streven die in de situatie vereist is. We dienen in het contact een evenwicht te vinden tussen

21 Schotte heeft in zijn herwerking van de contactvector hier veel meer de nadruk op gelegd dan Szondi

zelf (Reulens, 2010).

32

twee uitersten: contact nemen en ons openstellen voor iets belangrijks (m+) of contact loslaten

en ons ervoor afsluiten (m-) enerzijds (Lekeuche, 1990a) en vasthouden aan iets ouds (d-) of op

zoek gaan naar iets nieuws (d+) anderzijds (Legrand, 1979). Normaalgezien kunnen we, door af

en toe andere posities aan te nemen en andere noden na te streven, zowel halt houden om stil te

staan bij n ding of het net loslaten en door gaan via de manische factor enerzijds als

vasthouden aan iets of net naar iets anders op zoek gaan via de depressieve factor anderzijds.

Een voorbeeld ter illustratie van hoe de drift kan gemanifesteerd worden: een baby die honger

heeft, zal op zoek gaan naar de tepel van zijn moeder, zo begint hij zich in de d+ positie omdat

hij op zoek gaat naar nieuwe stimulering, hij gaat namelijk op zoek naar iets uit de

buitenwereld, naar de tepel die zijn moeder al voordien heeft aangeboden en waarvan hij heeft

ervaren dat deze hem tegen zijn onaangename gevoel van honger kan beschermen. Wanneer hij

deze heeft gevonden maakt hij contact met de tepel door zijn mond rond de tepel te plaatsen, nu

maakt hij de overstap van de d+ naar de m- positie omdat hij niet meer zoekt, maar contact

maakt met de tepel en zijn beweging staakt door bij de tepel te blijven. Eens hij de tepel

gevonden heeft, zuigt hij zich hier aan vast. Waarbij hij van m+ naar d- gaat omdat hij zich

vasthoudt aan het object dat hij gevonden heeft. Wanneer een baby voldaan is, laat hij los. Zo

gaat hij van d- naar m- omdat hij geen nood meer heeft aan het object waar hij zich aan

vasthoudt en het dus loslaat. (Legrand, 1979) Dit is een concreet voorbeeld van hoe een baby de

contactdrift bewerkt en via deze drift aansluiting vindt bij zijn omgeving. Hij zoekt de

moederborst wanneer hij honger heeft en hij laat haar los, wanneer hij voldaan is.

De contactvector is ook basaal voor de andere vectoren omdat ze invloed heeft op de

psychische gebeurtenissen die zich erna voordoen en daarbij ook op de taken waar we in de

anderen vectoren mee te maken krijgen. (Schotte, 1990a) We blijven dus doorheen ons leven

door de contactdrift gedreven omdat we heel ons leven moeten aansluiting vinden bij de

buitenwereld en de hierin voorkomende ritmes. Zo zal bijvoorbeeld iemand die uitgaat om

nieuwe mensen te leren kennen, wat op zich valt onder de seksuele vector, dit op een bepaalde

manier doen door de nood die bij hem in de contactdrift het meeste speelt. Bijvoorbeeld: Iemand

kan de kamer binnenstappen en ofwel niet gericht zijn op het zoeken naar nieuwe mensen en

vooral vasthouden aan de vriendschappen die hij al heeft (d-) of net wel open staan voor nieuwe

mensen en nieuwe ervaringen en op zoek gaan naar nieuwe mensen (d+). Als dit laatste het

geval is, kan iemand zich beginnen focussen op wat er allemaal in de kamer gebeurt en zich

mengen in gesprekken die reeds bezig zijn door bij bepaalde groepjes te blijven stilstaan (m+).

Indien deze niet interessant zijn, kan de persoon zich losmaken uit het gesprek (m-) en ergens

anders opzoek gaan (d+). (Legrand, 1979)

33

Szondi heeft de contactvector zo gekozen omdat de letter C verwijst naar de cycli waar

we ons op af dienen te stemmen (Reulens, 2010). Door vermelding te maken van het belang van

deze cycli, wijst Szondi op de tijdsdimensie die binnen de contactvector speelt. Deze

tijdsdimensie komt dus wel naar voor in de driftentheorie van Szondi, maar we willen die

duidelijker beschrijven binnen de manie als psychopathologie. Daarom doen we beroep op de

fenomenologische tijdsdefiniring en de tijdsbeschrijving van Binswanger die we in het volgend

deel uiteenzetten. Binswanger heeft meer nadruk op de tijdsbeleving bij de manie gelegd en

vormt dus een interessant kader om naast Szondi te leggen.

De Fenomenologie van Binswanger

Situering.

Binswanger begint zijn carrire als psychiater in het Burghlzi-instituut in Zrich dat

dan onder leiding staat van Bleuler. Hier ontmoet hij Jung die hem in contact brengt met Freud.

In 1908 neemt hij, na het overlijden van zijn vader, de leiding van de instelling van Kreuzlingen

over. Dit is de plek waar hij als clinicus werkt en van hieruit, door analyses van zijn patinten,

zijn theorie construeert. Hij kan gesitueerd worden binnen de Zwitserse School voor

Psychoanalyse die een grote invloed heeft uitgeoefend op de psychoanalytische theorievorming

over psychopathologie in het algemeen. Van hieruit is hij in contact gekomen met Freud (Gros,

2009), Binswanger heeft levenslang met hem contact gehouden, maar ging ook met veel van

diens theoretische uiteenzettingen niet akkoord (Plicier, 2002). Hij vat immers het ambitieuze

plan op om via zijn klinisch onderzoek de psychoanalyse de wetenschappelijk-filosofische basis

te geven die deze volgens hem mist. Hij plant dit in twee delen: het eerste handelt over de

belangrijkste problemen binnen de psychologie en in het tweede wil hij de psychoanalyse in

relatie brengen tot de algemene psychologie, maar dit deel zal nooit het daglicht zien.

(Vanclooster, 2001) Binswanger mislukt immers in deze taak omdat hij een andere weg inslaat:

hij richt zich nu uitsluitend op het concept bewustzijn van een persoon waarbij hij definitief

theoretisch breekt met Freud en diens psychoanalyse van het onbewuste (Gros,2009). Zijn

denken wordt in zijn studie meer en meer benvloed door de fenomenologie waardoor hij zijn

oorspronkelijk onderzoek verlaat en de psychiatrische kliniek meer vanuit dit nieuwe denkkader

benadert (Vanclooster, 2001).

Binswanger blijft clinicus en construeert zijn theorie dan ook vanuit het praktisch oogpunt om

de leefwereld van de patint zelf te begrijpen en op die manier zicht te krijgen op