praktijkonderzoek

Beter leren door je eten.

de invloed van voeding op de leerprestaties van leerlingen.

Robin van der Niet 500 63 23 51Bart Hoogvorst 500 15 17 07Hogeschool van AmsterdamDomein Onderwijs & OpvoedingDocent Horeca & Voeding dt jaar 2ABV adolescentiepsychologie & leerlingbegeleidingA. Idrissi

10 – 06 - 2013

2

VoorwoordDe onderzoeksvraag is tot stand gekomen tijdens ons beider stages. Te weten voor Robin op de vmbo-school KTS in Voorhout, en voor Bart op praktijkschool de Brug in Assendelft. De leerlingen uit onze klassen vertoonden nogal druk gedrag als ze terug kwamen van de pauzes, terwijl ze de eerste uren vaak futloos in de schoolbanken hingen. Na dit met elkaar op school besproken te hebben kwamen we op het idee om eens te kijken waardoor de leerlingen nou zo druk waren na de pauze. In de pauze troffen wij beide onze leerlingen aan met veel energierijke voedingstoffen. Vandaar dat wij besloten, in overleg met elkaar, om daar samen iets mee te gaan doen. Voedingstoffen zijn voor ons, als toekomstig docenten Horeca & Voeding, uiteraard een enorm interessant onderwerp en via dit onderzoek hebben wij weer veel geleerd op het gebied van voeding. Heeft voeding invloed op het gedrag en de leerprestaties van onze leerlingen? Zijn er scholen die bepaalde voedingstoffen weren, en waarom? Of zijn er voedingsstoffen waarvan bekend is dat ze een negatieve invloed hebben op de leerprestaties van de leerlingen hebben, die gewoon nog op een school verkocht worden? Wij, als aankomend docent Horeca & Voeding, kijken in dit onderzoek daarom niet naar de pedagogische en didactische kanten van deze invloed. Maar juist naar de fysiologische kanten die invloed kunnen hebben op de leerprestaties van leerlingen. Heeft hetgeen onze leerlingen eten en drinken invloed op hun leerprestaties op school?Hoe dan ook als was de interesse gewekt en was het leuk om hier, met de verzamelde informatie, over te praten en discussiëren.

Hopelijk beleeft u net zo veel plezier aan het lezen van dit onderzoek, als wij hebben gehad met het onderzoeken zelf.

Bart Hoogvorst en Robin van der Niet

3

Inhoud

Voorwoord..........................................................................................................................................2

Samenvatting....................................................................................................................................4

Inleiding...............................................................................................................................................4

Probleemstelling..............................................................................................................................5

Aanpak.................................................................................................................................................6

Deskresearch................................................................................................................................6

Fieldresearch.................................................................................................................................6

Populatie.........................................................................................................................................6

Data- verzameling & verwerking..........................................................................................6

Theoretisch kader............................................................................................................................7

De fysiologische behoeften van adolescenten..................................................................7

De effecten van voeding op de hersenen...........................................................................8

Hoe werkt het?..............................................................................................................................8

Alcohol.............................................................................................................................................9

Onderzoek......................................................................................................................................9

Beleid van uit de overheid......................................................................................................10

Smaaklessen...............................................................................................................................11

Schoolgruiten..............................................................................................................................11

De gezonde schoolkantine.....................................................................................................12

Resultaten........................................................................................................................................14

Interview.......................................................................................................................................14

Enquête.........................................................................................................................................16

Conclusies........................................................................................................................................19

Vooruitblik........................................................................................................................................21

Evaluatie...........................................................................................................................................21

Leerprestatie...............................................................................................................................21

Samenwerking............................................................................................................................22

Bibliografie.......................................................................................................................................23

Bijlagen..............................................................................................................................................24

interviewvragen.........................................................................................................................24

enquêtevragen...........................................................................................................................25

4

SamenvattingLeidt het moderne junkfood tot dommere kinderen? Of, omgekeerd, presteren kinderen beter op school als ze gezonder eten? Een aantal voedingsonderzoekers, met name in de Verenigde Staten van Amerika en Groot-Brittannië, luidde afgelopen jaren de noodklok. Zij wezen op de desastreuze werking van het moderne dieet op de geest van kinderen. Omgekeerd zou betere voeding dus een positief effect op de hersenen moeten hebben. Aan de hand van dit praktijkonderzoek gaan wij op zoek naar het antwoord op de vraag:

“welke voedingsstoffen zijn van invloed op de leerprestaties van leerlingen?”

Uit het hier volgende onderzoek blijkt dat er wel degelijk voedingsstoffen zijn die invloed hebben op de hersenen. Maar heeft dat dan ook effect op de leerprestaties? Aan de hand van een uitgebreid theoretisch onderzoek zijn we op zoek gegaan naar het antwoord op de deelvragen en natuurlijk onze hoofdvraag. Aangezien er ontzettend veel onderzoek voor handen is op het gebied van voeding en de effecten ervan op onze fysieke en mentale gezondheid hebben we ervoor gekozen om hiervan een ruime uiteenzetting te doen in ons theoretisch kader. We hebben geïnventariseerd wat er vanuit de overheid gebeurt op het gebied van voeding en leerprestaties. En we hebben contact gezocht met een aantal scholen ten aanzien van hun beleid op het gebied van gezonde voeding. Daarnaast zijn we gaan inventariseren wat er gebeurt op het gebied van voeding en een gezond voedingspatroon bij onze leerlingen. Wat eten zij als ontbijt, lunch en tussendoortjes? En is hiermee een verband te trekken naar de theorie? De uitkomsten van deze vragen vindt u in het hier gepresenteerde onderzoek.

Inleiding“The only thing that interferes with my learning is my education.” (Albert Einstein)

Er is in de afgelopen decennia veel onderzoek gedaan naar de effecten van voeding op ons lichaam. Door deze vele en verschillende onderzoeken is er een enorme hoeveelheid kennis ontstaan over dit onderwerp. Er is zelfs zoveel onderzoek dat het soms erg moeilijk is om de juiste informatie te vinden. En omdat ons lichaam een zeer complexe werking heeft waar vele factoren van belang kunnen zijn, heeft ook niet elk onderzoek even betrouwbare resultaten.

Daarnaast is voeding tegenwoordig voor velen een belangrijk gespreksonderwerp, een bron van controverse en een belangrijke kwestie in ons leven. Er zijn krantenartikelen, tijdschriften, boeken, tv-programma’s en vele internetpagina’s die zich bezig houden met voeding. Van recepten tot diëten en van hardnekkige mythes tot wetenschappelijk onderzoek, er is nu meer informatie over voeding dan ooit tevoren. Maar gebruiken we deze kennis ook? En, beter nog, hoe kunnen we deze kennis gebruiken als docent? Hierover gaat het hier volgende onderzoek.

5

Ondersteuning vanuit de theorie en overheidErvaringen van de school

Specifiek beleid voor bepaalde voedingstoffen op scholen

Invloed van voedingstoffen op leerprestaties van leerlingen?

ProbleemstellingKinderen en jongeren proppen zich graag vol met allerlei zoetigheid. Dat is voor onze leerlingen natuurlijk niet anders. Maar we weten dat suiker nu eenmaal een snelle energiebron is. De meeste suikerhoudende producten bevatten suikers die gemakkelijk door ons lichaam worden afgebroken en opgenomen. Het lijkt daarom aannemelijk dat het eten van veel suikerhoudende producten leidt tot enorme hoeveelheden energie bij onze leerlingen. Dus als wij onze leerlingen in de pauzes grote hoeveelheden aan suiker zien innemen, ligt het voor de hand dat we denken dat dat invloed heeft op hun gedrag en concentratievermogen en uiteindelijk op hun leerprestaties. Maar is dat nu wel het geval? Om antwoord te vinden deze veronderstelling zijn wij gekomen tot de volgende hoofd- & deelvragen voor ons onderzoek:

hoofdvraag:welke voedingsstoffen zijn van invloed op de leerprestaties van leerlingen?

deelvragen:zijn er scholen die een specifiek beleid hanteren op het gebied van bepaalde voedingsstoffen?wordt dit door de theorie ondersteund?wordt dit door de overheid ondersteund?wat zijn hun (onderwijsinstellingen) ervaringen?

Om het geheel te verduidelijken volgt hieronder een schematisch model:

6

fig. 1 schematisch model hoofd- en deelvragen

7

AanpakDeskresearchOm gedegen onderzoek te kunnen doen naar de vraag welke voedingsstoffen van invloed zijn op de leerprestaties van leerlingen, zullen we eerst onderzoeken hoe voeding invloed heeft op het lichaam van adolescenten. We gaan op zoek naar informatie op het gebied van voeding, de werking van voedingsstoffen op de hersenen en kijken naar verschillende onderzoeken die zijn gedaan op dit gebied. Daarna kijken we wat de overheid en scholen doen en weten op het gebied van voeding en leerprestaties. Dit wordt gedaan middels deskresearch. Deskresearch of bureauonderzoek is het verzamelen van gegevens die al bekend zijn. Dit kan zijn via literatuur, onderzoeksrapporten en/of internetbronnen. (Verhoeven, 2010)

FieldresearchVeldonderzoek ook wel fieldresearch genoemd is het verzamelen en verwerken van nieuwe gegevens tot bruikbare informatie ten behoeve van het praktijkonderzoek. Er bestaan diverse uiteenlopende manieren van het verzamelen van deze nieuwe gegevens. Voor dit onderzoek hebben wij gebruik gemaakt van twee methodes. Als eerste hebben we een aantal scholen benaderd voor een telefonisch interview over het project de gezonde schoolkantine. Het interview behoort tot een kwalitatieve manier van onderzoek. We zijn hierin op zoek naar de mening van scholen over beleid vanuit de overheid. Daarnaast hebben we een enquête afgenomen onder de leerlingen van ons beider scholen. De enquête is een kwantitatieve manier van onderzoek. Dat houdt voor dit onderzoek in dat we, met deze enquête vooral op zoek zijn naar overeenkomsten en verschillen in gegevens die we cijfermatig kunnen uitdrukken. (Verhoeven, 2010)

PopulatieVoor het interview zijn zeven scholen in de randstad regio benaderd. Van deze zeven scholen zijn er vijf die hun medewerking aan ons onderzoek hebben verleend. De enquête is afgenomen onder vijftien leerlingen van praktijkschool de Brug en vijftien leerlingen van vmbo-kader van de KTS. De respondenten zijn allen bovenbouwleerlingen.

Data- verzameling & verwerking De verzameling van de gegevens heeft op twee verschillende momenten plaats gevonden. De enquêtes zijn afgenomen in week 22 en 23 van 2013. Het interview heeft een week eerder plaatsgevonden, in week 21 van 2013. De uitkomst van het interview is beschreven bij de resultaten. De verzamelde data van de enquête zijn per vraag gecategoriseerd en verwerkt in de resultaten verderop in dit onderzoek.

8

Theoretisch kaderDe fysiologische behoeften van adolescentenFysiologie is de leer van de levensverrichtingen, hieronder vallen:

de energiewisseling;de opbouw, de groei en het herstel van weefsels;de afbraak van weefsels;het in stand houden van lichaamsfuncties;

De levensverrichtingen van het menselijk lichaam zijn afhankelijk van een goed verloop van de vertering van het voedsel en van de stofwisselingsprocessen. De eigenlijke stofwisseling begint bij de opname van voedingsstoffen en zuurstof in het bloed. In de lichaamscellen worden de voedingsstoffen verwerkt, waarna de eindproducten worden afgegeven aan het bloed. Nauwkeurige voedingsbehoeften zijn niet vast te stellen, omdat zij variëren per individu. In ieder geval moet er een optimale voedingstoestand bereikt worden. Waarin ook rekening gehouden moet worden met enige reserves om bij ziektes, groei of zwangerschap te voorzien in een grotere voedingsbehoefte. (Hartman, 2012)

Kinderen in de leeftijd van 11 tot 18 jaar bevinden zich in de fase van de (vroege- & midden-) adolescentie. (Wal & Wilde, 2011) Deze fase kenmerkt zich onder andere door het lichamelijk geslachtsrijp worden, wat gepaard gaat met een hoge groeisnelheid en hormonale veranderingen. Daarnaast is deze periode van groot belang voor de ontwikkeling van de hersenen. Deze ontwikkelen zich in deze levensfase het sterkst op het gebied van het coördineren van de systemen van motoriek, emoties en gezichtsvermogen (pariëtale en temporale cortex, ± 11e – 14e levensjaar) en het vermogen tot planning, beoordeling en doelgerichtheid (prefrontale cortex, ± 14e – 22e levensjaar).

De fysiologische behoefte van adolescenten in deze leeftijd kenmerkt zich dan ook door de (snelle) groei. Zo begint de groeispurt bij meisjes tussen de 11 en 13 ½ jaar en is de lengtetoename gemiddeld 8 cm per jaar. Deze spurt duurt ongeveer tot hun 17e levensjaar. Bij jongens begint de groeispurt tussen de 13 en 15 ½ jaar en zit het gemiddelde tussen de 7 & 10 cm per jaar. De spurt bij de jongens gaat iets langer door, ongeveer tot hun 21e levensjaar. Tijdens deze groeiperiode heeft hun lichaam behoefte aan eiwit, energie, mineralen en vitaminen. Over de exacte voedingsstoffenbehoefte van adolescenten is nog vrij weinig bekend, maar de Commissie Voedingsnormen van de Gezondheidsraad (Gezonheidsraad, 2002) beveelt een energie inname van 10,6 Mega Joules per dag voor jongens tot en met 20 jaar en een energie inname van 9,5 Mega Joules per dag voor meisjes in de leeftijd tot en met 17 jaar. Aan deze energie inname kan, door een goed samengestelde voeding, zeer waarschijnlijk goed worden voldaan. Belangrijk hierin is het nuttigen van een goed ontbijt. Dit omdat een goed ontbijt zorgt voor 10 – 15 % van de totale energie. Daarnaast heeft je lichaam tijdens de nachtrust geen voedingsstoffen binnengekregen en gaat daarom automatisch aan je reserves beginnen. Nu heeft je lichaam genoeg reserves ingebouwd aan brandstof (glucose) om een aantal uren (ongeveer 5) te kunnen overleven, maar daarna moeten de reserves aan glucose in lichaamseigen eiwitten en vetten worden aangesproken. Het nuttigen van een ontbijt met genoeg bouw- &

9

brandstoffen is dus niet alleen van belang om energie te kunnen verbruiken maar ook om aangebroken reserves weer aan te vullen.

De effecten van voeding op de hersenenZoals vermeld gebruiken mensen voedingsstoffen als bouw- en brandstoffen. Voor het bouwen en onderhouden van (nieuwe) cellen, zoals bijvoorbeeld tijdens de groei, gebruiken we voornamelijk eiwitten. Ook kunnen eiwitten gebruikt worden als brandstof, maar het lichaam zal dit pas doen als er geen andere brandstoffen uit koolhydraten of vetten voor handen zijn. Een belangrijke brandstof voor ons lichaam is glucose (monosachariden of enkelvoudige suikers). Deze glucose halen we uit koolhydraatrijk voedsel. En hoewel de meeste lichaamsdelen ook hun brandstof uit andere voedingsstoffen kunnen halen, kunnen onze hersenen alleen glucose verwerken als brandstof. Onze hersenen zijn daarnaast een energieverslindend orgaan. Ze maken ongeveer twee procent van ons lichaamsgewicht uit, maar verbruiken ongeveer 20 procent(!) van onze energie en in onze slaap zelfs tot ⅔ van het totale energieverbruik. Een tekort aan glucose in ons lichaam heeft dus een sterk nadelig effect op de hersenen, concentratie afname en duizeligheid kunnen het gevolg zijn. (Jong, 2011) Daar tegenover staat dat een teveel aan glucose niet leidt tot een verhoogde hersenactiviteit. Ons lichaam verbruikt het teveel aan glucose niet direct.

Hoe werkt het?Na het eten van koolhydraatrijk voedsel, breekt ons lichaam de koolhydraten af tot steeds kleinere ketens. Dit doet het tot de kleinste keten is bereikt, een enkelvoudige suiker ofwel glucose. Deze glucose is, in tegenstelling tot andere enkelvoudige suikers, in de dunne darmwand direct opneembaar. Op deze manier komt glucose meteen in onze bloedbaan terecht en daarmee in ons hele lichaam. Omdat een teveel aan glucose in ons bloed het bloed stropiger maakt en het dus moeilijker door onze aderen zou kunnen stromen, heeft ons lichaam een systeem ontwikkeld dat het teveel aan glucose uit ons bloed filtert en opslaat in de lever en in de spieren. Dit gebeurt onder invloed van het hormoon insuline, dat aan het bloed wordt afgegeven. Insuline zet glucose om in glycogeen omdat dit voor ons lichaam beter is op te slaan dan glucose. De insulineproductie wordt onderbroken zodra het gehalte glucose in ons bloed te laag wordt. Dan beginnen de cellen die glycogeen hebben opgeslagen dit weer om te zetten naar glucose om dit vervolgens weer aan ons bloed mee te geven, zodat ons bloed altijd de juiste hoeveelheid glucose bevat. (Hartman, 2012)Er zijn verschillende type koolhydraten die kunnen worden afgebroken tot glucose. Sommige zijn zeer snel af te breken (snelle suikers) terwijl andere juist heel traag worden afgebroken (langzame suikers). De suikers die snel worden afgebroken worden ook snel opgenomen. Voor het verwerken van deze suikers verbruikt het lichaam veel insuline. Van deze suikers wordt ook wel gezegd dat zij een hoge glycemische index hebben (er wordt veel glucose omgezet in glycogeen). Bij langzame suikers wordt de koolhydraatketen zo langzaam afgebroken dat de glucose vrijkomt met ongeveer de snelheid als waarin het lichaam ze verbruikt. Dat betekent dat er veel minder glucose wordt opgeslagen met behulp van insuline. Deze suikers hebben dus een lage glycemische index. Aangezien het lichaam geen onbeperkte hoeveelheid van het hormoon insuline kan aanmaken is het eten van langzame suikers te prefereren. Gevolgen van het veelvuldig gebruik maken van het hormoon insuline is een verhoogde kans op diabetes mellitus type 2 (ouderdomssuiker). (Fullerton-Smith, 2007)

10

11

AlcoholOver de effecten van alcohol op de leerprestaties van leerlingen kunnen we uiteraard kort zijn. Alcohol heeft een negatief effect van op de leerprestaties van leerlingen. En hoewel daadwerkelijk onderzoek naar de gevolgen van overmatig alcoholgebruik door jongeren op de leerprestaties nog in de kinderschoenen staat vanwege ethische redenen (experimenten met minderjarigen en alcohol is niet of nauwelijks mogelijk). Zijn er vele onderzoeken die aantonen dat alcoholgebruik een nadelig effect heeft op de hersenen van volwassenen en op de opgroeiende hersenen van ratten (omdat deze hersenstructuren overeenkomen met die van de mens). (HillerSturmhöfel, 2004/2005, vol. 28, no. 4)

OnderzoekHet ligt dus voor de hand om te zeggen dat de voedselinname effect heeft op de ontwikkeling en prestaties van de hersenen. Maar is dat ook werkelijk zo?

Diverse (Amerikaanse- & Britse-) onderzoeken hebben geprobeerd om aan te tonen dat bepaalde voedingsstoffen wel degelijk effect hebben op de prestaties van de hersenen. Zo toont een onderzoek naar de effecten van een goed ontbijt op de leerprestaties van leerlingen in de Verenigde Staten (Taras, 2005, vol. 75, no. 6) aan dat leerlingen betere resultaten boeken op school wanneer ze een voedingrijk ontbijt nuttigen voorafgaand aan de schooldag. Hierbij moet worden aangetekend dat het ontbijt, in de Verenigde Staten, wordt genuttigd op de scholen. Hierdoor heeft het ook effect op de aanwezigheid van kinderen op school. Kinderen komen veel minder vaak te laat op school waardoor ze ook minder lessen missen. Maar er zijn ook positieve effecten gemeten op de vermoeidheid en het concentratievermogen van de leerlingen. Deze effecten worden toegeschreven aan een ontbijt met veel langzame suikers, die gedurende de ochtend in geleidelijke mate als glucose worden afgegeven aan het bloed.

In een Brits onderzoek voor het boek en de gelijknamige BBC-serie ‘the truth about food’ (Fullerton-Smith, 2007) wordt een experiment gedaan met behulp van David Benton, hoogleraar aan de afdeling Psychologie van de Universiteit van Swansea. In het experiment wordt een in voedingswaarde verschillend ontbijt aan kinderen in dezelfde klas gegeven. Er zijn drie verschillende ontbijten, te weten:

het ‘Amerikaanse’ ontbijt (hoge glycemische index – geeft snel glucose af)het ‘Britse’ ontbijt (gemiddelde glycemische index – geeft trager glucose af)het ‘Duitse’ ontbijt (lage glycemische index – geeft zeer geleidelijk glucose af)

Aan het eind van de ochtend werden er een aantal intelligentietests afgenomen bij de leerlingen. Bij de eerste test waarbij een elektronisch spel van slaghout en bal werd gebruikt. Het spel werd gestart in een zeer hoog level, zodat het er niet om ging hoe goed de leerlingen het spel konden leren, maar hoe er werd omgegaan met de frustratie van de moeilijkheidsgraad. Het tweede spel was een geheugenspel, waarin de leerlingen veertig seconden lang naar een kaart met twintig plaatjes mochten kijken. Daarna hadden ze zestig seconden om zoveel mogelijk plaatjes te herinneren en deze op de juiste plaats op de kaart te zetten. De derde test beoordeelde het vermogen van de leerlingen om zich op een taak te concentreren. Er werd gebruik gemaakt van een lichtje, een zoemer en een knop. De leerlingen moesten zodra het lichtje aanging op de knop drukken. Eerst ging de zoemer en na drie seconden ging het lichtje aan. Na een paar keer veranderde de tussenliggende tijd

12

tussen zoemer en lichtje, waardoor leerlingen die niet alert waren zich al snel vergiste. Dit experiment werd drie maal gedaan, waarin de groepen leerlingen elk ontbijt één maal voorgeschoteld kreeg. De resultaten van het onderzoek werden door professor Benton geanalyseerd om een verband te ontdekken tussen het genuttigde ontbijt en de prestaties. De resultaten waren boeiend maar niet geheel sluitend. Op de eerste dag waren de leerlingen met het hoge glycemische index ontbijt een stuk slechter in de afgenomen testen dan de andere twee. Alleen op de eerste dag was dit een duidelijk meetbaar verschil. Volgens de professor is dat een logisch gevolg van het feit dat de leerlingen op de tweede en de derde dag wisten wat er verwacht werd. Toch was er een verschil te meten tussen leerlingen die een ontbijt hadden genuttigd met een hoge glycemische index en leerlingen die een ontbijt hadden met een lage glycemische index.

In een literatuur onderzoek van het Convenant Gezond Gewicht in opdracht van de Hartstichting (Hartstichting, 2011) blijkt er een enorme hoeveelheid studies en rapporten te zijn uitgebracht over de relatie tussen voeding, bewegen en overgewicht en leerprestaties. Uit deze verschillende rapporten komt een beeld naar voren dat strookt met de hiervoor aangehaalde onderzoeken en theorie. Alle onderzoeken melden een positief effect van het ontbijt op de leerprestaties van jongeren. Vooral het ontbijt met een lage glycemische index laat een bevordering van de leerprestaties en het concentratievermogen zien. Alleen is er overal een te kort aan onderzoek om echte aanbevelingen te kunnen doen op het gebied van optimale samenstelling en grootte van het ontbijt. Waar in de onderzoeken geen aandacht aan wordt besteed, is de invloed van andere voedingsmomenten (lunch, tussendoortje) op de leerprestaties van leerlingen. Ook zouden de gevonden effecten het gevolg kunnen zijn van een verhoogde schoolaanwezigheid en minder schoolverzuim.

Beleid van uit de overheidOp basis van het rapport “Richtlijnen goede voeding” (Gezondheidsraad, 2006), is in 2009 de motie Vendrik (31899 № 8) in het parlement aangenomen. Deze motie is de 8e in een serie moties over de aanpak van overgewicht en het bevorderen van gezonde voeding bij de Nederlandse bevolking. De motie verzoekt de regering beleid te ontwikkelen gericht op 100% gezonde schoolkantines in 2015 (rijksoverheid, 2009), en heeft geleid tot het Convenant Gezonde Voeding. Dit convenant tussen (rijks- en lokale-) overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties heeft de volgende doelstelling:

het maatschappelijk agenderen van overgewicht en obesitas en de maatregelen voor het terugdringen hiervan;het vergroten van de bewustwording van en kennis over de gezondheidsrisico’s van overgewicht en obesitas onder de Nederlandse bevolking en de achterban van partijen en het bestaan van (effectieve) maatregelen die bijdragen aan de preventie en de aanpak van overgewicht en obesitas;het bewerkstelligen van een trendbreuk in de ontwikkeling van overgewicht en obesitas bij kinderen en volwassenen in Nederland, het geen betekent dat de stijgende lijn van obesitas bij volwassenen en de stijgende lijn van overgewicht en obesitas bij kinderen wordt omgezet in een dalende lijn en dat de zich stabiliserende lijn van overgewicht bij volwassenen ook wordt omgezet in een dalende lijn. Partijen zullen hiertoe, ieder vanuit hun eigen maatschappelijke verantwoordelijkheid en mogelijkheden, samenwerken en zullen hiertoe gezamenlijk bijdragen.

13

Ondanks het feit dat de doelstellingen voornamelijk zijn gericht op het terugdringen van overgewicht, hebben de genomen initiatieven ook interessante raakvlakken met de theorie die leidt tot betere leerprestaties. Zo zijn de gevolgen van het bewerkstelligen van een trendbreuk op het gebied van overgewicht dat kinderen op jonge leeftijd al in contact komen met een gezond voedingspatroon. Hierdoor leren ze op jonge leeftijd de voordelen en noodzaak van een goed en gezond ontbijt. Om deze doelen te behalen zijn er vanuit het Convenant, in samenwerking met verschillende partijen, enkele initiatieven ontwikkeld waarbij het belang van een gezond voedingspatroon duidelijk wordt gemaakt aan leerlingen.Enkele Initiatieven die vanuit het convenant zijn ontwikkeld:

Smaaklessen, lessen over voeding;Schoolgruiten, een schoolfruit programma;De gezonde schoolkantine, het bevorderen van gezonde voeding in schoolkantines ;

Wij lichten ieder initiatief toe.

SmaaklessenHet lesprogramma smaaklessen is een samenwerking tussen het voedingscentrum en de Wageningen Universiteit (2006). Het is een lesprogramma dat is ontwikkeld voor de basisschool groepen 1 tot en met 8. Dit programma gaat over eten en smaak. Door te eten, ruiken, voelen, horen en kijken verkennen kinderen hun eten. Het doel van de smaaklessen is dat de kinderen vanuit hun eigen interesse en nieuwsgierigheid leren bewuste en gezonde voedselkeuzes te maken. Het lesmateriaal wat een school ontvangt na inschrijving voor het lesprogramma bestaat uit: een lerarenhandleiding per groep, proefjesmateriaal en posters. Voor elke groep staan er 5 lessen van gemiddeld 45 – 60 minuten. De lessen bestaan uit de volgende 5 thema’s :

SmaakGezond etenVoedselproductieConsumentenvaardighedenKoken

De Wageningen Universiteit heeft in 2012 onderzoek gedaan of de smaaklessen wel effectief zijn. En wat blijkt de lessen hebben effect. Het onderzoek is gehouden onder 1200 basisschool leerlingen van de groepen 5 tot en met 8. De conclusie uit het onderzoek is als volgt: Hoe meer smaaklessen kinderen volgen, hoe meer ze erop gaan letten of ze gezond en gevarieerd eten. Aan de hand van de uitkomsten pleiten zei voor een volledige inzet van het lesprogramma. (Wageningen UR, 2012)

SchoolgruitenSchoolgruiten is een schoolfruit progamma op basisscholen in Nederland. Het betreft een samenwerking tussen de Europese Unie (EU) en het Nederlandse bedrijfsleven. Alle basisscholen in Nederland kunnen zich aanmelden voor een jaar lang schoolfruit. Het doel van het programma is om schoolfruit een structurele plek in het beleid van basisscholen te geven en kinderen meer kennis bij te brengen over groenten en fruit. Het programma wil de basis leggen voor goede voedingsgewoonten in de toekomst. Dit is van groot belang in het gevecht tegen het toenemende overgewicht van kinderen.

14

Hoe gaat het programma in zijn werk? De eerste 20 weken zijn groenten en fruit gratis dankzij een beschikbaar budget van € 6 miljoen door de EU en het Nederlandse bedrijfsleven. In deze 20 weken worden er 3 gratis porties groenten en fruit per leerling per week ontvangen. Dat zorgt ervoor dat ieder kind in het programma op een totaal van 60 gratis porties komt. Na deze weken moet de school doorgaan met het verstrekken van groenten en fruit aan de leerlingen. De school kan dan kiezen voor een betaald abonnementsysteem waarbij een leverancier de groenten en fruit aflevert. Echter er is ook nog een goedkopere oplossing. De ouders van leerlingen moeten hun kinderen minimaal 2 keer per week een stuk groenten of fruit meegeven naar school. Na een jaar het programma gevolgd te hebben mag een school zelf bepalen of zij het eten van groeten en fruit een structurele plek willen geven in hun schoolbeleid. Als een school ervoor kiest om het programma te volgen worden zij wel ondersteund door de mensen van het EU – schoolfruit programma. Deze mensen zorgen voor de vormgeving van het schoolfruit beleid en reiken ook lesmateriaal aan. Dit lesmateriaal zorgt ervoor dat kinderen bewust worden gemaakt van het belang van eten van groenten en fruit. Ook kan gebruik gemaakt worden van de digitale tool van het voedingscentrum, voor het maken van een schoolbeleid rond eten en bewegen. Tot nu toe hebben al 4.500 basisscholen meegedaan aan het programma wat ongeveer een bereik is van 60 % van alle basisscholen. Uit onderzoek onder deze scholen is gebleken dat 80 tot 90% het programma goed waardeert. Ook zijn ze tevreden over de kwaliteit van het geleverde groenten en fruit. Een kwart van de scholen geeft aan zeker door te gaan met het eten van groenten en fruit en circa 40% procent overweegt het. Dit zijn goede resultaten en geven de potentie van het programma aan.

De gezonde schoolkantineDe overheid heeft als doel om in 2015 alle schoolkantines 100% gezond te krijgen. Hierbij legt de overheid de verantwoording voor het aanpassen van het aanbod bij de scholen zelf. Aan de hand de motie Vendrik is een samenwerking ontstaan tussen scholen en het voedingscentrum. Deze partijen werken samen om het doel te realiseren dat de overheid gesteld heeft om in 2015 alle schoolkantines gezond te krijgen. Maar wat wordt er vanuit het oogpunt van de overheid verstaan onder een gezonde schoolkantine? Volgens de overheid zijn er in een gezonde schoolkantine alleen maar producten te koop waar je lijf echt iets aan heeft. Als een school op de goede weg is dan hanteert het een percentage van 25 % snacks en snoep tegenover 75% lekkere en gezonde voeding uit het model“schijf van vijf “. Dit is een model waarin alle voedingsstoffen zijn vertegenwoordigd. Het idee is om elke maaltijd samen te stellen met een aantal verschillende producten uit verschillende vakken. Dit zorgt voor een gevarieerd eet patroon waarbij er voldoende opname van verschillende voedingstoffen is.De overheid komt met een aantal argumenten waarom gezonde voeding nou zo belangrijk is in een schoolkantine. Dit zijn:

Een gezonde schoolkantine kan bijdragen aan een betere concentratie en presentatie van de leerlingen;Het bevorderd de leerprestaties van leerlingen;Leerlingen komen minder aan door gezonde voeding;Een gezond aanbod in de schoolkantine zorgt voor verleiding tot gezond eten;Jongeren willen zelf een gezonder voedingspatroon;Snoepen en snacken is besmettelijk gedrag, gezond eten ook;

15

Alle kantines moeten in 2015 gezond zijn!Er zijn dus verschillende initiatieven ontwikkeld om leerlingen al vanaf jonge leeftijd meer inzicht te geven in hun eigen gezonde voedingspatroon. Ook is er veel kennis aanwezig over welke voedingsstoffen effect zouden kunnen hebben op leerprestaties van leerlingen. Kunnen we nu een verband trekken tussen de ontwikkelde initiatieven en de opgedane kennis uit wetenschappelijk onderzoek naar de gevolgen van voedingsstoffen op leerprestaties? Wij hebben getracht om middels een interview en een enquête te achterhalen hoe enerzijds de scholen en anderzijds de leerlingen zich bezig houden met een gezond voedingspatroon. En of de betrokkenen zich enigszins bewust zijn van de voordelige effecten van een goed voedingspatroon.

fig. 2 de schijf van vijf

16

ResultatenHet veldonderzoek bestond voor ons uit twee delen. Een interview met de schoolleiding van een aantal verschillende middelbare schoolinstellingen in de Randstad. En een enquête onder de leerlingen van de KTS vmbo in Voorhout en praktijkschool de Brug in Assendelft. Wij beginnen hier met de interpretatie van de antwoorden van het interview.

InterviewAls eerste wilden wij uiteraard weten of er op de betreffende scholen beleid wordt gevoerd

op het gebied van gezonde voeding voor de leerlingen.

fig. 3 grafiek

Drie van de vijf scholen geven aan dat zij beleid voeren op het gebied van gezonde voeding. Één school geeft aan dat er wel beleid is gevoerd maar dat het beleid is gestaakt omdat het voor deze school niet bleek te werken. De school, het Johan de Witt gymnasium in Dordrecht, geeft aan dat de leerlingen niet te motiveren waren voor hun gezonde aanbod. “De school staat midden in het centrum van Dordrecht. De leerlingen gingen gewoon de stad in naar een van de vele winkels om daar hun snacks te kopen. Dit zorgde voor sommige winkeliers voor veel overlast. Daarom zijn wij als school weer gaan aanbieden wat de leerlingen willen. Ook om ze dus ook zo veel mogelijk op school te houden.”, aldus de school.Ook de KTS in Voorhout geeft aan dat zij nog geen beleid hebben ontwikkeld op het gebied van gezonde voeding. Wel zijn er plannen om op korte termijn beleid op te stellen en uit te voeren.

Deze cijfers komen in de buurt bij de cijfers uit een onderzoek door de nieuwe Voedsel- & Waren Autoriteit [nVWA] (nVWA, 2011). Hierin staat dat inmiddels 71% van de middelbare

17

scholen in Nederland bezig is met beleid op het gebied van gezonde voeding in de schoolkantines.Van de scholen die aangeven dat zij wel beleid voeren op het gebied van gezonde voeding, wilden wij graag weten wat voor hen de motivatie is om dit beleid te voeren.Er zijn verschillende redenen waarom de scholen participeren in het programma ‘de gezonde schoolkantine’. De belangrijkste redenen zijn de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de school en de verplichting vanuit de overheid om in 2015 mee te doen met dit programma. Daarnaast is het voor het Clusius College in Purmerend ook een motivatie geweest om de schoolkantine op te knappen en leerlingen meer te betrekken bij de schoolkantine. En bij praktijkschool de Brug, waar de kantine o.a. wordt bevoorraad door de leerlingen die kookles hebben ’s morgens, is het de intentie om het onderdeel gezonde voeding te integreren in de lesstof. Toch is er bij geen van de scholen het besef dat bepaalde voedingsstoffen een direct of indirect effect kunnen hebben op de leerprestaties van hun leerlingen.

Het beleid wordt door de scholen vooral gemaakt op de richtlijnen die zij krijgen van het Voedingscentrum. Deze richtlijnen geven aan dat een schoolkantine tenminste 75% voeding moet aanbieden die past binnen de schijf van vijf. Naast de indeling van de schijf van vijf zijn er ook nog vijf basis regels die het Voedingscentrum hanteert.

Eet gevarieerd;Eet niet teveel en beweeg; Eet minder verzadigd vet; Eet veel groente, fruit en brood; Eet veilig.

Deze regels worden ook toegepast binnen het beleid van de scholen die meedoen aan ‘de gezonde schoolkantine’.

Al met al zijn de scholen aardig op weg om gezonde voeding in hun beleid in te passen. En hoewel ze nog aan het begin staan van deze ontwikkeling en daarom voornamelijk beleid volgen in plaats van integreren, zijn er toch al twee van de vijf scholen bezig om gezonde voeding ook onderdeel te maken van hun lesprogramma. Maar heeft dit nu ook effect op de leerlingen? Om hier antwoord op te krijgen hebben wij een enquête afgenomen onder leerlingen van onze scholen.

18

EnquêteHieronder volgen de resultaten van de enquête die wij hebben afgenomen onder 15 leerlingen van de KTS in Voorhout en 15 leerlingen van praktijkschool de Brug in Assendelft. De resultaten worden veelal kort toegelicht en geïnterpreteerd. Uiteindelijk zijn de conclusies die wij hieruit getrokken hebben, terug te vinden in het hoofdstuk Conclusies.

Het ontbijt.

Waar ontbijt je?

Wat eet je als ontbijt?

We zijn begonnen met de vraag of onze leerlingen ’s morgens wel ontbijten. Zoals er in dit onderzoek wordt beschreven is er uit diverse onderzoeken gebleken dat een goed ontbijt thuis hoort in een gezond eetpatroon. Zo voorziet een gezond ontbijt de hersenen van belangrijke voedingsstoffen en brengt het de bloedsuikerspiegel weer op peil na het slapen. Daarnaast voorkomt het dat leerlingen op school honger krijgen en zich daardoor minder goed kunnen concentreren. Toch is er een aanzienlijk deel van de leerlingen dat regelmatig het ontbijt overslaat, zoals blijkt uit onderstaande tabel;

totaal 30 leerlingen

ja, altijd 47%vaak wel, soms niet 20%meestal niet 23&nooit 10%

Van de 30 respondenten zijn er 3 leerlingen die aangeven nooit te ontbijten. Daarnaast geven 7 leerlingen aan vaak het ontbijt over te slaan. Dat betekent dat ⅓ van de leerlingen (!) aangeeft dat zij regelmatig zonder ontbijt naar school gaan.

Op de vraag waar de leerlingen hun ontbijt nuttigen zijn de cijfers redelijk verdeeld. De helft van de leerlingen doet dit thuis de andere helft doet dit onderweg naar of op school.

totaal 27 leerlingen

thuis 50%onderweg naar school 30%op school 20%

Daarna volgt de vraag wat de leerlingen voor hun ontbijt eten. Volgens het Voedingscentrum bestaat een goed ontbijt uit een graanproduct, zuivel en wat fruit. De meeste leerlingen gebruiken minimaal één van deze producten in hun ontbijt.

totaal 27 leerlingen

brood met beleg en vruchtensap 34%

19

Is dat een gezond ontbijt?

Geen ontbijt, geen spijt?

Wie betaalt die bepaalt?

De lunch.

brood met beleg en een glas melk 42%brinta of cornflakes 16%yoghurt 8%

De leerlingen zijn allemaal van mening dat, als zij ontbijten, het een gezond ontbijt is. Over de reden waarom zij dit vinden verschillen ze wel. Veelal is het besef dat een bepaald voedingsmiddel gezond is de belangrijkste reden. Één ondervraagde geeft aan dat het gezond is omdat zijn ouders dat zeggen.

totaal 27 leerlingen

ja 100%nee 0%

Op de vraag of leerlingen er iets van merken op school als ze niet ontbijten, geeft bijna iedereen aan dat ze er wel iets van merken. De meesten geven aan dat ze gedurende de ochtend een honger gevoel krijgen. Drie leerlingen geven ook aan dat ze zich daardoor minder goed kunnen concentreren.

totaal 16 leerlingen

ja 88%nee 12%

Alle leerlingen geven aan dat ze zelf mogen weten wat ze eten voor hun ontbijt. Ook de leerlingen die aangeven nooit te ontbijten zeggen dat zij dit zelf mogen beslissen.

totaal 30 leerlingen

ja 100%nee, dat doen mijn ouder(s) 0%

De meeste onderzoeken naar het effect van voedingsstoffen op de leerprestaties van leerlingen kijken alleen naar het effect van het ontbijt. Toch waren wij benieuwd wat de leerlingen doen met hun lunch. Als eerste wilden wij weten wat ze eten en drinken tijdens hun lunch.

totaal 30 leerlingen

brood met beleg 22 xfruitreep, crackers of koekjes 16 xsoep 15 x

20

Waar komt het vandaan?

Mag ik er even tussendoor(tje)?

De toppers!

Turkse pizza 5 xpatat 3 xenergiedrank 24 xmelk 1 x

Veel leerlingen krijgen lunch mee van huis. Dit wordt aangevuld met dingen die op school verkrijgbaar zijn, zoals drankjes en snoeperij. Een aantal leerlingen geven aan hun lunch ergens anders te halen dan op school.

totaal 30 leerlingen

meegenomen van thuis 63 %uit de schoolkantine 20 %uit de supermarkt 10 %uit de snackbar 7 %anders, namelijk …….. 0 %

Een tussendoortje is een aanvulling op je eetpatroon. En hoewel ze vaak niet de hoeveelheid van de voedingsstoffen leveren die je nodig hebt, kunnen ze zeker een aanvulling zijn op een gezonde voeding. Daarom wil ik van de leerlingen weten wat ze als tussendoortjes eten.

totaal 30 leerlingen

koekjes & crackers 23%chips 47%snoep (drop & chocolade) 10%fruit 20%

Via deze enquête wilden we ook te weten komen wat onder onze leerlingen nu populaire voedingsmiddelen zijn. We hebben ze daarom aan het eind van de enquête gevraagd om hun drie favoriete voedingsmiddelen in een top 3 neer te zetten. De top 3 populairste voedingsmiddelen hebben we hieronder weergegeven.

1. energiedrankjes;2. chips;3. Turkse pizza;

21

22

ConclusiesNu de resultaten van het interview en de enquête zijn verwerkt is het tijd om antwoord te geven op de hoofdvraag en de deelvragen. We beginnen hierbij met de deelvragen om zo toe te werken naar een antwoord op de hoofdvraag.

deelvragen:

Zijn er scholen die een specifiek beleid hanteren op het gebied van bepaalde voedingsstoffen?Er is tegenwoordig op een groot deel van de middelbare scholen (± 70%) een beleid omtrent voeding. Dit beleid is er voornamelijk op gericht om overgewicht bij jongeren te bestrijden en om een bewustwording te creëren om gezonde voeding in hun eetpatroon te implementeren. Dit beleid wordt vanuit de overheid gestimuleerd en moet leiden tot gezonde schoolkantines op alle middelbare scholen in Nederland. Toch staat dit beleid van de scholen nog in de kinderschoenen. Veel scholen hanteren het beleid, maar passen de mogelijkheden van voorlichting en inpassen in de lesstof (nog) niet toe. Ook is er op de scholen weinig tot niets bekend over de invloed van voedingsstoffen op de leerprestaties van leerlingen.

Wordt dit door de theorie ondersteund?Het toegepaste beleid wordt door de theorie ondersteunt, maar de theorie gaat nog verder. Zo komt uit verschillende onderzoeken naar voren dat een goed ontbijt met een lage glycemische index (GI) een zeer positief effect op de leerprestaties van leerlingen kan hebben. Dit wordt door de scholen nog niet gebruikt. Ook wijst onderzoek uit dat het verzorgen van zo’n ontbijt op en door de school positieve gevolgen heeft op het verzuim van leerlingen. Wat dan weer indirect gevolgen heeft op de leerprestaties. Voor scholen en overheid kan dit de volgende stap zijn in een beleid gericht op de gezondheid en leerprestaties van de Nederlandse leerlingen.

Wordt dit door de overheid ondersteund?Het beleid zoals het er nu ligt wordt vanuit de overheid gestimuleerd. De overheid heeft hierin samenwerking gezocht met overheids- en particuliere organisaties. Deze werken samen om de schoolkantines van alle middelbare scholen in Nederland in 2015 voor minimaal 75% gezonde voeding aan te laten bieden.

Wat zijn hun (onderwijsinstellingen) ervaringen?De scholen zijn voornamelijk positief over de gevolgen van de beleidswijziging. Er zijn hier en daar nog wel wat opstart problemen, maar de meeste scholen ervaren een positieve wending in het eetgedrag van hun leerlingen. Een enkele school heeft problemen met het aanbieden van gezonde voeding aan hun leerlingen. De scholen geven aan dat hun leerlingen dan liever ergens anders heen gaan om te eten. Deze scholen geven aan verder geen aandacht te hebben besteed aan lessen of voorlichting bij hun leerlingen omtrent gezonde voeding.

23

24

hoofdvraag:

Welke voedingsstoffen zijn van invloed op de leerprestaties van leerlingen?Onze hersenen zijn voor en groot deel verantwoordelijk voor onze leerprestaties. Ze bepalen ons denken, doen en leren. Uit veel verschillend wetenschappelijk onderzoek blijkt dat voedingsstoffen wel degelijk effect kunnen hebben op de werking van de hersenen. Daarbij zijn ook andere factoren, als tijdstip en hoeveelheid van eten, van belang op de leerprestaties.

Dit onderzoek richtte zich op de vraag welke voedingsstoffen van invloed zijn op de leerprestaties van leerlingen. Uit dit onderzoek kunnen we daarop concluderen dat glucose het meeste invloed heeft op de leerprestaties aangezien dit de brandstof is voor onze hersenen. Alleen werkt het (helaas) niet zo dat als je leerlingen maar glucose toedient, ze automatisch beter presteren op school. Het lichaam is een zeer complex mechanisme dat van vele factoren afhankelijk is.

Er zijn dus voedingsstoffen die een effect kunnen hebben op de leerprestaties van leerlingen. En omdat het tegenwoordige beleid vanuit de overheid zich al richt op een gezonder voedingspatroon voor leerlingen, kun je gebruik maken van deze infrastructuur om de hier gevonden effecten van voedingsstoffen op de leerprestaties ook te implementeren in een beleid. Zo blijkt op scholen in de Verenigde Staten en Engeland dat het verzorgen van ontbijt voor alle leerlingen positieve gevolgen heeft op de leerprestaties. Niet alleen via de positieve effecten op de hersenen en het lichaam, maar ook op het schoolverzuim van leerlingen. Daarom zou het in het belang van het bevorderen van de leerprestaties (aan de hand van voeding) zijn om te onderzoeken of het Engelse- of Amerikaanse model ook hier kan worden toegepast.

25

VooruitblikNu rest ons nog de vraag wat kun je met dit onderzoek? Zou er eventueel een aanbeveling gedaan kunnen worden? En kan er een vervolg onderzoek naar gedaan worden? Wij hebben op basis van dit onderzoek kunnen aantonen dat er wel degelijk voedingstoffen zijn, die invloed kunnen hebben op de leerprestaties van leerlingen. Dit betreft vooral voedingsstoffen met een lage glycemische index. Ook zijn er vanuit de overheid al een hoop initiatieven in werking gezet om gezonde voeding bij jongeren aan de man te brengen. Denk hierbij aan: smaaklessen, schoolgruiten en de gezonde schoolkantine. Deze initiatieven hebben als doel om de leerlingen te leren bewuste en gezonde voedselkeuzes te maken en het belang hiervan in te zien. Op basis van het experiment van David Benton (hoogleraar afdeling Psychologie aan de Universiteit van Swansea), en inspiratie die wij opdeden van het initiatief schoolgruiten schrijven wij de volgende aanbeveling.

Wij zijn van mening dat het verstandig is om leerlingen op school te laten ontbijten. Omdat verschillende onderzoeken uitwijzen dat een ontbijt met een lage glycemische index de leerprestaties bevorderd. Ook lijdt het tot minder verzuim/ziekmeldingen bij leerlingen, wat indirect ook weer positieve gevolgen heeft op de leerprestaties. De rol van de overheid zou hierin kunnen zijn om net als het initiatief schoolgruiten een ontbijt op de scholen aan te bieden.

In de vraag over de haalbaarheid van zo’n project zien wij ruimte voor een vervolg onderzoek. Zou het bijvoorbeeld haalbaar zijn om vanuit de overheid een schoolontbijt te verzorgen/ financieren?

EvaluatieLeerprestatieDit onderzoek heeft ons als aankomend docenten Horeca & Voeding weer een stap verder gebracht op de weg van onze competentie ontwikkeling. We hebben weer veel opgestoken van de verschillende manieren van onderzoeken en het interpreteren van de gevonden data. Dit onderzoek bestaat voor een groot deel uit theoretisch onderzoek. Hierbij hebben zijn we ook op zoek gegaan naar bronnen op verschillende plaatsen. De bibliotheek, onze eigen boekenkasten, videomateriaal en natuurlijk het internet. Dit heeft ons geleerd dat er vele manieren zijn om aan informatie te komen. Daarnaast hebben we geleerd van het interview dat je niet zomaar alle medewerking krijgt aan een onderzoek. Een aantal van de benaderde scholen stonden helaas erg sceptisch en afwijzend tegenover onze vragen. Voor een volgend onderzoek moet hier vooraf ook rekening mee worden gehouden en misschien worden gekeken hoe we dit een kunnen voorkomen.

26

SamenwerkingOnze samenwerking tijdens dit onderzoek verliep uitermate goed en gestructureerd. We kwamen geregeld bij elkaar om aan het onderzoek te werken. Hierin legden we beide onze onderdelen aan elkaar voor, gaven hier feedback op en voerde discussies over de betreffende onderwerpen. Wel kwamen er tijdens de samenwerking achter dat elkaars onderdelen in elkaar weven niet eenvoudig is. Maar ook dit is helemaal goed gekomen. Mede daardoor ben ik trots op dit onderzoek. We hebben er enorm veel tijd en moeite ingestoken, en om dan dit onderzoek in te leveren is een bevredigend gevoel. Ik kijk dus terug op een plezierige samenwerking die voor herhaling vatbaar is in de toekomst.

Robin van der Niet

De samenwerking tijdens dit onderzoek was erg prettig. De inzet van beide deelnemers was groot. Ik heb gemerkt dat ik me gemakkelijk een leidende rol aanmeet in een samenwerkingsverband. Dit is ook tijdens dit onderzoek goed uitgepakt. Wel is gebleken dat er soms een verschil zit in de manier van schrijven, waardoor het soms lastig was om afzonderlijk gemaakte delen op elkaar te laten aansluiten. We hebben er daarom voor gekozen om sommige onderdelen door één van ons te laten aanpassen. Dit is naar mijn mening goed gelukt.

Bart Hoogvorst

taakverdeling onderzoek

voorwoord Bart Hoogvorst & Robin van der Nietsamenvatting Bart Hoogvorstinleiding Bart Hoogvorstprobleemstelling Bart Hoogvorst & Robin van der Nietaanpak Bart Hoogvorsttheoretisch kader Bart Hoogvorst (t/m onderzoek) Robin van der Niet (beleid)resultaten Bart Hoogvorstconclusie Robin van der Nietvooruitblik Robin van der Nietevaluatie Bart Hoogvorst & Robin van der Nietinterview (afnemen) Robin van der Nietenquête (afnemen) Bart Hoogvorst & Robin van der Nietredactie Bart Hoogvorst

27

Bibliografie

Fullerton-Smith, J. (2007). The truth about food. In J. Fullerton-Smith, The truth about food (pp. 107-111). Utrecht: A.W. Bruna Uitgevers BV.

Gezondheidsraad. (2006). Richtlijnen goede voeding. Den Haag: Gezondheidsraad.

Gezonheidsraad. (2002). Voedingsnormen: energie, eiwitten, vetten en verteerbare koolhydraten. Den Haag: Gezondheidsraad.

Hartman, E. (2012). mens en voeding. In E. Hartman, mens en voeding (p. 349). Amersfoort: ThiemeMeulenhoff.

Hartstichting. (2011, November). Opgehaald van www.convenantgezondgewicht.nl: http://www.convenantgezondgewicht.nl/download/153/cgg_leerprestaties-2_def.pdf

HillerSturmhöfel, S. (2004/2005, vol. 28, no. 4). Alcohol’s Effects on the Adolescent Brain. Journal of school health, 213-215.

Jong, F. d. (2011). Ons voedsel. In F. d. Jong, Ons voedsel (pp. 24-31). 's-Graveland: Fontaine Uitgevers BV.

nVWA. (2011). Aanbod van levensmiddelen in schoolkantines. Den Haag: Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Inovatie.

rijksoverheid. (2009, November 09). documenten en publicaties. Opgehaald van www.rijksoverheid.nl: http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2009/11/09/uitvoeren-moties-overgewicht.html

Taras, H. (2005, vol. 75, no. 6). Nutrition and student performance at school. Journal of school health, 209-213.

Verhoeven, N. (2010). bureauresearch en inhoudsanalyse. In N. Verhoeven, Wat is onderzoek? praktijkboek methoden en technieken voor het hoger onderwijs (pp. 99-141). Den Haag: Boom onderwijs.

Wageningen UR. (2012, Oktober 24). home/onderwijs/basisonderwijs/smaaklessen. Opgehaald van Voedingscentrum.nl: http://edepot.wur.nl/252419

Wal, J. v., & Wilde, J. d. (2011). Identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding. Bussem: Couthinho.

28

Bijlagen

interviewvragen

Richtlijn welke vragen te stellen tijdens het telefonisch interview

1) Is er op uw school een beleid op het gebied van gezonde voeding ?zo ja: wat voor beleid hanteert u? En hoe past uw school dit toe? (door naar 2)zo nee: bent u bekent met de motie Vendrik betreffende de gezonde schoolkantine ?

Zo ja: wat is de reden voor uw school om (nog) niet mee te doen aan het project de gezonde schoolkantine van de overheid en voedingscentrum.

Zo nee: heeft uw school interesses om in de toekomst nog iets aan gezonde voeding op school te doen? indien ja: voorlichting geven en doorverwijzen. indien nee: bedanken voor het gesprek!

2) Wat zijn jullie ervaringen met dit (genoemde) beleid tot nu toe? doorvragen: - hoe ervaart de leerling het?

- vertonen de leerlingen ander gedrag?

3) Zijn jullie als school van plan dit beleid in de toekomst door te zetten?zo ja. Waarom?zo nee. Waarom niet?

4) Zien jullie als school nog mogelijkheden om het beleid aan te scherpen/verbeteren?

…..Bedanken voor hun tijd en deelname….

29

enquêtevragenMeneer van der Niet/Meester Bart onderzoekt voor zijn school of wat je eet invloed kan hebben op hoe goed je leert. Hiervoor heb ik een aantal vragen opgesteld die gaan over wat je eet. Ik wil je vragen om de vragen zo goed en eerlijk mogelijk te beantwoorden. Voor het onderzoek gebruik ik alleen de gegevens. Dat betekent dat je antwoorden anoniem worden verwerkt en je naam dus niet in het onderzoek komt. Als je hulp nodig hebt bij de vragen, dan kun je me altijd vragen.Heb je nog vragen?

Dan volgen hier de mijne................

1) Eet je ’s morgens een ontbijt?o ja, altijd;o vaak wel, soms niet;o meestal niet;o nooit;

2) Waar ontbijt je ’s morgens?o thuis;o onderweg naar school;o op school;

3) Wat eet & drink je als je ontbijt?……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

4) Denk je dat dit een gezond ontbijt is?o ja,want …………………………………………………………………..o nee, want ………………………………………………………………

5) Als je eens een keertje niet ontbijt, merk je daar dan iets van op school?o ja, namelijk …………………………………………………………o nee;

6) Mag zelf beslissen wat je neemt als ontbijt?o ja;o nee, dat doen mijn ouder(s);

30

7) Wat eet & drink je als lunch?……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

8) Waar komt je lunch vandaan?o meegenomen van thuis;o uit de schoolkantine;o uit de supermarkt;o uit de snackbar;o anders, namelijk…………………………………………………

9) Wat eet je graag als tussendoortje? (Je mag verschillende dingen noemen)……………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………………………………..

10) Wat eet & drink je het liefst als je op school bent?Maak een top 3!

1…………………………………………….2…………………………………………...3…………………………………………….

Bedankt voor je medewerking!!!!!!