De cirkel rond

Bob Koster, Jos Castelijns en Marjan Vermeulen

Interactum lectoraat Kantelende Kennis bestaat vier

jaar. In dit lectoraat wordt intensief samengewerkt

tussen basisscholen en pabos. De samenwerking levert

onder andere inzichten op in schoolontwikkelingspro-

cessen, het verrichten van praktijkonderzoek en

gespreksvoering met lerenden. Maar er zijn ook

dilemmas.

We beginnen met een schets van de conferentie De

cirkel rond in Utrecht . Hier werd namelijk stilgestaan

bij de opbrengsten van vier jaar lectoraat. Vervolgens

gaan we in op de betekenis van het lectoraat voor de

aangesloten basisscholen en pabos. We besluiten met

een vooruitblik op de komende vier jaren.

De cirkel rond

In april 2007 komen in Utrecht ongeveer

honderdvijftig bij het Interactum lectoraat

Kantelende Kennis betrokken mensen

bij elkaar. Het zijn leerlingen en

leerkrachten van basisscholen,

docenten en studenten van

pabos, medewerkers van de

onderwijsbegeleiding en leden

van het management van

scholen en opleidingen. Op

deze conferentie, die als titel

heeft De cirkel rond staan

we stil bij de eerste vier jaar

lectoraat.

De deelnemers worden bij

binnenkomst genterviewd door

leerlingen die hen een aantal

vragen stellen over hoe zij (het

liefste) leren. Op die manier worden

de deelnemers meteen geconfronteerd

met een belangrijk principe uit het lecto-

raat namelijk dat leerlingen gelijkwaardige partners zijn.

De verschillende activiteiten op de conferentie zijn

exemplarisch voor vier jaar Kantelende Kennis. De

uitgangspunten van het lectoraat, hieronder cursief

weergegeven, zijn herkenbaar en bruikbaar voor scholen.

Zo verzorgen een aantal scholen en opleidingen samen

een workshop. Zij maken duidelijk dat de samenwerking tussen basisschool en pabo op een productieve manier van de grond is gekomen. Andere scholen laten zien dat de stem van de leerling voor hen een belangrijk uitgangspunt is geworden. Voorbeelden daarvan zijn workshops als Wat

hebben kinderen ons te vertellen of Leerlingen doen

mee van basisschool de Ranonkel uit Someren over de

Kindermedezeggenschapsraad. In de laatste workshop

participeren kinderen van de school; zij brengen hun

ervaringen met medezeggenschap in.

Een school uit Utrecht laat zien hoe ze met behulp van de

onderzoekscyclus verschillende experimenten hebben uitgevoerd om meer ruimte te geven aan de leervragen

van leerlingen en leraren. Een school uit de Rips doet

hetzelfde voor het proces waarin leerlingen steeds meer

autonomie krijgen. In de workshops wordt duidelijk dat de

onderzoekscyclus (zie verderop) betekenisvol is voor de

ontwikkeling van de school.

Er worden workshops gegeven waarin het onderwerp

leergemeenschappen en collectief leren uitgewerkt wordt. In de evaluatieve terugblik op de conferentie geven deelne-

mers aan dat ze nog enthousiaster zijn geworden over

het vormen van leergemeenschappen op basisscholen of

nagedacht hebben over leergemeenschappen en hoe

deze goed kunnen functioneren.

Hierna werken we eerst de betekenis van het lectoraat uit

voor de scholen, dan de betekenis voor de opleidingen om

vervolgens in te gaan op de focus van het lectoraat de

komende jaren.

De betekenis van het lectoraat voor de scholen

Samenwerking met scholen

Lectoraten worden geacht inhoudelijke relaties te

onderhouden met instellingen uit het werkveld. Dat geldt

zeker voor ons lectoraat. De afgelopen vier jaar is met

ruim twintig scholen, die met een vernieuwingsproces

bezig zijn en daarin de stem van de lerende als uitgangs-

punt willen nemen, een langdurige samenwerkingsrelatie

aangegaan.

Dit heeft het inzicht opgeleverd dat voor een vruchtbare

samenwerking een aantal voorwaarden nodig is. Er moet

een heldere visie op samenwerking zijn en we weten

ondertussen uit ervaring dat tijd nodig is om een goede

onderlinge verhouding op te bouwen.

Bovendien is materiaal ontwikkeld dat behulpzaam kan zijn

bij de werving en selectie van scholen. De essentie hiervan

is de vaststelling dat het team een doorslaggevende stem

heeft om met het lectoraat in zee te gaan en dat de focus

voor schoolontwikkeling helder is. Eigenaarschap is een

kernbegrip. Het betekent dat iedere betrokkenen iets over

de onderwijs- en schoolontwikkeling te zeggen heeft en er

iets mee moet.

In het kader van het lectoraat bestudeerden we verschil-

lende vormen van samenwerking. De vraag is: van wie is

het proces en van wie het focus (en eventueel de op-

brengsten)? Van de school of de opleiding alleen? Of van

allebei samen? Die vragen combineren we in een schema

met vier kwadranten, vier samenwerkingsvormen van

opleidingen en scholen. In het eerste kwadrant is de

school of de opleiding eigenaar van zowel proces als

focus. In het tweede kwadrant is sprake van een gemeen-

schappelijk proces, waarvan opleiding en school samen

eigenaar zijn. In het derde kwadrant is de school of de

opleiding eigenaar van het proces. In het vierde kwadrant

tenslotte zijn school en opleiding samen eigenaar, niet alleen

van het proces, maar ook van de focus (zie verder Prikkels,

juni 2007, de Schop: www.lectoraat.nl onder publicaties).

Figuur 1. Vier samenwerkingsvormen van opleidingen en scholen.

Ten aanzien van de samenwerking met scholen liepen we

ook tegen een aantal vragen op. Bijvoorbeeld of de

lerarenopleiding iets heeft aan de samenwerking met de

scholen? Er zijn nog weinig voorbeelden waarbij opleiding

en school gezamenlijk een gemeenschappelijke ambitie

formuleren waar ze samen eigenaar van zijn en beiden

iets aan hebben (kwadrant 4). De school lijkt tot nu toe

meer te hebben aan de samenwerking dan de opleiding.

Ook vragen opleiders zich af welke rol zij moeten spelen:

zijn zij vooral schoolbegeleider die een ondersteunende

rol vervullen ten aanzien van schoolontwikkeling. Of

brengen zij het proces van schoolontwikkeling in kaart en

is de school zelf verantwoordelijk voor die ontwikkeling?

Spreken met in plaats van spreken over de lerende

We hebben filmpjes bekeken van gesprekken met

leerlingen. Die waren heel confronterend. Dat maakte

duidelijk dat we concessies gedaan hebben aan de visie

die we hebben als school, aan ons droombeeld (groeps-

leerkracht)

Het blijkt mogelijk onderwijs te laten maken door kinderen

en leerkrachten samen. Als leraar kun je verantwoording

bij kinderen leggen, van kinderen leren en leerlingen mee

laten helpen bij het verzorgen en organiseren van het

onderwijs. (cordinator projectgroep)

Ik heb de Kindermedezeggenschapsraad een manier

gevonden, waarin ik op een wezenlijke manier kan praten

met kinderen over de schoolorganisatie. (schooldirecteur)

Kinderen van basisschool de Ranonkel bespreken hun ervaringen met de kindermedezeggenschapsraad tijdens een workshop op de conferentie De Cirkel Rond; conferentie deelnemers zitten erom heen.

Vier jaar Interactumlectoraat Kantelende Kennis

...Ik heb de Kindermedezeggenschapsraad een manier gevonden, waarin ik op een wezenlijke manier kan praten met kinderen over de schoolorganisatie...

School of opleiding

1 2

School enopleiding

3 4

School of opleiding

School en opleiding

Proces

Focus

Veerkracht n Jaargang 5 / nr 1 / 07 Jaargang 5 / nr 1 / 07 n Veerkracht

De ervaringen die zijn opgedaan in het voeren van

gesprekken met leerlingen hebben een meer methodische

aanpak daarvan opgeleverd. Die houdt onder andere in dat

via een groepsinterview informatie wordt verzameld over

de betekenis die school (het aanbod, hun leraren etc.) voor

leerlingen heeft. Van video-opnamen van deze interviews

worden transcripties gemaakt, waarin de letterlijke

uitspraken van leerlingen als ruwe data fungeren. Deze

uitspraken worden vervolgens naar de teamleden terugge-

koppeld en door hen gezamenlijk genterpreteerd. De

uitkomsten van deze gezamenlijke interpretatie leveren

nieuwe doelen op die in een plan van aanpak worden

uitgewerkt.

Wanneer uitspraken van leerlingen teruggekoppeld worden

blijkt dat leraren er vaak door geraakt worden. Afhankelijk

van de inhoud van de uitspraak ontstaat een gevoel van

bijvoorbeeld trots, teleurstelling of waardering. Die

emotionele betrokkenheid daagt leraren uit iets met die

uitspraken te gaan doen.

Eenzelfde proces kan op de pabo ontstaan. Natuurlijk is de

relatie tussen pabo docent en student anders dan de

relatie tussen leraar en leerling, maar ook in de pabo

situatie kunnen uitspraken van studenten betekenisvol zijn

en docenten uitdagen daar iets mee te gaan doen.

Een vraag is nog welke rol leerlingen of studenten daad-

werkelijk kunnen spelen in onderwijs- en schoolontwikke-

ling. In de praktijk worden de leerlingen nog nauwelijks

actief betrokken in die ontwikkeling. Dat is nog vooral een

zaak van de leraren. Hetzelfde geldt voor de rol die

studenten kunnen spelen bij de ontwikkeling van de pabo.

De Kindermedezeggenschapsraad op de Ranonkel is een

voorbeeld van het actief betrekken van leerlinge