Antwoorden Hmemo.prd.vo.malmberg.nl/uploads/asset/document/63272/... · Web view3 De strijd tussen...

Geschiedenis voor de bovenbouw

Antwoorden leeropdrachtenboek vwo

AuteursPia FruytierEleonoor GeenenMark HagenaarsMarlies HagersPaul van HoudtMarjonne MaanBrenda StamArthur StarreveldJudith TademaMarlouk Wester

EindredactieEelco BeukersStephan Klein

Vakdidactisch adviesStephan Klein

www.memo-malmberg.nl

Malmberg ’s-HertogenboschVierde druk

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1 Jagers en boeren..................................................4§ 1 De agrarische revolutie......................................................4§ 2 Het ontstaan van steden....................................................7§ 3 Machtige rijken in het Midden-Oosten..............................10Afsluiting................................................................................13Hoofdstuk 2: De klassieke oudheid........................................16§ 1 De Griekse democratie.....................................................16§ 2 Het hellenisme.................................................................18§ 3 De Romeinse Republiek...................................................21§ 4 Het Romeinse Keizerrijk...................................................23§ 5 Joden en christenen..........................................................25§ 6 Het einde van het Romeinse Rijk.....................................28Afsluiting................................................................................30Tijdscharnier 500...................................................................32Hoofdstuk 3 De vroege middeleeuwen..................................33§ 1 Hofstelsel en horigheid.....................................................33§ 2 Europa wordt christelijk....................................................35§ 3 Het bestuur wordt feodaal................................................38§ 4 De verbreiding van de islam............................................41Afsluiting................................................................................43Hoofdstuk 4 De late middeleeuwen.......................................45§ 1 De steden komen weer tot bloei......................................45§ 2 De expansie van de christelijke wereld............................48§ 3 De strijd tussen paus en keizer........................................50§ 4 Het ontstaan van machtige staten...................................52Afsluiting................................................................................54Tijdscharnier 1500.................................................................57Hoofdstuk 5...........................................................................58§ 1 De renaissance.................................................................58§ 2 Europeanen ontdekken de wereld....................................60§ 3 De Reformatie..................................................................63Afsluiting................................................................................65Hoofdstuk 6 Een nieuwe republiek in Europa........................68§ 1 De Opstand in Europees perspectief................................68§ 2 Een bijzondere bestuursvorm...........................................70§ 3 Internationale handel.......................................................71Afsluiting................................................................................74Hoofdstuk 7 Koningen, heren en denkers..............................76§ 1 Absolutisme......................................................................76§ 2 Burgerlijke cultuur en hofcultuur......................................78§ 3 De wetenschappelijke revolutie.......................................81Afsluiting................................................................................83Hoofdstuk 8 Verlichting en revoluties....................................86§ 1 De Verlichting...................................................................86§ 2 Vorsten en verlichte ideeën.............................................88

Malmberg 2012 Antwoorden leeropdrachtenboek Memo bovenbouw vwo2

§ 3 Burgers aan de macht......................................................90§ 4 Vrijheid, ook voor de slaven?...........................................92Afsluiting................................................................................95Tijdscharnier 1800.................................................................97Hoofdstuk 9 De economische sprong van Europa..................98§ 1 De Industriële Revolutie...................................................98§ 2 Nationalisme..................................................................100§ 3 Modern imperialisme......................................................103Afsluiting..............................................................................106Hoofdstuk 10 Politieke strijd en emancipatie.......................108§ 1 Conservatisme en liberalisme........................................108§ 2 Emancipatie...................................................................110§ 3 Naar een verzuilde samenleving....................................113§ 4 Wetenschap in de 19e eeuw..........................................117Afsluiting..............................................................................119Hoofdstuk 11 Leven in een massasamenleving...................123§ 1 Een moderne wereld......................................................123§ 2 De Eerste Wereldoorlog.................................................126§ 3 De Sovjet-Unie...............................................................128§ 4 De Verenigde Staten......................................................131Afsluiting..............................................................................133Hoofdstuk 12 De Tweede Wereldoorlog...............................136§ 1 Nazi-Duitsland en het fascisme in Europa......................136§ 2 De bezetting...................................................................138§ 3 De overwinning van de geallieerden..............................140§ 4 Nationalisme in de koloniën...........................................142Afsluiting..............................................................................145Hoofdstuk 13 De wereld na 1945.........................................148§ 1 Oost en West..................................................................148§ 2 Een welvarend Westen...................................................151§ 3 De Europese eenwording...............................................155§ 4 Noord en Zuid................................................................158§ 5 De wereld na 1989.........................................................161§ 6 Globalisering..................................................................164Afsluiting..............................................................................166Hoofdstuk 14 Vrijheid en democratie...................................170§ 1 Vier vrijheid....................................................................170§ 2 De opmars van het parlement (tot 1848).......................171§ 3 De democratisering van Nederland (1848-1939)...........174§ 4 Politiek, politici en kiezers..............................................176


Hoofdstuk 1 Jagers en boeren

§ 1 De agrarische revolutie

Casus

1 Niet alle jagers-verzamelaars waren nomaden; sommige groepen woonden generaties lang op eenzelfde plek.

2 Het is niet zeker of de bewoners van Abu Hureyra wel echt de allereerste boeren waren. Bij nieuwe opgravingen bestaat de mogelijkheid dat de boeren van Abu Hureyra ‘voorbij worden gestreefd’ door nog vroegere boeren.

3 a Jagers-verzamelaars hoeven de wilde planten en dieren die hun voedsel vormen, niet te onderhouden, maar een boer moet zijn dieren verzorgen, zijn grond omploegen, zaaien, onkruid wieden, oogsten, zijn gewassen beschermen tegen dieren enzovoort.b Bijvoorbeeld: de natuur bood niet meer voldoende voedsel en de bewoners van Abu Hureyra waren niet gewend een nomadisch bestaan te leiden; de bewoners van Abu Hureyra wilden meer controle hebben over hun voedselvoorziening.

Basistekst 1

4 Je kunt de prehistorie 2,5 miljoen jaar geleden laten beginnen met de verschijning van de eerste mens, homo habilis. Maar je kunt ook uitgaan van de verschijning van onze eigen soort, homo sapiens. De prehistorie begint in dat geval pas in 140.000 v.C.

5 Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld:- Qua bezittingen/rijkdom onderscheidden de jagers-verzamelaars zich nauwelijks van elkaar, want veel bezittingen vormen voor nomaden alleen maar een last.- Jagers-verzamelaars waren op elkaar aangewezen om te overleven. Voor de jacht op grote dieren, zoals mammoeten of bizons, moesten zij bijvoorbeeld goed samenwerken. Voor een goed functioneren van de groep was het belangrijk dat de sociale verschillen beperkt bleven en dat er geen machtsconflicten ontstonden.

6 a Jagers-verzamelaars leefden van de jacht en het verzamelen van voedsel.Ze waren meestal nomaden.Ze leefden in kleine groepen.Binnen de groep bestonden nauwelijks sociale verschillen.Er bestond een rolverdeling tussen mannen en vrouwen.Jagers-verzamelaars dreven handel met elkaar.b Homo sapiens maakte meer gespecialiseerde werktuigen en gebruikte daarvoor meer verschillende materialen.


Homo sapiens maakte kunst.


Basistekst 2

7 De middelen van bestaan veranderden volledig: mensen waren niet langer afhankelijk van wat de natuur toevallig aan voedsel opleverde, maar zij namen de productie ervan in eigen hand.

8 Voor boeren waren veel kinderen een voordeel omdat zij konden meehelpen op het land. De gemeenschappen van jagers-verzamelaars moesten klein blijven, omdat de directe leefomgeving niet genoeg voedsel bood voor grote groepen mensen. Daar was het hebben van veel kinderen een nadeel.

9 Potten en een pottenbakkersoven waren zwaar en potten waren breekbaar. Ze waren dus niet praktisch voor mensen die een nomadisch bestaan leidden, maar wel praktisch voor boeren die een sedentair bestaan leidden.

10 De mensen die het jagen en verzamelen verruilden voor een boerenbestaan leidden een zwaar leven. Net als de boeren die in de periode van de industriële revolutie het platteland verlieten om in de fabriek te gaan werken. Maar het feit dat beide groepen toch voor dat nieuwe leven kozen, zou kunnen betekenen dat hun vorige levensomstandigheden nog slechter waren.

11 Veel verschillende antwoorden mogelijk. Bijvoorbeeld: Nee, we gaan niet in een stijgende lijn omhoog. De overgang op landbouw heeft ongelijkheid onder mensen mogelijk gemaakt en uiteindelijk geleid tot uitbuiting van de ene door de andere groep. Terwijl sommige mensen in grote welvaart leven, leven anderen in enorme armoede.Of: Nee, in onze (westerse) samenleving kennen we wel meer materiële welvaart, maar het is niet zeker of we gelukkiger zijn. Veel mensen lijden bijvoorbeeld aan eenzaamheid, een probleem dat onder jagers-verzamelaars waarschijnlijk niet voorkwam.Of: Nee, we denken dat we beter zijn, omdat we over meer technische kennis beschikken, maar jagers-verzamelaars hadden andere kennis en vaardigheden die wij niet hebben. Waarschijnlijk zou niemand van ons in staat zijn om in de natuur te overleven.Of: Ja, het leven van de mens is er sinds de tijd van jagers-verzamelaars duidelijk op vooruitgegaan. De eerste boeren hadden het moeilijk, omdat landbouw nieuw voor hen was. Maar inmiddels levert de landbouw een enorme variatie aan groenten en fruit en is de levensverwachting van mensen met grote sprongen gestegen.

Historisch denken

12 Omdat het antwoord (gedeeltelijk) aangeeft of we van oorsprong goed of slecht zijn. Als de eerste jagers-verzamelaars al oorlog voerden, zou dat betekenen dat de mens vroeger niet beter was dan wij nu zijn. Het zou een aanwijzing zijn dat de mens niet ‘puur’ en goed op aarde is verschenen (zoals bijvoorbeeld in de Bijbel staat) en pas bedorven raakte toen de agrarische revolutie ongelijkheid in macht en bezit met zich meebracht. Het zou betekenen dat geweld en agressiviteit bij de aard van


de mens horen en dat oorlogvoering niet valt uit te bannen. Als de eerste jagers-verzamelaars niet aan oorlog deden, versterkt dat het idee dat de mens van oorsprong goed is.

13 a Bron 6: Nee, oorlogvoering komt pas in het neolithicum, als de agrarische revolutie leidt tot meer welvaart.Bron 7: Ja, ook bij jagers-verzamelaars komt georganiseerde oorlog voor.Bron 8: Nee, jagers-verzamelaars vochten wel, maar dat was geen oorlog.Bron 9: Ja, ook jagers-verzamelaars voeren oorlog, soms zelfs zeer frequent, maar wel minder vaak dan agrarische culturen.b Bron 6: Archeologische vondsten van omheiningen en greppels wijzen daarop. Bovendien is het logisch, want pas met de landbouw verzamelden mensen bezit en werden rooftochten zinvol.Bron 7: Rotstekeningen van Australische Aboriginals, die nog leven als jagers-verzamelaars, laten zien dat zij aan georganiseerde oorlogvoering deden.Bron 8: Geeft feitelijk geen harde argumenten: hij stelt alleen vast dat er geen bewijs is voor ‘echte oorlogshandelingen’.Bron 9: Prehistorische jagers-verzamelaars zijn te vergelijken met hedendaagse jagers-verzamelaars, en sommige daarvan voeren wel degelijk oorlog.

14 a Nee. Sommige auteurs (bron 6 en 8) beschouwen rooftochten e.d. niet als echte oorlogshandelingen, anderen (bron 7 en 9-10) zien rooftochten e.d. wél als een vorm van oorlogvoering.b Dat is belangrijk omdat de andere definitie grotendeels verklaart waarom de auteurs verschillend denken over oorlogvoering bij jagers-verzamelaars. Als ze allemaal de ruime definitie zouden gebruiken, zouden ze de vraag of prehistorische jagers-verzamelaars oorlog voerden, allemaal met ja beantwoorden.

15 a De aanname dat jagers-verzamelaars uit de prehistorie te vergelijken zijn met jagers-verzamelaars van nu.b Hij is discutabel. Als je in bron 9 kijkt, zie je dat de hedendaagse jagers-verzamelaars nogal verschillen als het gaat om oorlogvoering: sommigen voeren voortdurend oorlog, anderen (bijna) niet. Als jagers-verzamelaars nu al zo veel kunnen verschillen, wie zegt dan dat de jagers-verzamelaars van toen lijken op die van nu?

16 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Het lijkt waarschijnlijk dat prehistorische jagers-verzamelaars onderling wel vochten, zoals onder andere te zien is op oude Australische rotstekeningen en zoals sommige jagers-verzamelaars ook nu doen. Geen van de geciteerde auteurs ontkent dat. Maar het zou goed kunnen zijn dat met de komst van de landbouw oorlog frequenter is geworden (bron 9) en misschien ook beter georganiseerd – al geeft geen van de citaten voor dat laatste een harde aanwijzing. Het is ook goed mogelijk dat er grote regionale verschillen zijn: als prehistorische jagers-verzamelaars uit Australië oorlog voerden, wil dat niet zeggen dat prehistorische jagers-verzamelaars uit Noord-Afrika dat ook deden.


§ 2 Het ontstaan van steden

Casus

1 In de eerste boerendorpen was iedereen min of meer gelijk, terwijl in Ur grote sociale verschillen bestonden. De heersers waren zo belangrijk dat voor hen zelfs mensenoffers werden gebracht.

2 Uit bron 1 en uit de beschrijving van de kunstschatten en de hoofdtooi van Pu-Abi: deze waren zo vakkundig gemaakt dat dit het werk moet zijn geweest van gespecialiseerde handwerkslieden, zoals edelsmeden.

3 Een landbouwoverschot was noodzakelijk om te zorgen voor voedsel voor de koningen, soldaten en de andere inwoners van Ur die zich niet met landbouw bezighielden.

4 Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: de mensen uit die tijd geloofden in het hiernamaals. De koningen en koninginnen namen daarom bedienden mee om in het leven na de dood voor hen te werken. Of: men geloofde dat de overledene een moeilijke reis moest afleggen om in het hiernamaals te komen. De koningen namen soldaten en bedienden mee om hen tegen gevaren onderweg te beschermen en kunstschatten om kwade geesten mee te paaien.

Basistekst 1

5 In gebieden met een regelmatige regenval hoefden boeren geen kunstmatige irrigatie toe te passen, maar daardoor bleven hun oogsten kleiner dan in gebieden waar kunstmatige irrigatie wel noodzakelijk was. Er ontstonden geen voedseloverschotten, waardoor de bevolking niet kon groeien.

6 Het voedseloverschot moet zo groot zijn dat veel mensen zich met andere activiteiten kunnen gaan bezighouden.

7 Jagers-verzamelaars en eenvoudige boeren dreven ook al handel, maar zij deden dat toen naast hun andere activiteiten. Pas in de stedelijke samenleving werd handeldrijven een apart beroep.

8 Vele antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: waar veel mensen samenwonen is de kans op conflicten en misdrijven groter en moet er een soort rechtssysteem komen. Of: waar veel mensen samenwonen moeten openbare voorzieningen worden gecreëerd, zoals een afvoer voor afvalwater.

9 Om een stad te besturen en zaken te organiseren heb je ambtenaren nodig en die moeten betaald kunnen worden.


Basistekst 2

10 Nee, het einde van de prehistorie verschilt van gebied tot gebied. In 3300 v.C. kwam wel een einde aan de prehistorie in Soemerië, maar in Nederland eindigde de prehistorie bijvoorbeeld pas in 50 v.C.

11 Niet alle aspecten van de samenleving werden op schrift gesteld, vooral niet in het begin, toen het schrift alleen werd gebruikt voor economische en administratieve doeleinden.

12 Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: om bij te houden wat het land aan oogst opleverde, of de bewoners hun bijdrage voor de tempels hadden afgedragen, om een loonadministratie te voeren.

13 a- de bestuurlijke macht: door het schrift konden de koningen een krachtiger bestuur voeren en controle uitoefenen over grotere gebieden. Zij konden bijvoorbeeld beter bijhouden wie nog belasting moest betalen, welke reparaties aan de irrigatiewerken moesten worden uitgevoerd en welke producten moesten worden ingekocht. Ook waren ze beter op de hoogte van wat zich in hun koninkrijk afspeelde, doordat ambtenaren verslagen konden opstellen. Zelf konden ze makkelijker orders uitdelen door instructies op schrift te laten zetten. Ten slotte konden ze wetten op schrift zetten, zodat die voor iedereen duidelijk en hetzelfde waren en rechters niet naar willekeur handelden;- de economie: met het schrift konden leningen, voorschotten en handelsafspraken worden vastgelegd. Dit stimuleerde de economie, omdat mensen minder bang waren om overeenkomsten aan te gaan;- de wetenschap: met het schrift kon kennis worden vastgelegd en overgedragen. Hierdoor werd de ontwikkeling van wetenschappen mogelijk gemaakt;- de cultuur: door het schrift werd de creatie van literatuur mogelijk. Ook konden mensen hierdoor hun kennis en gevoelens beter overdragen aan volgende generaties dan via mondelinge overlevering.b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, de uitvinding van het schrift was van even groot belang, want net als de agrarische revolutie veranderde het de samenleving volledig. Het maakte het ontstaan van grote steden mogelijk en ook de ontwikkeling van wetenschappen. Zonder wetenschappen zouden we nooit de levensstandaard hebben bereikt die we nu in het Westen kennen.Of: Nee, de uitvinding van de landbouw was belangrijker, want daarmee werd de basis gelegd van de levenswijze die we nu hebben. Door de landbouw gingen mensen op een vaste plek wonen, kon de bevolking groeien en werd het ontstaan van verschillende beroepen mogelijk. Zonder landbouw zou er überhaupt nooit een schrift hebben bestaan.

14 Omdat kennis macht betekent: het feit dat priesters tot de weinige mensen behoorden die konden schrijven, versterkte hun positie in de samenleving. Het was daarom niet in hun belang dat de massa van de bevolking ook kon lezen en schrijven. Het beperkte gebruik van het schrift versterkte ook de machtspositie van de koningen. Het gaf hun bijvoorbeeld een monopolie op de informatievoorziening aan de


bevolking. Door ambtenaren teksten te laten voordragen aan de bevolking konden ze makkelijk propaganda voor zichzelf voeren, want andere informatiebronnen waren er nauwelijks. Ook konden zij allerlei gegevens nauwkeurig laten vastleggen, terwijl anderen dat niet konden.

Historisch denken(Was Çatal Hüyük een stad?)

15 a De auteur ziet in de uniformiteit van de woningen een aanwijzing dat in Çatal Hüyük een gelaagde samenleving bestond, omdat een krachtig bestuur nodig was om ervoor te zorgen dat iedereen zijn woning op dezelfde manier bouwde.b Volgens bron 9 werden kennis en gebruiken van de ene op de andere generatie overgeleverd. Er was geen krachtig bestuur voor nodig om te bepalen hoe de bewoners hun huizen moesten bouwen, want dat leerden jongeren vanzelf in de praktijk van alledag.

16 a Religie en godsdienstige rituelen leken een belangrijke plaats in te nemen in het leven van de bewoners van Çatal Hüyük. Er waren speciale ruimtes, bedekt met wandschilderingen, die bestemd waren voor de uitoefening van hun godsdienst.b Volgens de auteur van bron 6 was er een machtige priesterschap in Çatal Hüyük, maar volgens de auteur van bron 8 waren er geen tempels en werd de godsdienst uitgeoefend in de eigen woning van de mensen. Volgens hem zijn er geen aanwijzingen dat er een machtige groep van priesters bestond.

17 a De nederzetting heeft een grote omvang, kent een centraal bestuur, heeft een gelaagde samenleving en gebruikt het schrift.b Omvang van de nederzetting: Çatal Hüyük had een groot aantal inwoners voor die tijd.Bestuur: alle huizen waren gelijk, maar over hoe dat kon verschillen de meningen. Volgens bron 9 gaven de bewoners hun kennis door en was er geen centraal of krachtig bestuur nodig (zoals bron 6 beweert) om die gelijksoortige huizen te maken.Gelaagde samenleving: er werden in Çatal Hüyük verschillende ambachten uitgevoerd en de kunstwerken die zijn gevonden getuigen van een groot vakmanschap. Er bestond dus wel een arbeidsdeling. De langeafstandshandel lijkt er ook op te wijzen dat er mensen waren die zich hadden gespecialiseerd in het beroep van koopman. Maar er is geen bewijs dat er een bestuurlijke, ambtelijke of religieuze elite bestond, want alle huizen waren gelijk en er zijn geen grote tempels of paleizen gevonden.Gebruik van schrift: in Çatal Hüyük werd geen schrift gebruikt.c Çatal Hüyük voldoet niet aan alle kenmerken van een stad. Het had wel redelijk veel inwoners en er bestond een zekere arbeidsdeling. Maar er was waarschijnlijk geen centraal bestuur en ook niet echt een gelaagde samenleving, want geen enkel huis was groter of luxueuzer dan een ander. Ook werd er in Çatal Hüyük geen schrift gebruikt.


Historisch denken(Hebben de Egyptenaren het schrift afgekeken van de Soemeriërs?)

18 Omdat het Egyptische schrift al snel na het spijkerschrift is ontstaan en omdat Egypte en Mesopotamië relatief dicht bij elkaar lagen.

19 Drie van de volgende antwoorden:- In de tijd dat het Egyptische schrift werd ontwikkeld bestond er al contact tussen de Egyptenaren en de Mesopotamiërs.- Er bestond een culturele invloed van de Mesopotamiërs op de Egyptenaren.- Net als in het spijkerschrift werden in het hiërogliefenschrift rebussen en pictogrammen gebruikt.- Er zijn in Egypte geen bewijzen gevonden die duiden op een ontwikkeling van een schrift. Het hiërogliefenschrift lijkt heel plotseling te zijn ontstaan.

20 - De vroegste inscripties die in Abydos zijn opgegraven zijn ouder dan het oudste schrift dat in Mesopotamië is teruggevonden (dat dateert van 3300 v.C.) .- De opgravingen tonen aan dat er wel een ontwikkeling van het schrift heeft plaatsgevonden.

21 Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld:- omdat het onwaarschijnlijk lijkt dat er contacten tussen Mesopotamië en Egypte bestonden, zonder dat er informatie is uitgewisseld over het schrift;- omdat van de ontwikkeling van het Mesopotamische schrift over een veel langere periode sporen zijn teruggevonden dan van het Egyptische schrift.

§ 3 Machtige rijken in het Midden-Oosten

Casus

1 Het bestuur moest zeer goed georganiseerd zijn om duizenden mensen in dienst te nemen en te transporteren naar de moeilijk toegankelijke plek van de tempel (in de woestijn). Ook moest het bestuur deze mensen huisvesten, voeden en van gereedschap voorzien, erop toezien dat iedereen wist wat hij moest doen en de middelen vinden om het hele project te bekostigen.

2 Je kunt dit opmaken uit het feit dat (twee van de volgende antwoorden):- de tempel in Nubië stond, in het uiterste zuiden van het Egyptische Rijk;- Ramses ook oorlog voerde in Kadesh, wat in het huidige Syrië ligt;- Ramses in bron 1 ‘heerser over beide landen’ wordt genoemd, wat wijst op een groter gebied dan alleen een stad.

3 Je kunt dit opmaken uit (twee van de volgende antwoorden):- de enorme afmeting van de standbeelden aan de ingang van de tempel;


- het feit dat de andere figuren nog niet tot zijn knieën reikten;- het feit dat Ramses even groot werd afgebeeld als de goden aan wie de tempel was gewijd;- het feit dat kosten noch moeite werden gespaard om de wil van Ramses II (de bouw van de tempel) uit te voeren;- het opschrift onder de beelden ‘Ramses, zon der heersers’ (bron 1): hieruit blijkt dat Ramses zichzelf boven alle andere heersers verheven voelde.

4 Kennelijk had hij het vermoeden dat sommige mensen het niet eens waren met zijn heerschappij en/of zijn positie wilden overnemen. Met dit soort imposante bouwwerken kon hij hen imponeren en afschrikken.

Basistekst 1

5 Het Egyptische Rijk had een centraal bestuur: alle macht lag bij de farao. De rechtspraak van de farao gold voor het hele land. De farao’s hadden een geweldsmonopolie en zij waren verantwoordelijk voor de bescherming van de landsgrenzen.

6 Betrouwbaar zouden kunnen zijn: de datering van de slag (a) en de omschrijving van de tegenstanders (c), omdat er meestal geen noodzaak is hier iets te verhullen. Twijfel is op zijn plaats bij het verloop en de afloop van de strijd (b); die zijn misschien mooier voorgesteld dan ze waren.

7 a In beide gevallen hadden de rechtsregels een goddelijke oorsprong.b Omdat veel wetten en bijbehorende straffen vastlagen en voor iedereen zichtbaar waren, werd het voor lokale rechters moeilijk om hiervan af te wijken. Omdat de wetten in steen waren gegrift, waren ze onveranderbaar, zelfs voor de koning.

8 Wel mee eens: de farao kon het uitgestrekte Egyptische Rijk onmogelijk in zijn eentje besturen en had ambtenaren nodig om daarbij te helpen. De ambtenaren waren onmisbaar bij alle belangrijke activiteiten van het land: zij organiseerden de landbouwwerkzaamheden, zorgden voor de uitvoering van grote bouwwerken en zagen erop toe dat de orders van de farao in het hele land werden uitgevoerd.

9 Het is voor een leger moeilijker om door te dringen tot de rivierstrook via de woestijn dan wanneer er een overgangsgebied ligt met voedsel en water voor de soldaten.

Basistekst 2

10 Overeenkomsten:Beide godsdiensten waren polytheïstisch.Beide waren natuurgodsdiensten.Zowel in Egypte als in Mesopotamië was de godsdienst verweven met alle aspecten van het leven.Zowel de farao’s als de koningen van Mesopotamië werden gezien als opperpriesters.


Verschillen:Egyptenaren stelden het leven na de dood mooier voor dan de Mesopotamiërs.Egyptenaren vereerden de farao als god, terwijl de koningen van Mesopotamië slechts hun macht van een god zouden hebben ontvangen.

11 Uit Mesopotamië: daar heerste de overtuiging dat de mens na zijn dood niets goeds te wachten stond en dat voor hem geen eeuwig leven was weggelegd. Hij kon daarom maar beter zoveel mogelijk genieten van het leven op aarde. Deze overtuiging komt naar voren in bron 6. In de bron is niets te merken van de Egyptische overtuiging dat je na je dood moest verschijnen voor een rechtbank, die oordeelde of je wel goed geleefd had op aarde en die je, als je je goed had gedragen, een gelukkig en eeuwig leven in het hiernamaals bezorgde.

12 Omdat de manier waarop de wereld functioneert helemaal valt terug te voeren op de godin Maät. Andere goden, zoals de zonnegod Re, waren slechts verantwoordelijk voor een onderdeel van de kosmische orde, maar Maät was verantwoordelijk voor het geheel.

13 In Mesopotamië waren mensen vrij om internationaal handel te voeren, maar in Egypte stond de internationale handel onder controle van de staat.

14 De Egyptische religie, want net als in het christendom werden mensen na hun dood beoordeeld op hun daden: er stond hun een gruwelijk lot te wachten als ze slecht hadden geleefd (vergelijkbaar met de hel of het vagevuur in het christendom) en mochten ze heerlijk verder leven als ze zich goed hadden gedragen (vergelijkbaar met het paradijs in het christelijke geloof).

Historisch denken

15 Een hervorming is een beperkte, geleidelijke aanpassing van de bestaande situatie. Een revolutie is een abrupte, ingrijpende aanpassing, een veelomvattende breuk met het verleden, een ‘omwenteling’.

16Amenhotep IV Hervormer RevolutionairHij borduurt in zijn religieuze ideeën voort op de belangstelling van mensen die al een eeuw onderzoek doen naar goddelijkheid en kosmos (bron 9).

In plaats van een grote groep goden erkent hij nog maar één god (de zonnegod Aton), die geen andere god naast zich heeft (bron 7, 8).

Hij maakt de verering van andere goden onmogelijk door tempels te sluiten (bron 10).Hij schakelt de machtige priesterkaste van Amon uit (bron 10: sluiting van alle tempels, met name actie tegen Amon) en wordt zelf


nog de enige bemiddelaar tussen hemel en aarde.Hij verplaatst de hoofdstad van zijn rijk (bron 10).

17 a De priesters verloren inkomsten en misschien zelfs wel hun werk, want hun tempels werden gesloten.b De ambtenaren moesten verhuizen naar een nieuwe hoofdstad.c De boeren konden geen offers meer brengen aan de traditionele goden, maar verder veranderde er voor hen niet zoveel.

18 a Latere farao’s hebben de nagedachtenis van Akhenaten en zijn opvolgers uitgewist. Kennelijk waren ze het oneens met zijn veranderingen.b Je zou de beschikking moeten hebben over soortgelijke koningslijsten van latere farao’s. Als Akhenaten daar ook in ontbreekt, dan is deze bron representatief. Omgekeerd: als Seti I daarin ontbreekt en Akhenaten komt er wel in voor, dan zou het kunnen zijn dat latere farao’s de mening van Seti I over Akhenaten niet deelden.

19 Ja, Akhenaten was in elk geval op religieus gebied een revolutionair: hij zorgde voor een radicale breuk met het verleden. Niet alleen moderne historici als Richard Hamilton onderstrepen de vele veranderingen die hij doorvoerde, maar ook Seti I en zijn zoon Ramses II zagen hem al als zo afwijkend dat ze hem niet als farao erkenden. Wel plaatst de moderne historicus Dimitry Laboury de kanttekening dat Akhenatens religieuze ideeën niet helemáál nieuw waren: hij borduurde voort op ideeën over het belang van de zon die al eerder waren ontwikkeld.

Afsluiting

1 a Eigen antwoord leerling. Hieronder enkele suggesties.

De levenswijze van jagers-verzamelaars:- Mensachtigen gebruiken voor het eerst stenen werktuigen (ca. 2,5 miljoen jaar geleden): het gebruik van steen als materiaal voor gereedschappen was voor jagers-verzamelaars van groot belang om te overleven.- Het verschijnen van de homo sapiens (140.000 v.C.): met de komst van de homo sapiens werden werktuigen meer gespecialiseerd. Daarmee verbeterden de jachtmethoden en bijvoorbeeld de wijze waarop kleding in elkaar werd gezet. Ook werd het maken van kunst nu een onderdeel van de levenswijze van de mens. (Het is niet uitgesloten dat de voorgangers van de homo sapiens ook kunstwerken maakten, maar hiervan zijn geen overblijfselen gevonden.)- Het einde van de laatste ijstijd (12.000-10.000 v.C.): je zou hiervoor kunnen kiezen, omdat met het einde van de ijstijd ook de flora en fauna veranderden. De jagers-verzamelaars moesten daardoor overschakelen op de jacht op andere diersoorten. Ook nam in het Midden-Oosten de


regenval toe en ontstond een vruchtbaar gebied, waar zoveel voedsel te vinden was dat mensen er op sommige plekken een sedentair bestaan konden gaan leiden.

Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen:- Het einde van de laatste ijstijd (12.000-10.000 v.C.): het feit dat mensen langer op dezelfde plek bleven wonen bevorderde de overgang op landbouw, want er is gebleken dat de eerste mensen die aan akkerbouw gingen doen al een sedentaire levensstijl hadden.- Het begin van een koude, droge periode na de laatste ijstijd (rond 11.000 v.C.): mogelijk heeft deze klimaatverandering een belangrijke rol gespeeld in de eerste overgang op landbouw.- Mensen gaan aan veeteelt doen (7500 v.C.): de overgang op veeteelt was belangrijk, want daardoor ontstond een nieuwe bestaanswijze, met geheel nieuwe producten als melk, leer en wol.

Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen:- Boeren in Soemerië gaan aan kunstmatige irrigatie doen (vierde millennium v.C.): dit was een absolute voorwaarde voor het ontstaan van steden, want zonder kunstmatige irrigatie hadden de Soemeriërs geen voedseloverschotten kunnen produceren.- De uitvinding van het schrift (3300 v.C. in Mesopotamië, 3000 v.C. in Egypte): steden konden zich pas goed ontwikkelen wanneer er gebruik werd gemaakt van het schrift. Daartegenover zou je kunnen stellen dat het schrift werd uitgevonden op het moment dat steden al begonnen te ontstaan. Want pas toen bleek dat koningen en tempels een instrument nodig hadden om hun bestuur en administratie goed te kunnen blijven uitvoeren.

b Eigen antwoord leerling. Hieronder enkele suggesties.

De levenswijze van jagers-verzamelaars:- In Zuid-Europa worden grotschilderingen gemaakt (tussen 30.000 en 10.000 v.C.): de grotschilderingen zijn interessant, omdat zij aantonen dat jagers-verzamelaars geen lompe barbaren waren, maar over een grote creativiteit en artistieke vaardigheden beschikten. Tegelijkertijd gaat het om een fenomeen dat zich beperkte tot een relatief kleine regio: buiten Zuid-Europa zijn er maar weinig grotschilderingen aangetroffen.

Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen:- Boeren in Abu Hureyra gaan selectief graan kweken (rond 11.000 v.C.): voor de bewoners van Abu Hureyra was dit belangrijk, want door het verbouwen van graan konden zij op dezelfde plek blijven wonen. Maar een grootschalige overgang op landbouw begon in het Midden-Oosten pas rond 9000 v.C. Tegelijkertijd is het ook mogelijk om het standpunt te verdedigen dat het kweken van graan in Abu Hureyra wél van groot belang is geweest voor het kenmerkende aspect, omdat het ontstaan van landbouw hiermee begon. Mogelijk heeft de akkerbouw in Abu Hureyra uiteindelijk ook een rol gespeeld in de grootschalige overgang op landbouw, doordat over zaaien en oogsten kennis werd opgebouwd, die daarna in de omgeving verder is verspreid.


- Mensen in de Vruchtbare Halvemaan gaan gepolijst steen gebruiken (rond 9000 v.C.): het gebruik van gepolijst steen heeft niet geleid tot het ontstaan van landbouw of landbouwsamenlevingen, maar was wel heel handig voor boeren, omdat gepolijst steen zo scherp was dat ze er stukken grond mee konden ontbossen.- Mensen in het Midden-Oosten ontdekken hoe ze brons kunnen maken (rond 3000 v.C.): dit had geen invloed op het ontstaan van landbouw of landbouwsamenlevingen, maar het gebruik van brons was wel van belang voor de landbouwsamenlevingen, omdat met brons sikkels en ander gereedschap – zoals messen en beitels – gemaakt konden worden.

Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen:- Koningin Pu-Abi van Ur wordt met haar dienaren en veel kunstschatten begraven (ca. 2600 v.C.): op de ontwikkeling van het kenmerkende aspect hebben de begrafenissen geen enkele invloed gehad, maar zij illustreren wel mooi hoe de stedelijke samenleving van toen in elkaar zat: met een rijke en machtige elite, die zichzelf met veel pracht en praal kon omgeven.


Hoofdstuk 2: De klassieke oudheid

§ 1 De Griekse democratie

Casus

1 De argumenten van Nicias:- Athene is nog niet goed hersteld van eerdere oorlogen en is dus nog kwetsbaar (inspelend op de angst voor een aanval van Sparta);- Alcibiades is uit op zijn eigen belang (inspelend op de verontwaardiging dat iemand niet het algemeen belang dient);- afstel is in het algemeen belang (inspelend op de angst om voor lafaard uitgemaakt te worden).De argumenten van Alcibiades:- hij is te vertrouwen, want hij heeft Athene al eerder roem gebracht (inspelend op mogelijk gebrek aan vertrouwen in de leiding van de expeditie);- als Athene niets doet, verliest zij haar positie van machtige stad in Griekenland (inspelend op angst voor verval);- Athene heeft bondgenoten altijd gesteund (inspelend op trouw aan bondgenoten).

2 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de vraag of Nederland moet deelnemen aan een bepaalde vredesmissie. Het belangrijkste argument dat in het voorbeeld een rol speelt is: trouw aan bondgenoten en het verdedigen van eigen meestal economische belangen. Vaak worden de argumenten verpakt in een beroep op mededogen en de noodzaak om de eigen ideologie (vrijheid, democratie) in praktijk te brengen en uit te dragen.In debatten over oorlog en vrede (en over andere onderwerpen) spelen politici ook nu nog in op emoties en vermengen zij zakelijke en persoonlijke argumenten.

3 Misschien waren ze toch bang voor lafaard uitgemaakt te worden; misschien onderschatten ze het gevaar van de expeditie.

4 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: een stad of natie is beter af met een agressieve bevelhebber, want die zal zorgen voor een zo sterk mogelijk leger en met een sterk leger schrik je vijanden af. Of: een stad is juist beter af met een terughoudende bevelhebber, want die zal geen onnodige risico’s nemen en heeft eerder de vrede op het oog dan de oorlog.

Basistekst 1

5 Het oude Griekenland was geen bestuurlijke eenheid, maar bestond uit een groot aantal zelfstandige stadsstaten. Athene wilde wel de belangrijkste polis zijn, maar respecteerde de bestuurlijke autonomie van de andere poleis in de bond tot op grote hoogte.


6 Athene bracht de andere poleis niet onder een centraal bestuur en bemoeide zich eigenlijk niet met de andere poleis. Ze hoefden er dus niet zoveel last van te hebben, en hadden er in oorlogstijd juist profijt van.

7 a De hoogste macht ligt bij de bevolking.b De vier belangrijkste verschillen zijn:- de Atheense democratie was direct: de burgers kozen niet, zoals wij doen, vertegenwoordigers die namens hen beslissingen namen, maar konden rechtstreeks meepraten over het beleid;- ook de Atheense rechtspraak was democratisch, dat wil zeggen: er waren geen aparte rechters, maar de burgers spraken zelf recht;- vrouwen hadden geen stemrecht;- er waren ook verkiezingen waarmee je iemand kon wegsturen (ostracisme).Andere verschillen zijn: de legerleiding werd democratisch gekozen; er was geen staatshoofd; er was geen vaste regering; er was geen premier.

8 Doordat ‘gewone’ Atheners nodig waren in de strijd (als voetsoldaten en later als roeiers op de vloot) waren zij in staat inspraak te eisen.

Basistekst 2

9 a Hij zou hebben opgemerkt dat Phidias de godin in de vorm van een mens had afgebeeld, zonder zeker te weten of zij er wel echt zo uitzag.b Ze zijn speculatief van aard. Xenophanes suggereert dat alle volken goden vereren die lijken op henzelf. Om dat idee overtuigend te brengen maakt hij de grap dat zelfs dieren dat zouden doen als ze konden tekenen en bouwen. Xenophanes heeft echter geen uitgebreid onderzoek gedaan en presenteert bepaalde vermoedens als feit.

10 a Plato en Aristoteles vonden dat je op basis van de meeste stemmen niet kon bepalen wat voor de hele gemeenschap de beste beslissing was. De meeste mensen kiezen alleen uit eigenbelang voor of tegen bepaalde voorstellen en maken dus geen goede afwegingen. Socrates liet zien dat mensen die zogenaamd weten wat goed is, dat eigenlijk helemaal niet zo goed weten: ze spraken zichzelf al snel tegen. Als je niet goed op de hoogte bent van de feiten, dan ben je niet geschikt om beleid te maken.b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, want in onze democratie zijn politici professionals, die beter over bepaalde zaken hebben nagedacht en consequenter handelen. Of: Nee, want de politici die de kiezers vertegenwoordigen, kunnen net zo goed onverstandige en tegenstrijdige besluiten nemen.c Dat de mensen met de grootste wijsheid (de filosofen) het voor het zeggen zouden krijgen.d Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: nee, want hoe kun je bepalen wie de grootste wijsheid bezit? Of: ja, want ook al weten deskundigen niet alles, ze weten altijd nog meer dan de meeste gewone mensen. Of: nee, want ook deskundigen hebben bepaalde belangen.

Historisch denken


11 Veelal beschrijvend: hij geeft zelden een duidelijke veroordeling of een teken van bewondering. Alleen in bron 10 is hij heel duidelijk veroordelend: hij vindt het gebruik van de Babyloniërs ‘schandelijk’.

12 Hij lijkt zich te verbazen over het feit dat de Egyptenaren kennelijk niet zo nieuwsgierig zijn naar het fenomeen van de Nijl, zoals de Grieken zeker zouden zijn. Aan de andere kant noemt hij de Grieken ironisch ‘wijsneuzen’, dus hun eigenschap om voor alles allerlei theorieën te ontwikkelen is in zijn ogen ook niet zaligmakend.

13 In bron 8 zegt hij: ‘De reden is waarschijnlijk dat de Perzen hun goden niet als menselijke gestalten zien, zoals de Grieken dat doen’, waarmee hij moeite doet het waarom achter de Perzische gebruiken te begrijpen.In bron 10 zegt hij: ‘Door de liefdesdaad heeft zij haar plicht ten opzichte van de godin vervuld en mag ze gaan. Daarna laat zij zich nooit meer verleiden, al krijgt ze ik weet niet wat aangeboden’, waarmee hij aangeeft welke redenering er bij de Babyloniërs achter dit gebruik zit.

14 Dit blijkt soms uit de ‘gekleurde’ manier waarop Herodotus iets beschrijft. In bron 8 legt hij uit dat je in Perzië tijdens de ceremonie nooit voor je eigen welzijn mag bidden, een opmerking die alleen past bij iemand die dat als ‘anders’ ziet. In bron 9 kan hij niet veel begrip opbrengen voor het gebrek aan nieuwsgierigheid bij de Egyptenaren naar de reden van de overstromingen van de Nijl. In bron 10 geeft Herodotus zelf aan vanuit welk perspectief hij kijkt.

15 a Het bestuderen van geschreven bronnen.b Misschien waren die moeilijker te vinden, of misschien kon hij die niet lezen.c Voordelen zijn: door verhalen van anderen door te geven, zonder ze te verwerpen, en ook verschillende versies te geven, kan de lezer zelf conclusies trekken; hij is niet afhankelijk van het gekleurde oordeel van de historicus. Ook bewaart de historicus zo de oorspronkelijke verhalen voor het nageslacht. Door zelf dingen te gaan bekijken en uit te zoeken (als een journalist) kan de historicus ook dingen checken.Nadelen zijn: mensen vergeten snel en een verhaal kan erg eenzijdig zijn of fouten bevatten. Door alleen op het gesproken woord af te gaan, loopt de historicus het gevaar dat hij het verleden te veel bekijkt door de bril van zijn informanten. Geschreven bronnen vervormen minder snel. Een ander nadeel is dat mondelinge informatie moeilijk te controleren is door anderen; bij geschreven bronnen is dat wel mogelijk (als ze nog te raadplegen zijn).

§ 2 Het hellenisme

Casus

1 a Door angst aan te jagen, bijvoorbeeld door hard te straffen en onvoorspelbaar te reageren op wat onderdanen doen. En door beloningen uit te delen.


b Hij beloont.

2 a Daarmee maakte Alexander duidelijk dat hij niet alleen het rijk van Darius had veroverd en in bezit genomen, maar ook zijn nakomelingschap.b Alexander wilde een vermenging tussen de Grieks-Macedonische en de Perzische elite tot stand brengen in de hoop dat er zo een basis zou ontstaan voor een langdurige heerschappij.

3 a Het ging om een eenzijdige vermenging, eenrichtingsverkeer, tussen de Macedoniërs en Perzen. Alleen mannen uit het overwinningsleger kregen een vrouw toebedeeld, Perzische mannen hadden het nakijken.b De Grieken en Macedoniërs zouden de dienst uitmaken.c Die was ondergeschikt. Vrouwen hadden ook op bestuurlijk gebied niets in te brengen. Ze dienden uitsluitend als instrument in Alexanders politiek.

Basistekst 1

4 Die verloren hun autonomie (zelfstandigheid): over belangrijke kwesties als de buitenlandse politiek konden zij vrijwel geen eigen beslissingen meer nemen. Philippus en Alexander waren alleenheersers, maar lieten de Griekse steden wel een zekere beslissingsbevoegdheid over interne zaken.

5 Alexanders karaktereigenschappen en kunde: zijn geloof in zichzelf, zijn strategische inzicht, zijn politieke inzicht en zijn wispelturige optreden.Hij speelde in op lokale verwachtingen (voor Grieken: afstraffen Perzen; voor Egyptenaren: optreden als nieuwe farao; voor Perzen: handhaven van de bestuursstructuur).Het stichten van nieuwe, door Griekse en Macedonische soldaten bewoonde steden om zo – door het leger en ook de elite te vermengen – het ontstaan van een Grieks-inheemse mengcultuur te bevorderen.

6 Grieken en Egyptenaren lijken ruim twee eeuwen na de verovering door Alexander de Grote te leven in tamelijk gescheiden werelden: ze spreken hun eigen talen en hebben hun eigen rechtssystemen. De Griekse rechters (net als in het democratische Athene geen professionele rechters) lezen kennelijk alleen Grieks: als de contracten in het Egyptisch zijn geschreven, moeten ze in een inheemse rechtbank worden behandeld, ook al is een van de partijen een Griek. Tegelijkertijd is duidelijk dat er ook onderlinge contacten zijn, want Grieken en Egyptenaren sluiten onderling wel degelijk contracten. En kennelijk vonden sommige Grieken het niet erg dat zo’n contract was geschreven in de Egyptische volkstaal.

Basistekst 2

7 Geografisch: zeer wijd verbreid, door het gehele oostelijke Middellandse Zeegebied, Egypte en een groot deel van Azië, tot aan Afghanistan toe.


Sociaal: in de nieuw veroverde gebieden: zeer beperkt verbreid, namelijk alleen in de hoogste sociale klassen (de bestuurlijke elite) en onder de (afstammelingen van) Griekse soldaten en migranten.

8 Alexander was zelf al uit op verspreiding van de Griekse cultuur, zoals in de eerste basistekst aan de orde kwam. Die wilde hij bereiken door Griekse steden te stichten en door de Perzische elite te vermengen met de Griekse. De diadochen hebben dit beleid verder uitgebouwd en zijn er ook in geslaagd de Griekse cultuur tot ver in Azië te verspreiden.

9 a Heracles is een Griekse held, maar zijn beeldje is gevonden in een tempel in het huidige Afghanistan, het uiterste noordoosten van het door Alexander veroverde rijk. Dat is dus een voorbeeld van door Grieken beïnvloede of verspreide cultuur in Azië.b Dat is lastiger te bepalen, omdat Cybele zowel door Grieken als door niet-Grieken werd vereerd. Het kan een voorbeeld zijn van Griekse culturele invloed, maar ook van Phrygische culturele invloed in dit deel van Azië.c Vóór Alexander Alexandrië aan de Oxus kon stichten, trok hij door Phrygië. Het kan dus heel goed zijn dat er ook Phrygische soldaten met hem meegekomen zijn naar dit deel van Azië.d De stelling is onjuist. De Griekse verering van de Phrygische godin Cybele is een voorbeeld van culturele uitwisseling en deze verering begon al in de 7e eeuw v.C., dus ver voor de veroveringen door Alexander de Grote.

10 a Huwelijken tussen Griekse en Macedonische mannen en Perzische vrouwen.b Deze politiek gold alleen voor de elite in de steden; het gros van de mensen had helemaal geen deel aan deze hellenistische cultuur. Bovendien was de invloed van de Griekse cultuur op de lokale groter dan andersom. Het universele was kennelijk Grieks.

Historisch denken

11 a Dat ze vrij, zelfstandig en in vrede kunnen leven.b Hij stelt zich op als de grote voorvechter van de vrijheid en zelfstandigheid van de Griekse steden. Hij beweert dat hij grote concessies aan zijn vijanden heeft gedaan om er maar voor te zorgen dat de belangen van de Griekse steden veilig worden gesteld. c Die zijn daar zo blij mee, dat ze hem een goddelijke status geven (een eigen tempel).d Hij belooft de Grieken vrijheid en zelfstandigheid, maar ondertussen blijkt uit de brief dat hij ze wel een eed opdringt die ze niet zelf hebben bedacht.

12 a Geschiedenis van Scepsis:- Stichting van de stad door zonen van Trojaanse helden (jaartal onbekend).- Invoering van de oligarchie (jaartal onbekend).- Samengaan met Milesiërs en invoering van de democratie (jaartal onbekend).


- De stad slaat zijn eigen munten (350-310 v.C.).- Antigonus stuurt Acius naar de stad om het vredesverdrag met de andere diadochen toe te lichten en hen een eed te laten zweren (311/310).- Uit dankbaarheid besluit het volk van Scepsis Antigonus als god te gaan vereren (311/310).- Constante strijd tussen Scepsis en het naburige Cebrene (vanaf wanneer: onbekend).- Antigonus verhuist de inwoners van Scepsis en Cebrene naar zijn nieuw gestichte stad Antigonia (tussen 311/310 en 301; misschien 306).- De nieuwe heerser over Antigonia, Lysimachus, geeft de mensen uit Scepsis toestemming terug te keren naar hun stad (en geeft Antigonia een nieuwe naam: Alexandria Troas) (301).b Hij belooft de Griekse steden wel vrijheid en zelfstandigheid, maar in de praktijk blijkt van die zelfstandigheid – althans in het geval van Scepsis – maar weinig. Hij verhuist de inwoners naar zijn nieuwe stad. Omdat ze Lysimachus toestemming vragen om terug te keren, lijkt het erop dat de verhuizing naar Antigonia niet helemaal vrijwillig was.

13 Overeenkomsten: Beide poleis zijn democratisch: het volk neemt in een volksvergadering besluiten; bron 9 is een voorbeeld van een besluit van de volksvergadering van Scepsis (‘Het volk heeft als volgt besloten’).Verschillen: Anders dan in Athene zijn de vrijheid en zelfstandigheid van Scepsis maar heel betrekkelijk. Uiteindelijk beslist de heerser over het gebied (in dit geval Antigonus) wat er met de stad gebeurt. Dit gaat zelfs zo ver, dat de inwoners hun stad moeten verlaten.

§ 3 De Romeinse Republiek

Casus

1 a De vraag wie de Middellandse Zee beheerste.b Omdat de Middellandse Zee het kerngebied was van de toenmalige beschaving in dit deel van de wereld. Wie deze zee beheerste, beheerste de ‘wereldhandel’.

2 Door gehoorzaamheid te belonen (Utica).Door ongehoorzaamheid hard te bestraffen (Carthago).Door een bondgenootschap te sluiten (Massinissa).

3 De stad was gepaaid met beloningen en had er daardoor alle belang bij om Rome niet in de wielen te rijden.

Basistekst 1

4 De Middellandse Zee. Deze zee ligt in het centrum van het Romeinse Rijk; in de 1e en 2e eeuw beheersten de Romeinen alle kusten van deze zee.


5 a Belastingopbrengsten, meer landbouwgrond en toevoer van slaven.b Beheersing van de handel.c De veroverde volken zullen zich blijven verzetten.d Vrienden belonen.Een sterk leger met een goede infrastructuur.Burgerrechten toekennen (voorrechten).Land in nieuw gebied uitdelen aan afgezwaaide soldaten.

6 Het Atheense imperium bestond uit een bondgenootschap van poleis die hun eigen bestuur behielden, maar die door Athene werden gedwongen deel te nemen aan gemeenschappelijke militaire expedities en daaraan financieel moesten bijdragen. Het Romeinse imperium werd centraal vanuit Rome bestuurd.

Basistekst 2

7 Doordat consuls maar voor één jaar werden gekozen, en doordat er altijd twee consuls waren die elkaars besluiten konden torpederen.

8 a In de Atheense democratie hadden alle burgers die het burgerrecht bezaten toegang tot de volksvergadering waar de besluiten werden genomen. In Rome was er ook een volksvergadering, maar de besluiten werden genomen door de Senaat en daar had alleen de elite toegang toe.b De senaatsbesluiten moesten worden goedgekeurd door de volksvergaderingen en de volkstribunen hielden in naam van de volksvergaderingen in de gaten of senaatsbesluiten wel wettig waren.c Ze konden cliënt worden van een patroon en in ruil voor hun stem bepaalde gunsten verlangen.

Historisch denken

9 a Cato ziet de slaven in feite als gelijkwaardig aan huisraad en gereedschap. (Als een slaaf ziek is geworden, verkoop je hem want dan heb je niets meer aan hem.) Varro ziet slaven juist als mensen die je op een menselijke manier moet benaderen.b De overeenkomst is dat beide schrijvers slaven beschouwen in puur economische zin. Ook bij Varro is er geen mededogen of iets dergelijks: slaven moet je goed behandelen omdat ze dan meer opleveren.

10 a De regel dat wanneer één slaaf een misdaad begaat dat dan alle slaven die tot het huishouden behoren worden gedood.b Het is een intimiderende maatregel. Het idee erachter is dat het slaven zal weerhouden van het plegen van misdaden: ze zouden dan immers de dood van hun dierbaren en medeslaven veroorzaken.c Het feit dat er nu slaven van allerlei nationaliteiten en culturen in Rome zijn gekomen.d Deze slaven zijn op grote afstand van Rome buitgemaakt, in gebieden met sterk afwijkende culturen.

11 a Hij wil duidelijk maken dat wij allemaal mensen zijn en dat alleen het lot bepaalt wie slaaf is en wie niet. En dat je om die reden de slaaf als een gelijke moet zien en behandelen.


b Nee. hij zegt nergens dat slavernij zélf het probleem is, alleen de manier waarop slaven worden behandeld.

12 a Geen enkele schrijver stelt het verschijnsel slavernij zelf ter discussie, ook niet degenen die een goede behandeling aanbevelen of zelfs moreel juist achten.b Cato zou zeggen dat je slaven moet behandelen zoals je ook je gereedschap behandelt: gebruiken tot ze zijn versleten en dan weg doen. Varro zou schrijven dat je ze zo moet behandelen dat ze je economisch het meeste opleveren. Dus: als ze door beloning harder werken dan door straf, dan heeft belonen de voorkeur. En het is ook niet goed om ze te hard te slaan of ze te laten verhongeren, want dan kunnen ze veel minder hard werken. Tacitus zal zich niet tot een uitspraak laten verleiden: hij zal beschrijven hoe de eigenaren hun slaven behandelen en het daar bij laten. Seneca zal zeggen: behandel je slaaf zoals je zelf behandeld zou willen worden.

§ 4 Het Romeinse Keizerrijk

Casus

1 a Tijdens de republiek was de senaat het hoogste machtsorgaan. Daar werden de besluiten genomen. Zelfs de consuls hadden weinig méér macht, omdat ze maar kort regeerden en onderling konden voorkomen dat een van de twee te eigenmachtig zou optreden. Bij het aantreden van de keizer werd de macht van de senaat gebroken en verdwenen de controlerende organen.b De onderlinge gelijkheid van degenen die het bestuur van Rome vormden. Dus zonder een keizer die boven allen stond.c In de zin ‘wachtten allen de bevelen van de vorst af’ ligt kritiek besloten op de senatoren die kennelijk niet tegen de bevelen van de keizer in durfden te gaan.

2 Door hem slecht af te schilderen, konden ze hun eigen punt maken: de instelling van het keizerschap is niet goed geweest voor Rome. Je kunt vermoeden dat zij zelf behoorden tot de elite waaruit de senaat was samengesteld: deze groep was een deel van zijn macht kwijt.

Basistekst 1

3 Caesar was erin geslaagd zijn politieke tegenstanders en medestanders uit te schakelen en de alleenheerschappij te veroveren. In die zin was hij feitelijk al keizer. Maar officieel was de republiek nog intact. Augustus geldt als eerste keizer, omdat hij allerlei bevoegdheden naar zich toetrok die in de republiek bij de senaat lagen, zoals de benoeming van hoge bestuurders.

4 Als keizer had hij de bevoegdheid zelf alle belangrijke bestuurders te benoemen en die hadden er belang bij naar zijn pijpen te dansen en hem op de troon te houden.


5 Een periode van relatieve rust in het Romeinse Rijk, waardoor de samenhang in het rijk werd versterkt en kleinere crises het voortbestaan van het rijk niet in gevaar konden brengen.

6 Dit kon betekenen dat niet altijd duidelijk was wie de rechtmatige opvolger was; er kon een felle machtsstrijd ontstaan, want er stond heel veel op het spel.

Basistekst 2

7 Voorbeelden die je in het hele rijk kon aantreffen zijn: gebouwen en objecten in dezelfde stijl, verering van Romeinse goden, het toepassen van het Romeinse rechtssysteem.

8 Nehalennia was geen Romeinse godin, maar de manier waarop zij door de Zeeuwse bevolking werd vereerd is wel sterk beïnvloed door Romeinse voorbeelden. Dat blijkt uit:- het gebruik van het schrift: dat kenden de mensen in het zuiden van Nederland niet;- de verering van de godin in mensengedaante, terwijl de bewoners van dit gebied voordien vooral bomen en rotsen vereerden;- de verering in een tempel, waar dat voorheen in de open lucht gebeurde.

9 Vóór: de restanten bewijzen dat het gebied onderdeel moet zijn geweest van het Romeinse Rijk.Tegen: het is niet duidelijk of alle inwoners van deze plaats geromaniseerd waren of dat alleen een Romeinse elite dit theater bezocht. Of: het is niet duidelijk of de rest van de Libische kust ook dit soort bewijzen van Romeinse aanwezigheid heeft.

10 Overeenkomst: mensen nemen onderdelen van een andere – vaak machtige – cultuur over. Bij amerikanisering gaat het om luisteren naar Amerikaanse muziek, eten van hamburgers en drinken van cola, dragen van spijkerbroeken, kijken naar films uit Hollywood enzovoort.Verschil: in het Romeinse Rijk vielen de volken die ‘romaniseerden’ daadwerkelijk onder het bestuur van het Romeinse Rijk, terwijl amerikanisering betrekking heeft op overname van cultuur over landsgrenzen heen.

Historisch denken

11 a-c Redenen om in opstand te komen Direct of

indirectAard van de oorzaak

Het onderworpen zijn als bondgenoot, het gevoel als slaven te worden behandeld

Indirect Politiek > mentaal

Wrok om de onterechte aantijgingen, de executie van Civilis’ broer en de hernieuwde dreiging voor Civilis

Direct Politiek > mentaal

De invoering van de dienstplicht Direct Politiek > mentaalMalmberg 2012 Antwoorden leeropdrachtenboek Memo bovenbouw vwo

25

Het wegvoeren van ouderen, zwakken en jonge jongens

Direct Politiek > mentaal

Het gevoel sterk te staan door steun van andere stammen

Direct Mentaal

De aanwezigheid van een duidelijke leider Direct MentaalDe herinnering, door Civilis verwoord, aan de vrijere situatie van vroeger onder het bondgenootschap (Bataven) / aan de vrijheid (Kelten)

Indirect Cultureel > mentaal

d Het meest in aanmerking komen:- de invoering van de dienstplicht;- het wegvoeren van ouderen, zwakken en jonge jongens;- de hernieuwde dreiging voor Civilis.

12 De aanpak die Cerialis verwoordt, is representatief voor het Romeinse beleid van het inzetten van het leger bij verzet en het geven van een edelmoedige behandeling om vervolgens rust aan de grens te verzekeren.

13 a Het is moeilijk te bepalen hoe betrouwbaar het beeld is dat Tacitus geeft, omdat hij de enige is die erover heeft geschreven. Enerzijds lijkt hij een eerlijk verslag te geven, bijvoorbeeld waar hij toegeeft dat Paulus en Civilis ten onrechte werden beschuldigd. Maar anderzijds hebben we geen idee hoe Tacitus ruim veertig jaar later aan de citaten komt van de toespraken (waarschijnlijk zijn deze toespraken nooit zo gehouden). Bovendien blijft Tacitus natuurlijk wel een Romein, die de opstand probeert te begrijpen vanuit zijn leefwereld. Hoe Bataven erover hebben gedacht, weten we niet.b Tacitus geeft een positief beeld van de manier waarop de verslagen stammen worden behandeld: als ze voortaan meewerken, worden ze niet zwaar gestraft. Dit komt wel overeen met de manier waarop Romeinen in het algemeen omgingen met verslagen vijanden, maar doordat Tacitus onze enige bron is, weten we het in dit geval niet zeker. Zo is onduidelijk wat er precies is gebeurd met de aanstichter van de opstand, Julius Civilis, en met zijn volk, de Bataven.

§ 5 Joden en christenen

Casus

1 Joden geloofden in één God, dezelfde God als de christenen. Zij zouden gemakkelijker overgehaald kunnen worden zich tot het christendom te bekeren.

2 a Tot de mensen die in de Griekse goden geloofden: ze denken dat twee Griekse goden (Zeus en Hermes) op aarde zijn neergedaald.b Kennelijk zagen zij het als hun doel de boodschap van Jezus Christus niet uitsluitend onder joden, maar ook onder niet-joden te verspreiden.

3 Zij zagen het wonder als een bewijs van de kracht van hun god.


4 Dit boek kon weer worden gebruikt om een Griekstalig publiek tot het christendom te bekeren (te overtuigen van de macht van de god van de christenen).

Basistekst 1

5 a Het is een monotheïstische godsdienst.Heilige boeken zijn belangrijk.Joden moeten zich aan allerlei religieuze wetten houden.b Ook het christendom is een monotheïstische godsdienst met belangrijke heilige boeken. Bij christenen gaat het echter niet om de naleving van religieuze wetten, maar om of je verdraagzaam en vergevingsgezind bent en of je goed bent voor andere mensen.

6 Joden beschouwen zichzelf als het door God uitverkoren volk dat door Hem wordt beschermd en begunstigd. In die visie kan het niet de bedoeling zijn dat zo veel mogelijk mensen tot dat volk behoren. Je behoort ertoe door geboorte, dat is nu juist precies het uitverkoren zijn. Het christendom leert dat je jezelf uitverkoren kunt ‘maken’ door te leven volgens de leer. Dan is het wel logisch dat je zo veel mogelijk mensen daartoe wilt overhalen.

7 Jezus is volgens de overleveringen door het Romeinse bestuur in Palestina gekruisigd, maar dat gebeurde op initiatief van Joodse rechters. Christenen hebben het Joodse volk daarom eeuwenlang collectief verantwoordelijk gehouden voor de dood van Jezus. Dat rechtvaardigde in hun ogen de vervolging van Joden.

Basistekst 2

8 Ja, waarschijnlijk zou de verbreiding van het christendom trager zijn verlopen. In een stad is het veel makkelijker om veel geïnteresseerden tegelijk te vinden; bovendien maken die zelf ook weer sneller bekeerlingen.

9 Het Oude Testament bestaat uit de heilige boeken van het jodendom; daarin wordt de oorsprong van het joodse geloof en de geschiedenis van het joodse volk verteld. Het Nieuwe Testament bevat de boeken die christenen aan het Oude Testament hebben toegevoegd; het gaat daarin met name om de beschrijvingen van het leven van Jezus en de vroegste geschiedenis van het christendom zelf.

10 a Ja, het bevat veel beschrijvingen van historische gebeurtenissen uit het leven van Christus en uit de vroegste geschiedenis van het christendom.b Nee, je mag er niet zonder meer van uitgaan dat het Nieuwe Testament de woorden van Jezus exact heeft weergegeven. De evangeliën zijn pas lang na zijn leven opgeschreven. Ze geven wel een beeld van hoe vroege christenen zich Jezus herinnerden of wilden herinneren.

11 Een priester is de leider van een christelijke gemeente. Hij verricht enkele belangrijke heilige handelingen (sacramenten), zoals de inzegening van het huwelijk, het dopen van mensen die tot het christendom toetreden


(kleine kinderen) en het herdenken van Christus’ dood (eucharistie, communie).Een bisschop is de leider van een kerkprovincie (bisdom).De paus is de leider van de hele (tegenwoordig: rooms-katholieke) kerk.

12 a Opmerkelijk is dat deze schildering dateert uit ca. 330, terwijl Constantijn al in 313 een einde had gemaakt aan de vervolging van het christendom.b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: kennelijk vertrouwden de christenen de situatie nog niet helemaal en maakten ze toch nog gebruik van hun catacomben. Of: kennelijk waren christenen zo gewend om hun geloof ondergronds te belijden, dat ze de catacomben een tijdlang bleven bezoeken.

Historisch denken

13 Een kalender is noodzakelijk voor boeren, zodat ze weten wanneer de zaaitijd aanbreekt en de tijd van overstromingen of de regentijd.


14 a De jaartelling gaat uit van wie er in een bepaald jaar aan de macht is.b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: nee, dat is niet praktisch, want je hebt [in elk geval in dit voorbeeld] heel veel woorden nodig om een jaar aan te duiden. Het is ook niet praktisch omdat je heel precies moet weten wanneer welke machthebber regeerde. Het is niet makkelijk om dat voor een lange periode goed te onthouden.c Hij moet opzoeken wanneer deze keizer regeerde. (In dit geval gaat het om Marcus Aurelius Antoninus, bijgenaamd Caracalla, die regeerde van 198 tot 217 n.C., hetgeen voor het twintigste jaar zou uitkomen op een datering van 217 n.C. Historici dateren het contract overigens (op andere gronden) op 212 n.C.

15 a 1138 - 753 = 385 n.C.b De verhalen die historici vertellen, strekken zich over lange perioden uit. Juist voor hen is een tijdrekening op basis van de namen van machthebbers niet erg handig. In het dagelijks leven kun je nog wel zeggen ‘vroeger’ of ‘toen mijn vader nog een kind was’. Maar historici willen precies zijn.c Hij ging er kennelijk vanuit dat de geschiedenis een Romeins karakter had. Hij plaatste zijn gebeurtenissen in het kader van de geschiedenis van de stad Rome.

16 a De jaartelling ab urbe condita, de christelijke jaartelling die uitgaat van het aantal jaren voor of na Christus’ geboorte en de jaartelling die de jaren benoemt op basis van wie er aan de macht is (zoals in bron 5, maar nu met consuls in plaats van de keizer).b De christelijke jaartelling is zo nieuw, dat als hij alleen die jaartelling zou gebruiken, zijn publiek niet zou weten wanneer de gebeurtenissen plaatsvonden. Daarom geeft hij ook andere jaartellingen.c Kennelijk vond hij de geboorte van Christus voor een goed begrip van de geschiedenis belangrijker dan het ontstaan van de stad Rome. Met Christus’ geboorte was de geschiedenis opnieuw begonnen.

17 Dat de revolutionairen vonden dat met de Franse Revolutie een nieuwe tijd was begonnen. Die vonden ze belangrijker dan de tijd die was begonnen met Christus’ geboorte.

18 a Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: de joodse jaartelling, de islamitische jaartelling, de Chinese jaartelling.b Dat wij leven in een wereld waar verschillende culturen heel veel met elkaar te maken hebben. Er zou een enorme verwarring ontstaan als iedereen zijn eigen jaartelling zou gebruiken. Voor het gemak wordt er daarom bijna overal uitgegaan van één jaartelling. De invloed van Europa en de Verenigde Staten in de afgelopen eeuwen heeft ervoor gezorgd dat de christelijke jaartelling de standaard is geworden.


§ 6 Het einde van het Romeinse Rijk

Casus

1 De Vandalen veroverden Noord-Afrika en zowel Goten als Vandalen slaagden erin de hoofdstad Rome te plunderen.

2 Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: de keizer was een tiran die niet bepaald het heil van zijn eigen volk op het oog had. En het bood de mogelijkheid van zijn rijkdom te stelen.

Basistekst 1

3 Het rijk werd soms bestuurlijk gesplitst.

4 De Germanen aan de grenzen van het rijk werden verjaagd door de Hunnen, terwijl zij eigenlijk voor de bescherming van de grenzen werden ingezet.Binnen het rijk verjoegen verschillende Germaanse volken elkaar weer.

5 a De uitspraak klopt als het symbolische moment wordt bedoeld: het afzetten van de (laatste) keizer en het feit dat Odoaker afzag van de keizerstitel.De uitspraak klopt niet als het gaat over de oorzaken van de val of – beter – de ondergang van het Romeinse Rijk, die immers al veel langer aanwezig waren. De uitspraak klopt ook niet omdat het gaat over de val van het West-Romeinse Rijk.b Bijvoorbeeld: ‘In 476 houdt het West-Romeinse Rijk op te bestaan, maar dit rijk was al veel langer in bestuurlijke problemen.’

Basistekst 2

6 Een goed functionerende economie, een goede militaire en bestuurlijke organisatie en een stevige greep op de kerk.

7 a Het ging vaak ook om een strijd om de politieke macht tussen patriarchen onderling of tussen oosterse kerkleiders en de paus.b Kerkleiders in de oosterse kerken gebruikten verschillen van inzicht ook om andere kerkleiders zwart te maken en hun eigen positie te versterken.

8 Tegen: Rome lag al sinds 395 niet meer in het Oost-Romeinse Rijk. Het is dus vreemd om je dan nog ‘Romein’ te noemen.Voor: het Byzantijnse of Oost-Romeinse Rijk was de directe voortzetting van het Romeinse Rijk: in 330 had Constantijn, de stichter van de Byzantijnse hoofdstad, Constantinopel nog ‘Nieuw Rome’ genoemd. Een andere indicatie is dat Constantinopel ook in religieus opzicht de opvolger van Rome moest zijn: de hoofdstad van het christendom, met de grootste kerk ter wereld, de Hagia Sophia. Zo bezien is het dus wel terecht dat de inwoners zich als ‘Romeinen’ zagen.


Historisch denken

9 a Ze kwamen uit wat nu Hongarije is en trokken naar het westen. Ze hadden in die tijd nog geen gemeenschappelijke koning, maar verscheidene aanvoerders, die Gregorius aanduidt als ‘hertogen’.b Ja, het is in principe erfelijk: Sigebert wordt automatisch opgevolgd door zijn zoon; Clovis wordt opgevolgd door zijn vier zoons. Maar het is mogelijk de erfelijkheid te doorbreken als het volk dat wil: Clovis kan aan het volk toestemming vragen om de zoon van Sigebert op te volgen; het volk kan daarmee instemmen door de nieuwe koning – letterlijk – op het schild te heffen.

10 a Je eigen mening, maar erg netjes is het in onze ogen niet om eerst een zoon op te zetten tegen zijn vader om vervolgens de zoon te laten vermoorden.b Hij geeft geen negatief oordeel over Clovis, maar wel over de zoon van koning Sigebert.c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: misschien was het in zijn tijd gevaarlijk om heel kritisch over Clovis te schrijven, omdat zijn opvolgers hem zagen als een belangrijke koning.

11 a Op die manier kwam er meer rechtszekerheid: de mensen hadden meer zekerheid dat ze overal en altijd op dezelfde manier zouden worden behandeld.b De hoogte van de straffen hing heel erg sterk af van de positie die het slachtoffer in de maatschappij had: als je iemand met een hoge positie (een Romein aan het hof) vermoordde, moest je veel meer betalen dan wanneer iemand anders het slachtoffer was.c Nee, de moderne Franse wet is gebaseerd op het principe van gelijkheid tussen mensen, dat is ingevoerd tijdens de Franse Revolutie.

12 Uitgangspunt is de definitie van een staat in hoofdstuk 1: ‘een afgebakend gebied met een gecentraliseerd bestuur en een overkoepelend rechtssysteem, waar de overheid een geweldsmonopolie heeft en verantwoordelijk is voor de ordehandhaving en de verdediging van de landsgrenzen.’ Het Romeinse Rijk voldeed aan deze omschrijving: het werd vanuit één punt bestuurd, de overheid verdedigde de duidelijk afgebakende grenzen en had het geweldsmonopolie. Bij de Franken hangt het ervanaf wanneer je kijkt. Vóór Clovis leefden zij niet in een staat: er waren verscheidene aanvoerders (hertogen), die allemaal hun eigen legertje hadden (geen geweldsmonopolie) en de grenzen veranderden nogal snel (volksverhuizing). Of er één rechtssysteem was, is onduidelijk; in elk geval was het niet opgeschreven en kon het dus van plaats tot plaats en van tijd tot tijd verschillen. Met Clovis verandert er veel: hij trekt de macht naar zich toe (centralisatie) en laat wetgeving opschrijven, zodat de wet overal en altijd hetzelfde is. Of al deze ontwikkelingen echt al effectief zijn en voor alle Franken gelden, is niet duidelijk, maar in elk geval begint een ontwikkeling in de richting van een staat.


Afsluiting

1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties.

Griekse wetenschap en politiek:- Socrates stelt kritische vragen aan zijn medeburgers in Athene (ca. 415 v.C.). Socrates’ kritische kijk op wat mensen eigenlijk weten heeft grote invloed gehad op zijn leerlingen, die daarom bijvoorbeeld moeite hadden met de democratie.- Invoering van de volksvergadering en het ostracisme in Athene (ca. 507 v.C.). De volksvergadering en het ostracisme waren essentiële onderdelen van de Atheense democratie.

De klassieke vormentaal:- De bewoners van Rome maken kennis met de Griekse cultuur (ca. 7e eeuw v.C.). Doordat de Romeinen al vroeg elementen van de Griekse cultuur bewonderden en overnamen, en zij vervolgens een wereldrijk stichtten, heeft de Grieks-Romeinse (klassieke) cultuur zich over heel Europa en grote delen van Noord-Afrika en het Midden-Oosten kunnen verbreiden.- De Hunnen trekken naar Europa (ca. 375 n.C.). De komst van de Hunnen was belangrijk, want die zette de volksverhuizingen in gang, die weer een belangrijke factor waren bij de ondergang van het West-Romeinse Rijk (500 n.C.). Alhoewel klassieke geleerden en kunstenaars van invloed bleven, brak er een periode aan waarin veel klassiek erfgoed uit zicht verdween.

Groei Romeinse Rijk:- De Romeinen veroveren en vernietigen Carthago (146 v.Chr.). De stad Carthago beheerste de Middellandse Zee en was lange tijd de grootste vijand van Rome. Toen deze stad eenmaal verslagen was, nam de macht van de Romeinen snel toe.- Julius Caesar rekt door veroveringen de grenzen van het Romeinse Rijk op tot aan de Rijk (50 v.C.). Deze gebeurtenis is voor de Nederlandse geschiedenis belangrijk, omdat het gebied ten zuiden van de Rijn onderdeel van het Romeinse Rijk werd. Op zichzelf is het slechts een voorbeeld van de manier waarop het Romeinse Rijk langs militaire weg werd uitgebreid. De gebeurtenis past daarom ook bij vraag 2.

Jodendom en christendom:- Joden beginnen te hopen op de komst van een messias (2e eeuw v.C.). De joodse hoop op de komst van een messias is een belangrijke voorwaarde geweest voor het optreden van Christus.- Keizer Constantijn de Grote stelt het christendom gelijk aan andere religies (313 n.C.). De maatregelen van Constantijn maakten een eind aan de vervolgingen en waren een belangrijke stap in de ontwikkeling van sekte naar staatsgodsdienst.- De Romeinen brengen Jezus Christus ter dood (ca. 30 n.C.). Het sterven en de wederopstanding van Christus zijn uitgegroeid tot de kern van het christelijke geloof: hij is gestorven om de mensheid te redden.


Grieks-Romeinse en Germaanse cultuur:- Julius Caesar rekt door veroveringen de grenzen van het Romeinse Rijk op tot aan de Rijk (50 v.C.). Hierdoor kwamen de Gallische en Germaanse volken in deze streken in contact met de Romeinse cultuur.


Griekse wetenschap en politiek:- De Atheense volksvergadering besluit een expeditie naar Sicilië te sturen (415 v.C.). De beslissing tot de Siciliaanse expeditie is maar een voorbeeld van een democratisch genomen beslissing.- Herodotus schrijft zijn boek Historia (ca. 420 v.C.). Herodotus is een voorbeeld van een van de vele Griekse onderzoekers.

De klassieke vormentaal:- Phidias maakt een beeld van de godin Athene voor het Parthenon in Athene (5e eeuw v.C.). Alhoewel dit beeld beroemd is en er veel over geschreven is, is het maar één van de vele voorbeelden van beeldhouwwerk uit de klassieke oudheid.

Groei Romeinse Rijk:- De Romeinen veroveren steden die dichtbij Rome liggen op hun buurvolk, de Latijnen (496 v.Chr). Alhoewel de verovering van nabij gelegen steden het begin van de Romeinse expansie is, is dit maar een voorbeeld van vele kleine oorlogen die de Romeinen in deze periode hebben uitgevochten.

- De Romeinen veroveren Engeland (43 n.C.). De verovering van Engeland is voor de geschiedenis van Engeland heel belangrijk geweest, maar op zichzelf slechts een voorbeeld van de manier waarop het Romeinse Rijk langs militaire weg werd uitgebreid.- Julius Caesar rekt door veroveringen de grenzen van het Romeinse Rijk op tot aan de Rijk (50 v.C.). Deze gebeurtenis is voor de Nederlandse geschiedenis belangrijk, omdat het gebied ten zuiden van de Rijn onderdeel van het Romeinse Rijk werd. Op zichzelf is het slechts een voorbeeld van de manier waarop het Romeinse Rijk langs militaire weg werd uitgebreid.

Jodendom en christendom:- Nero laat christenen verbranden (64 n.C.). Deze martelarengeschiedenis is er een van vele; wel is hij bijzonder doordat het voor het eerst is dat christenen op enige schaal worden vervolgd. Daarom kan hij ook onder vraag 1 worden opgenomen.

Grieks-Romeinse en Germaanse cultuur:- In Zeeland maken mensen altaren voor de godin Nehalennia (ca. 170 n.C.). De Nehalennia-altaren zijn een goed voorbeeld van de romanisering in het Romeinse Rijk. Nehalennia was van oorsprong een Germaanse of Keltische godin.


Tijdscharnier 500

1 a Politiek-bestuurlijk Een argument vóór de stelling is dat in symbolische zin Odoaker zich niet als keizer van het West-Romeinse Rijk opstelde, want hij accepteerde die titel niet en stuurde de regalia naar de Oost-Romeinse keizer. Een ander argument vóór is dat Odoaker nog slechts regeerde over Italië en dat was nog maar een zeer klein deel van het (West-)Romeinse Rijk. Een argument tegen is dat Odoaker in zijn rijk veel bestuurlijke instellingen van de Romeinen in stand hield.b Cultureel mentaalDe bron over Augustinus gaat in op de verandering in het denken van het christendom, waarin de relatie van de mens tot God belangrijker wordt, dan de onderlinge relaties. De mens wordt meer gericht op het einde van de geschiedenis en Augustinus moet zo’n ondergang hebben voorvoeld, bijvoorbeeld naar aanleiding van de plundering van Rome in 410. De historicus ziet Augustinus als vertegenwoordiger van een cultureel-mentale omslag, al ruim vóór 476 n.C.c SociaaleconomischDe teksten geven weinig concrete informatie over het tijdstip van zulke veranderingen, maar net als cultureel-mentale veranderingen gaat het hier om veranderingen van langere duur, in tegenstelling tot de politieke gebeurtenissen.Het wegvallen van de handel en de geldeconomie zal niet exact in 476 in het hele voormalige Romeinse rijk hebben plaatsgevonden.

2 Je eigen antwoord. Belangrijk is dat 476 n.C. een keuze is voor een symbolisch moment op politiek-bestuurlijk niveau, maar dat het in feite gaat om een complexe ontwikkeling die zich afspeelt op verschillende terreinen en over langere tijd.

3 a Je eigen antwoord.b In de hoofdstukken over de middeleeuwen kijken we vooral naar West-Europa, met name naar Frankrijk, Engeland, Duitsland en de Nederlanden.


Hoofdstuk 3 De vroege middeleeuwen

§ 1 Hofstelsel en horigheid

Casus

1 a Ze wilden mogelijk iets tonen van de christelijke bewogenheid van hun abt.b De horigen uit de bron konden niet voor zichzelf opkomen, dat moest de abt doen. Maar zij konden wel bezit hebben, want de arme horige was eigenaar van de koe.

2 a Ze mochten het domein van de heer niet uit eigen beweging verlaten.b Meevechten met de heer kostte tijd en geld en misschien je leven. Daar woog vrijheid niet altijd tegenop.

Basistekst 1

3 a Vrijen, onvrijen en edelen.b Ook in de Romeinse samenleving was sprake van een elite, vrijen en onvrijen.c In de Romeinse samenleving waren onvrijen slaven, in de vroege middeleeuwen waren er geen slaven, maar horigen en lijfeigenen.

4 Op een versnipperd domein (over verschillende streken) bestond de kans dat bewoners uit de verschillende streken elkaar nooit ontmoetten.

5 a Vrouwen waren betrokken bij het oogsten.b Nee, want de afbeelding hoort bij een handboek voor nonnen, en de bedoeling zal wel zijn om de nonnen ervan te overtuigen dat zij een belangrijke taak op zich nemen door hun leven aan God te wijden.

6 De horige was minder vrij dan een heer of een vrije boer, maar vrijer dan een lijfeigene. Hij mocht het domein niet verlaten om ergens anders te gaan wonen en moest herendiensten verrichten, maar genoot ook bescherming van zijn heer.

7 In de middeleeuwse standenmaatschappij was sprake van grote ongelijkheid. De geestelijken behoorden samen met de edelen tot de elite en voelden zich verheven boven de ongeletterde boeren. Zij rechtvaardigden hun hoge status door te wijzen op de onbeschaafde aard en onchristelijke levenswandel van de boeren.


Basistekst 2

8

9 Geografisch: mensen woonden niet meer in de stad én op het platteland, maar alleen nog maar op het platteland.Sociaal: grote groepen mensen raakten afhankelijk van enkele machtige heren.Economisch: de mensen moesten vrijwel alle benodigde producten zelf maken (autarkie), omdat handel en nijverheid zo goed als verdwenen waren.

10 De bestuurlijke elite van de vroege middeleeuwen had geen deel meer aan deze geletterde cultuur: het accent lag op militaire vaardigheden. Dit kwam doordat het bestuur een andere aard had gekregen: de koning zag voor zichzelf en zijn gevolg vooral een militaire taak (verdediging, expansie). De geestelijkheid had nog wel een geletterde cultuur, maar daarin zal het accent hebben gelegen op de Bijbel en christelijke geschriften en minder op de klassieke heidense auteurs.

11 In deze periode was de langeafstandshandel in luxeproducten sterk teruggelopen. Daarom is het waarschijnlijker dat deze voorwerpen via diplomatieke kanalen in Engeland terecht zijn gekomen.

12 Persoonlijk gezag, overerfbare macht, trouw, militair gezag.

Historisch denken

13 Uit bron 7 blijkt dat de landerijen die horigen bewerkten, overerfbaar waren, maar dat tegelijkertijd een heer (of in dit geval: een klooster) ook zeggenschap had over die grond. Ze bezaten de grond dus niet, maar hadden wel overerfbare gebruiksrechten.


Uiteenvallen West-Romeinse Rijk

Strijd en onveiligheid

Krimpende handel

Verdwijnen geldeconomie en belastingstelsel

Hofstelsel, gebaseerd op levering van goederen in natura aan de heerser

14 a Hij moest een gedeelte van de grond van de heer bewerken of andere diensten aan de heer bewijzen.Hij moest een deel van zijn oogst afstaan.Hij moest, als hij wilde trouwen, toestemming vragen aan de heer.b Een heer moest zorgen voor de veiligheid en (als rechter) de rechtszekerheid van zijn horigen.

15 a Nee. Uit bron 8 blijkt dat een vrije boer zichzelf en zijn gezin vrijwillig als horige bij het klooster van Marmoutier had aangemeld en zijn vrijheid had opgegeven.b Hij werd bewogen door de liefde voor God.c Verlossing van zijn dienstplichten aan een heer en bescherming genieten van de heer (basistekst 1).

16 De stelling is onjuist. Horigen waren weliswaar onvrij (zo mochten ze niet zomaar verhuizen en moesten ze toestemming vragen om te trouwen) en in de macht van hun heer (ze moesten herendiensten verrichten), maar er zijn ook grote verschillen:Horigen kozen soms zelf voor hun onvrijheid, dat deden slaven nooit.Horigen hadden soms gebruiksrechten op land en konden die erven.Een slavenbezitter uit de oudheid had geen verplichtingen aan zijn slaven, een heer van een horige moest hem beschermen.

§ 2 Europa wordt christelijk

Casus

1 Hij wordt uitgenodigd voor een feestmaal van de koning.Zijn dochter is een aantrekkelijke huwelijkskandidate voor een rijke edelman.

2 De koning legt zich neer bij de wil van een klein meisje om de bruid van Christus te worden.Gertrudis trekt er, met gevaar voor eigen leven, op uit om het christendom te verspreiden.

3 De christelijke kerk vond het geven van goede voorbeelden belangrijk bij het verspreiden van het geloof. Dit verhaal geeft zo’n voorbeeld (waardoor je je ook altijd kunt afvragen hoe betrouwbaar het verhaal is).

Basistekst 1

4 De Frankische machthebbers werden in hun gezag bevestigd door God (via de paus) en in het bestuur ondersteund door bisschoppen. De kerk in Rome werd geholpen bij de verbreiding van het katholieke christelijk geloof en kreeg militaire bescherming in Italië.

5 Voor de verbreiding van het geloof moesten de monniken reizen. Dat was heel onveilig geworden.


6 a De heidenen moesten eerst hun eigen Germaanse goden afzweren en daarna het geloof in God, Christus, de Zoon en de Heilige Geest belijden.b De Friezen geloofden in meerdere goden en het was niet de bedoeling dat ze de christelijke God samen met de Germaanse goden zouden aanbidden.

7 Bonifatius werd verheven tot martelaar van de christelijke kerk. Het was belangrijk om zichtbare bewijzen te hebben van zijn marteldood. Het kan dus zijn dat de kerk passende bewijzen heeft ‘gemaakt’.

8 a De Friezen waren grotendeels ongeletterd. In de vroegmiddeleeuwse samenleving was de kennis van het schrift beperkt tot de geestelijkheid; maar in het heidense Friesland ontbrak die nu juist.b De christenen waren de tegenstanders van de heidenen. De informatie is daarom beslist gekleurd en eenzijdig.

9 a De auteur karakteriseert Radbod- als iemand die in principe openstaat voor bekering, maar tamelijk onnozel is (hij heeft nauwelijks weet van een van de essentiële onderdelen van het christendom, namelijk dat heidenen niet in de hemel komen) en- als iemand die een sterkere loyaliteit voelt ten opzichte van zijn voorouders dan ten opzichte van God.Wulfram wordt afgebeeld als goudeerlijk – zelfs zo eerlijk dat hij zijn eigen glazen ingooit (volgens de auteur letterlijk ‘een vergissing’). Dit maakt de mislukking acceptabel: een heilig man als Wulfram had nooit een valse voorstelling van zaken mogen geven en tegen zoveel onnozelheid als van Radbod was geen kruid gewassen.b Hoe het echt is gegaan, is natuurlijk moeilijk te zeggen. Maar er zijn aanwijzingen dat de Friezen helemaal niet zo ontvankelijk waren voor het christendom als hier wordt gesuggereerd (het verzet tegen Bonifatius; het feit dat het nog geruime tijd duurde voor de Friezen christelijk werden). Het is maar de vraag of Radbod bekering heeft overwogen. En misschien was hij lang zo onnozel niet.

Basistekst 2

10 a Kloosters waren belangrijk bij het bewaren en doorgeven van het culturele erfgoed en speelden een belangrijke rol bij de kerstening van de omgeving.b Op die manier zorgden zij ervoor dat er in de kloosters steeds voldoende monniken zouden zijn om God te dienen en te eren. Op die manier hoopten de ouders goed te doen in de ogen van God.


11 a

b Seculiere geestelijken zorgden voor het zielenheil van de gelovigen en deden de mis. De reguliere geestelijkheid had zich afgewend van de wereld en leefde in een klooster. Maar zij hadden ook wel contact met gewone gelovigen, bijvoorbeeld bij de kerstening en de ziekenzorg.c Aanvankelijk waren zij alleen reguliere geestelijken: het waren Engelse monniken die in vreemd gebied het evangelie verkondigden. (Later werden zij ook bisschop en traden zij dus toe tot de seculiere geestelijkheid.)

Historisch denken

12 a Paus Leo III.b Het staat er niet letterlijk zo, maar het lijkt erop dat Leo III Karel heeft willen belonen voor zijn militaire hulp.c Hij vond het aanvankelijk niet leuk en zou niet zijn gegaan als hij had geweten dat de paus hem zou hebben gekroond.d Er is wel twijfel mogelijk. Van Karels eerste bedenkingen is verder geen bewijs. Wel is duidelijk dat hij zich erg heeft ingespannen om de titels erkend te krijgen. Uit de inleiding blijkt dat hij daarbij zelf militair geweld heeft gebruikt (de bedreiging van Venetië).

13 a Hij was heerser over Rome en een groot deel van het voormalige Romeinse Rijk;Er was op dat moment geen Oost-Romeinse keizer.b Er was in 800 wel degelijk een Byzantijnse keizer, of beter een keizerin, genaamd Irene.c Terwijl Karel heel lang regeerde, kende Byzantium maar liefst acht verschillende keizers, onder wie een minderjarig kind en een vrouw, en


geestelijkheid

reguliere geestelijkheid

seculiere geestelijkheid

paus

bisschop

pastoor

abt

monnik

wemelt het van de staatsgrepen en gewelddadige uitschakelingen. De regering in Byzantium lijkt dus veel minder stabiel dan die van Karel.d De paus beschouwde een vrouw mogelijk niet als een echte keizer. Bovendien lijkt de regering in Byzantium in deze tijd instabiel.

14 Constantijn was een sterke heerser geweest, die als eerste keizer het christendom had toegestaan en in zekere zin dus de grondlegger van het christelijke keizerrijk was. Bovendien had hij kerken begunstigd en een nieuwe, christelijke hoofdstad gesticht. Karel had volgens Einhard als grote wens dat hij de kerk in Rome kon versterken en verfraaien en volgde Constantijn na door de kerk in Rome te begunstigen.

15 a Zijn eigen veroveringen van een groot deel van Europa; de zwakte van de Byzantijnse keizers en de toevallige omstandigheid dat er net een vrouw aan de macht was; zijn ambitie om de kerk in Rome te versterken en een nieuwe Constantijn te zijn; de dankbaarheid van de paus voor het feit dat Karel hem militair heeft bijgestaan.b Karel zag zichzelf als iemand die de lijn van Romeinse keizers voortzette, nu die in Byzantium min of meer tot een einde was gekomen. Het ging daarbij nadrukkelijk wel om de voortzetting van het christelijke keizerschap (vandaar zijn zelfgekozen bijnaam ‘de nieuwe Constantijn’), niet van het heidense keizerschap.

§ 3 Het bestuur wordt feodaal

Casus

1 a Iemand die bijvoorbeeld een koning steunde en in ruil daarvoor een stuk land in leen kreeg.b Hij hoeft geen leger te onderhouden om de veiligheid in dit deel van het rijk te waarborgen.c Hij wordt heerser over een groot gebied.d Hij moet het geloof aannemen van zijn nieuwe heer;Hij moet een Franse naam aannemen;Hij moet in een ritueel laten zien dat Karel de baas is.

2 a Waarschijnlijk niet: hij weigert al te voldoen aan het onderwerpingsritueel.b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: hij wordt leenman omdat hij weinig keus heeft, maar hij kust zijn voeten niet om te laten zien dat hij zich niet de mindere voelt van Karel de Eenvoudige.


Basistekst 1

3 a

b De eed van trouw werd altijd afgelegd aan een persoon in een hogere laag en niet aan een persoon in een zelfde laag.c Nee, want zij kregen geen zeggenschap over een gebied. Zij moesten alleen een deel van hun opbrengst afstaan.

4 a Als onverbrekelijk: de strekking van deze bron is dat welk lot de leenheer ook treft, de vazal volgt hem tot in de dood.b Uit de tekst blijkt dat leenmannen zich vaak niet aan hun plichten hielden en zich verzetten. De literatuur schetst kennelijk het ideaalbeeld, wellicht juist omdat de praktijk er zo vaak van afweek.c Als een vazal niet aan zijn verplichtingen voldeed, kon de leenheer het leen in principe terugnemen.d Dat Karel de Grote situaties vaststelde waarin een band verbroken mocht worden, duidt erop dat ook heren zich vaak misdroegen ten opzichte van hun vazal.

Basistekst 25 De hele samenleving had behoefte aan veiligheid, zoals we in paragraaf

3.1 gezien hebben.

6 Door het overerfelijk worden van de lenen en de trouw van leenmannen aan meerdere leenheren, werd de positie van de vazal steeds onafhankelijker en sterker en verloor de koning aan macht. Dit had Karel de Grote juist willen voorkomen.

7 a Je eigen antwoord. Onder meer:- Het Romeinse Rijk was veel groter dan de beide grote Europese rijken uit de middeleeuwen en strekte zich uit rond de hele Middellandse Zee.- Het Romeinse Rijk was veel meer een eenheid dan Frankrijk of het Duitse Rijk.- Rond 1000 was een deel van Zuid-Europa in handen van andere rijken: het (islamitische) ‘kalifaat van Cordoba’ en het Byzantijnse Rijk.


koning (hoogste leenheer)

leenmannen

achterleenmannen

achterachterleenmannen

boerengraafschap/hertogdom

- Niet langer is Italië het centrum: er zijn in Europa nieuwe centra ontstaan.b In Frankrijk is het gebied dat direct onder de Franse koning valt heel klein (het gebied rond Parijs); voor het overige is hij afhankelijk van zijn leenmannen.

8 Ook deze heilige mannen hebben een band van trouw met hun Heer, in dit geval God. Het voorbeeldig trouwe gedrag van deze ‘vazallen’ van God kan dus richtinggevend zijn voor het gedrag van een gewone vazal.

Historisch denken(Dirk III heft tol bij Vlaardingen)

9 a Hij keurt hun optreden af. Hij stelt ze gelijk met rovers en vertelt niet eens dat het gaat om een graaf en zijn onderdanen die tol heffen.b In het verhaal uit de casus wordt de Franse koning geconfronteerd met onderdanen die klagen over onveiligheid (door Noormannen). Hier wordt de keizer geconfronteerd met onderdanen (uit Tiel) die klagen over onveiligheid door de Hollanders. In beide gevallen begint de leenheer een oorlog met geleende troepen.c Het leger wordt in Frankrijk bijeengebracht door de klagers zelf, hier door de leenmannen, de bisschop van Utrecht en de hertog van Lotharingen.De Franse koning wint de oorlog en de Duitse keizer verliest hem.Rollo, de leider van de verslagen Noormannen, is nog geen leenman, graaf Dirk III wel.d Hij luistert totaal niet naar zijn leenheer; hij is onafhankelijk.e Rond 1000 [29 juli 1018 om precies te zijn]. Dirk III is niet alleen leenman, maar ook is hij de bestuurder van een graafschap. Dat betekent dat de koppeling tussen feodaliteit en bestuur onder Karel de Grote (circa 800) al heeft plaatsgevonden. Maar deze geschiedenis moet ook stammen uit een fase dat leenmannen hun lenen als erfelijk bezit zijn gaan beschouwen. Het spreekt kennelijk helemaal vanzelf dat Dirk zijn vader gaat opvolgen, hoewel hij nog maar een kind is. De tijd dat een leenheer (in dit geval de Duitse keizer) het leen kon terugnemen en in leen kon geven aan iemand van zijn eigen keuze, is voorbij. Dirk III gedraagt zich als eigenaar van Holland en legt bevelen van zijn leenheer, de Duitse keizer, naast zich neer. De enige manier om Dirk nog tot de orde te roepen, is militair ingrijpen.

Historisch denken(Ridders van de middeleeuwen tot nu)

10 a Op de afbeelding van bron 5 zien de ridders er eenvoudig uit. Ze hebben een maliënkolder aan.Op de afbeelding van bron 7 zien we een zwaar bewapende ridder in plaatstaal. Zijn uitrusting en zijn paard zijn rijk versierd.Op de afbeelding van bron 8 is een ridder uit onze eigen tijd te zien. Zij strijdt niet meer letterlijk en draagt dus ook geen harnas meer. Ook vrouwen kunnen nu ridder worden.


b Bron 5 is uit de 9e eeuw, de tijd dat ridders nog eenvoudige boerenzonen waren of de zonen uit de lage adel. Dat zie je aan hun eenvoudige kleding.Bron 7 is uit de 15e eeuw, de late middeleeuwen: het prestige van de ridder is gestegen en de adel is toegetreden tot de ridderschap. Ook dat is duidelijk te zien.Bron 8: het ridderschap is puur symbolisch geworden, een eretitel voor iedereen die zich verdienstelijk maakt voor de samenleving.

11 Dat is veranderd in de 18e eeuw, toen de Franse Revolutie uitbrak. Deze revolutie kantte zich sterk tegen de voorrechten die mensen van adel hadden. Sindsdien is iedereen (in Europa) voor de wet gelijk.

§ 4 De verbreiding van de islam

Casus

1 Hij schafte de kopbelasting voor moslims af; alleen aanhangers van de Perzische godsdienst moesten voortaan kopgeld betalen.

2 a De nieuwe heersers, islamitische Arabieren, hadden veel soldaten samengetrokken in Merv. Dat zullen wel moslims zijn geweest.b Ze deden kennelijk geen poging om iedereen tot de islam te bekeren. Er was in elk geval nog een zeer grote groep niet-moslims (‘polytheïsten’ en misschien ook christenen en joden).c Ze konden wegtrekken of moslim worden.

Basistekst 1

3 Deze opvatting is belangrijk omdat Mohammed de islam presenteerde als een factor die zijn aanhangers zou verbinden. Zodoende wist hij een einde te maken aan de onderlinge twisten tussen Arabische stammen en legde hij de basis voor een islamitisch rijk dat gebaseerd was op de vereende krachten van de Arabische stammen.

4 Het islamitische geloof zorgde ten eerste voor een gevoel van saamhorigheid bij de Arabische veroveraars. Ten tweede had een gelovige, wilde hij een goede moslim zijn, de plicht zijn geloof te verbreiden. Dit kon bijvoorbeeld door gebiedsveroveringen.

5 In principe is er sprake van continuïteit tussen 750 en nu: de gebieden die in 750 islamitisch waren, zijn dat nu nog. Er is één uitzondering: Spanje en zelfs een deel van Frankrijk waren in 750 islamitisch gebied, en nu niet meer.

6 Nee. Daar had je koningen en (na 800) een keizer, maar die had niet het hoogste religieuze gezag. Dat berustte bij de paus.

Basistekst 2


7 Militair: in de versterkte nederzettingen waren ze beschermd tegen eventuele oproeren van de lokale bevolking, die de meerderheid vormde.Sociaal: ze vormden een toplaag in de samenleving van de veroverde gebieden.Financieel: de belasting op de lokale bevolking kwam voor een groot gedeelte ten goede van het garnizoen.

8 Ze maakten de islam ‘zichtbaar’, waren imposant en zorgden (bij moskeeën) tegelijkertijd voor een plek waar moslims konden samenkomen en hun geloof belijden.

9 De islam behield zijn eenheid niet lang, politiek noch religieus. In 661 ontstond er een breuk tussen soennieten en sjiieten (aanhangers van Ali); deze stromingen verschilden (en verschillen) ook in hun godsdienstige overtuigingen. In de 8e eeuw werd Spanje een onafhankelijke islamitische staat en in de 9e eeuw scheidden ook andere gebieden zich af.

10 a Bron 5 schrijft de overwinning van de Franken toe aan de verwarring die eskadrons van moslimruiters veroorzaakten toen zij probeerden hun buit veilig te stellen; de vermelding dat Abderrahman door de Franken in de rug werd aangevallen, kan erop duiden dat volgens de Arabische kroniek de Franken hun overwinning dankten aan een lafhartige strijdwijze. Bron 6 schrijft de overwinning van de Franken toe aan de gunst van God én aan de strijdvaardigheid van Karel Martel.b Datering kan van belang zijn voor het vaststellen van de betrouwbaarheid: hoe ouder een bron is, hoe groter de kans dat hij is gebaseerd op verslagen van ooggetuigen; hoe jonger een bron is, hoe groter de kans dat hij interpretaties uit een latere periode bevat. Maar een datering alleen zegt niet alles. Bron 6 is van veel later datum, maar kan best vrij nauwkeurig zijn gekopieerd van een verslag uit de tijd zelf. En zelfs als bron 5 uit de 8e eeuw is (wat we dus niet weten), dan nog kan hij zijn gebaseerd op gebrekkige en slecht begrepen informatie. Om de betrouwbaarheid van een bron vast te stellen heb je dus zeker niet voldoende aan de datering: je moet vrij precies weten langs welke weg de bron tot stand is gekomen. Dit staat nog los van het feit dat ook directe ooggetuigen de gebeurtenissen vanuit hun specifieke perspectief waarnemen en rapporteren.c De weergave van de gebeurtenissen is gekleurd door de afkomst van de auteurs, die respectievelijk Arabisch/islamitisch en christelijk zijn.

Historisch denken

11 a Als praktisch: dit fragment bevat allerlei aanwijzingen voor de behandeling van een specifieke aandoening.b Toledo lag in islamitisch (en Arabischtalig) gebied, maar dicht bij de grens met Frankrijk, waar de geleerden Latijn spraken en lazen. Dit was dus een grensgebied tussen de Arabische en de Latijnse wereld.c Hij veronderstelt dat beide auteurs uit de oudheid hetzelfde hebben bedoeld.

12 a Hij deed die kennis op uit boeken, niet zozeer door in de praktijk ervaring op te doen. Dit blijkt uit bron 9, want hij verwijst naar twee


geleerden uit de Grieks-Romeinse oudheid, die eeuwen eerder hebben geleefd.b Vooral een geleerde. Hij vertrouwt helemaal op de meningen van de oude schrijvers. Als hij die heeft bestudeerd, is hij ‘klaar’ met de betreffende wetenschap. Als ze verschillende verklaringen hebben, gaat hij niet echt op onderzoek uit.

13 a Dat hij de kennis van artsen uit de oudheid én de Perzische en Arabische wereld op een heldere, beknopte en overzichtelijke manier presenteerde. Het boek was daardoor ook zeer geschikt als leerboek. Uit bron 8 blijkt dat de Canon bovendien heel praktische adviezen bevatte.b Ibn Sina lijkt niet erg geneigd zelf op onderzoek uit te gaan. Zijn boek nodigt niet uit tot nieuw onderzoek.c Dat is moeilijk te zeggen, want er is weinig vergelijkingsmateriaal. Maar uit bron 7 blijkt dat andere medische onderzoekers wel belangrijke ontdekkingen deden. Misschien is de Canon wel representatief omdat Ibn Sina kennis aan de klassieke oudheid ontleent, maar niet zo representatief omdat hij in dit boek zelf weinig aan die kennis toevoegt.

Afsluiting


De verspreiding van het christendom:- Clovis bekeert zich tot het christendom (ca. 500). Clovis’ bekering tot het christendom was belangrijk, omdat daarmee de Franken een verbond konden aangaan met de paus in Rome en de Franken zich tot het machtigste volk van Noordwest-Europa konden ontwikkelen. Het verklaart waarom de katholieke variant van het christendom overheersend is geworden.- Benedictus van Nursia legt zijn kloosterregel vast (ca. 540). De kloosterregel van Benedictus had grote invloed op het ontstaan van kloosters in West-Europa; deze kloosters waren weer belangrijk voor de verdere verspreiding van het christendom.

De verspreiding van de islam:- De profeet Mohammed sticht de islam (ca. 622). Uiteraard is de stichting van de islam een belangrijk feit in de geschiedenis van de islam.- Islamitische strijders veroveren Spanje (711-720). De verovering van Spanje is in beginsel slechts een voorbeeld van de verbreiding van de islam. Omdat de islam hiermee in Europa zijn grenzen bereikte, zou dit wel als belangrijk feit kunnen worden aangemerkt.

Hofstelsel en horigheid:- In West-Europa verdwijnt het Romeinse bestuur (eind 5e eeuw). Door de instorting van de Romeinse bestuursstructuur in de 5e eeuw verdwenen de gespecialiseerde economie, de steden en de handel en moesten gebieden zichzelf gaan voorzien; zo ontstonden het hofstelsel en de bijbehorende horigheid.


- Het West-Europese handelsverkeer loopt sterk terug (6e eeuw). De terugval van de handel is eveneens een belangrijke factor die het ontstaan van het hofstelsel verklaart.

Ontstaan en werking van feodaal bestuur:- In West-Europa verdwijnt het Romeinse bestuur (eind 5e eeuw). Door de instorting van de Romeinse bestuursstructuur in de 5e eeuw verdween ook de geldeconomie en ontstond er behoefte aan een bestuursvorm zonder geld.- Karel de Grote zet leenmannen in om zijn rijk te besturen (ca. 800). Karel de Grote was de eerste die leenmannen (op grote schaal) inzette in het bestuur van zijn rijk. Daarmee koppelde hij het leenstelsel (dat al ouder was) aan het bestuur. Deze stap was erg belangrijk, want daardoor ontstond een nieuwe, ‘feodale’ vorm van bestuur.


De verspreiding van het christendom:- De moord op Bonifatius (754). De moord op Bonifatius is een kleine gebeurtenis in het kader van de verspreiding van het christendom in de vroege middeleeuwen: de moord heeft niet verhinderd dat de kerstening van Noordwest-Europa doorging.

De verspreiding van de islam:- Arabische veroveraars stichten Foestaat (het huidige Cairo) (641). De stichting van de militaire legerplaats Foestaat is onderdeel van de verovering van Egypte door islamitische Arabieren en als zodanig een voorbeeld van de verspreiding van de islam.- De Rotskoepel wordt gebouwd (ca. 690). De Rotskoepel in Jeruzalem is het eerste voorbeeld van een indrukwekkend islamitisch gebouw dat moest bijdragen aan de bevestiging van de macht van de islamitische heersers buiten het Arabisch schiereiland. Het is dus een voorbeeld van de verspreiding van de islam.- Islamitische strijders veroveren Spanje (711-720). Ook de verovering van Spanje is een voorbeeld van de verspreiding van de islam. Omdat het islamitische machtsgebied hiermee aan zijn grenzen kwam, kan deze gebeurtenis eventueel ook bij vraag 1 staan.

Hofstelsel en horigheid:- Willem, de broer van Reginald, kiest voor een onvrij bestaan (ca. 1000). Dat de vrije boer Willem, broer van Reginald, horige wordt van het klooster van Marmoutier, is een voorbeeld van de manier waarop boeren vrijwillig konden kiezen voor de onvrijheid. Het is op zichzelf geen belangrijke gebeurtenis geweest: dit verhaal is min of meer toevallig overgeleverd in een middeleeuwse kroniek.

Ontstaan en werking van feodaal bestuur:- Rollo belooft trouw aan koning Karel de Eenvoudige (911). Rollo is een voorbeeld van een lokale machthebber die – in dit geval gedwongen – leenman wordt van een leenheer, in dit geval van Karel de Eenvoudige. Het is dus een voorbeeld van het feodale bestuur in de 10e eeuw.


Hoofdstuk 4 De late middeleeuwen

§ 1 De steden komen weer tot bloei

Casus

1 Het feodalisme was gericht op zelfvoorziening: het was een antwoord op het wegvallen van de handel na de val van het West-Romeinse Rijk.

2 De abdij maakte het religieuze festival op deze manier nog aantrekkelijker voor bezoekers. (En het kon ook een bron van inkomsten zijn voor de abdij ).

3 De belangrijkste activiteit is de zegening door de bisschop van Parijs. Andere activiteiten zijn: veehandel, paardenhandel, overleg tussen handelaren, uitstallen van waren, gezellig met elkaar drinken van handelaren. Op deze afbeelding kun je duidelijk zien dat niet alleen het klooster van Saint-Denis, maar ook de kerk (in de persoon van de bisschop) de jaarmarkt stimuleerde. De afbeelding past dus in zoverre bij het antwoord op vraag 2 dat ze laat zien dat religieuze autoriteiten het festival steunden.

Basistekst 1

4 a De ontwikkelingen zijn:- invoering van het drieslagstelsel;- de ontginning van woeste gronden;-verbeterde technieken zoals het gebruik van de ijzeren ploeg (en het gebruik van paarden).b Een direct gevolg was dat de voedselopbrengsten stegen. Gevolgen van de gestegen voedselopbrengsten (en dus indirecte gevolgen van de ontwikkelingen in de landbouw) waren:- dat de bevolking kon groeien en dat sommigen zich alleen met handel of nijverheid konden bezighouden;- dat er handel kon worden gedreven met de overschotten.

5 Tussen het Byzantijnse Rijk en het Midden-Oosten enerzijds en (via Noord-Frankrijk) Engeland, Scandinavië en het Oostzeegebied anderzijds.

6 a De landsheren zagen hierin een mogelijkheid de welvaart in hun gebieden te bevorderen (en het was ook een bron van inkomsten voor de landsheren).b De handelaren hadden in eerste instantie bescherming nodig, tijdens het reizen en tijdens markten; ook konden de landsheren zorgen voor een goede rechtspraak.

7 ‘Weer’ verwijst naar het Romeinse Rijk: toen werden er ook gouden munten geslagen.


8 Demografisch: groei van de bevolking.Economisch: opleving van de handel, grotere opbrengsten in de landbouw, ontstaan van markten, samenwerking Hanzesteden (eventueel ook politiek-bestuurlijk), opkomst geldeconomie, opkomst van banken.Monetair: slaan van gouden munten (ook politiek-bestuurlijk).Politiek-bestuurlijk: (eventueel) samenwerking Hanzesteden (ook economisch), toenemende bemoeienis landsheren met de handel, instellen van rechtbanken, slaan van gouden munten (ook monetair)Technologisch: invoering drieslagstelsel, invoering ijzeren ploeg.Een lastig in te delen ontwikkeling is de ontginning van woeste gronden. Voor zover feodale heren daartoe het initiatief namen, zou je het kunnen indelen bij politiek-bestuurlijk. Economisch is natuurlijk ook een mogelijkheid.

Basistekst 2

9 Omstandigheden van doorslaggevend belang zijn:- de nederzetting moest op een gunstige plaats liggen (in de buurt van rijke klanten in een kasteel, klooster of vesting, of in de buurt van een handelsroute, op een kruispunt van wegen, bij een rivier);- de nederzetting moest bescherming van de landsheer krijgen (veiligheid van wegen, rechtspraak);- de landsheer moest bereid zijn de bewoners privileges (en uiteindelijk stadsrecht) te verlenen.

10 Er komen nieuwe, vrij zelfstandige, gebieden met mensen die zelf geld verdienen en daardoor macht en invloed krijgen.

11 Dankzij de samenwerking konden ze:- oneerlijke concurrentie voorkomen;- de kwaliteit hoog houden (en daarmee de prijzen);- het vak beschermen tegen nieuwkomers;- een machtspositie verwerven binnen de stad.

12 a De bevolkingsgroei in Europa aan het begin van de late middeleeuwen en de afname van de bevolking in de 14e eeuw.b De belangrijkste oorzaak van de bevolkingsgroei in het begin van de late middeleeuwen was dat er een voedseloverschot was ontstaan door verbeterde landbouwtechnieken. De belangrijkste oorzaak van de afname was de pest, waaraan veel mensen in de 14e eeuw overleden.c In West- en Centraal-Europa. Vooral in deze gebieden kwam de handel tot bloei (zie ook bron 5). In die gebieden was er sprake van verstedelijking. Het overschot aan mensen in de landbouw kwam in de steden terecht.

13 Er werden nog geen officiële tellingen gehouden. Er was nog geen sterke centrale macht die bijhield hoe de bevolking zich ontwikkelde. In het algemeen hebben we uit de middeleeuwen weinig bronnen. Onze kennis over die tijd is daardoor enigszins beperkt.


Historisch denken

14 a Deze steden voerden handel in het Middellandse Zeegebied, met name met het Byzantijnse Rijk en het Midden-Oosten, en hadden een verbinding met Brugge in het noorden (zowel via zee als via land).b Brugge was het belangrijkste knooppunt in de overzeese handel in West- en Noord-Europa, maar ook de stad waar handelsroutes naar Zuid-Europa begonnen (of vanuit Zuid-Europa eindigden). Dat laatste kun je ook zien aan de opsomming die Pedro Tafur geeft van de handelswaar in Brugge: dat zijn allemaal (luxe)producten uit Zuid-Europa en het Midden-Oosten.

15 a De inwoners van Lucca lijken zichzelf niet in eerste instantie als Bruggenaren te zien en ook niet als Italianen, maar als inwoners van Lucca. Ze hebben namelijk hun eigen handelsorganisatie en hun eigen sociale, religieuze en juridische verbanden, die ze niet delen met de Bruggenaren en de handelaren uit andere Italiaanse steden. Opmerkelijk is ook dat Giovanni di Arrigo Arnolfini, hoewel hij al op zeer jonge leeftijd in Brugge is komen wonen en er ook zijn gezin sticht, trouwt met een vrouw uit Lucca – en dus niet met een Vlaamse.b Als vreemdelingen (ze hebben niet dezelfde rechten als de burgers van Brugge: ze mogen bijvoorbeeld geen winkel beginnen) en als mensen uit Lucca (ze worden in een optocht nadrukkelijk per stad opgesteld. Overigens zijn ze, als ze hun conflicten onderling niet kunnen beslechten, wel welkom bij de stedelijke rechtbank.c Die lijkt hoog te zijn. Niet alleen mogen ze meelopen in een officiële stedelijke optocht ter ere van hertog Filips de Goede, direct achter de handelaren van de (Noord-Europese) Hanzesteden en de Spaanse handelaren, maar ook is het mogelijk dat zij goede contacten onderhouden met de hertog: Giovanni di Arrigo Arnolfini wordt zelfs diens adviseur. Hoe representatief Giovanni is, is moeilijk te zeggen.d De handelaren waren van groot belang voor de welvaart in Brugge. Ook Filips de Goede zelf profiteerde van hun aanwezigheid: hij betrok goederen van Giovanni di Arrigo Arnolfini en maakte gebruik van zijn adviezen.

16 Je eigen antwoord. De onderzoeksvraag moet in elk geval afgebakend zijn: naar tijd, plaats en onderwerp.De vragen kunnen sociaal, cultureel, bestuurlijk, politiek, religieus of economisch van aard zijn. Voorbeelden:- Leefden de Italiaanse handelaren in Brugge in de 14e en 15e eeuw inderdaad in een sociaal isolement of hadden zij ook intensieve contacten met Bruggenaren?- Hoe stelden de lokale autoriteiten in Brugge zich in de 14e en 15e eeuw op ten aanzien van de Italiaanse handelaren?- Waren er in andere steden in Noordwest-Europa in de 14e en 15e eeuw ook zulke gemeenschappen van Italiaanse handelaren en in welke opzichten verschilden die met die in Brugge?- Hoe en wanneer is de gemeenschap van Italiaanse handelaren in Brugge ontstaan? Hoe en wanneer is hij weer verdwenen?- Op welke wijze maakten Italiaanse handelaren in Brugge in de 14e en 15e eeuw handelsafspraken en hoe werden die vastgelegd?


etc.


§ 2 De expansie van de christelijke wereld

Casus

1 a Hij wilde zichzelf bewijzen als strijder en bovendien zouden hem zijn zonden worden vergeven en zou hij een plekje in de hemel krijgen.b In het feodale stelsel was de koning de hoogste leenheer. Zijn leenmannen moesten hem in ruil voor land loyaal zijn en hem steunen. Maar om zijn gezag af te dwingen moest hij wel laten zien dat hij een goede legeraanvoerder was.c Omdat de stad islamitisch was geworden en christenen van de moslims geen toestemming meer kregen om hun heilige plaatsen te bezoeken.

2 Ja, want hoewel Richard Leeuwenhart besefte dat hij het militair niet kon winnen, kreeg hij toch een belangrijke concessie los van Saladin, namelijk dat christenen vrij toegang kregen tot hun heilige plaatsen in Jeruzalem.

Basistekst 1

3 a Het werd door de christenen gezien als een herovering, omdat het gebied oorspronkelijk onderdeel was geweest van het West-Romeinse Rijk en dus werd gezien als deel van de christelijke wereld in het westen. Het ‘hoorde’ in de ogen van de christenen dus christelijk te zijn en niet islamitisch.b Ze hadden allebei als doel de macht van de islam te beperken en gebieden te veroveren die naar de mening van de christenen christelijk hoorden te zijn.

4 a De edelen: roem, het veroveren van grondgebied, vergeving van zonden.De armere bevolking: vergeving van zonden, avontuur.Handelaren: het verkrijgen van handelsprivileges.b Het beschermen van christelijke heiligdommen, machts- en gebiedsuitbreiding.

5 a Bij eerdere kruistochten waren geen Engelse troepen betrokken; de deelnemers kwamen uit Frankrijk, Duitsland en Italië.b De Turkse sjelsjoeken.

6 a Het past bij het streven, omdat de kerk op die manier haar greep op de bevolking kon vergroten.b Hij stond aan de kant van de kerk. Hij noemt de ketters namelijk ‘verloren zielen’; de koning ‘ziet in’ hoe ketters ze zijn.c Ondanks de zware en lange vervolging bleven de katharen trouw aan hun eigen geloof. Volgens de bron weigerden ze berouw te tonen. Hieruit kun je afleiden dat de katharen heel overtuigd waren van hun geloof en bereid waren voor hun geloof te sterven.

7 Een mogelijke verklaring kan zijn dat de mensen zo waren opgehitst door de gedachte van de heilige strijd, dat zij er geen bezwaar in zagen


andersdenkenden, zoals de joden, te vermoorden. De paus had immers gezegd dat daarmee zonden vergeven zouden worden.


Basistekst 2

8 a Oorzaken: de vijandige houding van christenen ten aanzien van de islam; streven van de kerk naar machtsuitbreiding (kan ook een motief zijn); gebrek aan land door bevolkingsgroei.Motieven: het streven naar machtsuitbreiding (de kerk), de wens roem te vergaren (edelen), een stuk land te krijgen (edelen), handelscontacten te verbeteren (Italiaanse handelssteden), vergeving van zonden (arme kruisvaarders), avontuur.Aanleiding: de Byzantijnse keizer vraagt om hulp, want hij is niet in staat zelf in te grijpen in Jeruzalem.Gevolgen: veel slachtoffers aan beide kanten; de verdrijving van moslims uit Spanje en Portugal; geen blijvend militair succes in het Midden-Oosten; veroveringen in Oost-Europa; toegenomen handelscontacten tussen Oost en West; culturele verrijking van Europa.b Voor een deel waren ze bedoeld, zoals de verovering van Spanje en Portugal, de veroveringen in Oost-Europa en de uitbreiding van de handelscontacten. Andere gevolgen, zoals de culturele verrijking, waren onbedoeld.

9 a De auteur schetst Parijs als een stad waar op kennisgebied weinig te vinden is en niks gebeurt behalve overschrijven, terwijl in Toledo de beste docenten en boeken te vinden zijn.b In Toledo is kennis uit de Arabische wereld voorhanden, terwijl Parijs het nog moet doen met wat in de christelijke cultuur bewaard is gebleven.c In de tijd dat de auteur Toledo bezocht, was de stad al zeker 70 jaar weer onder christelijk bestuur. Desondanks zijn Arabische geleerden er volgens hem zeer actief in het geven van onderwijs.d Het verband kan zijn dat de burgers in de steden door het drijven van handel en het ontwikkelen van een stedelijke cultuur belangstelling krijgen voor kennis die ze praktisch kunnen benutten, zoals rechtskennis.

Historisch denken

10 a Saladin is geboren in Tikrit, een stad in het noorden van het huidige Irak, en was later heerser over onder andere wat nu Irak is.b De postzegel legt een nauwe relatie tussen Saladin en de leider van Irak, Saddam Hoessein (toevallig ook geboren in de buurt van Tikrit). De vlag onderstreept nog eens het ‘Iraakse’ karakter van Saladin. De herovering (en restauratie) van de Al-Aqsamoskee in Jeruzalem wordt gepresenteerd als Saladins voornaamste verdienste. De boodschap lijkt te zijn: Saddam Hoessein, de huidige leider van Irak, zal net zo krachtig optreden en strijden voor de belangen van de islam (bijvoorbeeld voor een islamitisch Jeruzalem, in plaats van een Jeruzalem dat gedeeltelijk in handen is van Israël).

11 a Saladin was heerser over onder andere wat nu Syrië is en ligt begraven in Damascus, de Syrische hoofdstad.b President Assad eert de grote volksleider Saladin die opkwam voor de islam (en suggereert daarmee dat hij zelf net zo’n soort leider is).


12 a Volgens de auteur was Saladin een Koerd.b Hij is geboren in Tikrit in het noorden van Irak, waar veel Koerden wonen.c Om duidelijk te maken dat de machtige Saladin niet zozeer een islamitische, als wel een Koerdische leider was – en dat de Koerden dus al heel lang een belangrijk volk zijn en dat het dus vreemd is dat zij geen eigen staat hebben. [Rojava is kennelijk een Koerdische nationalist.]d Hij moet erkennen dat Saladin zich niet nadrukkelijk als Koerd heeft geprofileerd: hij heeft zijn eigen taal en cultuur verwaarloosd. Sowieso is er in de 12e eeuw van Koerdisch ‘nationaal bewustzijn’ weinig terug te vinden.

13 In het begin van de 20e eeuw is het Ottomaanse Rijk uiteengevallen, waarna er tijdelijk een koloniale fase is geweest, met overheersing door de Fransen en Engelsen. De heersers van de nieuwe, onafhankelijke staten zien Saladin duidelijk als een belangrijk voorbeeld, vooral omdat hij met succes de strijd aanbond tegen de christelijke kruisvaarders. Zij zien daarmee een parallel met hun eigen strijd tegen de westerse koloniale machten en Israël. Ook de Koerden, die geen eigen staat hebben, beschouwen Saladin als een belangrijk voorbeeld. Maar de Koerdische auteur probeert juist het islamitische karakter van Saladin te verminderen, omdat daardoor niet goed zichtbaar is dat Saladin ‘eigenlijk’ een Koerd is (dat is ‘in de schaduw’).

14 Je eigen antwoord. Verschillende mogelijkheden. Bijvoorbeeld: Willem van Oranje, die in Nederland wordt beschouwd als de ‘vader des vaderlands’.

§ 3 De strijd tussen paus en keizer

Casus

1

2 Het recht om te regeren over het westelijk deel van het Romeinse Rijk. Ook wordt de paus in dit document genoemd als plaatsvervanger van God en opvolger van Petrus. Samen betekent dit dat de paus in Rome de opvolger is van de Romeinse keizer en dat hij daarnaast het goddelijk recht heeft te heersen over de kerk en haar onderdanen.


1 n.C. ca. 300: Constantijn zou de Donatio hebben geschreven

8e eeuw: vervalsing mogelijk opgesteld

1054: de paus citeert de Donatio voor het eerst letterlijk

16e eeuw: de paus erkent de vervalsing

15e eeuw: sommigen vermoeden dat het gaat om een vervalsing, maar de pausen gebruiken de Donatio gewoon

3 Met dit document konden ze bewijzen dat de paus ooit het recht had gekregen te heersen over de gehele westelijke wereld.

Basistekst 1

4 De paus had koningen nodig als bescherming, omdat hij zelf niet over een leger kon beschikken. De koningen hadden de paus nodig als rechtvaardiging voor hun macht.

5 In de Dictatus Papae heeft paus Gregorius de pauselijke claim op de wereldlijke macht vastgelegd. Dit wilde hij, samen met de Schenking van Constantijn, gebruiken om zijn macht uit te breiden en af te dwingen. Zijn claim kon hij rechtvaardigen door te verwijzen naar de Schenking van Constantijn. De oproep tot de kruistochten was ook een manier om tot machtsuitbreiding te komen, maar dan vooral in oostelijke richting.

6 a Volgens regel 3 mag alleen de paus de bisschoppen afzetten en aanstellen.b Bij punt 12 staat dat de paus vond dat hij keizers mocht afzetten. Bij punt 27 staat dat hij meende leenmannen (ook van de Duitse keizer) te kunnen ontslaan van hun plicht om trouw te blijven.

Basistekst 2

7 Het was ongunstig voor de Duitse keizer omdat hoge geestelijken (die vaak van adel waren en dus ook leenman) hierdoor meer invloed kregen, waardoor zijn positie verzwakte.

8 De positie van de Franse koning ten opzichte van zijn leenmannen was kennelijk sterker dan die van de Duitse keizer. De Franse koning hoefde zich niet te vernederen. Integendeel: hij beschuldigde de paus van ketterij en slaagde erin de paus te vernederen.

9 Bij staatsvorming trekken de vorsten de macht naar zich toe (centralisatie), ten koste van hun leenmannen, onder wie de bisschoppen. Het westerse schisma verzwakte de wereldlijke macht van de kerk. Die kon (via de bisschoppen) dus minder tegenwicht bieden tegen het proces van staatsvorming.

Historisch denken

11 - De bron dringt erop aan dat de bisschoppen ‘alle wereldse begeerlijkheid’ opzijzetten.- Het godsbestand roept op tot eerbiediging van christelijke feestdagen. Volgens de kerk was dit een christelijke plicht waar dus ook de krijgsheren zich aan moesten houden.- Opkomen voor weerloze mensen past ook in het christelijke gedachtegoed.


12 Het kerkelijke leven was een zeer belangrijk onderdeel van de middeleeuwse samenleving. Wie uit de kerk werd gestoten, werd feitelijk uit de maatschappij gestoten. Voor gelovigen (en dat was vrijwel iedereen) was excommunicatie een zware vernedering.

13 In de middeleeuwen was wereldlijke macht in hoge mate gebaseerd op militair geweld. Als een leenheer werd geconfronteerd met een niet-gehoorzame leenman, dan kon hij weinig anders dan hem met geweld tot de orde roepen.

14 Door middel van een godsbestand bemoeide de kerk zich met wereldlijke zaken. Krijgsheren moesten een eed afleggen en werden verplicht zich hieraan te houden. Hiermee werd de macht van de kerk op de wereldlijke heersers vergroot.

15 De wereldlijke heersers hadden goedkeuring van de kerk nodig om hun macht te kunnen handhaven. Het was voor een krijgsheer van belang dat hij niet alleen goed was in de strijd, hij moest ook laten zien dat hij een goed christen was. De kerk had er belang bij om de wereldlijke heersers aan zich te binden. Dan zouden deze haar namelijk goed beschermen en dan kon ze invloed uitoefenen op de wereldlijke macht.

16 Door de godsbestanden werd het lokale geweld aan banden gelegd en dit zorgde voor meer rust en orde. Voor handelaren was het van groot belang dat zij veilig konden reizen.

§ 4 Het ontstaan van machtige staten

Casus

1 De oorlog en de nederlaag kunnen de ontevredenheid bij de leenmannen hebben aangewakkerd. De oorlog had veel belastinggeld gekost, maar niets opgeleverd.

2 Hij was afhankelijk van zijn leenmannen: hij had belastinggeld nodig en steun tijdens oorlogen.

3 Een verschil is dat de Franse koning, Karel de Eenvoudige, Rollo weet te verslaan en tot zijn leenman maakt, terwijl de Engelse koning, Jan zonder Land, juist door zijn leenmannen wordt overvallen en tot concessies wordt gedwongen. Een belangrijke overeenkomst is dat in beide gevallen de leenmannen uiteindelijk trouw zweren aan hun leenheer – ook al doet Rollo dat duidelijk met tegenzin.

4 De macht van de leenheer was gebaseerd op de belofte van trouw. Als die niet werd bevestigd, zou het lijken alsof de leenmannen Jan zonder Land niet meer als hun leenheer zagen.

Basistekst 1


5 a De herleving van de handel en het ontstaan van de geldeconomie als gevolg daarvan.b Door de economische veranderingen (opleving van de handel en de geldeconomie) konden leenheren belastingen heffen en vervolgens ook legers en ambtenaren inhuren. Deze middelen konden zij inzetten om hun greep op het land te vergroten en te werken aan centralisatie en staatsvorming.

6 a Ze waren gewend dat zij, door de verkregen stadsrechten, zelf hun bestuur en rechtspraak konden regelen. Door staatsvorming kwamen er algemene regels en wetten waaraan zij zich moesten houden.b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:- Voor het drijven van handel kon het handig zijn als er algemene wetten waren, in plaats van lokale.- Doordat de macht van de leenheer toenam, verzwakte de positie van lokale leenheren/leenmannen die zo ook minder invloed kregen op de steden.- Doordat de macht van de leenheer toenam, kon hij zorgen voor rust en stabiliteit binnen zijn gebied. Dit was ook goed voor de handel.

7 a Leenmannen verloren een deel van hun macht doordat de leenheer in de opkomende geldeconomie beschikte over geld waarmee hij legers en ambtenaren kon inhuren. De leenheer was dus niet meer zo afhankelijk van zijn leenmannen.b De burgers in de steden kregen een eigen machtspositie, omdat de leenheren konden profiteren van de handel en de rijkdom in de steden. De macht van de steden groeide ten koste van de leenmannen.c Het feodale systeem bleef bestaan: leenheren moesten rekening houden met hun leenmannen. Zij bleven afhankelijk van hun steun.

Basistekst 2

8 In de vorige paragraaf is uitgelegd dat de investituurstrijd de positie van de keizer verzwakte, terwijl het de positie van de hoge adel juist versterkte. Daardoor lukte het de Duitse keizer niet om zijn macht te centraliseren.

9 Het feit dat Parijs centraal was gelegen en goed kon profiteren van de toegenomen handel. De Franse vorsten konden daar ook weer van meeprofiteren.Er was steeds maar één opvolger, zodat het gebied niet opgedeeld hoefde te worden.Het succes in de gevoerde oorlogen.

10 Door oorlogen te voeren, wist de Franse koning zijn macht uit te breiden. Hij versloeg tijdens deze oorlogen zijn rivalen en liet zien dat hij de machtigste was. Hierdoor kon de Franse koning Frankrijk omvormen tot een gecentraliseerde staat: zijn leenmannen dwong hij tot trouw en hij kon belastingen heffen. Vervolgens bleek een staat weer een zeer geschikt instrument om oorlog te voeren: de koning was niet meer afhankelijk van de bereidheid van zijn leenmannen om mee te vechten, maar kon centraal een leger aansturen.


11 a De kathedraal van Reims heeft gotische kenmerken, zoals te zien is aan de hoge torens, en de hoge ramen (en deuren). Het gebouw is in de hoogte gebouwd (verticale lijnen).b De opleving van de handel en de steden leidde tot welvaart en rijkdom. De Franse koningen stimuleerden deze ontwikkeling, omdat zij ervan konden profiteren door het heffen van belastingen. De rijkdom in de steden betekende ook dat er geld was voor het bouwen van nieuwe kerken. De gotische stijl gaf goed uitdrukking aan de macht en rijkdom van de burgers. De stijl werd vervolgens ook overgenomen bij de bouw van paleizen en stadhuizen.

12 Een parlement was een centraal overlegorgaan waarin afgevaardigden vanuit verschillende plaatsen bij elkaar kwamen. Zo konden zij gezamenlijk besluiten nemen.

Historisch denken

13 Door veroveringen (bron 4) en huwelijkspolitiek (bron 5).

14 De opstelling van de steden maakte centralisatie niet eenvoudiger. In ruil voor de belastingen die de hertogen vroegen, eisten zij medezeggenschap. De hertog moest dus rekening houden met hun afzonderlijke wensen. Daardoor was het lastig overal dezelfde regelingen en belastingen in te voeren.

15 a In beide documenten zijn de rechten (privileges) van de onderdanen van een leenheer vastgelegd.b Het lijkt erop dat die positie niet zo sterk was. De onderdanen hoeven zich helemaal niet bij elke eis, of elk verbod of gebod van de leenheer neer te leggen.c Misschien had zij ook gunsten van de Staten-Generaal nodig: geld om een oorlog te kunnen voeren?

16 a Het was belangrijk dat Filips op goede voet stond met de hoogste edelen. Hij was afhankelijk van hun steun en trouw. Het gaf hem ook status en aanzien omdat hij deze onderscheidingen kon uitdelen.b Op de afbeelding zie je een bisschop die bij de vergadering aanwezig is.c Door de zegen van de kerk kreeg de orde status en een goddelijke rechtvaardiging.

17 a Ze zijn gedwongen het heel voorzichtig aan te pakken. Uit het Groot Privilege blijkt dat de centrale macht in 1477 nog beperkt was. De Orde van het Gulden Vlies geeft ook aan dat de Bourgondische vorsten het heel belangrijk vonden op goede voet te staan met hun hoge edelen.b Uitbreiding van het grondgebied.

Afsluiting



Herleving van de handel en ontstaan steden:- In Europa vindt het drieslagstelsel ingang (ca. 1100). Deze uitvinding is een van de belangrijke oorzaken van de heropleving van de economie: doordat er meer graan beschikbaar kwam, kon het overschot worden verhandeld en kregen de stedelijke markten weer een kans.- Noordduitse handelaren werken samen in de Hanze (ca. 1200). Dit handelsverbond is een gevolg van de herleving van de handel en het ontstaan van steden. Bij de Hanze waren veel steden in Noord-Europa aangesloten.

Opkomst stedelijke burgerij:- Noordduitse handelaren werken samen in de Hanze (ca. 1200). Dit handelsverbond zorgde voor een bloei van de handel in Noord-Europa. Bij de Hanze waren veel steden aangesloten die zo een sterke positie ten opzichte van hun landsheren konden innemen.

De strijd tussen de paus en wereldlijke vorsten:- Keizer Hendrik IV zet paus Gregorius VII af (1076). Deze beslissing was het begin van de investituurstrijd.- Het Concordaat van Worms wordt gesloten (1122). In dit jaar sloten de Duitse keizer en de paus een compromis over de verdeling van de geestelijke en wereldlijke macht. Daarmee kwam een (tijdelijk) einde aan de investituurstrijd.

De expansie van de christelijke wereld:- Paus Urbanus II roept edelen op tot de strijd (1095). Hiermee riep deze paus op tot de eerste kruistocht om moslims te verdrijven uit het heilige land.- Christelijke legers veroveren het laatste islamitische koninkrijk van Spanje (1492). Deze gebeurtenis vormt het eind van de Reconquista op het Iberisch schiereiland en is in die zin een belangrijke gebeurtenis.- Kruisvaarders moeten in het heilige land de stad Akko opgeven (1291). Dit was een heel belangrijk moment in de geschiedenis van de kruistochten, want Akko was het laatste bolwerk van de kruisvaarders in het Midden-Oosten. Maar ook nadien zijn er nog allerlei kruistochten georganiseerd en in zekere zin is dit dus maar een van de vele veroveringen en verliezen in de kruistochten geweest. Daarom ligt het meer voor de hand dit bij vraag 2 te zetten.

Begin staatsvorming en centralisatie:- Willem de Veroveraar beloont zijn leenmannen met lenen in Engeland (1066). Dit was (althans in Engeland) een belangrijk moment in de staatsvorming. Doordat Willem als veroveraar van Engeland met een schone lei kon beginnen, kon hij aanspraken van zijn leenmannen binnen de perken houden en een min of meer centraal bestuur instellen. Overigens kun je dit antwoord eventueel ook invullen bij vraag 2, want het gaat om een gebeurtenis die alleen belangrijk is voor de Engelse staatsvorming, en niet voor de Europese staatsvorming in het algemeen.- In de Honderdjarige Oorlog is de Franse koning oppermachtig (1337-1453). Dit was (in Frankrijk althans) er een belangrijke oorzaak van dat de Franse koning veel macht naar zich kon toetrekken: tijdens deze oorlog kon hij namelijk veel lastige leenmannen verslaan en aan zich


onderwerpen. Overigens kun je dit antwoord eventueel ook invullen bij vraag 2, want het gaat om een gebeurtenis die alleen belangrijk is voor de Franse staatsvorming, en niet voor de Europese staatsvorming in het algemeen.


Herleving van de handel en ontstaan steden:- De jaarmarkt van Lendit wordt een van de grootste van Europa (ca. 1300). Er waren veel meer jaarmarkten, dus dit is typisch een (belangrijk) voorbeeld. - Venetië begint gouden dukaten te slaan (ca. 1250). Op zichzelf was deze gebeurtenis maar op beperkte schaal van invloed op de herleving van de agrarisch-urbane samenleving; het is meer een illustratie bij een aspect ervan, de herleving van de geldeconomie.

Opkomst stedelijke burgerij:- Venetië begint gouden dukaten te slaan (ca. 1250). Dit is een goed voorbeeld van de rechten die steden weten te verwerven. - De hertogin van Brabant ondertekent op aandrang van de steden de Blijde Inkomst (1356). Dit is een voorbeeld van de toenemende macht van de steden. De Brabantse hertogin moest de steden namelijk allerlei rechten toestaan.

De strijd tussen de paus en wereldlijke vorsten:- De paus citeert voor het eerst uit de Schenking van Constantijn (1054). De Schenking van Constantijn was een vervalst document dat door de paus werd gebruikt om te ‘bewijzen’ dat hij meer macht had dan de wereldlijke vorsten. Dat de paus eruit citeerde, is een voorbeeld van de manier waarop de paus en wereldlijke vorsten met elkaar streden.

De expansie van de christelijke wereld:- Kruisvaarders moeten in het heilige land de stad Akko opgeven (1291). Dit is een episode uit de strijd om het heilige land en als zodanig een voorbeeld. Wel was het een heel belangrijk moment, want Akko was het laatste bolwerk van de kruisvaarders in het Midden-Oosten. Deze gebeurtenis kan dus eventueel ook bij vraag 1 staan.

Begin staatsvorming en centralisatie:- Willem de Veroveraar beloont zijn leenmannen met lenen in Engeland (1066). Dit is een belangrijk moment geweest voor de staatsvorming in Engeland en in die zin een voorbeeld van middeleeuwse staatsvorming. Zie verder onder vraag 1.- In de Honderdjarige Oorlog is de Franse koning oppermachtig (1337-1453). Dit is een belangrijk moment geweest voor de staatsvorming in Frankrijk en in die zin een voorbeeld van middeleeuwse staatsvorming. Zie verder onder vraag 1.- De hertogin van Brabant ondertekent op aandrang van de steden de Blijde Inkomst (1356). Eigenlijk is dit geen voorbeeld van staatsvorming en centralisatie, maar juist van de tegenbeweging: het verzet tegen de toenemende macht van de vorst. De Brabantse hertogin moest de steden namelijk allerlei rechten toestaan.


Tijdscharnier 1500

1 Middeleeuwse christenen geloofden dat je na je dood op je daden werd beoordeeld en dat God je eeuwig strafte (in de hel) of eeuwig beloonde (in de hemel). Tegelijkertijd zagen kerkleiders dat veel mensen genoten van het leven en daarbij zondigden tegen Gods geboden. Zij wezen mensen er daarom op dat zij zich niet moesten laten misleiden door uiterlijke schijn en tijdelijke pleziertjes, want daar zouden ze uiteindelijk eeuwig zwaar voor moeten lijden. Als ze zichzelf eeuwige ellende wilden besparen, moesten ze op aarde leven naar Gods wil.

2 Machiavelli houdt zich overdag bezig met spelletjes (om een beetje geld) en doet mee aan scheldpartijen. Dat zijn volgens de kerk zondige activiteiten, maar Machiavelli lijkt er geen schuldgevoel over te hebben. ’s Avonds bestudeert hij de klassieke schrijvers uit de oudheid, typisch voor een geleerde met de nieuwe houding ten aanzien van het aardse leven. Het verlost hem zelfs van angst voor de dood. [Verderop in de brief kondigt hij aan wat zijn studie op gaat leveren: zijn beroemde boek De Vorst, waarin hij uitlegt dat vorsten soms geweld moeten gebruiken om erger te voorkomen. Ook dat staat haaks op de christelijke boodschap.]

3 a Hier wordt uitgebeeld dat het aardse leven vergankelijk is en dat ijdelheid een slechte eigenschap of ondeugd is, waarvoor je in de hel kunt komen.b Qua stijl (toepassing van perspectief) is het renaissancistisch, maar qua thematiek is het ‘middeleeuws’: het waarschuwt de kijker immers voor de verschrikkingen die de zondaar in het hiernamaals te wachten staan en voor de ijdelheid van de verlokkingen op aarde (meer Memento mori dan Carpe diem).

4 Ten eerste: historici schrijven altijd vanuit een bepaald perspectief op het verleden. Dat ontstaat door de vragen die ze wel/niet stellen, door hun keuze van bronnen en door hun persoonlijke interpretaties. Daarbij kan het zijn dat de een meer oog heeft voor de middeleeuwse aspecten van deze periode en de ander vooral is getroffen door de breuk met het middeleeuwse verleden. Ten tweede: de tegenstelling tussen ‘middeleeuwen’ en ‘renaissance’ is niet zo scherp als de termen suggereren. De overgang was geleidelijk en één kunstenaar bijvoorbeeld kan zowel middeleeuwse als renaissancistische kenmerken hebben. Het is afhankelijk van de criteria die een historicus gebruikt of hij die kunstenaar ‘middeleeuws’ noemt of ‘renaissancistisch’. Ten derde: Burckhardt schreef over Italië en Huizinga over Frankrijk/de Nederlanden en dat kan een heel andere perspectief opleveren.


Hoofdstuk 5

§ 1 De renaissance

Casus

1 a De mensen in de middeleeuwen vonden het erg belangrijk dat zij na hun dood in het paradijs terecht zouden komen. Dan moesten zij zo min mogelijk hebben gezondigd of voor de zonden die ze hadden begaan, zo veel mogelijk boete hebben gedaan. Dit is precies wat Puccio doet.b Ook hij heeft als monnik zijn leven aan God gewijd, maar hij wil met genieten niet wachten tot hij dood is, maar al tijdens het leven in het ‘paradijs’ leven, zelfs als hij daarvoor zondigt (overspel pleegt).c Via Don Felice en Isabetta wil hij de streng gelovige houding van Puccio belachelijk maken. [Dat hangt samen met de waardering in de renaissance van het aardse leven zelf.]

Basistekst 1

2 a In deze afbeelding staat de mens letterlijk centraal; hij is getekend op basis van kennis uit de klassieke oudheid.b Als je goed kijkt zie je dat Da Vinci voor de cirkel inderdaad de navel heeft gebruikt als middelpunt, maar voor het vierkant is het geslachtsdeel het middelpunt. Da Vinci heeft dus eigen anatomische inzichten toegevoegd.c Leonardo da Vinci bewonderde de klassieke auteurs en volgde hen na, maar bracht ook verbeteringen aan.

3 Bijvoorbeeld: Palladio gebruikt klassieke elementen als de zuilengalerijen, het timpanon (de driehoek met beeldhouwwerk boven de zuilen) en symmetrie, maar maakt op basis daarvan wel nieuwe ontwerpen. Zo gebruikt hij tempelfaçades om een niet-religieus gebouw (een villa) te decoreren; een antieke tempel had maar één façade, Palladio heeft de tempelfaçades hier in één gebouw viermaal toegepast om de villa op deze specifieke plek uitzicht te geven naar alle windrichtingen.

4 In de renaissance waardeerde men de menselijke vermogens en de eigen creativiteit. Een zelfportret past bij deze erkenning van het individu.

5 Dat is niet geheel juist. Machiavelli stelt wel dat stabiliteit in een staat een doel is dat vele middelen heiligt, maar hij zegt niet dat elk doel legitiem is.

6 Het gaat hier om een mentaliteitsverandering die enige eeuwen duurde. Stukje bij beetje werd het nieuwe gedachtegoed zichtbaar. De mentaliteit van mensen in een gesloten samenleving als die van de middeleeuwen verandert niet plotseling. Er is hier geen sprake van revolutie, maar van evolutie.


Basistekst 2

7 De opkomst van de handel en ambacht en het herleven van de agrarisch-urbane samenleving. Door handel en ambacht ontstond er een groep van rijke burgers die geld had om kunst en cultuur te ondersteunen.De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van de steden. Steden werden later centra van de renaissance.De expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van kruistochten. Door de expansie kwamen in het westen verloren gewaande geschriften van klassieke auteurs voor studie beschikbaar.

8 Men stelde de mens zelf en de kwaliteit van het leven op aarde meer centraal, in plaats van het leven te zien als voorbereiding op het hiernamaals.De Griekse en Romeinse cultuur ging een veel grotere rol spelen en dat kon je zien in de steden.Men ging de rol van de kerk kritischer bekijken.

Historisch denken

9 a Het boek gaat over het verwerven en behouden van politieke macht door vorsten.b Hij legt uit dat je door enkelen wreed te straffen kunt voorkomen dat velen in een staat, vorstendom of leger onveilig zijn.c Machiavelli heeft de politiek van de klassieke oudheid onderzocht en is daar voorbeelden tegengekomen die dit laten zien (in de bron citeert hij een voorbeeld uit de klassieke geschiedenis, namelijk het leiderschap van Hannibal).Machiavelli had in zijn beroep direct te maken met oorlogen in Italië en dus met het probleem hoe je macht verovert en behoudt.

10 a Zij verwaarlozen de gelovigen en zijn alleen uit op geld; net als wereldlijke vorsten zorgen ze alleen goed voor zichzelf.b Hij doet dat om de lezer eraan te herinneren dat de huidige praktijk afwijkt van die van het vroege christendom, toen de titel ‘bisschop’ werd bedacht om aan te geven dat een bisschop voor zijn gelovigen moest zorgen.c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Erasmus is heel fel en veroordeelt het gedrag van de machthebbers, terwijl Machiavelli afstandelijk is en het gedrag van de machthebbers alleen beschrijft. Of: Erasmus is idealistisch (hij wil de wereld met zijn kritiek verbeteren), terwijl Machiavelli cynisch is (hij registreert alleen).

11 Beiden onderzoeken menselijk gedrag en gebruiken daarbij hun kennis van de klassieke oudheid. Daarmee passen ze bij de renaissance. Machiavelli past daar misschien iets meer bij, want hij doet dat zonder naar het christelijke gedachtegoed te verwijzen; het gaat hem alleen om de werking en effectiviteit van menselijk gedrag. Erasmus verwijst juist wel naar het christelijke gedachtegoed. Tegelijkertijd past dat wel bij het karakter van de noordelijke renaissance.


§ 2 Europeanen ontdekken de wereld

Casus

1 a Het veroveren van goud: zowel Cortés als Guzmán laten zich in hun gedrag sterk leiden door de (vermeende) aanwezigheid van goud.b Deze twee teksten bieden daarvoor weinig aanwijzingen. Wel heeft Cortés de havenplaats vernoemd naar het Kruis van Christus, hetgeen zou kunnen duiden op een religieus motief. Een andere aanwijzing is dat er al kort na het ontstaan van Nieuw Spanje een bisschop aanwezig is.c Ja, want zij stichtte er al snel een bisdom. Maar de steun heeft wel zijn grenzen: al te gewelddadige veroveringen gelden kennelijk als onchristelijk en worden veroordeeld. Om die reden wordt Guzmán uit de kerk gestoten.d 1) Door geschenken aan te bieden (een hoofdman geeft twintig slavinnen cadeau; de Azteekse gezant biedt Cortés geschenken aan; koning Tangáxuan van Michoacán doet hetzelfde).2) Door mee te strijden met de Europeanen (bij Guzmán [en overigens ook bij Cortés]).3) Door zich al dan niet gewapend te verzetten (zoals op de afbeelding te zien is; koning Tangáxuan verraadt niet waar meer goud is te vinden).

Basistekst 1

2 Het feit dat de bestaande handelsroutes over land minder toegankelijk werden door de ondergang van het Mongoolse Rijk en de hoge tolheffingen van de Turken.De technische vooruitgang op het gebied van scheepsbouw en navigatie.

3 De motieven:- Een overeenkomst is dat er in beide gevallen (ook) sprake was van een religieus motief: de verbreiding van het christendom.- Wel lijkt dat motief voor de kruistochten belangrijker te zijn geweest dan voor de ontdekkingsreizen; blijkens de casus en bron 1 is bij de ontdekkingsreizen goudzucht een belangrijk motief geweest.De cultuur van de niet-Europese volken:- Een verschil is dat de kruisridders tegen moslims streden (mensen met een monotheïstische overtuiging), de Spaanse veroveraars tegen mensen met een geloof dat verder van het christendom af stond.De gevolgen op langere termijn:- Een verschil is dat de indianen in het nauw zijn gedreven en voor een belangrijk deel uitgestorven; nu vormen zij een minderheidsgroep in de Verenigde Staten (soms in reservaten) en zijn ze in Zuid- en Midden-Amerika grotendeels opgegaan in de koloniserende bevolking. In het Midden-Oosten is nooit sprake geweest van een overheersing door kolonisten.- Een overeenkomst is dat de indianen in Amerika en de moslimvolken in het Midden-Oosten een slechte herinnering bewaren aan het optreden van de Europeanen. Sommige indianen vragen aandacht voor de ongelijke strijd die hun voorvaderen tegen de Europeanen hebben gestreden; mensen in het Midden-Oosten verwijzen soms nog naar de kruistochten


als ze nadenken over de verhouding tussen de islamitische wereld en de westerse wereld.Overige:- Een overeenkomst is dat in beide gevallen het gebruik van geweld niet werd geschuwd.- Een overeenkomst is dat de kerk zowel de kruistochten als de ontdekkingsreizen steunde; wel is een verschil dat de kerk bij de kruistochten een belangrijke aanstichter was, terwijl zij bij de ontdekkingstochten soms kritisch kon zijn (de veroordeling van Guzmán).- Een verschil is dat in het geval van de kruistochten de Europeanen er niet in slaagden hun macht blijvend te vestigen, in Zuid- en Midden-Amerika wel.- Een ander verschil: de bewoners van Amerika waren totaal nieuw voor de Europeanen; met de bewoners van het Midden-Oosten hadden ze al (direct of indirect) contact.

4 Na Cortés’ veroveringen was Mexico een Spaanse kolonie geworden. De Spaanse kolonisten zagen in hem een held, die een mooi graf verdiende. De Mexicanen zagen hem echter heel anders: voor hen was hij de wrede overheerser, die de inheemse cultuur had vernietigd en die dus helemaal geen mooi graf verdiende. Kennelijk waren de Spaanse koloniale autoriteiten bang dat de Mexicanen na hun onafhankelijkheid hun held zouden onteren.

Basistekst 2

5a De Europeanen krijgen beter zicht op hoe de continenten op aarde eruitzien en welke volken daar wonen; met deze volken gaan ze zich vergelijken, zodat ze ook een ander beeld krijgen van de positie van de Europese cultuur ten opzichte van de rest van de wereld.b Andere gevolgen zijn:- uitwisselingen van producten, economisch; - verspreiding van het christendom, religieus; - grote sterfte onder indiaanse bevolking in Amerika, demografisch;- ondergang van koninkrijken van indianen, politiek en demografisch;- invoer van Afrikaanse slaven in Amerika, economisch en demografisch.

6 a Het Europees-Aziatische (dat al langer bestond) en het Europees-Amerikaanse (dat nieuw was).b Voordeel: Europeanen konden producten krijgen die ze zelf niet hadden; Europeanen werden rijk door de handel en door de uitvoer van goud en zilver uit de nieuwe wereld; Europeanen leerden allerlei nieuwe producten kennen en waarderen.Nadeel: deze contactzones maakten ook de verspreiding van ziekten gemakkelijk. In Europa kreeg men te maken met de pest uit Azië (terwijl de Europeanen weer ziekten overbrachten op de indianen).

7 a De lijn van Tordesillas zorgde ervoor dat Portugal aanspraak mocht maken op de kusten van het huidige Brazilië. Zij voerden daar het Portugees als spreektaal in.b Bijvoorbeeld: het vergrootte zijn aanzien, het hield de christelijke wereld bijeen.


8 De Groot bestreed de verdragen van Tordesillas en Zaragoza en gaf de Republiek een juridische basis voor het optreden van de pas opgerichte VOC.

Historisch denken

9 a Sepúlveda stelt dat de indianen zo nodig met geweld moeten worden onderworpen. Las Casas stelt dat de indianen niet met geweld mogen worden onderworpen.b Sepúlveda geeft als argumenten dat:- indianen er zeer wrede gebruiken op na houden en in het algemeen onderontwikkeld zijn- filosofen zeggen dat je onderontwikkelde culturen mag onderwerpen- God en de natuur het recht geven om toekomstige slachtoffers van de indiaanse gebruiken van een wisse dood te redden.c De las Casas geeft als argumenten dat:- de indianen ook mensen zijn- Jezus is gestorven voor alle mensen en dus ook voor de indianen- de indianen helemaal niet onderontwikkeld zijn- de indianen juist zeer bereid zijn het christelijke geloof aan te nemen (oorlog is dus ook niet nodig).

10 1) Sepúlveda is zelf geen getuige van wat zich in de Nieuwe Wereld afspeelt en heeft geen direct contact gehad met indianen, terwijl Las Casas wel direct contact heeft gehad met indianen.2) Sepúlveda heeft een heel ander beeld van de indianen dan Las Casas: de eerste ziet hen vooral als uitvoerders van wrede rituelen, de tweede als mensen die anders zijn en nog niet de kans hebben gezag zich in het katholieke geloof te verdiepen.3) Sepúlveda beroept zich filosofen (onder wie de hem welbekende Aristoteles) die (in de oudheid) over onbekende volken hadden geschreven, én op God en het recht van de natuur. Las Casas beroept zich op de christelijke naastenliefde.

11 a In onze tijd vinden we het niet beschaafd om een onbekende cultuur direct te veroordelen en proberen we iedereen als mens te zien. Sepúlveda doet dat niet: hij ziet ‘nauwelijks een spoor van menselijkheid’ en noemt ze ‘barbaren’ die leven ‘als beesten’. Las Casas is wat dat betreft moderner. Hij neemt het in zekere zin op voor de indianen: ook al zijn ze anders, de indianen zijn ‘broeders’, ze zijn niet ‘dom of barbaars’, het zijn geen beesten, en het is een misvatting te denken dat indianen ‘de essentiële eigenschappen van mensen zouden missen’.b Hij is ervan overtuigd dat de indianen ‘in het duister’ leven (katholiek perspectief) en dat ze ‘eeuwen verborgen zijn geweest en vergeten’ (Spaans/Europees perspectief).]

12 Het antwoord moet ingaan op:- de kwestie die speelt is het gevolg van de ontdekkingsreizen- het ontdekken van nieuwe culturen leidt tot een debat over de verschillen tussen mensen en hun gebruiken. [dat leidt in de achttiende


eeuw tot een debat over de verschillende ontwikkelingsstadia waarin volken kunnen leven] (veranderend mensbeeld)- in het debat speelt het gezag van Aristoteles een belangrijke rol (heroriëntatie op klassieke cultuur).

13 In het werk van Las Casas worden de gruweldaden van de Spanjaarden breed uitgemeten. Toen de Nederlanden in 1568 in oorlog raakten met Spanje, paste dit vijandbeeld goed bij het Spaanse ‘wangedrag’ dat de zich verzettende Nederlanders met eigen ogen meenden waar te nemen. Er ontstond een zwarte legende waarin Spaans en tiranniek altijd in één zin werden genoemd.

§ 3 De Reformatie

Casus

1 a Hij dacht dat Rome een plaats zou zijn waar iedereen zich aan God wijdde.b Het ontbreken van religieuze toewijding in Rome en het feit dat de kerk het geloof schaamteloos te gelde maakte.

2 Beiden vonden devotie het belangrijkst en beiden maakten zich boos over de luxe levensstijl van veel geestelijken.

Basistekst 1

3 a Aflaathandel: hierbij was het mogelijk je zonden af te kopen door een priester ervoor te betalen. Luther vond dat je in plaats daarvan zelf vergeving aan God moest vragen.Heiligenverering: heiligen werden gezien als bemiddelaars tussen God en de gelovige en werden zo vereerd, dat de persoonlijke relatie tussen gelovige en God ondergeschikt werd. Luther vond dat onjuist en in strijd met de Bijbel: je moest je als gelovige tot God zelf richten.Sacramenten: voor alle sacramenten had je als gelovige een priester nodig; de priester trad dus op als tussenpersoon tussen God en de gelovige.Hiërarchie: in de middeleeuwse kerk waren mensen als de paus, de bisschoppen en de geestelijken nodig om vergeving van je zonden te verkrijgen. Luther vond dat je je als gelovige rechtstreeks tot God moest wenden.b Deze kritiek is onderdeel van het veranderende mensbeeld van de renaissance, waarbij de individuele mens meer centraal kwam te staan.

4 a Bijvoorbeeld door censuur of door de auteur uit de geloofsgemeenschap te zetten.b De prent drijft de spot met Luther en dat verwijst naar de mogelijkheid van propaganda tegen hem.

Basistekst 2


5 a In Duitsland en in Scandinavië.b In Zwitserland, Nederland, Schotland en lokaal in Frankrijk en Duitsland.c Bijvoorbeeld: Het door de ontdekkingsreizen rijk geworden Spanje kende een sterk centraal gezag, dat was gelieerd aan de katholieke kerk. Of: in Spanje was een sterkere censuur.d In tegenstelling tot luthersen en calvinisten wendden de wederdopers zich aanvankelijk af van elk staatsgezag. Het feit dat ze in Münster de macht grepen, was voor machthebbers hét teken dat deze groep erg gevaarlijk was. Dit leidde ertoe dat de wederdopers fel werden vervolgd en een relatief kleine groepering zijn gebleven.

6 a Reformatie > protestantse kerken > Contrareformatie.b De aflaathandel was de aanleiding voor Luther om zijn hervormingsbeweging, waaruit de reformatie is voortgekomen, te starten. Wyclif blijft over; zijn protestbeweging wordt wel eens gezien als voorloper van de Reformatie, maar de kerk slaagde erin Wyclif en zijn aanhangers effectief het zwijgen op te leggen.

7 Dit lijkt een indirecte oorzaak, omdat het bezoek aan Rome Luther aan het twijfelen bracht en die twijfel leidde later tot het publiceren van scherpe kritiek en uiteindelijk de afscheiding van de lutherse kerk. Maar zonder dat bezoek was Luther waarschijnlijk ook wel aan het twijfelen geraakt en had hij zijn kritiek gespuid. Bovendien: als hij dat niet had gedaan, was er waarschijnlijk toch een Reformatie gekomen, want ook anderen hadden kritiek op de geloofspraktijken van de kerk.

Historisch denken

9 a Hij vindt dat aflaten op een schaamteloze manier aan de man worden gebracht en arme mensen het geld uit de zak wordt geklopt, terwijl zaligheid allen door werkelijk berouw te tonen wordt bereikt en bovendien gratis is.b Stelling 36: spreekt tegen wat de paus beweert (officiële leer).Stelling 50: suggereert dat de paus misschien onwetend is van aflaatpraktijken.Stelling 81: paus is niet meer geloofwaardig.Stelling 86: een voorbeeld van stelling 81 is dat mensen zich gaan afvragen of de paus het geld van arme christenen mag gebruiken voor de bouw van de Sint-Pieter.Conclusie: De paus is niet meer geloofwaardig als hij de aflaathandel laat voortbestaan, maar misschien is hij er niet goed van op de hoogte.

10 a Een tegenstander, dit blijkt doordat Tetzel kinderachtige woorden in de mond worden gelegd (‘hoei!’).b In het Latijn geschreven, dus voor een publiek van geleerden.c In het Duits geschreven en met een duidelijke illustratie, dus voor een groter publiek.d Bron 5 zet Tetzel neer als een schreeuwerige oplichter zonder schaamte: als voorbeelden geeft de auteur dat Tetzel de paus belangrijker noemt dan God en dat hij van zijn aflaten zei dat je ziel daarmee gelijk naar de hemel zou gaan.


Bron 6 maakt de praktijken van Tetzel belachelijk door hem op een ezel te plaatsen en citeert het rijmpje van Tetzel waarin de ziel naar de hemel springt.Bron 5 is iets uitgebreider dan bron 6, maar ze zijn het eens over hem en beide spreken ze over het rijmpje van Tetzel (dat kennelijk als erg aanstootgevend werd gezien).

11 a Dat was niet de bedoeling van Luther in 1517. Hij hield de mogelijkheid open dat de paus niet van alles op de hoogte was.b Dat was niet de bedoeling van de paus in 1520. Luther werd de kans gegeven terug te keren in de katholieke kerk.c Aangezien geen van beide personen tussen 1517-1520 een scheuring in de kerk wilde en dit later toch gebeurde, moet dit op grond van deze bronnen gezien worden als een onbedoeld gevolg.

Afsluiting


Renaissance:- Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio heeft met zijn Decameron grote invloed gehad op de renaissanceliteratuur. Tegelijk is hij ook maar een voorbeeld van een vroege renaissanceschrijver: er waren er meer, zoals Dante en Petrarca. Je kunt Boccaccio daarom ook indelen bij vraag 2.- Uitvinding van de boekdrukkunst (rond 1450). De uitvinding van de boekdrukkunst is erg belangrijk geweest voor de verspreiding van de ideeën van de renaissance en het humanisme.- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci heeft als veelzijdig kunstenaar en geleerde bijgedragen aan de verspreiding van het renaissancistische cultuurgoed, zeker door zijn activiteiten in Rome. Maar er waren natuurlijk veel meer renaissanceschilders en -schrijvers, zodat je hem ook bij vraag 2 kunt indelen.

Heroriëntatie klassieke oudheid:- Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio heeft met zijn Decameron, die onder andere gebaseerd is op klassieke teksten, grote invloed gehad op de renaissanceliteratuur. Tegelijk is hij ook maar een voorbeeld van een vroege renaissanceschrijver. Je kunt Boccaccio daarom ook indelen bij vraag 2.- Uitvinding van de boekdrukkunst (rond 1450). De uitvinding van de boekdrukkunst is erg belangrijk geweest voor de verspreiding van de ideeën van de renaissance en het humanisme.- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci heeft als veelzijdig kunstenaar en geleerde bijgedragen aan de verspreiding van het renaissancistische cultuurgoed, zeker door zijn activiteiten in Rome. Maar er waren natuurlijk veel meer renaissanceschilders en -schrijvers, zodat je hem ook bij vraag 2 kunt indelen.


Begin Europese expansie:- Vasco da Gama reist naar India (1497-1498). Vasco da Gama slaagde er als eerste Europeaan in India over zee te bereiken. Dat was een belangrijke gebeurtenis voor het kenmerkend aspect ‘ontdekkingsreizen’. Tegelijkertijd was hij slechts een van de vele ontdekkingsreizigers uit zijn tijd. Je zou hem dus ook als voorbeeld kunnen zien en bij vraag 2 plaatsen.

Reformatie:- Luther publiceert zijn 95 stellingen (1517). Luthers 95 stellingen waren het begin van de Reformatie en dus waren ze van zeer groot belang voor dit kenmerkend aspect.- Paus Leo X doet Luther in de ban (1520). Het feit dat de paus Luther in de ban deed, leidde er uiteindelijk toe dat de christelijke kerk uiteenviel in verschillende kerken: de katholieke en een aantal protestantse. Deze beslissing is dus zeer belangrijk geweest voor de Reformatie.- Het Concilie van Trente vindt plaats (1545-1563). Tijdens het Concilie van Trente kreeg de officiële katholieke reactie op de Reformatie gestalte. Naast enkele hervormingen voerde het Concilie ook de inquisitie in. Door de keiharde vervolgingen verhardde de tegenstellingen tussen de katholieke en protestantse gelovigen nog meer.


Renaissance:- Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio is een voorbeeld van een vroege renaissanceschrijver. Zijn Decameron heeft op de latere literatuur grote invloed uitgeoefend; je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci was een van de belangrijkste voorbeelden van een renaissancekunstenaar en een echte uomo universale; ook hij heeft grote invloed gehad op latere kunstenaars. Je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.- Erasmus publiceert zijn vertaling van het Nieuwe Testament (1516). Erasmus’ vertaling van het Nieuwe Testament is een voorbeeld van de humanistische cultuur in Noordwest-Europa.

Heroriëntatie klassieke oudheid:- Boccaccio schrijft Decameron (1349-1353). Boccaccio is een voorbeeld van een vroege renaissanceschrijver. Zijn Decameron heeft op de latere literatuur grote invloed uitgeoefend; je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.- Leonardo da Vinci woont en werkt in Rome (1513-1516). Leonardo da Vinci was een van de belangrijkste voorbeelden van een renaissancekunstenaar en een echte uomo universale; ook hij heeft grote invloed gehad op latere kunstenaars. Je zou hem daarom ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.


- Erasmus publiceert zijn vertaling van het Nieuwe Testament (1516). Erasmus’ vertaling van het Nieuwe Testament uit het Grieks is een voorbeeld van de humanistische cultuur in Noordwest-Europa.

Begin Europese expansie:- Cortés dwingt de Azteken tot overgave (1521). Cortés’ overwinning op de Azteken is een belangrijk voorbeeld van de manier waarop de Spaanse veroveraars in Midden- en Zuid-Amerika te werk gingen. Maar Cortés was beslist de enige conquistador niet: in bron 1 van paragraaf 2 wordt bijvoorbeeld ook Guzmán genoemd.- Vasco da Gama reist naar India (1497-1498). Vasco da Gama is een belangrijk voorbeeld van een ontdekkingsreiziger. Hij slaagde er als eerste Europeaan in India over zee te bereiken. Daarom zou je hem eventueel ook bij vraag 1 kunnen plaatsen.- Het Dispuut van Valladolid vindt plaats (1550). Het Dispuut van Valladolid is een voorbeeld van de verschillende manieren waarop Europeanen konden reageren op hoe ontdekkingsreizigers en kolonisten in de Nieuwe Wereld omgingen met de inheemse bevolking. Maar op zichzelf heeft dit dispuut nauwelijks gevolgen gehad voor de behandeling van de indianen: het was een academische kwestie.

Reformatie:- Friedrich Mekum keert zich tegen de verkoop van aflaatbrieven (1545). Friedrich Mekum (bron 5 van paragraaf 3) was een voorbeeld van een theoloog die zich begin 16e eeuw tegen de katholieke aflatenhandel verzette. Hij was daarin echter geen voorloper, maar eerder een volgeling van Luther.


Hoofdstuk 6 Een nieuwe republiek in Europa§ 1 De Opstand in Europees perspectief

Casus

1 De Duitse vorstendommen, Engeland en Schotland, eventueel Denemarken en Zweden.

2 a Vrijheid van geloof en godsdienst. Meer gezag voor de Raad van State.b De eis dat de Raad van State meer gezag zou moeten krijgen, betekende dat de koning beter zou moeten luisteren naar deze adviesraad voor de Nederlanden en dus minder zijn eigen wil moest opleggen aan dit deel van zijn koninkrijk. Het creëren van bestuurlijke eenheid was echter juist een van de doelen van het proces van staatsvorming.c Viglius vreesde waarschijnlijk voor een conflict als zelfs de katholieken de protestantse ketterij in de Nederlanden gingen steunen.

Basistekst 1

3 a Tijdens de godsdiensttwisten in de 16e eeuw bestreden katholieke en protestantse edelen elkaar op leven en dood. Tegelijkertijd speelde er een conflict over een steeds centraler wordende regeringsmacht, die ten koste ging van adellijke macht.b Het Edict van Nantes bood een oplossing voor de godsdienststrijd. Het was een schikking waarbij zowel de katholieke als (tot op zekere hoogte) de protestantse godsdienst werd toegestaan.

4 a Het ging niet alleen om de strijd tussen het katholieke en protestantse geloof, maar ook om de strijd tussen machtsuitoefening door lokale heren (Duitse vorsten) en centralisme (Karel V).b Deze regel hield in dat de onderdanen van een gebied de religiekeuze van hun vorst moesten volgen: als de vorst bijvoorbeeld katholiek was, moeten de onderdanen dat ook zijn.

5 Een reden kan zijn dat de Spanjaarden extra gemotiveerd waren door het recente succes van de Reconquista.

Basistekst 2

6 De Beeldenstorm bleek achteraf het begin te zijn van de Opstand. In later tijd werd de Beeldenstorm dus gezien als een belangrijke fase in het ontstaan van de Nederlandse Republiek.

7 1568: de Nederlanden raken in oorlog met hun eigen landsheer, de koning van Spanje.1579: de Noordelijke Nederlanden en enkele steden in het zuiden gaan een defensief verbond aan, met behoud van al hun onderlinge verschillen.


1581: met het Plakkaat van Verlatinghe verbreken de niet veroverde gewesten in de Nederlanden de banden met Spanje; zij vormen nu gebieden zonder landsheer.

8 a Katholiek. De monniken worden voorgesteld als vroom (de monnik links bidt tot Maria, de monniken in het midden bidden tot Christus aan het kruis, die is afgebeeld op een altaarstuk). Ze verzetten zich niet. De mannen van Willem van Oranje zien er nogal woest uit en gebruiken grof geweld. Zij zijn duidelijk de boosdoeners.b In de basistekst staat dat katholieke en andere erediensten werden getolereerd. De nuancering is dat er in de beginfase van de Opstand wel degelijk sprake was van geweld tegen katholieken, kloosters en kerken.

9 Staatsvorm: zowel in de Noordelijke Nederlanden als in het Duitse Rijk wordt het gezag van de keizer afgezworen of geminimaliseerd. De Noordelijke Nederlanden krijgen echter een nieuwe staatsvorm, de Republiek, terwijl in het Duitse Rijk de vorsten van de afzonderlijke staatjes in hun macht hersteld worden.Godsdienst: in de Duitse staten beschikte de vorst over welke godsdienst in zijn gebied beleden werd: het katholicisme, calvinisme of lutheranisme. Wie daarvan wilde afwijken moest verhuizen naar een andere staat. In de Nederlanden werd het calvinisme weliswaar de belangrijkste godsdienst, maar werden ook andere godsdiensten, zoals het katholicisme getolereerd.

Historisch denken

10 a Als een herder die zijn schapen beschermt. Een vorst is er voor zijn onderdanen: hij mag ze niet onderdrukken.b Als een vorst zich als een tiran gedraagt, mogen zij een andere vorst zoeken.

11 a Omdat ieder mens gelijk is geschapen, heeft ieder mens recht op ‘leven, vrijheid en het nastreven van geluk’.b Een regering moet die rechten garanderen.c Het volk mag de regering vervangen of veranderen als de regering haar macht misbruikt.

12 a Beide verklaringen zeggen dat een volk een vorst mag afzetten als deze zich ontpopt tot een tiran en dus niet goed is voor zijn volk.b Nee, want daar is het God die de vorst aanstelt. De onderdanen moeten hun vorst gehoorzamen, tenzij hij hun rechten afpakt. Dan mogen ze een andere vorst zoeken.c Nee, want in bron 8 hebben alle mensen dezelfde rechten, en privileges zijn voorrechten – rechten die sommigen wel hebben en anderen niet.

13 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de overeenkomsten, want in beide gevallen mag een volk zijn heerser wegsturen als die misbruik maakt van zijn macht. Of: de verschillen, want in de 16e-eeuwse tekst zijn mensen ongelijk aan elkaar en wijst God aan wie hun vorst is en in de 18e-eeuwse tekst zijn alle mensen gelijk en bepalen ze zelf wie hen mag regeren.


§ 2 Een bijzondere bestuursvorm

Casus

1 Het begrijpen van ‘de grootheid’ van de Republiek en haar dreigende ondergang – een gebeurtenis ‘zonder weerga in de geschiedenis’, waar maar weinigen iets van begrepen, zelfs niet als ze erbij waren geweest.

2 a Die is ingewikkeld, de regelingen rondom bestuur lijken verward en onsamenhangend.b De juiste keuze van bestuurders en hun eenvoud.c In veel Europese landen was sprake van centralisatie van de macht: de vorst kreeg meer macht ten koste van de adel. De gedachte was dat een land daardoor minder verdeeld zou zijn en krachtdadiger zou kunnen optreden. Het was daarom vreemd dat de Republiek, een land waar die centralisatie niet plaatsvond, toch heel sterk werd.

Basistekst 1

3 De bewoners van de Republiek waren net zo verbaasd als buitenlanders, omdat ze er nooit naar hadden gestreefd een land zonder landsheer te worden. De Republiek was de onbedoelde uitkomst van een vergeefse zoektocht naar een nieuwe landsheer.

4 a Volgens de afspraak had ieder gewest even veel te zeggen in het gezamenlijke staatsbestuur. Maar Holland droeg zo veel meer bij aan de gezamenlijke staatskas, dat in de praktijk dit gewest de meeste invloed had en dat vaak gebeurde wat Holland wilde.b Voor ieder gewest stonden de eigen zelfstandigheid en soevereiniteit als een paal boven water. In feite vormde vooral de oorlog tegen Spanje een reden om een bestuurlijke eenheid te vormen. In die situatie was het ondenkbaar dat één gewest formeel als belangrijkste zou worden aangemerkt.

Basistekst 2

5 Raadpensionaris: door zijn functie als belangrijkste ambtenaar van het invloedrijkste gewest en als degene die alle correspondentie voerde, was de raadpensionaris het beste op de hoogte van alle kwesties in de Republiek. Van deze centrale kennis zou een op macht beluste figuur misbruik kunnen maken.Stadhouder: een militair succesvolle stadhouder zou in zijn rol als legeraanvoerder veel aan prestige kunnen winnen en op grond daarvan veel politieke macht naar zich toe kunnen trekken.

6 De Staten-Generaal voelden zich na het overlijden van stadhouder Willem II, die de macht van de Hollandse regenten had willen terugdringen, niet gedwongen een ander lid uit de Oranjefamilie automatisch tot stadhouder te benoemen. Zij erkenden de erfelijkheid van deze functie in feite niet. Toch zat men twee decennia later met deze erfelijkheidskwestie in de


maag, toen Willem III volwassen was geworden. Voor veel mensen uit het volk sprak overerving van deze functie kennelijk wel vanzelf.

7 a Soms zijn de burgers uit de steden duidelijk in de meerderheid, zoals in Holland, soms niet, zoals in Utrecht.b De provincies verschilden sterk van elkaar. In Holland had je veel steden en was de burgerij heel belangrijk; de (van oorsprong katholieke) geestelijkheid speelde na de Opstand geen rol meer. In het gewest Utrecht waren steden veel minder belangrijk (en was de macht van de geestelijkheid van oudsher sterk).

Historisch denken

8 a Het land dreigde opnieuw betrokken te raken bij een oorlogssituatie en dat riep discussies op over eerdere, vergelijkbare situaties.b Uit de bronnen blijkt dat de discussies over de gebroeders de De Witt nog volop werden gevoerd. Bron 7 heeft het over mensen die nog steeds ‘de verderfelijke partij’ steunen. Bron 8 verdedigt Johan de Witt juist. De discussie is een voorbeeld van de tegenstelling tussen staatsgezinden en oranjegezinden, maar nu uit de 18e eeuw.

9 Gezien de oorlogssituatie en het feit dat er een minderjarige stadhouder was, zal de discussie ook zijn gegaan over de (oude) kwestie of de Republiek wel een stadhouder nodig had of juist behoefte had aan een sterke raadpensionaris.

10 a Wagenaar bekritiseert de volgende zaken:- De auteur gebruikt slechts één bron, in plaats van dat hij verschillende bronnen tegen elkaar afweegt.- De auteur beweert zaken die tegenstrijdig zijn.- De auteur levert geen bewijs voor zijn beweringen.b Alle drie. Het afwegen van verschillende standpunten, consistent redeneren en het geven van bewijs of geldige argumenten zijn ook nu nog belangrijk bij het schrijven van een goed geschiedverhaal. [Of Wagenaar gelijk had met zijn kritiek is natuurlijk iets anders; daarvoor moeten beide pamfletten bestudeerd worden.]

§ 3 Internationale handel

Casus

1 a Ze waren waarschijnlijk niet katholiek (maar bijvoorbeeld calvinistisch of joods): als de Spanjaarden Antwerpen zouden innemen, zou er geen ruimte meer zijn voor het belijden van niet-katholieke godsdiensten.b Kooplieden als Massa hadden goede handelscontacten en veel handelskennis en konden dus bijdragen aan de groei van de handel en nijverheid in de Hollandse steden.

2 Zoals uit de eerste basistekst van de vorige paragraaf blijkt gingen de Staten-Generaal over de gezamenlijke buitenlandse politiek van de


gewesten. Een handelsmissie werd kennelijk gezien als een vorm van buitenlandse politiek.


Basistekst 1

3 Structurele oorzaken:- de aanwezigheid van een florerende graan- en houthandel (moedernegotie)- technologische innovatie- specialisatie van de arbeid (een relatief kleine agrarische sector).Gebeurtenis: de val van Antwerpen, waardoor veel Zuid-Nederlanders naar de Republiek komen en de handel zich verbreedt.

4 a Kwantitatief steeg het aantal houtzaagmolens het meeste (203 molens).Procentueel steeg het aantal verfmolens het meeste (1900%).b Door het gebruik van het fluitschip kon er meer hout uit Scandinavië worden geïmporteerd. Anderzijds bespaarde men op mankracht door het gebruik van het fluitschip en dat kwam de economie op andere plaatsen weer ten goede.

5 a Zonder oorlog is handel niet mogelijk en maar ook: zonder handel is oorlog niet mogelijk.b Ja. De WIC werd opgericht voor de handel, maar hield zich ook bezig met kaapvaart, die een onderdeel was van de oorlog van de Republiek tegen Spanje en Portugal.

Basistekst 2

6 a In het 17e-eeuwse handelskapitalisme bestond het kapitaal vooral uit te verhandelen goederen en (aandelen in) schepen voor het vervoer van de handelswaar.b Nee, de stelling is onjuist. De East India Company in Engeland en de VOC en de WIC in Nederland kregen van de overheid handelsmonopolies. Daarmee werden andere handelsondernemingen uitgesloten, dus was de handel niet vrij.In Frankrijk was de oprichting van de Compagnie des Indes Orientales een initiatief van de staat, bedoeld om de staatskas te spekken. Omdat deze compagnie allerlei belastingvoordelen kreeg, was er in ieder geval geen sprake van eerlijke concurrentie (een aspect van vrijhandel).

7 a Peper en overige specerijen in de periode 1668-1670.Textiel in de periode 1738-1740, maar als je ‘peper’ en ‘overige specerijen’ samen neemt, vormen die de grootste categorie.b Textiel.c Nee, want de bron geeft alleen percentages en geen totale bedragen of hoeveelheden. (Wel kun je constateren dat beide compagnieën sterk gericht waren op de import van een bepaald product: bij de VOC peper en specerijen, bij de East India Company textiel.)

Historisch denken

8 De Nederlanders zijn niet de eersten die met de Javanen willen handelen: er is immers sprake van ‘andere kooplieden’. De Nederlanders gaan ervan uit dat de Javanen de brieven van Maurits begrijpen als ze in het Portugees en Arabisch worden voorgelezen. De andere kooplieden zullen


dus wel Portugezen en Arabieren zijn. [Uit andere passages blijkt dat er in Bantam ook Chinese, Perzische, Maleise, Turkse en Bengalese kooplieden zijn.]

9 Het doel van de reis is handelscontacten aan te knopen. De Portugezen menen echter dat zij het monopolie op de handel op Bantam hebben. Zij zullen wellicht geweld gebruiken om de Nederlanders te verdrijven. De Houtman heeft daarom de opdracht gekregen een verbond met de gouverneur te sluiten, zodat hij verzekerd is van Javaanse steun als de Portugezen zijn schepen met militair geweld uit Bantam willen verdrijven. Het verbond is dus bedoeld om het Portugese monopolie op de handel tussen Bantam en Europa te doorbreken.

10 Alle partijen handelen uit eigenbelang.De gouverneur van Bantam stelt zich aarzelend op, omdat hij niet weet waar zijn belang precies ligt. Enerzijds wil hij de relatie met de Portugezen goed houden: in dat geval moet hij de Nederlanders weren. Anderzijds is hij niet afkerig van nieuwe handelsbetrekkingen. Maar hij twijfelt aan de bedoelingen van de Nederlanders: zijn het zeerovers, net als de Engelsen, of zijn ze oprecht? Hij krijgt verschillende signalen: ze betalen vooruit, maar er zijn moeilijk afspraken te maken over de prijs en ze blijken bereid grof geweld te gebruiken. Uiteindelijk wil hij hen toch te vriend houden: hij spaart de levens van de gijzelaars en doet zaken.De Portugezen proberen hun monopolie in stand te houden: kennelijk zetten zij de gouverneur onder druk om de Nederlanders te verdrijven.De Nederlanders proberen het Portugese monopolie te doorbreken, maar worden onzeker door de aarzelende opstelling van de gouverneur. Enerzijds proberen zij zijn vertrouwen te winnen, onder meer door vooruit te betalen; anderzijds, als hij daarvoor niet gevoelig blijkt en hij de levering van peper keer op keer uitstelt, proberen ze hem met geweld tot andere gedachten te brengen. Maar ze blijven ook in gesprek, want het uiteindelijke doel is toch handelsbetrekkingen te sluiten.

11 a De 19e eeuw was de tijd van het nationalisme. De Nederlanders waren trots op hun koloniale rijk. De eerste schipvaart naar Oost-Indië was daarvan het begin geweest en dus wilde men daar alles over weten. Het verhaal over De Houtman illustreerde dat Nederland ooit een belangrijke wereldmacht was geweest.b Hij wilde vooral de positieve kanten daarvan laten zien: de Nederlanders als vredelievende handelsreizigers, die de Javaanse vorst beleefd om een verbond kwamen vragen. Op de afbeelding neemt De Houtman een nederige houding aan en neemt hij zijn hoed af uit eerbetoon aan de gouverneur, die trots een treetje hoger staat. Dat de Nederlanders ook andere middelen gebruikten om de gouverneur tot zaken te bewegen, laat Paulides buiten beeld.

12 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de beschieting van Bantam door de Nederlanders, omdat het gebruik van geweld tegen de inlandse bevolking om zo handelsrechten af te dwingen kenmerkend is voor het optreden van de Nederlanders in Indië. Of: de onderhandelingen over de prijs, met zichtbare irritatie aan beide kanten, omdat uit de hele episode wel blijkt hoe groot de belangen waren die voor beide partijen op het spel stonden


en om te onderstrepen dat er tussen de partijen een zeker machtsevenwicht bestond. Of: de Portugezen die de gouverneur proberen uit te leggen dat de Nederlanders eigenlijk zeerovers zijn. Of: een combinatie van dit soort scènes, omdat het belangrijk is de verschillende kanten te belichten.

Afsluiting


De Nederlandse Opstand:- De Beeldenstorm (1566). De Beeldenstorm was een uitbarsting van antikatholieke gevoelens en in de Nederlanden de aanleiding voor het harde Spaanse optreden dat zou leiden tot de Opstand, de oorlog tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden. Deze gebeurtenis staat dus in zekere zin aan het begin van de afscheiding van het noorden. - Unie van Utrecht (1579). De Unie van Utrecht was een samenwerkingsverband tussen de gewesten in het noorden die in opstand waren gekomen tegen de koning van Spanje. Door dit samenwerkingsverband scheidde het noorden van de Nederlanden zich af van het zuiden. De unie was het feitelijke begin van de Republiek.- De Staten-Generaal vaardigen het Plakkaat van Verlatinghe uit (1581). In het Plakkaat van Verlatinghe bevestigden de Staten-Generaal twee jaar na de Unie van Utrecht definitief dat zij de Spaanse koning niet langer als heer erkende. Ook dit was een belangrijke stap in de vorming van een zelfstandige staat.- De Vrede van Münster (1648). Deze vrede betekende het einde van de Nederlandse Opstand.

Bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek:- Unie van Utrecht (1579). De Unie van Utrecht was het feitelijke begin van de Republiek. De noordelijke gewesten besloten samen te werken maar bewaarden tegelijkertijd hun zelfstandigheid. Dit was het begin van een unieke staatsvorm in Europa.- De Staten-Generaal vaardigen het Plakkaat van Verlatinghe uit (1581). In het Plakkaat van Verlatinghe bevestigden de Staten-Generaal definitief dat zij de Spaanse koning niet langer als heer erkende, alhoewel zij op dat moment geen nieuwe vorst hadden. De soevereiniteit kwam te liggen bij de Gewestelijke Staten.- Zuid-Nederlanders vluchten naar de Republiek (1585). In 1585 vluchtten veel Zuid-Nederlanders (onder wie veel handelaren) naar de Republiek uit angst voor de Spanjaarden. Zij gaven een belangrijke impuls aan de handelseconomie en de bloei van de Republiek.- Oprichting van de VOC (1602). De VOC symboliseert nog steeds de economische macht van de Republiek. In werkelijkheid was het aandeel van de Europese handel in de totale handel van de Republiek vele malen groter. Om die reden kan deze gebeurtenis ook bij vraag 2 staan.- De gewesten benoemen geen nieuwe stadhouder (1650). De regenten probeerden de macht van de stadhouder steeds te verkleinen, terwijl in


veel landen de macht van burgers juist ingeperkt werd. In het jaar 1650 kunnen de burgers zelfs zonder stadhouder regeren. Deze gebeurtenis is een (belangrijk) voorbeeld van de constante strijd tussen stadhouder en regenten. Om die reden kan deze gebeurtenis ook bij vraag 2 staan.

De opkomst van een wereldeconomie:- Britten maken inbreuk op Portugese en Spaanse handelsmonopolies (vanaf ca. 1550). Hierdoor raakten ook de landen in Noordwest-Europa betrokken in de wereldeconomie.- Oprichting van de VOC (1602). In de 17e eeuw speelde de handelscompagnieën die in verschillende landen werden opgericht, een belangrijke rol in de opkomst van de wereldeconomie: zij hadden monopolies op de handel naar overzeese gebieden. Tegelijkertijd waren er meer handelscompagnieën als de VOC en is het dus maar een voorbeeld. Om die reden kan deze gebeurtenis ook bij vraag 2 staan.


De Nederlandse Opstand:- Den Haag wordt de definitieve vergaderplaats van de Staten-Generaal (1587). De keuze voor Den Haag als vergaderplaats van de Staten-Generaal was geen belangrijke stap in de ontwikkeling van de Republiek; hij laat hooguit zien dat er een nieuwe situatie was ontstaan, waarbij men ergens anders moest vergaderen dan in de Spaanse tijd, toen ook de Zuid-Nederlandse gewesten nog meededen.

Bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek:- Oprichting van de VOC (1602). De VOC symboliseert nog steeds de economische macht van de Republiek. In werkelijkheid was het aandeel van de Europese handel in de totale handel van de Republiek vele malen groter.- De gewesten benoemen geen nieuwe stadhouder (1650). De regenten probeerden de macht van de stadhouder steeds te verkleinen, terwijl in veel landen de macht van burgers juist ingeperkt werd. In het jaar 1650 kunnen de burgers zelfs zonder stadhouder regeren. Deze gebeurtenis is een (belangrijk) voorbeeld van de constante strijd tussen stadhouder en regenten.

De opkomst van een wereldeconomie:- Oprichting van de VOC (1602). De VOC was een voorbeeld van de handelscompagnieën die in de 17e eeuw in verschillende landen werden opgericht. Gezamenlijk hebben ze een grote rol gespeeld in de totstandkoming van een wereldeconomie. Om die reden kan de oprichting van de VOC eventueel ook worden opgevoerd bij vraag 1.- Oprichting van La Compagnie des Indes Orientales (1664). Ook de Franse Compagnie des Indes Orientales was een voorbeeld van een handelscompagnie, maar minder belangrijk dan de Engelse East India Company of de VOC: ze werd veel later opgericht en had veel minder succes.


Hoofdstuk 7 Koningen, heren en denkers

§ 1 Absolutisme

Casus

1 Geldgebrek bij de Franse koning door oorlogvoering met Spanje. Om het gat in de schatkist te dichten waren Anna en Mazarin genoodzaakt de voorrechten van de adel aan te tasten en de belastingdruk op handelaren en winkeliers op te voeren.

2 a Die machtspositie was niet sterk: om ambten te verkopen had de koning toestemming nodig van het parlement van Parijs. In feite kon het parlement van Parijs allerlei besluiten van de koning blokkeren.b Frankrijk had zich in de middeleeuwen ontwikkeld tot een gecentraliseerde staat. De koning was een belangrijke machtsfactor geworden die de privileges van de adel bedreigde. In het Duitse Rijk had deze ontwikkeling zich niet voorgedaan en was (na de investituurstrijd) de positie van de adel veel sterker. Er was wel een keizer, maar die had betrekkelijk weinig macht. Daartegen hoefde de adel niet in opstand te komen.’c Lodewijk XIV wilde later dat de koning alle macht zou hebben en dat zijn onderdanen hem volledig zouden gehoorzamen, dus is het waarschijnlijk meer dan een anekdote: deze jeugdervaring is hem vermoedelijk bijgebleven als een vernederende periode.

Basistekst 1

3 De Staten-Generaal, waarin de adel een belangrijke stem had, werd niet meer bijeengeroepen; Richelieu, Mazarin en Lodewijk XIV stelden in plaats van edelen ambtenaren aan en vaardigden wetten uit zonder de adel te raadplegen.

4 In bestuurlijk opzicht: hij stelde ambtenaren aan, beknotte de bevoegdheden van inspraakorganen, negeerde de Staten-Generaal en vaardigde zelf wetten uit.In militair opzicht: hij creëerde een staand leger van beroepssoldaten, dat werd geleid door bekwame professionals, in plaats van door mensen uit de adel die een hoge rang hadden gekocht.In economisch opzicht: hij probeerde meer inkomsten te creëren door de export te verhogen en de import te beperken (mercantilisme), vanuit de gedachte dat er een vaste hoeveelheid rijkdom was.

5 Omdat de koning plaatsvervanger was van God op aarde, mocht hij ook beslissen over geloofszaken. Verder hielp de katholieke geestelijkheid hem bij de uitvoering van zijn beleid en had hij er dus belang bij dat alle mensen katholiek zouden zijn. Ook kun je zeggen dat het droit divin niet bij het protestantisme past: daarin zijn de mensen zelf verantwoordelijk.


Het protestantisme vormde zo een bedreiging voor de positie van de vorst.


Basistekst 2

6 In Frankrijk wordt de macht van de adel steeds verder aan banden gelegd.In Rusland werd de macht van de adel beperkt en trok de tsaar alle macht naar zich toe.In Frankrijk en Rusland werd de macht die aan de adel onttrokken werd in handen gelegd van centraal geleide organen.In Pruisen werd de adel succesvol ingeschakeld bij het realiseren van een centrale staat. De heer/vorst wist de adel aan zich te binden door het geven van privileges.In de Republiek was er geen sterke of afhankelijke adel, maar wel een sterke burgerij. Daardoor bleef de macht van de stadhouders beperkt.In Engeland werd de positie van de burgerij en lage adel steeds sterker. Zij vergrootten de macht van het parlement. De hoge adel daarentegen steunde de vorst.

7 Rusland. De situatie hier lijkt het meest op die in Frankrijk, omdat in beide landen de macht van de adel wordt beperkt en gecentraliseerd en omdat er in beide landen sprake is van centralisatie van het geloof.

8 De belangrijke positie van de burgerij in de samenleving.

9 a Volgens Hobbes was absolute macht noodzakelijk, omdat er anders chaos zou uitbreken en mensen elkaar te gronde zouden richten.b De soeverein is afgebeeld met de hele bevolking in zijn lichaam. Hij is gecreëerd (door een contract) door allen en torent nu hoog boven iedereen uit met de tekens van de wereldlijke (zwaard) en geestelijke (staf) macht.c Volgens Hobbes geven mensen hun natuurrecht uit handen en beslist de soeverein vanaf dat moment wat goed voor hen is. Omdat mensen dit recht vrijwillig uit handen geven, moeten ze de vorst daarna gehoorzamen. Volgens Locke ligt de soevereiniteit uiteindelijk bij de gemeenschap. Als de regering haar macht misbruikt, heeft de gemeenschap het recht om zich daartegen te verzetten. Hobbes gaat uit van een absolute macht; Locke niet.d De overeenkomst is dat beiden een absoluut gezag bepleiten, maar Bossuet komt hiertoe vanuit Bijbelse argumenten en Hobbes vanuit het idee van een vrijwillig contract.

10 a In de tijd dat het parlement en de vorst om de macht streden, werd het werk van Locke als staatsgevaarlijk beschouwd door de aanhangers van de koning. Locke legde uiteindelijk de soevereiniteit bij het volk en niet bij de vorst.b De waardering voor zijn opvattingen veranderde toen met de Glorious Revolution de strijd tussen parlement en vorst definitief ten gunste van de eerste was beslecht.


Historisch denken

11 a In bron 7 zegt de koning dat hij goddelijke macht heeft.In bron 8 vraagt het parlement om mee te mogen beslissen over geldzaken zonder gevaar voor vervolging.In bron 9 vraagt het parlement het recht om mee te debatteren over publieke zaken en eist het controle over militaire benoemingen en het recht om een burgerleger op te roepen.In bron 10 staat dat het parlement beslist over geldzaken en over het in stand houden van een leger in vredestijd, dat de verkiezing van leden van het parlement vrij is en dat iedereen in het parlement vrij kan spreken zonder angst te worden vervolgd.b In Engeland krijgt het parlement in de loop van de eeuw een stevige controle en slaagt de koning er dus niet in absolute macht te krijgen.

12 a De koning heeft in 1642 de eisen van het parlement afgewezen, waardoor er een burgeroorlog ontstond.b In 1649 was in beide landen strijd gaande tussen parlement en koning. In Engeland verliest de koning die strijd en in Frankrijk wint hij die.

13 a In 1690 is Engeland wel een monarchie, maar de macht tussen koning en parlement is verdeeld; in Frankrijk heeft de koning dan absolute macht.b De opmerking geeft aan dat Willem III als stadhouder in de Republiek meer macht en invloed zou hebben, dan als koning in Engeland, Ierland en Schotland.

§ 2 Burgerlijke cultuur en hofcultuur

Casus

1 Het onafhankelijk worden van de Republiek in 1648 en de groei van de handel sinds de late 16e eeuw.

2 a De Romeinen waren ooit de belangrijkste machthebbers in Europa geweest; de Amsterdamse bestuurders voelden zich een soort Romeinen van hun tijd.b Uit de Bijbel: de mensen in deze tijd leefden met de Bijbel.

3 Dat er discussie kon bestaan over wie het meeste aanzien had en dus voorop moest lopen.

Basistekst 1

4 Politiek: burgerlijke cultuur past in een samenleving waarin burgers (en niet de adel of de geestelijkheid) de politiek bepalen.Economie: burgerlijke cultuur past in een samenleving waarin de burgers zo welvarend zijn, dat ze gebouwen kunnen laten neerzetten, opdrachten kunnen geven voor schilderijen, etc.


Kunst: in een burgerlijke cultuur weerspiegelt de kunst de interesses en voorkeuren van de burgerij.

5 Onderwerpen uit de klassieke oudheid. Regenten waren vanuit hun opvoeding daar wel mee vertrouwd, ambachtslieden meestal niet.

6 Immigranten stimuleerden door hun arbeidskracht in handel en ambacht de economische ontwikkeling van de Republiek waardoor er een breder publiek ontstond dat zich kunst kon veroorloven; immigranten brachten artistieke, ambachtelijke en wetenschappelijke kennis mee die kunst, economie en wetenschap bevorderden.

Basistekst 2

7 Overeenkomsten zijn bijvoorbeeld:- In beide culturen wil de elite indruk maken met de kunst die ze laat vervaardigen (al gebeurt dat op een andere manier).- In beide culturen werken kunstenaars in opdracht of naar de smaak van het publiek, omdat ze er financieel van afhankelijk zijn.- In beide culturen komen thema’s uit de Bijbel en de klassieke oudheid voor (al selecteert men daaruit vaak verschillend).Verschillen zijn bijvoorbeeld:- De Franse hofcultuur wordt gekenmerkt door de almachtige positie van de koning en de daarvan afhankelijke adel en burgerij. In de burgerlijke cultuur van de Republiek staat, door afwezigheid van een koning, gelijkheid meer centraal.- In de Franse hofcultuur is meer aandacht voor militaire verdiensten, in de burgercultuur van de Republiek ligt meer nadruk op vrijheid en vrede (vanwege de handel).

8 Bron 2 is een rijke burger uit de Republiek die zich op zijn best wil laten zien in zijn eigen stedelijke woonomgeving. Dit schilderij verwijst dus naar de burgercultuur.Bron 4 stelt Lodewijk XIV voor als Zonnekoning in zijn ballet. Dit schilderij verwijst naar zijn centrale rol in de hofcultuur, zoals de zon in het zonnestelsel.

9 a Daarmee gaven ze aan dat ze de enige machthebber zijn.b Religieus: voor Akhenaten was de zon (eigenlijk: de zonneschijf) een god (Aton), voor Lodewijk XIV niet.Wetenschappelijk: voor Akhenaten was de aarde het centrum van de wereld, waar de zon omheen draaide; voor Lodewijk was de zon het centrum en draaiden de planeten eromheen.

Historisch redeneren(17e-eeuwers over de Bataven)

10 a Als mensen die zich verzetten toen de Romeinen hen wilden overheersen.b Civilis staat links en ziet er geromaniseerd uit, maar draagt wel een (woeste?) baard. Bol schildert hem als iemand die op voet van


gelijkwaardigheid met de Romeinse legeraanvoerder Cerialis (aan de overkant) onderhandelt.

11 a Hij ziet een overeenkomst. In beide gevallen kwamen inwoners van de Nederlanden in opstand tegen een buitenlandse macht en in beide gevallen deden ze dat omdat die de bewoners hun vrijheid benam: de Romeinen streefden naar de heerschappij, de Spaanse koning schoof de wetten terzijde en minachtte de gewestelijke staten, die namens de bewoners spraken.b Nee. Vondel spreekt van een vrijheidsstrijd tegen de Romeinse onderdrukking, precies zoals De Groot doet. Bij Bol is niet te zien welk motief er was voor de Bataafse strijd tegen de Romeinen, maar er zijn geen aanwijzingen voor andere motieven dan strijd voor de vrijheid.c Ze zagen in de Bataven hun voorouders die, net als zijzelf, zich niet wilden laten overheersen door een vreemde macht (de Romeinse resp. de Spaanse).

12 Op zichzelf hebben De Groot en Vondel de tekst van Tacitus wel goed gelezen: de Bataven hadden moeite met de onderdrukking en vrijheidsbeperkende maatregelen van de Romeinen en kwamen daartegen in opstand. Het mythische zit hem in de veronderstelde genetische verwantschap of continuïteit tussen Bataven en de inwoners van de 16e eeuw in hetzelfde gebied. Dat blijkt uit het woord ‘voorouders’ bij De Groot en uit de opzet van zijn boek: hij suggereert genetische verwantschap – en daarmee overeenkomsten in karakter en idealen door de tijd heen. Vondel verwoordt deze gedachte als hij zegt dat ‘de Batavier geen juk van Rome draagt’ en bedoelt: de Nederlander verdraagt geen onvrijheid, hij is ‘ter deugd geschapen’. Daarnaast is de gedachte dat groepen mensen dezelfde karaktereigenschappen zouden hebben ook dubieus; die worden aan hen toegeschreven, zoals hier gebeurt met de Bataven/Nederlanders en hun liefde voor de vrijheid.

Historisch denken(Van wie is Rembrandt?)

13 Hij zegt dat Rembrandt in een latere tijd wordt gebruikt als symbool voor een volk. Maar Rembrandt moet wel passen in het beeld dat dat volk van zichzelf heeft. Als dat niet zo is, moet Rembrandt worden aangepast.In de 19e eeuw werd volgens Bruin het volgende benadrukt:- het christelijke geloof van Rembrandt (‘een diepchristelijke geloofsbeleving’)- zijn aandacht voor vrijheid (‘vrijheidszin’)- zijn aandacht voor eenvoud en alledaagse dingen (‘gevoel voor het kleine’).Verder geeft de auteur aan dat ook dingen worden weggelaten of geen nadruk krijgen omdat ze niet passen bij het beeld dat men wil hebben, zoals bepaalde aspecten van Rembrandts levenswijze.Hij vindt dus dat er eenzijdig over Rembrandt wordt geschreven en dat het beeld dat we van Rembrandt hebben daardoor niet klopt.

14 Bron 9: roemt Rembrandt vanwege:- zijn aandacht voor gewone mensen;


- zijn grote talent (dat zelfs niet ter discussie kan staan).De auteur laat wel iets doorschemeren over Rembrandts voorliefde voor vrouwen, spelletjes en drank, maar vindt dat nauwelijks belangrijk in vergelijking met zijn talent.Dit past bij wat in bron 8 wordt gezegd: de positieve waarden worden benadrukt en de negatieve afgezwakt. Rembrandt wordt als nationaal symbool ‘uitgevonden’, omdat hij precies zou passen bij het gewenste beeld van het Nederlandse volk rond 1880.Bron 10: roemt Rembrandt vanwege:- zijn individualisme/omdat hij helemaal zijn eigen gang gaat.Dit past bij wat in bron 8 wordt gezegd. Rembrandt wordt hier gebruikt omdat hij precies zou passen bij het gewenste beeld van het Duitse volk rond 1890.

15 In bron 9 is sprake van lichteffecten die Rembrandt tot op late leeftijd heeft uitgeprobeerd en in bron 7 zie je een vroeg voorbeeld daarvan.

16 Weinig met zekerheid, want vrijwel alles door de ogen van mensen uit de 19e eeuw, dus vanuit een bepaald perspectief.

17 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld:Goed gekozen, want:- het gaat over Rembrandt;- het is een portret en dat is een van de genres die veel werden beoefend;- het laat Rembrandt zien, maar ook een kenmerk van zijn stijl (licht/donker);- het is ook symbolisch voor deze opdracht, want door het licht zie je maar een deel van Rembrandt en niet eens het belangrijkste.Niet goed gekozen, want:- het is niet zijn beroemdste schilderij;- ….

§ 3 De wetenschappelijke revolutie

Casus

1 Voorheen nam men de beweringen van klassieke auteurs over. Stensen gaat zelf op onderzoek uit.

2 Niels Stensen doet zelf onderzoek en op basis van wat hij waarneemt komt hij tot nieuwe kennis.

Basistekst 1

3 Bij wiskunde en filosofie (deels: natuurkunde, scheikunde en economie) staan abstracte principes/ideeën centraal die zijn gebaseerd op logisch nadenken.Vakken als biologie, geschiedenis en aardrijkskunde (deels: natuurkunde, scheikunde en economie) zijn gebaseerd op empirisch onderzoek.


4 a Door wetenschap kun je kennis ontwikkelen die niet overeenkomt met wat een geloof verkondigt. Een voorbeeld is Copernicus’ ontdekking dat de aarde rond de zon draait, in plaats van andersom. Dit inzicht werd door de kerk afgewezen.b Je eigen antwoord. Voorbeeld: er is nog steeds discussie over de vraag of de natuur het resultaat is van een goddelijke schepping of van een evolutieproces zonder goddelijke sturing.


Basistekst 2

5 a Oorzaken binnen de wetenschap zelf: nieuwe, geniale ideeën, waaronder de ontwikkeling van een wiskundig instrumentarium.Oorzaken buiten de wetenschap: vrijheid om te discussiëren en te publiceren; de opkomst van onderzoeksinstituten; het samengaan van ambachtelijke en theoretische kennis; een positieve waardering van onderzoek in de maatschappij; voldoende welvaart om onafhankelijk onderzoek mogelijk te maken.b Wanneer één oorzaak niet zou zijn opgetreden, zou de diepgang en de breedte van het verschijnsel minder zijn geweest. Alle oorzaken werken op elkaar in en creëren een ‘vruchtbaar onderzoeksklimaat’. Geld, vrijheid, organisatie, technische kennis en een positieve waardering voor onderzoek zijn dus belangrijk, maar kunnen ook op andere plaatsen en in andere verhoudingen voorkomen.

6 Die samenwerking tussen handen en hoofd was belangrijk, omdat daarbij abstracte theorieën in de praktijk werden getoetst en vervolgens bijgesteld. Het omgekeerde was ook van belang: dat apparaten dankzij nieuwe theorieën verder konden worden verbeterd. Denkers en doeners beïnvloedden elkaar dus wederzijds positief.

7 Het vernieuwende was dat in het wereldbeeld van Descartes God niet langer ingreep in de dagelijkse werkelijkheid, maar dat de wereld beheerst werd door natuurwetten.

8 Uit de basistekst blijkt dat de Republiek een tamelijk gunstig klimaat had voor actieve wetenschapsbeoefening. Beide afbeeldingen illustreren dat de samenleving open stond voor wetenschappelijk onderzoek. Tulp (bron 3) is een voorbeeld van een hooggeplaatste burger (burgemeester) die trots was op zijn wetenschappelijke kennis en zich met anderen op een duur schilderij liet afbeelden als onderzoeker. Dit laat zien dat het geaccepteerd was dat hooggeplaatste burgers zich met wetenschap bezighielden. Op bron 4 zien we dat het anatomisch onderzoek in Leiden werd verricht op een plaats die openbaar toegankelijk was (letterlijk een theater) en waar men door middel van skeletten opgedane kennis met de bezoekers wilde delen.

9 De term revolutie verwijst naar een plotselinge totale verandering. De wetenschappelijke revolutie was geen revolutie in de zin dat van de ene op andere dag de wereld totaal veranderde. De veranderingen vonden geleidelijk plaats. De verandering was echter wel heel ingrijpend, dus in die zin is de term revolutie wel op zijn plaats. Het lang naast elkaar bestaan van geloof, bijgeloof en wetenschap is weer een tegenargument.

Historisch denken

10 Het conflict gaat over de uitlatingen van Galilei (en Copernicus) dat de zon en niet de aarde het centrum van het heelal was.Bron 6: ‘volledig afstand doen van de opvatting dat de zon het centrum van het heelal is en onbeweeglijk en dat de aarde beweegt’.


Bron 7: ‘Ik heb de dialoog niet geschreven omdat ik Copernicus’ visie als waarheid beschouwde.’

11 Als paus vertegenwoordigde hij de hele katholieke kerk. Galilei had veel tegenstanders en vanuit machtspolitiek opzicht was het voor de paus verstandiger zich achter de tegenstanders te scharen.

12 a Hij zegt dat hij verschillende visies heeft besproken, maar dat hij niet heeft geconcludeerd dat die van Copernicus de juiste is.b Hij gebruikt juist dit argument, omdat dit overeenkomt met de kerkelijke opstelling dat een hypothese wel mocht, maar een absolute uitspraak niet.

13 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ja, het conflict ging uiteindelijk over de vraag of de Bijbel onfeilbaar is, ook als het gaat om de beschrijving van de werking van de natuur, of dat de mens de Bijbel op dit punt kan verbeteren. Dat is een principiële kwestie. Of: nee, de geschiedenis van dit conflict leert dat de paus op zichzelf niet afkerig was van nieuwe inzichten; hij kon alleen om machtspolitieke redenen niet toestaan dat die als absolute waarheden werden gepresenteerd. Omgekeerd was Galilei ook niet heel principieel: om zijn theorie te kunnen publiceren, was hij bereid te verklaren dat ‘geen van beide visies helemaal bewezen kan worden’ en dat hij de verboden visie niet had verdedigd.

14 a In 1633 accepteerde de kerk niet dat wetenschappers twijfelden aan de waarheid die de kerk op natuurwetenschappelijk gebied op grond van de Bijbel had vastgesteld. In 1992 accepteerde de kerk dat wel, met als verklaring dat gelovigen de Bijbel niet letterlijk hoefden te nemen als het ging om ‘de structuur van de fysieke wereld’.b In de tussenliggende eeuwen is het erg onwaarschijnlijk geworden dat de natuurwetenschappelijke uitspraken in de Bijbel beter met de werkelijkheid kloppen dan de theorieën die wetenschappers hebben ontwikkeld. De kracht van die theorieën blijkt bijvoorbeeld uit de technologische toepassingen ervan, bijvoorbeeld in de vorm van vliegtuigen, computers en maanlandingen.

Afsluiting


Absolutisme:- In Engeland wordt koning Karel I onthoofd (1649). Deze onthoofding symboliseert het onvermogen van de Engelse koningen om in Engeland een absoluut koningschap te vestigen.- In Frankrijk slaan koningin Anna en Mazarin een adellijke opstand neer (1653). De overwinning van Anna van Oostenrijk en Mazarin op de adellijke opstandelingen is een belangrijk moment in de strijd van de Franse koningen om de absolute macht. Vanaf dat moment heeft de adel weinig meer in te brengen.- In Rusland komt Peter de Grote aan de macht (1682). Peter de Grote heeft in Rusland het absolutisme ingevoerd en is dus als zodanig


belangrijk. Maar er zijn ook argumenten om deze gebeurtenis bij vraag 2 te zetten, want hij volgde in belangrijke mate het Franse voorbeeld na en heeft aan het absolutisme zelf niet zo veel toegevoegd.- De Franse Revolutie (1789). De Franse Revolutie maakte een eind aan het absolutistische bewind van de Franse koningen.

De bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek:- Rembrandt van Rijn schildert een zelfportret (1628). De beroemde schilderijen van Rembrandt zijn een voorbeeld van de culturele bloei in de Republiek die samenhing met de economische bloei. Bijzonder was dat vooral burgers opdrachtgevers van kunst waren. De schilderkunst van Rembrandt, vooral door zijn behandeling van het licht, had grote invloed op andere schilders (ook buiten de Republiek). Daarom kan hij eventueel hier worden opgevoerd.

De wetenschappelijke revolutie:- Bacon formuleert zijn theorie over het empirisme (1620). Het empirisme was een van de twee basisfilosofieën van de wetenschappelijke revolutie (samen met het rationalisme). Het belang daarvan is evenwel betrekkelijk: ook voordat Bacon zijn boek publiceerde, werd al empirisch onderzoek gedaan (bijvoorbeeld door Copernicus, die zo ontdekte dat de aarde om de zon draait in plaats van andersom).- Descartes publiceert zijn boek over de rationalistische methode (1637). Descartes is met zijn rationalisme een van de grondleggers van de wetenschappelijke revolutie.- Newton stelt de wet van de zwaartekracht op (1666). Newtons wet van de zwaartekracht is weliswaar een voorbeeld van de wetenschappelijke revolutie, maar wel een wet die grote invloed heeft gehad op de ontwikkeling van de westerse wetenschap: samen met enkele andere natuurwetten die Newton formuleerde, vormt deze wet het fundament van de hedendaagse natuurkunde.


Absolutisme:- In Rusland komt Peter de Grote aan de macht (1682). Peter de Grote is een voorbeeld van een vorst die zijn land in navolging van Lodewijk XIV absolutistisch ging regeren. Het ging evenwel om zo’n groot land (Rusland), dat deze gebeurtenis ook onder vraag 1 kan thuishoren.- Lodewijk XIV herroept het Edict van Nantes (1685). De herroeping van het Edict van Nantes past in het streven van veel absolutistische vorsten naar religieuze eenvormigheid en is daarvan het bekendste voorbeeld.- Lodewijk XIV laat het paleis van Versailles bouwen (vanaf 1661). Versailles symboliseerde dat Lodewijk het centrum van de macht was. Bovendien verplichtte hij de Franse adel er te wonen zodat hij hen kon controleren.

De bijzondere positie en bloei van de Nederlandse Republiek: - Rembrandt van Rijn schildert een zelfportret (1628). De schilderkunst van Rembrandt, vooral door zijn behandeling van het licht, had grote invloed op andere schilders (ook buiten de Republiek). Het is een voorbeeld van


de culturele bloei in de Republiek die samenhing met de economische bloei. Bijzonder was dat vooral burgers opdrachtgevers van kunst waren. - In Amsterdam wordt het nieuwe stadhuis in gebruik genomen (1655). Het Amsterdamse stadhuis – het huidige paleis op de Dam – is een belangrijk voorbeeld van burgercultuur. Het symboliseert de macht die rijke burgers (regenten) in de Republiek hadden.

De wetenschappelijke revolutie:- Stensen ontdekt het ‘kanaal van Stensen’ (1661). Stensens ontdekking is een van de vele in het kader van de wetenschappelijke revolutie.


Hoofdstuk 8 Verlichting en revoluties

§ 1 De Verlichting

Casus

1 Volgens Voltaire heeft de aardbeving een natuurlijke oorzaak. Het uitvoeren van religieuze rituelen om God gunstig te stemmen, heeft geen enkele invloed op het wel of niet plaatsvinden van de aardbeving. Volgens de kerk kan God een aardbeving veroorzaken of tegenhouden.

2 a De optimist dacht dat er een natuurlijke oorzaak voor de aardbeving zou zijn. Hij gelooft dat de natuur volgens de natuurwetten functioneert.b De optimist zag de beving als iets goeds en geloofde dus niet in een God die de mens straft voor zijn zonden.c Voltaire laat de optimist zeggen dat de aardbeving iets goeds is tijdens een diner met slachtoffers van deze vreselijke ramp.

3 Een absolutistische koning steunde op de kerk – hij was immers koning door goddelijke uitverkiezing. Hij zal het boek, dat de leer van de kerk ondermijnde, dus ook gevaarlijk hebben gevonden.

Basistekst 1

4 Door de wetenschappelijke revolutie bleek dat veel overgeleverde kennis onjuist was, terwijl het vertrouwen in het menselijk verstand groeide.

5 a Iemand is star in zijn opvattingen en laat zich niet door redelijke argumenten overtuigen.b Iemand die uitgaat van zijn verstand en niet van emotie of traditie, iemand die logisch redeneert.

6 Belangrijke elementen in de definitie zijn: verlichting is een verschijnsel/brede discussie, door adel en burgerij, gaat uit van rationalisme en empirisme, betreft alle soorten kennis, kenmerkt zich door optimisme over de toekomst.

7 Je eigen antwoord. Aan de ene kant menen mensen nog steeds dat ze telkens meer van de wereld kunnen begrijpen. Aan de andere kant blijkt de samenleving lastiger te verbeteren dan gedacht. Er blijven conflicten en oorlogen, het blijkt moeilijk om honger en achterstand in de wereld op te lossen, armoede en bijgeloof blijven in de samenleving bestaan. Mensen functioneren bovendien nooit (helemaal) rationeel.

Basistekst 2

8 a De schrijver wil de kinderen leren hoe het hoofd in elkaar zit (verlicht) waar dat belangrijke orgaan zit waar mensen mee denken, maar leidt daaruit ook af hoe slim God het menselijk hoofd heeft geschapen (geloof).


b Veel verlichte denkers hadden harde kritiek op allerlei onderdelen van het christelijke geloof en werden door gelovigen als ‘ongelovig’ veroordeeld. Er waren tijdens de Verlichting blijkbaar ook denkers – zoals De la Mettrie – die radicaler waren dan de deïsten en atheïstisch waren. Vanwege die radicale ideeën trokken ze veel aandacht.

9 a Voorbeeld van een goed antwoord:- het idee dat niet de stand waarin je geboren wordt bepaalt welke rechten je hebt, maar dat elk mens politieke rechten heeft (natuurlijke rechten).– het idee dat een heerser de macht uit handen van het volk heeft gekregen (contractdenken).– het idee om het bestuur op rationele wijze te verbeteren, bijvoorbeeld door de macht op te delen (trias politica).b Als iedereen gelijke rechten zou hebben, dan is de samenleving van standen niet daarmee in overeenstemming.Als het volk soeverein is, dan is het niet meer vanzelfsprekend dat het gezag van Godswege aan koningen is gegeven.Als de scheiding der machten radicaal wordt doorgevoerd verliezen koningen veel van hun gezag (want dat bestond uit onderdelen van alle drie de machten).

10 a Ze zijn met elkaar in tegenspraak. Aanhangers van het cultuurrelativisme vinden dat je andere culturen niet mag beoordelen op grond van je eigen maatstaven: de ene cultuur is niet meer waard dan de andere. Dat geldt dus ook voor culturen in andere perioden: je mag een andere tijd niet met je eigen normen en waarden beoordelen. Op die manier kun je niet spreken van vooruitgang of achteruitgang, alleen van verandering. Dit is in tegenspraak met het geloof van veel verlichte denkers dat er in de geschiedenis sprake is van vooruitgang.b De geschiedenis is niet alleen een proces van vooruitgang, maar ook van achteruitgang. Of: niet alle beschavingen ontwikkelen zich op dezelfde manier.

Historisch denken

11 Voltaire ziet het geloof als iets dat onvrijheid brengt: het geloof dwingt het volk te gehoorzamen aan haar regels. Dat maakt het volk ongelukkig. Casanova denkt juist dat het geloof het volk gelukkig en rustig houdt. Het geloof dient volgens hem om de samenleving bijeen te houden. Daarom zou hij het volk niet van zijn geloof willen verlossen, zoals Voltaire wil.

12 a Hij lijkt een tegenstander omdat hij zegt dat het volk niet de oppermacht heeft. Maar hij beweert vervolgens dat de leider het volk wel vrij moet laten.b Voorbeeld van een goed antwoord: Wat moet de koning doen als het volk iets wil dat hij heel onverstandig vindt?

13 Stelling d is het best verdedigbaar. Beide mannen geloven in de rede en zien geloof als een vorm van bijgeloof. Zij hebben verschillende meningen over de functie van geloof in het bestuur. Dat beide geen duidelijke


aanhangers zijn van volkssoevereiniteit plaatst hen niet buiten de Verlichting.

14 Veel verlichte mensen geloofden wel in God als de schepper van de wereld, maar niet in de specifieke voorschriften van de geopenbaarde en andere religies.

15 Vraag 1: Heeft Casanova het gesprek uit zijn geheugen opgeschreven of gereconstrueerd meer dan 30 jaar later (met kans op fouten) of heeft hij eerder al aantekeningen gemaakt?Vraag 2: Heeft hij eerlijk verslag gedaan of heeft hij Voltaire andere woorden in de mond gelegd (omdat hij een beetje ruzie met hem had gehad)?

§ 2 Vorsten en verlichte ideeën

Casus

1 a Een verlicht vorst stimuleert de wetenschap, want kennis vinden verlichte denkers belangrijk voor de vooruitgang van de samenleving.b Voltaire merkt dat Frederik spreekt volgens de ideeën van de Verlichting, maar als koning toch geleid wordt door andere belangen, zoals de macht van het land.c Dat een vorst alle macht heeft, is geen verlicht idee.d Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: zonder een sterke leider zal de staat een chaos zijn (elk mens vecht voor zijn eigen belang). Of: de onderdanen zijn ongeletterd en een goede koning, die veel meer kennis bezit, kan de juiste beslissingen nemen en de samenleving verheffen.

Basistekst 1

2 a Bij zowel Locke als Hobbes legt het volk haar macht in handen van een soeverein, maar alleen Locke vindt dat het volk haar macht weer mag opeisen als de vorst niet goed bestuurt.b Frederik vindt dat als een vorst de wil van het volk uitvoert, hij de macht mag bezitten.c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Frederik laat niet de wil van het volk bepalen wat hij moet doen, maar meent dat hij zelf die wil vertegenwoordigt.

3 Adel: door het afschaffen van de lijfeigenschap werd hun bron van inkomsten beperkt.Kerk: de katholieke kerk had geen speciale positie meer en verloor macht (religieuze vrijheid, belastingplicht).Boeren: zij zijn blij met het afschaffen van de lijfeigenschap, maar veel traditionele zekerheden verdwijnen, zoals oude rechten van de boeren. Als gelovigen keuren zij de behandeling van de kerk af.

4 a De macht van een absoluut vorst is vaak gebaseerd op de kerk (‘droit divin’). Een verlicht vorst zal de dogma’s van de kerk meer relativeren.


b In principe zal een verlicht vorst voorstander zijn van vrijheid van meningsuiting. Maar misschien zal hij twijfelen als het gaat om kritiek op zijn verlichte ideeën en zijn beleid: die kritiek kan zijn positie ondermijnen.

Basistekst 2

5 Verlichte ideeën raakten verspreid onder een grotere groep burgers via tijdschriften, wetenschappelijke genootschappen en in het koffiehuis. Op al deze plekken werd gediscussieerd over wetenschappelijke of maatschappelijke problemen.

6 a De plaat moet de deugd vaderlandsliefde bijbrengen. Dit is opmerkelijk omdat de Republiek een statenbond is van zeven gewesten waarbij de burgers zich vaak alleen verbonden voelden met de stad of het gewest waarin ze woonden. Kennelijk was er ook een gevoel van verbondenheid gegroeid.b ’t Nut vond het belangrijk dat kinderen leerden lezen. ’t Nut wilde de kinderen niet alleen leren lezen en dat aan hen deugden werden bijgebracht. Als kinderen tot goede burgers werden opgevoed, zou dat het vaderland vooruitgang brengen.

7 Velen beschouwden religie wel als basis van de samenleving. Het geloof bracht mensen deugden bij en doordrong hen van de maatschappelijke orde. Publicaties die het bestaan van God ontkenden (atheïsme) vond men een gevaarlijke bedreiging van de rust en stabiliteit in de samenleving.

Historisch denken

8 Door onderzoek te doen kom je tot kennis (over de vraag of het verschijnsel ‘spook’ echt bestaat of op bijgeloof berust).De auteur onderzoekt en beschouwt de werkelijkheid rationeel en redeneert logisch, maar tegelijkertijd gelooft hij wel in een schepper die deze wereld heeft geschapen. Dit is een voorbeeld van het mechanische wereldbeeld.

9 a De damspeler noemt iets gruwelijks telkens ‘een mooi verhaal’ en de schrijver vindt dat onfatsoenlijk. De naar de Franse mode geklede figuur gaat vriendschappelijk om met een hem onbekende bediende, wat niet hoort en tot verbazing bij de bediende leidt.b Het gedrag van de damspeler die een sensatieverhaal mooi vindt, wordt als onmenselijk bekritiseerd. Het is een voorbeeld van hoe iemand zich gedraagt die zijn verstand niet gebruikt. Met dit voorbeeld maakt de auteur duidelijk hoe mensen zich volgens hem zouden moeten gedragen als ze hun verstand wel lieten spreken.Het gedrag van de naar de Franse mode geklede figuur wordt als vreemd beoordeeld. De auteur bedoelt dat iemand die zijn verstand gebruikt, zich zo niet gedraagt en maakt dus langs een omweg duidelijk wat fatsoenlijke manieren zijn van iemand die zijn verstand wel gebruikt.(De laatste twee antwoorden geven uiteraard culturele verschillen weer over wat rationeel gezien fatsoenlijk gedrag is.)


c De Spectator geeft zijn eigen opinie over wat hij schrijft en laat zo blijken wat goed en fout is.

10 a Tot het publiek behoorden geleerden, maar ook gewone burgers.b In de salons werd meer over wetenschap en cultuur in brede zin gesproken, in een genootschap was men vaak gericht op een speciaal onderwerp, in de koffiehuizen ging het meer over dagelijkse gebeurtenissen.

11 a Een publieke opinie kwam voort uit verschillende groepen uit de samenleving en in verschillende soorten gezelschappen (sociaal), maar ideeën werden ook uitgewisseld via allerlei tijdschriften die soms ook te lezen waren in salons, genootschappen en koffiehuizen (organisatorisch).b Het woord is enkelvoud, maar het gaat eigenlijk om het ontstaan van (grotendeels) openbare discussies door allerlei soorten mensen en met vele meningen.

§ 3 Burgers aan de macht

Casus

1 Het was toen gewoon dat burgers verschillende rechten hadden (standensamenleving) en dat de koning de meeste macht had. Hier staat dat de burgers dezelfde rechten hebben en dat zij de macht hebben.

2 Het idee dat een regering ertoe dient om de vrijheden en rechten van de bevolking te beschermen; het idee dat alle mensen dezelfde rechten hebben.

3 De VS werden een democratie, terwijl Engeland een monarchie was waarin het parlement beperkte macht had en maar door een beperkt deel van de bevolking werd gekozen. Amerikaanse politici moesten hun kiezers telkens overtuigen en voor zich winnen. Dit gold in Engeland in mindere mate.

Basistekst 1

4 Verlichte denkbeelden als volkssoevereiniteit en scheiding der machten zorgden ervoor dat Amerikanen en patriotten anders over politiek gingen denken. Maar voor het ontstaan van deze revoluties zijn meer oorzaken aan te wijzen, zoals onvrede over de actuele politieke verhoudingen en de economische situatie.

5 a Beide leggen uit dat het land aan het volk toebehoort en dat een regering alleen mag bestaan met toestemming van het volk, oftewel beide documenten gaan uit van volkssoevereiniteit.b Als alleen de koning militaire macht zou hebben (van huurlegers), zou hij een machtsoverwicht hebben. Met wapens konden de burgers hun rechten verdedigen.


c Historisch argument: de Nederlanders stammen af van de ‘vrije Batavieren’. Verlicht argument: het volk is de ware eigenaar van het land.d Tijdens de Nederlandse Opstand verdedigden de Nederlanden hun vrijheden tegen de Spaanse koning Filips, bijvoorbeeld hun religieuze vrijheid en de politieke macht van de steden en gewesten.e De patriotten zijn meer modern in hun beroep op volkssoevereiniteit, vrijheid van meningsuiting en democratisch gekozen bestuurders. Aan de andere kant houden zij vast aan de Republiek van zeven provincies (de lokale en provinciale vrijheden) en pleitten zij niet voor centraal bestuur.

Basistekst 2

6 De Amerikaanse burgers hadden één gezamenlijk doel: onafhankelijkheid van Engeland. Na de revolutie kwam de macht bij het grootste deel van de burgers te liggen. In Frankrijk was het volk veel meer verdeeld over de doelen van de revolutie, zoals wel of geen monarchie, wel of geen algemeen kiesrecht etc. Politieke leiders maakten gebruik van de ontevredenheid onder groepen van de bevolking en grepen met hun steun de macht.[N.B.: In Amerika ontstond later wel grote verdeeldheid over de reikwijdte van de macht van de federale regering en over slavernij. Dit resulteerde later zelfs in een burgeroorlog (1861-1865).]

7 a De kerk kan rationeel gezien een nuttig instrument zijn om het volk op te voeden en in bedwang te houden. Hiertoe moet zij gehoorzamen aan de staat.b De kerk bezat veel grond en deze kwam in handen van de staat.

8 De jacobijnen zagen het jaar dat zij aan de macht kwamen als een definitieve breuk met het oude Frankrijk. Ook wilden zij de samenleving losmaken van religieuze invloed en bijgeloof. Daarom schaften zij de (katholieke) Gregoriaanse kalender af.

9 In sociaal opzicht betekende de revolutie een breuk want de standensamenleving werd afgeschaft. De revolutie betekende niet direct dat de armen welvarender werden.In religieus opzicht betekende de revolutie een breuk omdat de katholieke kerk eerst genationaliseerd en later verboden werd. Deze maatregelen konden echter op weinig steun rekenen en het geloof bleef voor velen belangrijk.In politiek opzicht vormde de revolutie een breuk omdat de eeuwenlange monarchie werd afgeschaft en de koning en koningin werden onthoofd. Vanaf 1799 was er in feite weer één iemand (Napoleon) aan de macht, net als onder het absolutisme.

Historisch denken

10 a Zij vereerden hem met een standbeeld. Ze vonden dat hij was opgekomen voor de belangen van de burgers zonder politieke invloed, net als de volkstribunen ten tijde van de Romeinse Republiek.b Mogelijke argumenten:


In het pamflet roept Van der Capellen de bevolking op om zich te bewapenen. Ook meent hij dat het volk het recht heeft om zelf te bepalen door wie het geregeerd wordt. Hij roept dus eigenlijk op tot gewapend verzet.Van der Capellen wilde alleen zijn eigen macht vergroten en bespeelde daarvoor het volk.3 Door zijn pamflet wilden steeds meer burgers iets veranderen aan de politieke situatie in de Nederlanden. Hij was een groot inspirator voor de democratische patriotten.

11 a In 1787 werden veel patriotten door de Pruisen uit Nederland verdreven. Daarna waren de tegenstanders van de patriotten aan de macht (tot 1795) en die waren uiteraard tegen een standbeeld voor een patriot.b De Amerikaanse revolutie leidde tot de onafhankelijkheid en het begin van hun land, terwijl de patriotse revolutie militair werd onderdrukt en de patriotten op vernederende wijze werden verjaagd.

12 a - Beiden vinden dat het land in wezen niet democratisch is. / Beiden vinden dat er een kleine groep mensen de macht heeft.- Beiden vinden dat er geen (echte) vrijheid van meningsuiting is.b Fortuyn meende dat zij beiden ware vertegenwoordigers van het volk waren in een situatie waarin de gevestigde orde zich van het volk had vervreemd.c Zowel Van der Capellen als Fortuyn maakten gebruik van de media om de publieke opinie te beïnvloeden in hun voordeel. Critici zullen dit betitelen als opportunisme of populisme.d Omdat hij zichzelf beschouwde als iemand die, net als Van der Capellen, opkwam voor de belangen van het volk en daarbij enorm werd tegengewerkt door de elite. Hij hoopte, net als Van der Capellen, uiteindelijk succes te boeken.e Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Onjuist. In de achttiende eeuw was er geen democratie. Van der Capellen kwam dus met een werkelijk nieuw idee en zette een nieuwe beweging in gang. Fortuyn vindt dat er geen democratie is in Nederland, maar maakt tegelijkertijd gebruik van dezelfde democratie om het land te gaan hervormen. Juist: Ze proberen beiden politieke steun te verwerven door een aanklacht tegen de geslotenheid van bestuursstelsel te schrijven (al kon Fortuyn dat openlijk doen en moest Van der Capellen in het geheim te werk gaan).

§ 4 Vrijheid, ook voor de slaven?

Casus

1 De slaven noemen de derde stand ‘blanke slaven’. Ze zien hen blijkbaar als medestanders.

2 Ook de Engelsen hadden veel koloniën in West-Indië waar veel slaven werkten (zoals Jamaica). Zij waren bang dat de slavenopstand zou overslaan.


3 Binnenlands: de revolutionairen waren bang voor onrust in de koloniën zodat ze inkomsten zouden verliezen.Buitenlands: het afschaffen van de slavernij in Frankrijk zou voor veel onrust in de koloniën van andere Europese landen zorgen. Deze landen zouden zich daardoor in Europa tegen de revolutie kunnen keren. [De jacobijnen, reeds in oorlog met heel Europa, schaffen uiteindelijk de slavernij af.]

Basistekst 1

4 Drie van de volgende argumenten:1 Slavernij is een economische noodzaak (anders zijn de plantages niet winstgevend).2 De Afrikanen stammen af van Cham, die vervloekt werd.3 Afrikanen zijn minderwaardig en hun leven verbetert alleen maar door slavernij.4 De Afrikanen verhandelen hun eigen mensen.

5 a 1) Het religieuze argument gaat uit van een heel letterlijke interpretatie van de Bijbel, terwijl sommige verlichte denkers niet langer geloofden dat je de Bijbel letterlijk moet nemen. Zij vonden dat je op basis van onderzoek erachter moest komen hoe verschillen tussen mensenrassen waren ontstaan.2) Tijdens de Verlichting was er meer tolerantie voor mensen met een ander geloof. Heidense Afrikanen waren net zo goed geschapen door God en dus niet direct minderwaardig.b Een cultuurrelativist vindt elke beschaving volwaardig. Het argument dat zwarte mensen niet volwaardig zouden zijn, is daarmee in strijd en zou dus door cultuurrelativistische verlichte denkers worden verworpen.c Sommige verlichte denkers stelden dat de Afrikaanse beschaving zich minder ver had ontwikkeld dan de Europese en daardoor nog inferieur was.

Basistekst 2

6 1 Was Stedman een abolitionist? 2 In hoeverre wijkt de gepubliceerde versie van zijn verhaal af van Stedmans oorspronkelijke ooggetuigeverslag?

7 Emmer bedoelt dat het geaccepteerd is om de onmenselijke kant van de slavernij te laten zien, maar dat het minder geaccepteerd is om andere kanten van slavernij te laten zien, bijvoorbeeld aantonen dat de sterfte tijdens de overtocht voor die tijd normaal was (gezien de geringe aandacht voor en kennis van gezond voedsel en hygiëne).

8 Kenmerkend voor koloniale geschiedschrijving is haar eurocentrische visie. Het onderworpen volk wordt beschreven vanuit het perspectief van de blanke en er is alleen aandacht voor de geschiedenis van het overheersende volk in de kolonie. Ook bij eurocentrische geschiedschrijving over het abolitionisme is er geen aandacht voor de rol van de slaven zelf.


9 a 1 Omdat er weinig bronnen zijn over het leven en de cultuur van slaven en de meeste van deze bronnen afkomstig zijn van Europeanen. 2 Slaven konden meestal niet lezen en schrijven en hebben dus weinig geschreven bronnen nagelaten. 3 Slaven hielden hun cultuur deels verborgen voor blanken.b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ja, want hierdoor behielden ze in enige vorm hun onafhankelijkheid en bleven ze zichzelf als mens zien. Zij bleven zich bewust van de onnatuurlijke positie waarin zij verkeerden. Of: nee, dat is een gewone menselijke neiging, zeker voor de slaven uit de eerste generatie (die zelf een directe herinnering hadden aan Afrika).

Historisch denken(Jefferson en het probleem van de slavernij)

10 a Volgens Jefferson zou er een burgeroorlog tussen blanken en zwarten uitbreken, omdat er door 150 jaar slavernij veel haat tussen de bevolkingsgroepen was gegroeid en er een duidelijk verschil tussen de rassen bestond. Volgens de schrijver van de petitie zou er chaos ontstaan doordat zwarten zich gaan gedragen als ‘meedogenloze bandieten’. De schuld wordt dus alleen bij de zwarten neergelegd.b Hij bezat veel slaven. Afschaffing van de slavernij zou voor hem duur zijn.c Vrije zwarten moeten in een andere staat gaan wonen.Een geleidelijke afschaffing, want alleen zwarte kinderen worden vrij. Zwarte arbeidskrachten worden langzamerhand vervangen door blanke.

11 a Sociaal: toename van misdaad, zwarten verzorgen hun kinderen slecht.Economisch: de economie van het land stort in (blanken raken hun bezit kwijt en worden arm).Religieus: God heeft slavernij toegestaan.Natuurrechtelijk: de afschaffing van de slavernij is in strijd met het recht op bezit dat alle Amerikanen hebben.b De ondertekenaars vinden zwarten inferieure mensen die geen goede burgers kunnen zijn. Afschaffen van de slavernij vinden zij in strijd met de grondrechten van de vrije burgers.

12 Je eigen mening. Bijvoorbeeld: Jefferson was geen abolitionist, maar ook geen overtuigd aanhanger van slavernij als systeem. Hij onderscheidt zich als slavenhouder niet van andere slavenhouders, maar in tegenstelling tot de meeste inwoners van Virginia pleit hij wel voor de afschaffing van slavernij op lange termijn. Dat standpunt zorgt er ook voor dat hij zijn eigen plantage door slaven kan laten blijven bewerken.

Historisch denken(Gedeeld verleden, gezamenlijk herdenken?)

13a Het betekent een erkenning van het onrecht dat een belangrijk deel van hun voorouders is aangedaan.b Ja, want het betekent dat Nederlanders hun eigen verleden onder ogen durven te zien. Dat kan belangrijk zijn in de verhouding en het begrip tussen de bevolkingsgroepen.


14 a Autochtone Nederlanders zien over het algemeen de slavernijherdenking als een aangelegenheid van Antilliaanse en Surinaamse Nederlanders, als onderdeel van hun verwerking van het slavernijverleden. Antilliaanse en Surinaamse Nederlanders willen met de herdenking ook aandacht van de autochtone Nederlanders voor het gezamenlijke verleden.b Autochtone Nederlanders (en hun ouders en grootouders) voelen meestal geen directe betrokkenheid meer bij het slavernijverleden en voelen zich niet direct verantwoordelijk voor het Nederlandse verleden. Wellicht vinden zij het vervelend om aan dit verleden herinnerd te worden. Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders zijn nog wel direct betrokken bij het verleden omdat het slavernijverleden onderdeel van hun identiteit is. Het verklaart ook waarom zij nu in Nederland zijn.c Uit de Nederlandse houding blijkt dat zij dit deel van de geschiedenis niet betrekken op zichzelf. Men voelt geen verantwoordelijkheid voor daden van inwoners van de Republiek en het Koninkrijk der Nederlanden van 150 tot 350 jaar geleden. Voor Antilliaanse en Surinaamse Nederlanders is het belangrijk dat Nederlanders weten en erkennen wat vanuit ‘Nederland’ in het verleden met hun voorvaderen is gedaan.

15 a 1) Het herdenken van de verschrikkingen van de slavernij en haar slachtoffers; het erkennen van het leed dat hun voorvaderen hebben doorgemaakt.2) Het vieren van de vrijheid.b De overheid zou daarmee kunnen tonen betrokken te zijn en zich bewust te zijn van het verleden.c In principe alle bij a genoemde antwoorden, mits alle bevolkingsgroepen zich betrokken voelen en bewust zijn van het gezamenlijke verleden.d Voor beide groepen zou het een verzoening met het verleden kunnen opleveren, omdat de ene groep het leed van de andere erkent.

Afsluiting


Verlicht denken:- John Locke vindt dat alle mensen grondrechten hebben (1689).- Jean-Jacques Rousseau schrijft over volkssoevereiniteit (1762). De ideeën van Locke en Rousseau vormen de kernideeën van de politieke Verlichting en hebben grote invloed gehad op het denken over de samenleving en het bestuur.

Verlicht absolutisme:- Koning Frederik de Grote hervormt het bestuur zonder rekening te houden met tradities (1740-1751). Frederik maakte zijn verlichte regering tot een succes en dwong bewondering af.

Democratische revoluties:


- Thomas Jefferson schrijft de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (1776). De Amerikaanse democratische revolutie was een succes en gold als het grote voorbeeld voor de Nederlandse patriotten en de Franse revolutionairen.

Slavernij en abolitionisme:- De kolonie Haïti wordt onafhankelijk (1804). Haïti was de eerste kolonie die onafhankelijk werd en waarin voormalige slaven de regering vormden. Daarmee werd de kolonie het grote voorbeeld voor slaven en abolitionisten.- In Engeland wordt de eerste abolitionistische organisatie opgericht (1787). De oprichting van abolitionistische organisaties is van groot belang geweest voor het beïnvloeden van de publieke opinie.


Verlicht denken:- Justus van Effen beredeneert op rationele wijze in de Hollandsche Spectator of spoken kunnen bestaan (1732). Van Effen heeft gezorgd voor een verspreiding van verlichte ideeën onder burgers binnen Nederland, maar dit stukje over spoken is slechts een klein voorbeeld.- De verlichte denker Voltaire maakt na de aardbeving in Lissabon het geloof belachelijk (1759). Voltaires boek over de aardbeving was in heel Europa populair, maar is vooral een voorbeeld van de vele vormen van kritiek die er op de kerk werden geuit.

Verlicht absolutisme:- Keizer Jozef II schaft de lijfeigenschap af (1782). De verlichte regering van Jozef werd een mislukking.

Democratische revoluties:- De patriotten grijpen de macht in verschillende steden in de Nederlanden (1786). De patriotse revolutie liep uit op een mislukking, maar is uiteraard wel een voorbeeld van het kenmerkend aspect.- De Franse koning Lodewijk XVI wordt terechtgesteld (1793).De terechtstelling van Lodewijk schokte de rest van Europa, maar verminderde de discussies over grondwetten en democratie niet.

Slavernij en abolitionisme:- Nederlandse handelaren verkrijgen het monopolie op de slavenhandel met de Spaanse koloniën (1685). Alhoewel de Nederlandse slavenhandel door dit contract toenam, is het Nederlandse aandeel in de totale slavenhandel klein. Dit contract is geen beginpunt van de Nederlandse slavenhandel. Al voor 1685 handelden zij in slaven.


Tijdscharnier 18001 1a/b

- Inwoners van de Engelse koloniën in Noord-Amerika: zij werden vrij ten opzichte van het moederland.- Mannelijke burgers in de Republiek: zij kregen tijdelijk kiesrecht, werden gelijk voor de wet.- Burgers en boeren in Frankrijk: zij kregen tijdelijk kiesrecht, werden gelijk voor de wet.- Niet-katholieken in Frankrijk en niet-protestanten in Nederland: zij werden voor de wet gelijk aan aanhangers van voorheen dominante godsdiensten.- De mensen van adel: zij verloren hun bevoorrechte positie.

2 Voor slaven (al werd de discussie over slavernij nu wel gevoerd) en voor vrouwen (kregen geen politieke invloed).

3 a Bron 2 benadrukt dat tijdens de revolutietijd het idee van democratie veel te ongecontroleerd is ingevoerd; bron 3 benadrukt de grote tegenstellingen die tijdens revolutietijd bestonden; het citaat van Burckhardt benadrukt dat heel veel mensen vinden dat er sinds die tijd grote, onomkeerbare veranderingen hebben plaatsgevonden.b Alle drie spreken ze over deze periode als iets wat voorbij is en wat radicaal anders was dan de tijd waarin ze schrijven.c Tot op zekere hoogte. De eerste experimenten met democratie hebben in Europa tot veel geweld geleid. Wanneer in onze huidige tijd landen willen/moeten overgaan naar een democratisch bestuur, zou je uit het verleden iets kunnen leren over het soort problemen dat daarbij kan optreden. Uiteraard is geen situatie ooit exact gelijk, dus lessen uit het verleden zijn altijd ‘beperkt’.

4 Vrouwen, slaven, arbeiders.


Hoofdstuk 9 De economische sprong van Europa

§ 1 De Industriële Revolutie

Casus

1 Het genootschap wilde uitvinders prikkelen om met een spinapparaat te komen dat meer en betere draden maakte, zodat er minder spinners nodig zouden zijn.

2 a Op sociaal(economisch) gebied, want thuiswevers kwamen zonder werk te zitten.Op het gebied van natuur en milieu, want het landschap/het uitzicht veranderde en er kwam meer lawaai.b Ja, werkloosheid als gevolg van technische vernieuwing en verlies aan natuurgebied/geluidsoverlast komen nog steeds voor, al is er in de samenleving nu wel meer aandacht voor deze negatieve gevolgen.

Basistekst 1

3 In de steden waren de ambachtslieden verenigd in gilden. Deze stedelijke gilden stelden allerlei regels op waaraan leden moesten voldoen, bijvoorbeeld met betrekking tot het prijspeil. Ondernemers voelden zich daardoor belemmerd. Op het platteland waren er geen gilden en golden deze regels dus niet. Daar konden koopman-kapitalisten dus gebruikmaken van goedkope arbeidskrachten.

4 Zonder de stijging van de landbouwopbrengsten, de groei van de bevolking en de daarmee samenhangende toename van kapitaal was industrialisatie op grote schaal niet mogelijk geweest.

5 Op de kaart (bron 5) zie je dat industrie bij steenkoolvelden lag: de belangrijkste grondstof van de stoomindustrie. Op een gegeven moment waren de plaatsen rond de steenkoolvelden bezet. Als de industrie verder wilde groeien, moesten de fabrieken op andere plaatsen worden gebouwd, verder van de steenkoolvelden vandaan. Hiervoor was een goede infrastructuur nodig.b Nee, bij waterkracht was dit niet mogelijk geweest, omdat je waterkracht niet kunt vervoeren.

6 Een industriële samenleving vereist meer scholing dan een agrarische, bijvoorbeeld om machines te onderhouden en te ontwikkelen.

7 a De hogere sociale klasse. De leden daarvan reppen over gebrek aan verfijning, een argument dat de arbeidersklasse niet zou gebruiken.b De status van de middenklasse nam in de 19e eeuw toe; deze klasse vormde daarmee een bedreiging voor de elite.


Basistekst 2

8 De Navigation Acts dwongen af dat alle buitenlandse handel via Engeland liep. Op die manier kon de staat meeprofiteren van de economische activiteit.

9 Bij het mercantilisme is er veel staatsbemoeienis in de economie, terwijl het liberalisme juist pleit voor een zo groot mogelijke vrijheid voor de particuliere ondernemer.

10 a Eigenbelang, egoïsme.b Dat is positief voor de samenleving. Als je mensen vrijlaat in hun keuzes, doet iedereen datgene waarmee hij denkt het meest te verdienen. Een onzichtbare hand zorgt er zo voor dat iedereen de aanwezige talenten maximaal benut. Dat is voor de samenleving als geheel ook het beste.

11 Dankzij de snelle groei van de bevolking was er een groot aanbod van arbeidskrachten. Dat had lage lonen en slechte werkomstandigheden tot gevolg, omdat werkgevers konden kiezen uit voldoende mensen.

12 Armoede: mensen wonen dicht op elkaar in slechte huizen.

Historisch denken

13 a Stoommachines werden gebruikt om andere machines aan te drijven en zijn daarom een indicatie voor de industriële ontwikkeling.b In de eerste helft van de 19e eeuw was in België al sprake van industrialisatie en in Nederland niet of nauwelijks.

14 a De beschikbaarheid van grondstoffen en geschoolde arbeidskrachten.b Nederland was relatief welvarend vanwege eerdere economische successen, waardoor de prikkels voor verandering zwakker waren.c In één klap was het koninkrijk bijna alle industriële activiteiten kwijt.

15 a Overeenkomst: in beide landen is de landbouw nog een belangrijke economische sector.Verschil: in België is de industriële sector groter dan de dienstverlening; in Nederland is dat andersom.b Op een vergelijkbare manier. Uit de gegevens van 1909/1910 blijkt dat in beide landen het aandeel van de landbouw in de beroepsbevolking aanzienlijk is gedaald. Industrie en dienstverlening zijn (flink) gestegen.

16 België lijkt het meest op Engeland. Het startte ook al vroeg met industrialisatie vanwege de aanwezige grondstoffen en arbeidskrachten. In Nederland bleef de nadruk nog lang op de handel liggen.


§ 2 Nationalisme

Casus

1 Duitsland was tot 1871 nog niet één natie/staat, maar was verdeeld over allerlei vorstendommen en staatjes. Het monument moest het gevoel van eenheid van het Duitse volk uitdrukken.

2 a Hij zag de Germanen als voorouders van de Duitsers. Beide hadden een grote vijand verslagen.b Hermann is de Duitse/Germaanse variant van Arminius; Arminius was een naam uit de taal van de vijand.

3 Dat alleen de eenheid van Duitsland tot macht kon leiden.

Basistekst 1

4 a De politieke kant is het streven naar eenheid van de burgers binnen één land en eventueel het streven naar een gemeenschappelijke nationale staat.De culturele kant is het tot uitdrukking brengen van de identiteit van het eigen volk.b Nationalisme past bij het verlichtingsideaal van volkssoevereiniteit in een eenheidsstaat: het volk bestaat niet langer uit min of meer toevallige onderdanen van een koning, maar is een eenheid die zichzelf bestuurt.De Romantiek verzette zich tegen het idee dat ieder mens rationeel is en in beginsel hetzelfde; zij legde het accent op verschillen tussen volken en was daarom heel geschikt om vorm te geven aan nationalistische gevoelens, ook al leefde men niet in een eenheidsstaat.

5 Van politiek nationalisme: Riemann streeft naar een nationale staat voor de Duitsers.

6 a De vrouw staat symbool voor Germania, het Duitse volk.b Opvallend is dat de tekenaar het Duitse volk als één persoon heeft afgebeeld, terwijl er op dat moment heel veel Duitse staatjes waren.c Hij zal het vermoedelijk wel met Riemann eens zijn geweest: het Duitse volk was één.

7 a Het schilderij heeft een glorierijke gebeurtenis uit de Duitse geschiedenis als onderwerp: het uitroepen van het Duitse keizerrijk in 1871 in Versailles, nadat Pruisen het Franse leger had verslagen.b Het onderwerp is politiek: de eenwording van Duitsland, maar het past ook bij het cultureel nationalisme, het is een schilderij met roemrijke gebeurtenis als onderwerp.

8 a Onderwijs in de officiële taal en vaderlandse geschiedenis; het deelnemen aan wereldtentoonstellingen.b Als volken menen dat hun natie de beste is, kan dat tot spanningen met andere landen leiden.


Basistekst 2

9 Dat hoeft niet zo te zijn. Ook nu nog bestaan er staten waarin verschillende groepen leven die zichzelf tot andere volken rekenen. Europese voorbeelden zijn de Schotten in Groot-Brittannië, de Basken in Spanje, de Walen en Vlamingen in België en soms de Friezen in Nederland. Omgekeerd leven sommige groepen die zichzelf als één volk zien, verdeeld over verschillende landen: zo leven Ieren zowel in Ierland als in Noord-Ierland (onderdeel van Groot-Brittannië) en Basken zowel in Frankrijk als in Spanje.

10 Veel nationalisten wilden naast eenheid ook een democratische regeringsvorm. Het Duitse Rijk dat in 1871 ontstond, was echter niet erg democratisch.

11 a België en Nederland waren al sinds de Opstand van elkaar gescheiden en kenden een aparte geschiedenis. Nederland was voor het merendeels protestant, België juist katholiek. Daardoor voelden de Belgen weinig verbondenheid met Nederland en wilden ze een eigen land.b In België wonen Vlamingen en Walen die niet of nauwelijks willen samenwerken vanwege de grote culturele verschillen tussen beide groepen.

12 Door middel van het bouwen van zoiets imponerends als het Crystal Palace en het organiseren van een wereldtentoonstelling wilde Engeland laten zien waartoe het in staat was. Het was dus in concurrentie met andere Europese staten.

Historisch denken(Kinderliedjes uit de 19e eeuw)

13 a Lied Karaktereigenschappe

n NederlanderOnderwerp

Piet Hein Een Nederlander is dapper, is een winnaar.

De overwinning van Piet Hein op de Spaanse vloot.

Zo zijn onze manieren

Een Nederlander blijft zichzelf.

Nederlandse eigenschappen/ manieren.

De kabels los Een Nederlander wil varen op zee.

De zeevaart.

In een blauwgeruite kiel

Een Nederlandse jongen wil varen op zee.

Michiel de Ruyter.

b De Nederlandse scheepvaart.c Hij is dapper en wil gaan varen.d Naar de 17e eeuw.e In die tijd beleefden de Nederlanden hun Gouden Eeuw. De economische bloei van die periode was gebaseerd op de scheepvaart/handel/vloot.f Ook in Nederland was in de 19e eeuw sprake van het versterken van de nationale gevoelens door te wijzen op roemrijke gebeurtenissen/personen uit het verleden.


14 Te denken valt aan:- De revolutieperiode die uiteindelijk van Nederland één staat maakte (1798) in plaats van zeven samenwerkende gewesten.- De vorming van het Koninkrijk der Nederlanden (1813-1815).- De Belgische afscheiding, die zowel in noord als in zuid gevoelens van onderlinge verbondenheid opriep (1830-1839).Verder zullen nationalistische gevoelens in andere landen die gevoelens ook in Nederland hebben versterkt. Ook zorgden de industrialisatie en de verbetering van de infrastructuur dat mensen in Nederland zich meer Nederlander gingen voelen en zich minder sterk verbonden voelden met hun stad, dorp of streek.

15 Ook over roemrijke perioden, politieke gebeurtenissen waar men trots op was, karaktereigenschappen die men typisch vond voor het eigen volk, de aardrijkskundige eigenschappen van het land dat men bewoonde.

Historisch denken(Een standbeeld voor Vercingetorix)

16 a Als een trotse krijger die de Romeinen versloeg om de vrijheid van zijn volk te verdedigen; als een held die wilde strijden voor de vrijheid van allen. Elementen uit de bron die dit onderbouwen zijn de stervende Romein, het zwaard in de hand, het steigerende paard, tekst op de sokkel.b Nee. Het standbeeld in de buurt van Clermont-Ferrand wijst alleen op het succes van Vercingetorix daar in de buurt (Gergovia), maar het geeft geen enkele informatie over de nederlaag later dat jaar en het lot van Vercingetorix zelf.

17 a In Duitsland ontstonden de eerste pogingen om Hermann te eren vanuit de wens om Duitsland één nationale staat te laten worden; in Frankrijk bestond die nationale staat al en moet er een andere betekenis zijn geweest.b De Frans-Duitse relatie was slecht. Frankrijk had in 1870 een oorlog verloren tegen Pruisen, waarna aan zijn grens een nieuwe nationale staat ontstond: het Duitse keizerrijk. Het standbeeld is van 1903. Dit maakt het plausibel dat de verering van Vercingetorix iets met deze situatie te maken heeft. Ook Vercingetorix verloor van een machtige vijand, maar hij had dapper gestreden. Dat laatste wilden Franse burgers zich graag herinneren, vermoedelijk om de nederlaag van 1870 te verwerken.

18 a Een ‘natie’ is het idee dat mensen bij elkaar horen omdat ze veel gemeenschappelijk zouden hebben, vooral taal, cultuur en geschiedenis.b Hermann en Vercingetorix passen beide bij dit bewust ‘uitvinden‘ van een natie. Het verhaal van Hermann werd pas echt uit de geschiedenis opgedoken toen er in het Duitse rijk behoefte ontstond aan een Duitse held, die symbool kon staan voor alle Duitssprekenden. Dat hing samen met de wens één grote nationale staat te worden. Vercingetorix werd gebruikt om de Franse nederlaag tegen Pruisen te verwerken als een ‘eervolle’ nederlaag; de historische parallel met de oude Galliërs suggereert dat dapperheid en vrijheidszin kenmerken zijn van alle


Fransen. Het zegt dus iets over hoe Fransen zichzelf als natie graag zagen. Ze vonden zichzelf als het ware uit.


§ 3 Modern imperialisme

Casus

1 Officieel waren zijn motieven de kerstening van de bevolking en de afschaffing van de slavernij ter plaatse. Maar in feite wilde hij net als andere landen een kolonie hebben, er rijk van worden en er prestige mee winnen.

2 a De consul en de missionarissen vonden het optreden van Leopold tegenover de bewoners van Kongo veel te ver gaan.b Foto’s als deze waren zo effectief omdat ze beter dan woorden bewijzen dat achter Leopolds mooie woorden een onmenselijke realiteit schuilging.

Basistekst 1

3 De industrialisatie ging gepaard met een nieuwe vorm van economie, het kapitalisme, waarin het produceren van goederen centraal stond (in plaats van het verhandelen van goederen, zoals in het handelskapitalisme). Voor deze goederen waren grondstoffen nodig, die voor een deel afkomstig waren uit Azië en Afrika. Om vrij toegang te hebben tot dergelijke grondstoffen vond men het belangrijk de koloniën daar uit te breiden en beter te beheersen dan voorheen. Een koloniaal rijk was bovendien interessant omdat de bevolking een afzetmarkt vormde voor industrieel vervaardigde producten.

4 a De Verenigde Staten waren nog niet lang voordien zelf een kolonie en hadden zich met veel moeite aan het Britse moederland ontworsteld.b Net als de Europese landen waren de Verenigde Staten kapitalistisch en geïndustrialiseerd. Ook zij hadden grondstoffen en afzetmarkten nodig en ook zij deelden het ideaal van de ‘white man’s burden’.

5 a De man in de gestreepte broek is Amerika, de andere Groot-Brittannië.b De Engelse. De Engelsman loopt voorop, heeft al een relatief beschaafd clubje in de mand zitten, in tegenstelling tot het gezelschap in de Amerikaanse mand. Amerika heeft ook zichtbaar moeite met de tocht, er staan zweetdruppels op zijn hoofd.c De tekenaar benadert de verovering van de Filippijnen en de Amerikaanse rol in de ‘white man’s burden’ met de nodige ironie. De Verenigde Staten hebben het niet getroffen met de inhoud van hun mand. Het nobele doel zelf wordt niet in twijfel getrokken, maar wel of de Verenigde Staten niet een onevenredig grote last op de schouders heeft genomen.

6Azië AmerikaVoornamelijk handelsposten aan de kust

Kolonisatie van grotere gebieden met plantages; trek naar het binnenland

Erkenning van lokale rechten Miskenning van lokale rechten Malmberg 2012 Antwoorden leeropdrachtenboek Memo bovenbouw vwo

114

(‘leeg’)Europeanen blijven vreemdelingen Europeanen gaan het land als van

zichzelf beschouwen en vermengen zich met de inheemse bevolking (Zuid-Amerika)

De inheemse bevolking bestuurt zichzelf; Europese handelsmaatschappijen richten zich uitsluitend op de handel

De kolonisten besturen zichzelf tot op grote hoogte; het moederland richt zich voornamelijk op bescherming van de handel en belastinginning

7 Australië, Nieuw-Zeeland, Zuid-Afrika.

Basistekst 2

8 Het Europese bestuur, direct of indirect, verdween na de dekolonisatie.Na dekolonisatie was er niet langer sprake van directe inschakeling door westerse moederlanden van mensen in de koloniën als arbeidskrachten.Het inzetten van specifieke groepen bij de ordehandhaving had wel effecten na de dekolonisatie: deze groepen waren vervreemd van de andere bevolkingsgroepen en werden waarschijnlijk als collaborateurs beschouwd.De grensproblematiek had eveneens gevolgen na de dekolonisatie: er kwamen conflicten uit voort en de vorming van natiestaten werd bemoeilijkt.De westerse cultuur liet blijvend sporen na in de cultuur van de kolonie.

9 a Kolonisator: het systeem kostte veel minder, omdat je maar weinig eigen ambtenaren en militairen nodig had.Gekoloniseerden: de vorsten/stamhoofden konden gewoon op hun plaats blijven en hun macht over de bevolking blijven uitoefenen.b Bijvoorbeeld: de inlandse vorsten probeerden de besluiten van het moederland te saboteren/tegen te werken.c Direct bestuur. Daarbij geven Europese ambtenaren rechtstreeks bevelen aan de inlandse bevolking. Voordeel: je weet precies wat er is gezegd. Nadeel: een bevel van een koloniaal ambtenaar roept eerder weerstand op dan dat van een inheemse vorst.

10 a De advocaten zien er heel Europees uit: ze dragen in ieder geval geen kledij die direct te koppelen is aan stammenrecht of islamitisch recht. Dit maakt het waarschijnlijk dat er volgens het Engelse rechtssysteem gehandeld wordt en familierecht valt hierbuiten.b Indirect bestuur.c Het kan zijn dat de Britten bij het trekken van de grenzen geen rekening hebben gehouden met inheemse grenzen tussen stammen en tussen islamitische en niet-islamitische gebieden, waardoor verscheidene rechtssystemen binnen de grenzen van Brits Oost-Afrika terecht zijn gekomen.d De Keniaanse elite was via het Brits onderwijssysteem thuisgeraakt in het Engelse rechtssysteem. Er waren twee bestaande rechtssystemen die eenheid in bestuur niet makkelijker maakten. Daarom kan gekozen zijn voor een overkoepelend rechtssysteem: het Engelse.


e Familierecht staat heel dicht bij gewone mensen en is heel diep in een cultuur geworteld. Het heeft te maken met de rechten van mannen en vrouwen, de rechten van kinderen ten opzichte van ouderen, enzovoort. Het invoeren van Brits familierecht zou mogelijk op veel weerstand zijn gestuit.

Historisch denken

11 Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: Het is onrechtvaardig en onnodig wreed om vrouwen en kinderen die om genade vragen, te executeren; het is afschuwelijk te lezen dat de Nederlandse soldaten dat ook nog ‘met genot’ deden. Of: De vrouwen hebben zich welbewust in een oorlogssituatie begeven en hebben ook Nederlanders gedood en verwond. In een oorlogssituatie geldt nu eenmaal het recht van de sterkste.

12 Die toenmalige beoordeling lijkt, althans van officiële zijde, positief te zijn. Bron 7 geeft aan dat de Nederlandse regering (waarvan de koningin lid is) de deelnemers officieel eerde voor hun acties in Lombok. Uiteraard gaat het om een schilderij, gemaakt naar aanleiding van deze gebeurtenis, en niet om een letterlijke beeldweergave. Bron 8 geeft aan dat Colijn zich met de onderscheiding heeft laten fotograferen. Blijkbaar was hij er trots op en kon hij die trots in het openbaar laten blijken.

13 Je eigen antwoord. De informatie gaat in op de imperialistische politiek van Nederland in Nederlands-Indië. Daar horen economische belangen bij en het tegen elkaar uitspelen van de lokale vorsten en de lokale bevolking. Deze informatie geeft vooral aan waarom het Nederlandse leger daar actief was en er oorlog voerde, maar het gaat niet specifiek in op de beslissing van Colijn om, aan het einde van een dag vechten, enkele vrouwelijke strijders die om genade smeken (en hun kinderen) te laten doodschieten.

14a De auteur van bron 9 concludeert dat Colijn een moreel verwerpelijke daad heeft gepleegd; de auteur van bron 10 meent dat de Nederlanders in die tijd geen moeite hadden met het gedrag van Colijn.b De auteur van bron 9 merkt op dat er ook in de 19e eeuw al mensen waren die heftig protesteerden tegen de Nederlandse koloniale onderdrukking en wreedheid. Zij noemt Marx en Multatuli. De veroordeling van Colijn gebeurt volgens haar dus niet op basis van waarden die pas later zijn ontstaan. De auteur van bron 10 merkt op dat in Nederland rond 1895 door een meerderheid juist wel andere waarden werden aangehangen.

15 Een moeilijk te beantwoorden vraag. Uit Colijns verslag blijkt dat hij de leiding voerde op dat moment en dat hij ofwel zelf het bevel gaf (brief aan zijn vrouw) ofwel door een sigaar te gaan roken zijn manschappen de kans gaf de vrouwen en kinderen dood te schieten (brief aan zijn ouders). Hij had in principe als bevelvoerend officier de mogelijkheid om nee te zeggen. Naar eigen zeggen vond hij het moeilijk om te doen, maar ook onvermijdelijk. Kennelijk wilde hij niet afwijken van wat onder de gegeven omstandigheden (het einde van een wraakexpeditie met tientallen doden in de eigen gelederen) van hem werd verwacht. Hoewel dit voorbeeld


duidelijk maakt hoe het eraan toeging, was het niet bijzonder voor de tijd van het imperialisme. Dat blijkt ook uit de casus en de basisteksten. Juist daardoor ontstond in de 20e eeuw steeds meer kritiek op het imperialisme.

16 Je eigen antwoord. Hangt af van je antwoord bij 5.- Officieel bestond er nog geen oorlogsrecht in 1895 en kon je dus geen ‘oorlogsmisdaden’ begaan. Wanneer je gelooft dat Colijn wel speelruimte had om anders te reageren, dan is hij ook voor die tijd moreel te veroordelen. Het voeren van een koloniale oorlog is dan iets anders dan het laten executeren van mensen die zich al hebben overgegeven en om genade vragen.- Ook valt te beargumenteren dat Colijn op dat moment niet veel anders deed dan gebruikelijk was en van hem werd verwacht. Hij was nog maar 25 jaar oud en geen ervaren officier. Hij is destijds eervol onderscheiden. De tijd van het imperialisme geeft veel voorbeelden van wreedheid begaan door alle landen met koloniën.- Juist omdat het heel moeilijk is achteraf te oordelen over daden in een andere tijd, kun je ook tot de conclusie komen dat Colijn misschien geen oorlogsmisdadiger was, maar ook geen man van karakter op dat moment. De beide brieven spreken elkaar ook wat tegen over wie nu de beslissing nam.

Afsluiting


Industriële revolutie:- Adam Smith publiceert The Wealth of Nations (1776). Smiths ideeën over economische vrijheid en vrijhandel, die in de 19e eeuw in praktijk werden gebracht, stimuleerden de groei van handel en industrie. Met The Wealth of Nations legde Smith de grondslag voor het economisch liberalisme.- James Watt perfectioneert de stoommachine (1782). De uitvinding van de stoommachine is cruciaal geweest voor de Industriële Revolutie, omdat daardoor veel meer fabrieken konden mechaniseren dan wanneer machines afhankelijk waren gebleven van waterkracht (of windkracht).

Opkomst van liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme:- Duitse studenten richten een nationale studentenbond op (1817). De oprichting van de nationale studentenbond is in de basistekst gepresenteerd als een beginmoment van het georganiseerde Duitse nationalisme. Tegelijkertijd is het Duitse nationalisme natuurlijk maar een voorbeeld van de opkomst van het nationalisme in Europa. Je zou deze gebeurtenis daarom ook bij vraag 2 onder kunnen brengen.- Duitsland wordt een eenheidsstaat (1871). De totstandkoming van het Duitse keizerrijk is een van de meest ingrijpende gevolgen van het Europese nationalisme. Tegelijkertijd is het daarvan natuurlijk ook een voorbeeld. Deze gebeurtenis past dus ook bij vraag 2.


Modern imperialisme:- Er ontstaat een race van Europese landen om koloniën te veroveren (1870). Het ontstaan van de race was een kenmerk van het modern imperialisme.- In Berlijn spreken Europese landen over de verdeling van Afrika (1884-1885). De Conferentie van Berlijn was bepalend voor de verdeling van Afrika en een poging de spanningen ten gevolge van het modern imperialisme op te lossen.


Industriële revolutie:- Arkwright bouwt de textielfabriek Cromford Mill (1771). Arkwrights textielfabriek is maar een (vroeg) voorbeeld van de industrialisatie in Engeland. Wel had mechanisering van textielfabrieken een belangrijke voorbeeldfunctie voor andere industrieën; in die zin hoort deze gebeurtenis ook thuis bij vraag 1.

Opkomst van liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme:- België scheidt zich af van het Koninkrijk der Nederlanden (1830). De Belgische afscheiding is voor de geschiedenis van België en Nederland een zeer belangrijke gebeurtenis, maar in de geschiedenis van het nationalisme slechts een van de vele voorbeelden.- Griekenland wordt een onafhankelijk koninkrijk (1829). Hiervoor geldt hetzelfde als voor de afscheiding van België.- Het Hermannmonument is klaar (1875). De bouw van het Hermannmonument was een van de vele uitingen van het nationalisme, maar heeft op zichzelf weinig invloed gehad op de ontwikkeling ervan.

Modern imperialisme:- Invoering van het cultuurstelsel in Nederlands-Indië (1830). De invoering van het cultuurstelsel is meer een uitvloeisel van het modern imperialisme (in Nederlands-Indië) dan een gebeurtenis die bepalend is geweest voor de ontwikkeling ervan.- In Centraal-Afrika wordt Kongo-Vrijstaat uitgeroepen (1885). De stichting van Kongo-Vrijstaat is op zichzelf niet erg bepalend geweest voor de geschiedenis van het modern imperialisme: zij is in feite onderdeel van de besluitvorming bij de Conferentie van Berlijn dat jaar.


Hoofdstuk 10 Politieke strijd en emancipatie§ 1 Conservatisme en liberalisme

Casus

1 a Een bestuurssysteem waarin de koning de politieke macht heeft.b Zij waren voor representatief bestuur, want volgens de opstellers van het verdrag was de situatie in Spanje erg gevaarlijk. Daaruit kun je concluderen dat de ‘liberales’ tegen de monarchie waren.

2 Representatief bestuur, een vrije pers, een kritische houding tegenover de kerk (scheiding van kerk en staat).

3 Als duidelijk werd dat deze regeringen oorlog wilden voeren om de rechten van het volk tegen te gaan, zou dat misschien in meer landen verzet uitlokken. De idealen van de Franse Revolutie hadden na de overwinning op Napoleon het onderspit gedolven, maar ze waren niet dood. Het leek veiliger de afspraken geheim te houden.

Basistekst 1

4 Verschillen:- Het conservatisme hecht veel waarde aan historisch gegroeide verhoudingen en geleidelijke ontwikkeling; het liberalisme aan principiële vrijheidsrechten, die bij voorkeur worden verankerd in een grondwet.- Het conservatisme legt de nadruk op gehoorzaamheid en orde; het liberalisme op inspraak en dynamiek.- Het conservatisme gaat uit van ongelijkheid van mensen; het liberalisme van gelijkheid.

5 Sociale verklaring: de groep geschoolde burgers (middenklasse) is in aantal en invloed sterk gegroeid.Economische verklaring: de burgerij betaalde in toenemende mate mee aan de inkomsten van de staat en verwachtte daarvoor compensatie.

6 Burgers zouden conservatief kunnen zijn uit angst dat de liberale idealen opnieuw zouden leiden tot ontsporingen zoals die van de Franse Revolutie (Terreur).

7 Zin 1 is van Mill (uit On liberty). Hij zegt hier dat je iemand zijn gang moet laten gaan, zelfs als hij iets doms doet of iets doet waar hij niet gelukkiger van zal worden. Dat past bij Mills overtuiging dat je individuele vrijheid alleen mag beperken als iemand een ander schaadt.Zin 2 is van Burke (uit Reflections on the revolution in France). Hij erkent dat vrijheid een belangrijke verworvenheid is, maar bespot ook de overmatige nadruk die anderen erop leggen door te suggereren dat die anderen zelfs een ontsnapte misdadiger zouden feliciteren met zijn herwonnen vrijheid.


8 De stelling is niet helemaal juist, omdat de staatshoofden en diplomaten tegelijk streefden naar nieuwe machtsverhoudingen, om te voorkomen dat Frankrijk opnieuw zo machtig zou kunnen worden.

Basistekst 2

9 Van Hogendorps tekst is overwegend conservatief: hij wil dat oude tijden terugkomen, dat de ‘aanzienlijken’ in de regering komen en dat Nederland wordt geleid door de prins van Oranje (Willem Frederik, de latere koning Willem I). Het ‘volk’ krijgt geen inspraak, maar alleen een ‘vrolijke dag’. Tegelijkertijd is hij ook de auteur van een grondwetsvoorstel; in dat opzicht past hij weer enigszins bij de liberalen.

10 De Oranjes worden ‘hersteld’ in hun oude machtspositie en men neemt afstand van de revolutionaire Bataafse Republiek, die kortstondig een democratische grondwet kende.

11 a De gecentraliseerde eenheidsstaat.Het koningschap (Koninkrijk Holland).Het idee van een grondwet.Het idee van verkiezingen.b Men ging ervanuit dat een gecentraliseerde eenheidsstaat minder besluiteloos zou zijn en dus sterker zou staan. Bovendien wilden veel Nederlanders dat er een Oranje aan het hoofd zou staan.

12 a Alleen mannen mochten stemmen.Slechts een klein deel van de mannelijke bevolking mocht stemmen (de allerrijksten).Er waren alleen indirecte verkiezingen voor de Tweede Kamer (via Provinciale Staten).De koning kon een lastig parlement naar huis sturen.De koning kon het parlement omzeilen met Koninklijke Besluiten.b Niet de koning, maar de ministers zijn verantwoordelijk voor het regeringsbeleid.c Door de ministeriële verantwoordelijkheid was een minister niet langer de dienaar van de koning, maar van het parlement, en dus van (een kleine bovenlaag van) het volk.

Historisch denken

13 1798:- artikel a: de grondwet gaat uit van volkssoevereiniteit;- artikel c: de grondwet geeft veel (mannelijke) burgers het kiesrecht, maar is wel gericht tegen het Huis van Oranje (stadhouder) en dus een republikeinse grondwet;- artikel f: de oude provinciegrenzen zijn afgeschaft en vervangen door grenzen van rivieren/water.1814:- artikel b: de oude provinciale grenzen, nu binnen een eenheidsstaat, zijn weer ingevoerd;- artikel d: de soevereiniteit berust bij een vorst die de hoogst verantwoordelijke is (het begrip ‘koning’ werd pas in 1815 ingevoerd);


- artikel e: de soevereiniteit van de vorst blijkt onder andere uit het feit dat hij de samenstelling van Provinciale Staten beïnvloedt.

14 a In 1798 wordt een speciale agent (soort minister) aangesteld voor de nationale opvoeding en openbaar onderwijs; in 1814 wordt dat alles nog steeds als een overheidstaak gezien.b In 1798 wordt het geloof in een almachtig opperwezen alleen aanbevolen, in 1814 wordt godsdienst gezien als iets wat door de regering moet worden bevorderd, omdat het belangrijk is voor de ondersteuning van de staat.c In 1798 wilde men een duidelijkere scheiding tussen kerk en staat aanbrengen dan in 1814.

15 Die van 1798 is naar moderne maatstaven de meest democratische. De grondwet van 1798 komt voort uit de ideeën van de Verlichting en de Franse Revolutie. Daarbij staat het idee van de soevereiniteit van het volk voorop; het volk moet zichzelf besturen en er mag geen politieke macht meer door een koning, adel of geestelijkheid worden uitgeoefend. Daarom worden de oude provincies afgeschaft (waarin stadhouder, adel en geestelijken de macht hadden) en is er ook een duidelijke scheiding tussen kerk en staat.De grondwet van 1814 komt voort uit de ideeën van de Restauratie en is juist gericht tegen de ideeën van de Verlichting en de Revolutietijd. Niet het volk, maar de koning wordt ‘soeverein’ verklaard (heeft de hoogste macht). De oude provinciegrenzen worden hersteld. Het onderwijs is bedoeld om kennis bij te brengen, maar staat ook uitdrukkelijk in dienst van de machthebbers: kerk en staat.

§ 2 Emancipatie

Casus

1 Ze wilde laten zien dat de positie van vrouwen voor een deel overeenkwam met die van de slaven. Net als de slaven hadden vrouwen minder rechten dan mannen en leefden zij vaak in een onderdanige positie. Om te benadrukken dat vrouwen net als de slaven recht hadden op gelijkwaardigheid gebruikte Truth een variant van een bekende en succesvolle leuze uit de strijd tegen de slavernij.

2 a Het kiesrecht: als vrouwen zouden mogen stemmen en zichzelf kandidaat zouden mogen stellen, zou de wetgeving vrouwvriendelijker worden.b Zij gebruikt verschillende argumenten:- ze wijst op haar eigen verdiensten voor de samenleving: ze heeft hard gewerkt en kinderen ter wereld gebracht; ze heeft dan ook recht op een gelijkwaardige behandeling;- ze wijst erop dat de Bijbel vrouwen een belangrijke rol in de geschiedenis toebedeelt: een vrouw zorgde ervoor dat de mens uit het paradijs werd verdreven, Jezus was het kind van God en een vrouw;


- ze wijst erop dat mannen met twee maten meten: blanke vrouwen worden wel met respect behandeld; dat zou voor alle vrouwen moeten gelden.c Ze heeft net zo goed of beter gewerkt dan een man; ze heeft dan ook recht op een gelijkwaardige behandeling.

Basistekst 1

3 a Beide gaan uit van de fundamentele gelijkheid van mensen.De idealen van de Franse Revolutie hadden in principe betrekking op alle vormen van ongelijkheid, het abolitionisme richtte zich specifiek op de ongelijkheid tussen vrijen en slaven.b Voor de zuidelijke staten van de Verenigde Staten waren de (katoen)plantages van essentieel belang. Hier werkten veel slaven. De zuidelijke staten vreesden dat afschaffing van de slavernij ertoe zou leiden dat de plantages niet langer rendabel zouden zijn en de zuidelijke economie zou instorten.c Nee, want zij wilde gelijkwaardigheid tussen man en vrouw en dat ging verder dan enkel kiesrecht.

4 a.

b De Amerikaanse en Franse Revolutie waren democratische revoluties waarin werd gestreden voor de gelijke behandeling van en gelijke rechten voor alle mensen. In de praktijk gold dit alles echter niet voor slaven. Slavernij bestond al heel lang en was een diepgeworteld verschijnsel, zowel cultureel als economisch. De slaven in de Franse kolonie Haïti moesten dan ook na de Franse Revolutie nog strijden voor hun onafhankelijkheid. Pas in 1833 schafte Engeland onder druk van de publieke opinie de slavernij af. In de Verenigde Staten leidde de kwestie mede tot een burgeroorlog, waarna slavernij werd afgeschaft, in 1865. Ook in Nederland duurde het lang, tot 1863.


170 180 190 195

Amerikaanserevolutie,

1776-1783Franse Revolutie,

1789-1799Slavenopstand

Haïti,1791-1804

Afschaffing slavernij Engeland, 1833

Amerikaanse Burgeroorlog, 1861-1865; Afschaffing slavernij Nederland, 1863Afschaffing slavernij VS, 1865

5 a.

b De Franse Revolutie was een democratische revolutie waarin werd gestreefd naar de gelijke behandeling van en gelijke rechten voor alle mensen. In de praktijk golden dit alles echter niet voor vrouwen. In Amerika organiseerden feministes zich als eersten, halverwege de 19e eeuw (Seneca Falls, toespraak Truth). In Europa begon het feminisme een generatie later. Aan beide kanten van de oceaan streefden feministes naar kiesrecht voor vrouwen. Pas aan het begin van de 20e eeuw kwam dit kiesrecht er.

6 Opvallend is dat de strijd voor gelijkheid tussen man en vrouw later begon dan de strijd voor afschaffing van de slavernij en ook later resultaat opleverde.

Basistekst 2

7 Gedurende de 19e eeuw hadden de vakbonden het meeste succes. Het vernielen van machines was een achterhoedegevecht, de communistische revolutie kwam niet tot stand (niet alle arbeiders waren ervan overtuigd dat het afbreken van het kapitalisme hun situatie zou verbeteren) en in de meeste landen zouden de arbeiders pas in de 20e eeuw kiesrecht krijgen.

8 a De arbeiders zijn afkomstig uit alle delen van de wereld: het communisme was een wereldwijde beweging.De arbeiders maken een rondedans: het communisme zal leiden tot een opgewekte, probleemloze samenleving.b Het streven naar de gelijkberechtiging van mensen vond zijn oorsprong in de Franse Revolutie. De communisten zagen hun strijd als een voortzetting van de Franse Revolutie.

9 De meeste feministes uit de 19e eeuw waren afkomstig uit betere milieus (hogere middenklasse). Een revolutie zou in het ergste geval kunnen leiden tot bloedvergieten onder hun vaders en echtgenoten. Bovendien zouden ze zelf hun economische positie verliezen. Voor arbeiders gold dat veel minder sterk: zij hadden weinig te verliezen.

10 Voor het eerst was er sprake van een goede organisatie. Eerdere stakingen waren vaak spontaan ontstaan en niet of nauwelijks georganiseerd, waardoor ze meestal weinig effectief waren. De


170 180 190 195

Franse Revolutie,1789-1799

Toespraak Truth, 1854

Seneca Falls, 1848

Begin eerste feministische golf

Europa, 1870

Algemeen kiesrecht vrouwen VS, 1920

Algemeen kiesrecht vrouwen Nederland,

organisatie blijkt onder meer uit het stakingscomité, de op schrift gestelde looneisen en de ondersteuning door arbeiders uit binnen- en buitenland.

11 a Het liberalisme stelde vrijheid van het individu centraal, terwijl het socialisme opkwam voor de sociaaleconomische gelijkheid van de groep die slachtoffer werd van die vrijheid. Kapitalistische ondernemers maakten gebruik van de vrijheid om rijk te worden, maar dat ging ten koste van het welzijn van arbeiders.b Beide stromingen waren voorstander van kiesrechtuitbreiding. Dit is te verklaren doordat beide stromingen voortvloeien uit de verlichting en de fundamentele gelijkheid van mensen onderschreven.c Het liberalisme wilde een vrije economie waarin ondernemers in vrijheid opereren; het socialisme wilde ten behoeve van de arbeidersklasse de vrijheid van de ondernemers beperken en de productiemiddelen tot gemeenschappelijk bezit maken.

12 a Schoolmeester, dominee en advocaat waren in die tijd allemaal gerespecteerde beroepen en de suggestie is dus dat de SDAP niet echt een arbeiderspartij is.b Het is een karikatuur, die geen recht doet aan de bedoelingen van de SDAP: die streefde wel degelijk naar emancipatie van arbeiders. Maar het beeld van deftige SDAP-leden moet voor tijdgenoten herkenbaar zijn geweest. Kennelijk had een deel van de vooruitstrevende liberale burgerij zich bij de SDAP aangesloten.

Historisch denken

13 Couplet 1: honger en slavernij van arbeiders.Couplet 2: de arbeiders moeten als soldaten vechten voor de kapitalisten.

14 a Beide vertalingen onderstrepen dat er bij de opstand tegen maatschappelijke ongelijkheid moet worden samengewerkt: ‘allenig met je dolle kop’ bereik je niets.b Noorlander schreef zijn tekst in 1971. Toen was het al duidelijk dat de communistische regeringen die inmiddels in Moskou, Peking en Cuba aan de macht waren, niet alleen ‘heersers’ op aarde waren, maar ook ‘knechters’. In deze landen was democratie ver te zoeken en onderdrukten de communisten iedere tegenstand, vaak met geweld. In de tijd dat Roland Holst haar tekst schreef, waren er nog geen communistische regeringen. De eerste communistische regering dateert van 1917 (Rusland).

§ 3 Naar een verzuilde samenleving

Casus

1 In 1581, toen Filips II als landsheer werd afgezworen en de openbare uitoefening van de katholieke godsdienst officieel verboden kon worden.


2 Religieus: zij waren bang dat de katholieke inquisitie zou terugkeren en protestanten weer zouden worden vervolgd.Politiek: de komst van bisschoppen betekende dat katholieken gelijkwaardig zouden worden aan protestanten en dat er een einde zou komen aan hun bevoorrechte positie in de politiek (‘Wij protestanten beschouwen Nederland als ons land’).

3 a In die grondwet was vastgelegd dat er vrijheid van vereniging en vergadering bestond. De regering kon dus onmogelijk bezwaar hebben tegen het benoemen van bisschoppen die een bestuurlijke functie vervulden in de vereniging (want dat is een kerk juridisch gezien) van katholieke gelovigen.b In de grondwet was het recht vastgelegd om vanuit de bevolking een verzoek te doen aan de koning. De Oranjes hadden ook in het verleden vaak de kant gekozen van de rechtzinnige calvinisten. De nieuwe koning stond bovendien bekend als een autoritaire vorst en overtuigde calvinist en moest dus waarschijnlijk ook niets van de katholieken hebben.

4 Die was beperkt: met de nieuwe grondwet in de hand kan de regering hem dwingen in te stemmen met een standpunt waar hij overduidelijk het niet mee eens was.

5 De liberalen wilden zo veel mogelijk individuele vrijheid en zo min mogelijk bemoeienis van de staat. De vrijheid van godsdienst van de katholieke minderheid was in hun ogen belangrijker dan de wensen van een groot deel van de protestantse onderdanen.

Basistekst 1

6 Zij hadden toen niet de verwachting dat deze vrijheid de machtspositie van protestanten in de Nederlandse samenleving zou aantasten. Doordat in 1848 de vrijheid van vereniging en vergadering was gegarandeerd, ook voor katholieken, leek dat in 1853 opeens een stuk reëler.

7 Doordat de katholieken meer ruimte kregen om zich te manifesteren en te emanciperen, gingen zij zich meer thuisvoelen binnen de Nederlandse samenleving en nam het gevaar af van (eventueel gewelddadig) katholiek verzet.

8 a Hij bedoelde daarmee dat de liberale idealen schadelijk waren voor de samenleving. Die liberale idealen kwamen voort uit de idealen van de Franse Revolutie en het liberalisme verspreidde die idealen, zoals appels het zaad van een boom verspreiden. Groen zal met name hebben gedacht aan de godsdienstvrijheid (waardoor katholieken meer te zeggen kregen en calvinisten hun macht moesten delen). Ook betreurde hij het dat niet langer het evangelie (het woord van God) leidraad was voor politieke besluitvorming.b Een vertegenwoordiger van het conservatisme, een conservatief: hij zette zich af tegen de Franse Revolutie.

Basistekst 2


9 Politiek: De liberalen vreesden een groeiende verdeeldheid als iedere groep zijn kinderen onderwees binnen ‘eigen’ scholen.Financieel: De liberalen vonden dat de overheid moest zorgen voor neutraal openbaar onderwijs. Ze wilden niet dat de overheid ook moest betalen voor een specifieke religieuze opvoeding .

10 Zij konden hun gelovigen verbieden lid te worden van socialistische organisaties. Zij konden proberen hun gelovigen af te houden van contacten met andersdenkende arbeiders door voor elk terrein verzuilde organisaties op te richten (sport, omroep enzovoort). Daarnaast konden zij natuurlijk in de kerk en in het onderwijs waarschuwen voor het socialisme of socialistische kerkbezoekers de hostie onthouden.

11 Het was eerder een oorzaak, want juist de schoolstrijd maakte het volk wakker en leidde ertoe dat de confessionelen zich gingen organiseren.

12 Emancipatie wil zeggen: ‘gelijkberechtiging’. Dit kun je doen als individu maar ook als groep. Juist als mensen met dezelfde opvattingen zich organiseren en als groep proberen voor hun belangen op te komen is de kans op succes het grootst. Door samen te gaan werken in een goed georganiseerde en hechte groep kan de eigen identiteit worden versterkt en door onderlinge scholing kan de collectieve kennis maximaal worden benut. Deze interne samenwerking noemen we verzuiling, haar hoofddoel is emancipatie van de eigen groep met behoud van de eigen identiteit.

13 Noem minimaal drie van de volgende voorwaarden:- Er moeten omvangrijke minderheden zijn met een krachtige levensbeschouwing.- Deze groepen moeten elkaar als bedreiging ervaren.- Deze groepen moeten zich vrijelijk kunnen organiseren (vrijheid van drukpers, vergadering).- Er moet sprake zijn van een democratisch stelsel, waarin de steun van de achterban onontbeerlijk is om de leiders van de zuil politieke macht te geven.- Regionale afscheiding van minderheden mag geen reële optie zijn.

14 Hier werden groepsbelangen netjes uitgeruild. De getalsmatig sterke socialisten waren tegen de financiering van het bijzonder onderwijs, maar ze werden over de streep getrokken door tegemoet te komen aan hun redelijke wens het algemeen kiesrecht in te voeren. Tegenstellingen werden niet opgeblazen maar juist gesust door oplossingsgericht tegemoet te komen aan de wensen van zowel de confessionelen als de socialisten. Door zakelijk overleg konden tegenstellingen worden gepacificeerd en voelden alle minderheden zich vertegenwoordigd.

15 a Overeenkomsten:- beiden hebben een ander geloof dan dat van de gevestigde orde;- beiden worden buitengesloten of voelen zich zo;- beiden roepen heftige (vijandige) emoties op in de samenleving;- in beide gevallen geldt echter ook dat zij recht hebben op een gelijke behandeling (vrijheid van godsdienst, vrijheid van onderwijs, vrijheid van vereniging).


Verschillen:- katholieken woonden al eeuwenlang in Nederland samen met protestanten, terwijl de 20e-eeuwse migranten net aankwamen en binding hadden en hebben met de landen van herkomst;- katholieken spraken dezelfde taal als protestanten, terwijl de 20e-eeuwse migranten van huis uit andere talen spraken en spreken;- katholieken zijn wel christenen, islamieten niet;- katholieken behoorden duidelijk tot één centraal bestuurde kerk, terwijl de islamitische gemeenschap verdeeld is over verschillende geloofsrichtingen (soennieten, alevieten, sjiieten enzovoort) en verschillen nationaliteiten (Marokkaans, Turks enzovoort).b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: er zijn aparte islamitische scholen, tijdschriften, websites, winkels, een islamitische omroep enzovoort, maar lang niet alle moslims sturen hun kinderen naar islamitische scholen of kijken alleen naar een islamitische omroep. Er is op dit moment geen aparte islamitische politieke partij van belang.c Je eigen antwoord. Mogelijke argumenten vóór: binnen eigen kring is het wellicht gemakkelijker jezelf te ontwikkelen en een verantwoordelijke positie te bekleden; in de politiek kan de stem van moslims duidelijker gestalte krijgen. Mogelijke argumenten tegen: Nederlandse instellingen en scholen stonden en staan op zichzelf voldoende open voor islamitische migranten; afzondering in een eigen zuil staat integratie in de Nederlandse samenleving juist in de weg; voor emancipatie lijkt aanpassing een betere strategie dan isolatie; omdat religie in de Nederlandse samenleving minder belangrijk is geworden, zal vasthouden aan religie juist vervreemdend werken etc.

Historisch denken

16 a Ja, want liberalen waren weliswaar voorstanders van vrijheid van onderwijs, maar tegenstanders van het subsidiëren van het bijzonder onderwijs (1857). Verder streefden ze nadrukkelijk naar verbetering van het onderwijspeil, hetgeen verklaart dat ze in 1878 een onderwijswet steunden die het onderwijs weliswaar duurder maakte, maar de kwaliteit wel moest verbeteren.b Slechts een zeer klein percentage van de volwassen mannen (zo rond de 10%) mocht bij Tweede Kamerverkiezingen zijn stem uitbrengen en dat waren alleen de rijkere Nederlanders. De wetten representeren vooral hun ideeën en waarschijnlijk veel minder die van de overige 90%.

17 a De staat neemt een deel van de kosten van het bijzonder onderwijs voor zijn rekening, maar nog niet alles.b Iets meer mannelijke Nederlanders mogen hun stem uitbrengen (ongeveer 26% meer: 14% : 11,1% x 100%). Het zijn niet alleen de allerrijksten meer, maar het is nog altijd slechts een zeer klein deel van de bevolking.c De exacte verhoudingen in het parlement en de stemming over de wet, zodat je ziet wie voor en wie tegen waren.d Een andere belangrijke verklaring kan zijn dat er inmiddels een politieke partij was opgericht, de ARP, die gelijkstelling van het bijzonder onderwijs tot een belangrijk speerpunt had gemaakt. Aanhangers van het orthodoxe calvinisme werden geacht hun stem op deze partij uit te brengen. (In


1888 waren 27 van de 100 zetels voor de ARP; daarnaast waren er zo’n 25 parlementariërs die katholiek-confessioneel waren.)

18 a Er is algemeen kiesrecht voor mannen gekomen en het bijzonder onderwijs is financieel gelijkgesteld aan het openbaar onderwijs.b Kennelijk leidde een censuskiesrecht waarbij 65% van de mannelijke ingezetenen mocht kiezen, tot een zodanige samenstelling van de Kamer, dat de liberalen zich niet meer konden verzetten tegen de gelijkstelling van het bijzonder onderwijs en de socialisten (en liberalen) hun zin kregen bij de invoering van het algemeen kiesrecht.

§ 4 Wetenschap in de 19e eeuw

Casus

1 a Bijbel.b Hij wil hem belachelijk maken, zodat ook zijn opvattingen belachelijk worden.c Wetenschap.

2 In die tijd was er nog veel respect voor gezagsdragers binnen de kerk. Voor Huxley ging wetenschappelijk gezag boven kerkelijk gezag en dat was destijds gewaagd.

3 Een compromis was moeilijk, want wetenschappers vinden ‘het staat in de Bijbel’ geen geldig argument, terwijl (christelijke) gelovigen meer waarde toekennen aan de Bijbel (het woord van God) dan aan de menselijke waarneming en redenering. Toch sluiten geloof in God en wetenschap elkaar niet helemaal uit. Je kunt bijvoorbeeld geloven dat God de natuurlijke selectie heeft ingebouwd in de schepping. Een andere manier om geloof en wetenschap met elkaar te verenigen is ervan uitgaan dat je bijvoorbeeld het scheppingsverhaal in de Bijbel niet letterlijk moet opvatten.

Basistekst 1

4 Darwins theorie ging ervanuit dat planten diersoorten (en ook de mens) door toeval waren ontstaan, en niet door God waren geschapen. Dat stond haaks op het Bijbelse scheppingsverhaal. Als wetenschappelijk kon worden aangetoond dat de Bijbel een onjuiste visie op de schepping gaf, was de Bijbel wellicht niet het woord van God en kon je dus uit de Bijbel niet meer opmaken hoe je je moest gedragen en uiteindelijk in de hemel kon komen. Dat was voor veel mensen moeilijk te accepteren.

5 Ondanks dat Darwin de mens buiten zijn Over de oorsprong der soorten had gehouden, was de onontkoombare conclusie dat ook de mens een geëvolueerd dier was. Dat veranderde het beeld dat veel mensen van de wereld en van zichzelf hadden. Juist afbeeldingen als deze maakten de wetenschappelijke opvattingen van Darwin begrijpelijk, herkenbaar en bovenal sensationeel.


6 Enerzijds wel: zijn boek had een enorme invloed en riep veel emotionele reacties op. Hij verklaarde voor het eerst hoe soorten zich ontwikkelen. Anderzijds waren er ook voordien al veel geleerden die het Bijbelverhaal niet letterlijk namen en geloofden in een geleidelijke ontwikkeling van soorten.

Basistekst 2

7 a Ze bedoelden dat God de wereld met zijn natuurwetten weliswaar had geschapen, maar dat hij zich daarna niet meer met de schepping bemoeide (zoals een horlogemaker een horloge met veertjes en radertjes maakt, maar zich niet meer met dat horloge bemoeit als het eenmaal loopt).b Het was een breuk met het verleden, omdat mensen voordien dachten dat God zich wel met de wereld en de mensen bemoeide en kon ingrijpen (bijvoorbeeld na gebed). God greep dus niet meer in via een wonder. Het wonder was niet langer een wonder, alles kon voortaan verklaard worden. Er waren zelfs enkele radicalen die helemaal niet meer in een god geloofden.c De meeste verlichtingsdenkers bleven geloven in een goddelijke schepping.

8 Marx was behalve filosoof ook een socialist die probeerde de arbeiders te organiseren en een opstand te ontketenen tegen de onderdrukkers, waartoe hij ook de kerk rekende.

9 Nietzsche geloofde niet in het bestaan van God, maar wilde benadrukken dat het idee dat er een God bestond in zijn tijd nog erg belangrijk was. De mensen konden het idee dat er een God was die hen kon helpen en redden, nog niet missen. Ze durfden niet aan zijn bestaan te twijfelen.

10 a Ja. Marx geloofde dat een revolutie onvermijdelijk een einde zou maken aan de klassentegenstellingen en dat daarna een tijd zou aanbreken waarin iedereen zou ontvangen wat hij nodig had.b Dat is minder duidelijk. Enerzijds geloofde hij niet dat de aard van de mens wezenlijk zou veranderen: menselijk gedrag had nu eenmaal irrationele kanten. Tegelijkertijd geloofde hij wel dat de psychiatrie door middel van psychoanalyse in staat zou zijn psychiatrische patiënten van hun kwalen te genezen, waar dat voorheen niet kon.

11 Freud heeft grote invloed gehad op het denken over menselijk gedrag en zijn ideeën zijn lange tijd erg populair geweest. Dat psychiaters zijn theorieën nu niet meer onderschrijven, wil niet zeggen dat je ze uit de geschiedenis weg kunt laten.

12 a De groep die in 1899 veruit de grootste was, die van de hervormden, is in 2009 een kleine minderheid geworden. Ook het percentage katholieken is afgenomen, maar minder sterk. De grootste groep is nu die van de mensen zonder kerkelijke gezindte: die is gestegen van ongeveer 2% naar bijna de helft (44%). De groep ‘overige gezindten’ is sinds 1971 gestegen.b In de loop van de 20e eeuw nam de welvaart sterk toe en slaagden artsen er steeds beter in ziekten te bestrijden. Mensen hadden minder


behoefte aan een kerk. Naarmate meer mensen de kerk vaarwel zegden, werd geloven minder vanzelfsprekend en meer een kwestie van persoonlijke keuze.c Na 1971 kwamen er veel niet-christelijke migranten naar Nederland, waaronder veel moslims.

Historisch denken

13 a Hij vindt dat pijnlijk, omdat hij enerzijds graag in een goede God zou willen geloven, maar anderzijds constateert dat de schepping wreed is (sluipwesp, kat). Er is te veel ellende en wreedheid in de (dieren)wereld om God een belangrijke rol in de schepping te geven.b Hij wil consequent zijn: als God de sluipwesp niet heeft bedacht, dan moet je niet zeggen dat hij wél het oog heeft bedacht.

14 Darwin wilde graag geloven in een goede God, maar was aan het twijfelen gebracht (‘Het lijkt mij dat er te veel ellende in de wereld is’). Door aan te nemen dat het toeval de schepping bepaalt en niet God, kan hij nog in een goede God geloven.

15 Dat mensen constant moeten gehoorzamen aan God en worden gestraft als ze zich niet aan de christelijke voorschriften houden. Daardoor worden mensen angstig en zijn ze niet vrij.

16 a Hij bedoelt dat mensen voor hun goede gedrag niet altijd worden beloond en dat slechte mensen niet altijd worden gestraft. Hij zorgt niet voor zijn kinderen, maar laat ze lijden’b Ook Darwin constateert dat er zo veel ellende in de wereld is, dat het moeilijk is om te geloven aan een goede God.c Het is voor mensen heel moeilijk om te begrijpen wat God wil en te weten of God hen wel hoort.

17 a Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: ik zou zien dat hij graag in God wil geloven, maar dat moeilijk vindt, vanwege de onrechtvaardigheid in de natuur.b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: ik zou het moeilijk vinden om iets te lezen van iemand die zo negatief staat tegenover het christendom. Of: ik zou me misschien herkennen in het idee dat het moeilijk is te begrijpen wat God bedoelt.c Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: ze zijn beiden niet geloofwaardig, maar Darwin komt hier wat sympathieker over, omdat hij met zijn geloof lijkt te worstelen. Nietzsche is ongenuanceerder.

Afsluiting


Opkomst liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme:


- Congres van Wenen (1814-1815). Tijdens dit Congres werd de basis gelegd voor de conservatieve orde in Europa tussen 1815 en 1830 (Restauratie). Liberale burgers verzetten zich hiertegen en bleven streven naar inspraak in het bestuur en grondrechten. - Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Voor het Nederlandse liberalisme was de grondwet van Thorbecke een belangrijke stap, want hij legde de macht van de koning voor een belangrijk deel aan banden; het parlement kreeg beslissingsbevoegdheid. Vanuit Europees perspectief is deze grondwet slechts een voorbeeld van de toenemende invloed van het liberalisme. Je zou deze gebeurtenis dus ook bij 2 kunnen plaatsen.- Het Engelse parlement wijst de kiesrechtpetitie van arbeiders af (1842). Deze beslissing deed sommigen twijfelen aan de haalbaarheid van verbetering van het lot van de arbeiders langs democratische weg en was belangrijk voor de ontwikkeling van het marxistische socialisme.- Het communistisch manifest verschijnt (1848). Dit geschrift van Marx en Engels was een van de kerngeschriften uit het 19e-eeuwse socialisme.- Herstel van de Nederlandse bisschoppen (1853). Binnen Nederland was dit een belangrijke stap in de emancipatie van katholieken en gaf dit de aanzet tot confessionele politiek en maatschappelijke verzuiling.- Groen van Prinsterer propageert protestants-christelijke scholen (1857). Het pleidooi van Groen van Prinsterer voor ‘scholen met den Bijbel’ is het begin van het bijzonder onderwijs in Nederland, een belangrijke wens van de confessionelen, en indirect het begin van de schoolstrijd (de strijd om de subsidiëring van het bijzonder onderwijs).- Eerste bijeenkomst van feministes in Seneca Falls (1848). Tijdens deze bijeenkomst formuleerden vrouwen voor het eerst de eis dat vrouwen kiesrecht zouden krijgen. Dit bleef zowel in de Verenigde Staten als in Europa het voornaamste strijdpunt van het feminisme tot in het begin van de 20e eeuw.

Opkomst van emancipatiebewegingen:- Verbod op slavenhandel in Engeland en Engelse koloniën (1807). Het verbod op de slavenhandel was een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van het abolitionisme: Engeland was het eerste land in Europa dat die stap zette en daarmee een belangrijk voorbeeld.- Het Engelse parlement wijst de kiesrechtpetitie van arbeiders af (1842). Deze beslissing deed sommigen twijfelen aan de haalbaarheid van verbetering van het lot van de arbeiders langs democratische weg en was belangrijk voor de ontwikkeling van het marxistische socialisme.- Het communistisch manifest verschijnt (1848). Dit geschrift van Marx en Engels was een van de kerngeschriften uit het 19e-eeuwse socialisme.- Eerste bijeenkomst van feministes in Seneca Falls (1848). Tijdens deze bijeenkomst formuleerden vrouwen voor het eerst de eis dat vrouwen kiesrecht zouden krijgen. Dit bleef zowel in de Verenigde Staten als in Europa het voornaamste strijdpunt van het feminisme tot in het begin van de 20e eeuw.

Sociale kwestie:- Het communistisch manifest verschijnt (1848). Dit geschrift van Marx en Engels roept arbeiders op zich niet neer te leggen bij hun slechte situatie (de sociale kwestie). Het is een belangrijke stap in het oplossen van de sociale kwestie.


- Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Door deze grondwetswijziging kregen arbeiders kiesrecht en daardoor werden hun problemen vaker besproken in het parlement. Het is een belangrijke stap in het oplossen van de sociale kwestie in Nederland. In Europees perspectief is dit slechts een voorbeeld. Je zou deze gebeurtenis dus ook bij 2 kunnen plaatsen.

Voortschrijdende democratisering:- Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Door deze grondwet konden (rijke) burgers voor het eerst macht uitoefenen via het parlement. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwet wel een belangrijk feit, maar vanuit Europees perspectief is deze grondwet een voorbeeld van de groeiende macht van (rijke) burgers. - Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Rond 1920 werd in veel Europese landen algemeen kiesrecht ingevoerd. Vanuit Europees perspectief is Nederland een voorbeeld. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwetswijziging wel een belangrijk feit.


Opkomst liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme:- Verdrag van Verona (1822). Het verdrag van Verona is een voorbeeld van de antiliberale instelling van veel regeringen rond de jaren twintig (Restauratie).- Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Vanuit Europees perspectief is de grondwet van Thorbecke een voorbeeld van de toenemende invloed van het liberalisme. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwet wel een belangrijk feit.- Nederland krijgt een nieuwe onderwijswet (1889). De onderwijswet van 1889 was een stap in de richting van gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs, een belangrijk strijdpunt voor confessionele partijen. De feitelijke gelijkstelling kwam echter pas in 1917.- Sojourner Truth spreekt op de Conventie voor Vrouwenrechten (1854). Truth is een voorbeeld van een vrouw die zich inzette voor vrouwenrechten, maar heeft zelf geen beslissende invloed gehad op de richting die het feminisme nam.

Opkomst van emancipatiebewegingen:- Afschaffing slavernij in Frankrijk en Franse koloniën (1848). Binnen Frankrijk en zijn koloniën was de afschaffing van de slavernij een belangrijke mijlpaal; maar omdat de Fransen niet de eersten waren (dat waren de Engelsen, in 1833), is dit meer een voorbeeld in de geschiedenis van het abolitionisme dan een beslissing die zelf invloed heeft gehad.- Sojourner Truth spreekt op de Conventie voor Vrouwenrechten (1854). Truth is een voorbeeld van een vrouw die zich inzette voor vrouwenrechten, maar heeft zelf geen beslissende invloed gehad op de richting die het feminisme nam.

Sociale kwestie:


- Mina Kok, een Nederlands winkelmeisje, werkt dagelijks 14 uur onafgebroken (1887). Dit is een voorbeeld van de zware werkomstandigheden van de arbeidersklasse.- Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Door deze grondwetswijziging kregen arbeiders kiesrecht en daardoor werden hun problemen vaker besproken in het parlement. Het is een belangrijke stap in het oplossen van de sociale kwestie in Nederland. In Europees perspectief is dit slechts een voorbeeld.

Voortschrijdende democratisering:- Nederland krijgt een nieuwe grondwet (1848). Door deze grondwet konden (rijke) burgers voor het eerst macht uitoefenen via het parlement. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwet wel een belangrijk feit, maar vanuit Europees perspectief is deze grondwet een voorbeeld van de groeiende macht van (rijke) burgers. - Nederland voert het algemeen kiesrecht in (1917). Rond 1920 werd in veel Europese landen algemeen kiesrecht ingevoerd. Vanuit Europees perspectief is Nederland een voorbeeld. Vanuit Nederlands perspectief was deze grondwetswijziging wel een belangrijk feit.


Hoofdstuk 11 Leven in een massasamenleving

§ 1 Een moderne wereld

Casus

1 Door de telefonie konden mensen makkelijker met elkaar in contact komen en door de metro en auto konden grote afstanden sneller overbrugd worden. Daarmee werd veel tijd bespaard, die de mensen aan andere zaken konden besteden.

2 Bron 1 gaat over de introductie van de (geluids)film in het dagelijks leven. Film zou in de 20e eeuw een belangrijke rol gaan spelen in de samenleving. Het werd gebruikt voor ontspanning, maar ook als propagandamiddel.

3 a Moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen zouden het leven makkelijker kunnen maken.b De nieuwe wapens die op de wereldtentoonstelling werden gepresenteerd, beloofden niet veel goeds voor de toekomst.

Basistekst 1

4 a Twee oorzaken zijn:de grote bevolkingsgroei in West-Europa;de uitvinding van diverse moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen.b De bevolkingsgroei was met name in de steden terug te zien en ook de aanleg van bijvoorbeeld een metrolijn was zichtbaar in de stad. Hier woonden immers grote groepen mensen (de ‘massa’) bij elkaar.

5 Door de auto konden mensen zich makkelijker en sneller verplaatsen en werden de fysieke afstanden tussen grote groepen mensen kleiner.

6 a Groot-Brittannië en Duitsland. Deze landen hadden al vroeg een uitgebreid spoorwegnet en veel industriegebieden.b Groot-Brittannië had als eerste land de Industriële Revolutie doorgemaakt en had daardoor een voorsprong op de rest van de wereld. Het lag dan ook voor de hand dat dit land voorop liep bij de ontwikkeling naar een modern land.Duitsland was pas in de 19e eeuw een eenheidsstaat geworden en was zeer gemotiveerd om door te groeien tot een grootmacht, bijvoorbeeld ook met eigen koloniën. Op economisch gebied wedijverde het met name met de Britten en streefde het (met succes) naar een snelle industrialisatie. Het kreeg daardoor een sterke positie binnen Europa.

7 a Iedereen zit gezamenlijk (en vol aandacht) rondom de radio. Kennelijk is het zo nieuw en bijzonder, dat je er een feestelijke gelegenheid van kunt


maken. Vreemd is dat niet: de BBC was nog geen jaar bezig met het uitzenden van radioprogramma’s.b Met de radio konden grote groepen mensen tegelijk met woord en muziek worden bereikt. Daardoor deelden zij kennis over steeds meer zaken.

8

Basistekst 2

9 a Het liberalisme ging uit van het principe dat iedereen voor zichzelf moest zorgen en dat de overheid zo min mogelijk taken moest hebben. Nu de overheid steeds meer taken op het gebied van woningbouw, gezondheidszorg en onderwijs op zich nam, brak zij met dit principe.b De onderklasse van de samenleving, aangezien de mensen in deze klasse vaak in slechte huizen woonden en weinig tot geen onderwijs hadden gevolgd. Zij profiteerden dus het meest van de toegenomen overheidsbemoeienis op deze gebieden.


massasamenleving

communicatiemiddelenurbanisatie vervoermiddelen

bevolkingsgroei

betere hygiëne

betere gezondheid

betere medische zorg

tele-foon

radio film auto vliegtuig

10 a

b Het geboortecijfer lag hoger dan het sterftecijfer en dus groeide de bevolking.c De bevolkingsgroei was te verklaren door betere levensomstandigheden en hygiëne. De overheid had hier een bijdrage aan geleverd door actief op te treden op het gebied van woningbouw en gezondheidszorg. Bovendien ontdekten geleerden als de Fransman Louis Pasteur de bacillen die gevaarlijke ziektes als pest, tyfus, tetanus en difterie veroorzaakten. Daardoor kon de bestrijding ervan worden aangepakt en stierven er minder mensen.

Historisch denken

11 a Groot-Brittannië kan niet functioneren zonder vloot, zelfs het Britse landleger niet. Een sterke vloot is dus van levensbelang.b Ja, want met dit moderne, zwaarbewapende schip is het beter mogelijk bij de tegenstander aan boord een hel te veroorzaken.c Fisher was de belangrijkste admiraal van de vloot. Als hij de beschikking had over moderne oorlogsschepen, kon hij zijn taken ook beter uitvoeren.

12 Ze hebben waarschijnlijk duidelijk willen maken dat Engeland sterk stond ten opzichte van Duitsland. In 1805 had Engeland bij de slag bij Trafalgar een grote overwinning op de Fransen behaald, mede door de inbreng van het Engelse schip Victory. Deze foto suggereert dat de Dreadnought in staat was tot net zo’n overwinning op de Duitsers als de Victory indertijd had behaald op de Fransen.

13 a De bouw van de Dreadnought kostte veel geld. Daardoor kon de marine er niet zoveel laten bouwen. Dat maakte de Britse vloot kwetsbaar. Bij verlies van één schip zou er in één klap veel vuurkracht verloren gaan.b Hij was de ontwerper van eerdere Britse oorlogsschepen. Het overstappen op ‘dreadnoughts’ zou zijn ontwerpen overbodig maken. Met andere woorden: hij was misschien wel jaloers.


14 aPositief oordeel Negatief oordeelEffectiever oorlogvoeren: een groter resultaat.

Duur: er kunnen te weinig ‘dreadnoughts’ worden aangeschaft.

Dankzij de Dreadnought kan Groot-Brittannië een machtig land blijven (nationalistisch).

Bij verlies van een schip gaat er in één keer veel vuurkracht verloren.

(antwoord op vraag d:)De Dreadnought leidt tot een ‘vlootwedloop’, die kan leiden tot een oorlog.

b Ze waren het er kennelijk wel over eens dat Groot-Brittannië een sterke vloot moest hebben.c De bronnen geven waarschijnlijk een redelijk representatief beeld van deze groep Engelsen. Er waren in Engeland namelijk voorstanders van de bouw van ‘dreadnoughts’ en tegenstanders, met vergelijkbare argumenten. Beide groepen komen in de bronnen aan bod.d Zie de laatste rij van het schema bij a.

§ 2 De Eerste Wereldoorlog

Casus

1 Soldaten uit de hele wereld vochten mee. In de tekst is sprake van Duitsers, Fransen, Canadezen en soldaten uit de Franse koloniën in Afrika.

2 Op 22 april 1915 kwam de eerste gifgasaanval onverwacht. Soldaten konden zich niet beschermen tegen het gifgas. Er waren toen nog geen gasmaskers aanwezig aan het front.

3 Chloorgas was een product van de chemische industrie, een type industrie dat kenmerkend was voor de Tweede Industriële Revolutie. Het was dan ook een industrieel hoogontwikkeld land (Duitsland) dat dit wapen als eerste gebruikte. Dat het niet lang als enige gifgassen in de strijd gebruikte, had ermee te maken dat de andere betrokken landen (zoals Groot-Brittannië) ook industrieel hoogontwikkelde landen waren.

Basistekst 1

4 Het gebruik van nieuwe wapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking (in dit geval vrouwen).

5 a Er vielen veel slachtoffers onder de burgerbevolking (te zien aan de vrouw die wordt opgepakt door het monster) en dorpen en steden worden voor een groot deel verwoest (te zien aan de brandende huizen op de achtergrond van de bron.)b Deze poster is gemaakt als propagandaposter. Het doel was om de vijand (Duitsland) negatief af te schilderen en Amerikanen aan te sporen


om mee te vechten in de oorlog. De werkelijkheid in de oorlog wordt dus sterk overdreven en de bron is daarmee niet betrouwbaar om een goed beeld te krijgen van de gevolgen van de oorlog voor de gewone bevolking.c Eigen antwoord leerling. Bijvoorbeeld: Op welke manier schilderde de Amerikaanse regering de tegenstander af? Of: Naar welke angsten verwees de Amerikaanse regering om burgers te verleiden dienst te nemen in het leger?

Basistekst 2

6 De drie landen konden Duitsland van twee kanten aanvallen en daarmee een tweefrontenoorlog voeren.

7 a Vermoedelijk was er toch wel oorlog uitgebroken. Er waren allerlei spanningen tussen Duitsland en andere Europese landen en men zag oorlog als een gerechtvaardigd middel om conflicten uit te vechten. Door de allianties zouden daar gelijk veel partijen bij betrokken zijn geraakt. De moord op Frans Ferdinand was slechts een aanleiding; het had ook iets anders kunnen zijn.b Indirecte oorzaken: spanningen vanwege industrialisatie en modern imperialisme; nationalisme en militarisme; bondgenootschappen tussen landen.Directe oorzaak: de moord op Frans Ferdinand.

8 a De tekenaar vindt dat Duitsland door het verdrag te streng wordt gestraft en daar niets tegen kan doen. Dat zie je aan het feit dat Duitsland in de bron letterlijk wordt onthoofd door de Geallieerden en aan de vastgebonden handen van Duitsland.b Frankrijk grenst aan Duitsland, het had de oorlog op eigen grondgebied meegemaakt en had in 1871 al een oorlog tegen Duitsland verloren.

9 Wilson probeerde met zijn plan voor de oprichting van de Volkenbond internationale problemen actief aan te pakken. De isolationistische politiek van de VS na de oorlog liet een heel ander beleid zien.

Historisch denken

10 a bron mening argumentenbron 5 Restauratie van monumenten en

openbare gebouwen in Ieper.Het als ruïne bewaren van monumenten biedt geen troost, maar is juist pijnlijk. Wie de ruïnes wil bewaren, verlustigt zich aan de ellende van anderen.

bron 6 Wederopbouw van Ieper zonder restauratie van de in puin geschoten monumenten. De ruïnes van de monumenten moeten als herinnering aan de oorlog blijven staan.

De ruïnes getuigen van de weerstand van het Belgische volk, beter dan welk herdenkingsbord ook. Een oorlog is een historische gebeurtenis, die haar sporen moet kunnen achterlaten. Vroege geschiedenis is niet ‘meer’ waard dan recente geschiedenis.

bron 7 Ieper als een soort openluchtmuseum beschouwen: in het geheel niet herbouwen.

Door de vele (Engelse) slachtoffers in Ieper is de stad heilige grond geworden. Op heilige grond mag niet worden gebouwd.


b Bron 5: De spreker vereenzelvigt zich met ‘wij’, vermoedelijk de inwoners van Ieper (‘onze’ gemeentemonumenten).Bron 6: De spreker heeft het over ‘een geheel volk’, met andere woorden het volk van België.Bron 7: De spreker (de Britse minister van Oorlog) spreekt namens het Britse volk, voor wie hij de ruïnes van Ieper zou willen verwerven; de Belgen zouden die aan het Britse volk moeten geven of verkopen.De twee verschillende groepen zijn dus de Belgen en de Britten.c De Britten kennen Ieper vooral uit de tijd dat ze de stad verdedigden en dat hij dus al in puin was geschoten. Zij herinneren zich de stad het liefst zoals ze hem tijdens de strijd zagen, als symbool voor hun opoffering. Bij de Belgen verschillen de meningen: sommigen zijn trots op het verzet dat ze hebben gepleegd, en zien de ruïnes als de beste gedenktekens; anderen – in het bijzonder de inwoners van Ieper zelf – herinneren zich de stad van voor de oorlog en willen het oorlogsleed zo snel mogelijk vergeten.

11 De bron sluit het beste aan bij de mening van Churchill in bron 7 (‘heilige grond’): Ieper moet blijven zoals het is.

12 a De mensen die er kwamen wonen, hadden er veelal ook al voor de oorlog gewoond; zij wilden hun vertrouwde omgeving terug.b Angel vindt de wederopbouw van de stad verschrikkelijk. Ieper was heilige grond voor de Engelsen; een plaats van door granaten uiteengereten puin. Nu was Ieper een stad van gebouwen met rode dakpannen en afschuwelijke bakstenen. Er was niets heiligs meer aan te ontdekken.c De schrijver heeft zelf in en rond Ieper gevochten in de Eerste Wereldoorlog en herkent na de oorlog zijn Ieper niet meer.

13 Eigen mening leerling. Elk antwoord is goed, mits onderbouwd met argumenten. Het is hierbij wel van belang dat er een relatie wordt gelegd tussen de oplossing en de doelgroepen. Wat de beste oplossing is voor Ieper, is afhankelijk van wie ernaar kijkt. Een alternatief zou de behoeften van alle doelgroepen moeten bevredigen.

§ 3 De Sovjet-Unie

Casus

1 In een communistische samenleving wordt gelijkheid nagestreefd. Vandaar dat de oogst aan de staat moest worden afgestaan, zodat deze vervolgens over de bevolking kon worden verdeeld.

2 a De boodschap is dat de boeren gelukkiger zullen worden als ze zich aansluiten bij collectieve boerderijen (rechtsboven, in het stralende zonlicht) en dat ze zich niet moeten laten weerhouden door reactionaire krachten, die zijn verbeeld door de drie mannen linksonder.


b Beide verhalen zijn bedoeld om boeren te bewegen mee te werken met het communistische systeem (graan afstaan, werken op collectieve boerderijen). In beide verhalen staat een goedbedoelende persoon centraal (Pavlik, de boerin) die wordt tegengewerkt (vermoord, vastgehouden aan de rokken).

Basistekst 1

3 In de economie mocht je als burger niet meer vrij ondernemen of moest je je productie afstaan aan de staat. In de politiek hadden burgers geen inspraak, behalve als ze lid waren van de partij. Er was ook geen vrijheid van meningsuiting of persvrijheid. Het culturele leven stond in dienst van het communisme. De religieuze vrijheid stond onder grote druk.

4 a De drie affiches zijn door de staat gemaakt met de bedoeling de politieke overtuigingen van mensen te beïnvloeden.b De posters doen voorkomen alsof de ontwikkeling in de richting van het communisme onvermijdelijk is. Verzet heeft geen zin. Bovendien zou het communisme volgens bron 3 zo’n succes worden, dat het zelfs het Engels kapitalisme zou verslaan.c Bron 1: Er was veel armoede en hongersnood in de Sovjet-Unie. De economische hervormingen in de landbouw waren in tegenstelling tot wat bron 1 laat zien, dus geen succes!Bron 3: de doelstellingen van de planeconomie werden niet gehaald. De achterstand met Engeland werd dus niet ingehaald.

5 a ‘Tsaar’ slaat op de alleenheerschappij van Stalin. Hij bepaalde alles, net als de 19e-eeuwse tsaren. ‘Rood’ kun je op twee manieren uitleggen. Het slaat in eerste instantie op de kleur van het communisme, maar ook kan ermee bedoeld worden: het bloed dat aan Stalins handen kleefde van de miljoenen mensen die hij liet ombrengen.b Deze typering is wel enigszins juist: de gewone mensen hadden onder Stalin weinig te zeggen, net als onder de tsaar. Een verschil is dat de leiders van de Sovjet-Unie de macht niet erfden, zoals de tsaren deden.

Basistekst 2

6 Er werden overal in Europa communistische partijen opgericht en in verschillende landen probeerden de communisten een revolutie tot stand te brengen naar Russisch voorbeeld.

7 a Je ziet de Spartakisten allemaal gewapend door de straten van Berlijn lopen. Zij zagen hun revolutie dus als een gewapende opstand, een ‘klassenstrijd’ – precies zoals Marx het had voorspeld.b De arbeiders werkten en woonden onder slechte omstandigheden. De socialisten kwamen op voor de arbeiders, die in hun ogen werden uitgebuit en leefden als een soort slaaf. De Romeinse slaaf Spartacus was in de 1e eeuw v.C. succesvol in opstand gekomen tegen het Romeinse gezag. Tweeduizend jaar later wilden de socialisten hetzelfde tot stand brengen.


8 a Hij geeft zijn fout toe, maar meent wel dat er verzachtende omstandigheden waren die zijn fout begrijpelijk maken:- het was moeilijk om een goed beeld te krijgen;- Troelstra was niet de enige die zich vergiste: de bourgeoisie dacht er niet anders over;- de toestand was weliswaar nog niet ‘rijp’, maar ooit zal die revolutie er wel komen: Troelstra is alleen te snel geweest.b Troelstra is ervan overtuigd dat het uitbreken van de revolutie actief moet worden bevorderd; Vliegen vindt het nastreven van een revolutie niet passen binnen een democratisch stelsel.c Troelstra: hij gelooft, net als Marx, in de onvermijdelijkheid van een revolutionaire omwenteling; Vliegen lijkt te denken dat revolutie in een democratie niet noodzakelijk is.

9 Nederland was in deze tijd een verzuild land. Binnen een zuil zaten zowel arbeiders als kapitalisten. Daardoor werden de klassentegenstellingen minder sterk ervaren.

Historisch denken

10 a Bron 7 legt het accent op wat de auteur deed om het verzet van de ‘koelakken’ in Oekraïne te breken.Bron 8 legt het accent op de gevolgen van Stalins politiek in Oekraïne: het land is ontvolkt.Bron 9 beschrijft in detail een aantal gruwelijke gebeurtenissen in een dorp in Oekraïne.b De rol van de auteur:- Bron 7: de auteur is uitvoerder van Stalins politiek.- Bron 8: de auteur is geen ooggetuige, maar heeft verhalen gehoord.- Bron 9: de auteur is slachtoffer van Stalins politiek.De aard van de bron:- Bron 7 is een autobiografie die voor een niet-communistisch publiek is geschreven. (De auteur schaamt zich inmiddels voor wat hij toen deed.)- Bron 8 is een dagboek dat voor privédoeleinden is geschreven.- Bron 9 is een ooggetuigenverslag dat later is geschreven.De titels van de bronnen:- Bron 7: de titel suggereert dat het gaat om het leren begrijpen van de denkbeelden van de auteur rond 1933 (toen hij nog een ‘gelovige’ was en het communisme voor hem een ‘afgod’ was).- Bron 8: de titel is later toegevoegd en suggereert dat het gaat om het levensverhaal van een meisje dat niet kon leven zoals ze wilde.- Bron 9: de titel suggereert dat de hongersnood geen toeval was, maar een bewuste uitroeiing van het Oekraïense volk door Stalin. Ook geeft de titel aan dat dit verhaal nog niet bekend is.De verschillen kunnen worden verklaard doordat:- de auteur van bron 7 zich later lijkt te willen verantwoorden voor zijn daden van vroeger;- de auteur van bron 8 alleen voor zichzelf dacht te schrijven;- de auteur van bron 9 de wereld duidelijk wil maken dat Oekraïne het slachtoffer is geworden van een politiek die vergelijkbaar is met Hitlers uitroeiing van de Joden.


11 In Oekraïne had de gedwongen collectivisatie een meedogenloos karakter; ook arme mensen werden ervan beschuldigd ‘koelak’ te zijn en moesten alles inleveren – tot de hongerdood erop volgde en het gebied ontvolkt raakte. Communisten hebben deze onderdrukking voor zichzelf goedgepraat en Stalin heeft niet ingegrepen om verder lijden te voorkomen. Of Stalin een vooropgezet plan had om de Oekraïners als etnische groep uit te roeien, zoals de boektitel van bron 9 veronderstelt (een communistische Holocaust, ook wel de Holodomor genoemd), is op basis van deze bronnen niet te bepalen.

§ 4 De Verenigde Staten

Casus

1 Als banken failliet gingen, verdween het spaargeld van mensen die dat op die banken hadden gezet.

2 a De regering deed niets of nauwelijks iets om de crisis aan te pakken. Er waren nauwelijks uitkeringen voor mensen die hun baan waren kwijtgeraakt. Daarom waren mensen gedwongen het uiterste te doen om zich van een bestaan te verzekeren, zoals de verkopers met hun handkarren.b Ze gingen ervan uit dat iedereen de eigen talenten maar moest benutten in plaats van te wachten op steun. Ze zagen steun als iets waarvoor de belastingbetaler moest opdraaien, terwijl die hard werkte en recht had op zijn bezit.

Basistekst 1

3 a In bron 2 wordt de welvaart geïdealiseerd door te stellen dat de hoogste levensstandaard in de wereld in Amerika te vinden is en dat dit komt door ‘the American way’. Bron 3 benadrukt het idee van vrijheid. Het Vrijheidsbeeld met de Amerikaanse vlag staat prominent afgebeeld.b Vermoedelijk wil de fotograaf het contrast laten zien tussen het ideaal van hoge welvaart op de poster op de achtergrond en de werkelijkheid van armoede en werkloosheid op de voorgrond. Dat hem dat opvalt, kan een aanwijzing zijn dat hij die tegenstelling niet acceptabel vindt (hypothese).

4 a In de 18e eeuw waren de Amerikanen in opstand gekomen tegen de Engelse koning, die hun (economische, politieke en religieuze) vrijheden wilde beperken. De zelfstandige Amerikaanse staat was dus ontstaan vanuit fel verzet tegen staatsbemoeienis en strijd voor vrijheid. De Amerikaanse droom past hier uitstekend bij, aangezien die ervan uitgaat dat iemand in een vrije samenleving door eigen verdiensten van krantenjongen kan opklimmen tot miljonair. Arme Europeanen zagen hier dan ook een kans op een betere toekomst.b Je moest zelfstandig zijn en initiatief tonen.


5 Economisch: investeerders moeten erop kunnen vertrouwen dat het geld dat zij uitlenen aan ondernemers, goed wordt besteed en meer geld oplevert.Politiek: burgers moeten erop kunnen vertrouwen dat de macht die zij aan bestuurders geven, niet wordt misbruikt voor eigen gewin.

Basistekst 2

6 Voor niet gesegregeerd zou pleiten dat ‘gekleurd’ en ‘blank’ dezelfde toiletten gebruiken met alleen een scheiding naar sekse. Maar dat argument is niet overtuigend, want: - in een samenleving zonder segregatie zou je niet speciaal op het toilet vermelden dat het ook toegankelijk is voor gekleurde mensen. Kennelijk sprak dat dus niet vanzelf.- bij het water (voor handen wassen/drinken) is er een kraan speciaal voor ‘colored’ en ernaast (dus) een voor ‘white’. Dat betekent dat ‘zwart’ en ‘blank’ wel gescheiden handen wassen en drinken, maar dat op het toilet de sekseverschillen kennelijk belangrijker waren. Anders had men vier verschillende toiletten moeten maken.

7 a

b Ku Klux Klan houd je over. Dit woord heeft niets met de crisis te maken. De Ku Klux Klan was een racistische organisatie die Afro-Amerikanen intimideerde, mishandelde en vermoordde.

8 a De economie was gebaseerd op volledige vrijheid van vraag en aanbod. De overheid moest zich dus niet bemoeien met de economie. Een eventuele crisis zou vanzelf wel worden opgelost.b Een dergelijke crisis kon in de Sovjet-Unie niet voorkomen, aangezien er in dit land sprake was van een door de overheid geleide planeconomie. Het instorten van aandelenbeurzen was niet mogelijk, aangezien die er niet waren.c Je eigen antwoord. Van belang is dat je er rekening mee houdt dat je de VS aantreft in crisistijd en dat je er vrij kunt rondkijken en alles kunt zien. De Sovjet-Unie zit volop in het eerste vijfjarenplan; als buitenlandse bezoeker krijg je daarvan alleen de succesverhalen te zien, maar als buitenlandse inwoner word je misschien wel geconfronteerd met de gevolgen.


Historisch denken

9 a Hoover wilde niet ingrijpen in de crisis, terwijl volgens Roosevelt de overheid actief de crisis moest aanpakken.b Ingrijpen in de crisis/economie heeft geen zin. Het werkt niet. Hoover is van mening dat ingrijpen net zo zinvol is als ‘bij wet een Caraïbische orkaan verbieden’.c Ingrijpen in de crisis/economie vindt Roosevelt net zo noodzakelijk als het voeren van een oorlog als Amerika door een ander land zou worden aangevallen. Niets doen leidt ertoe dat de problemen alleen maar groter worden.

10 a Voor: in een communistisch systeem wordt de economie door de overheid geleid. De New Deal betekent ook een grote mate van overheidsingrijpen.Tegen: het ingrijpen van de overheid in de economie betekent niet meteen het begin van een communistisch systeem. Amerika was en bleef een kapitalistisch land met een vrijemarkteconomie.b Mensen hadden door de New Deal geen hongergevoel meer en hoefden ook niet meer in de rij te staan voor voedsel. Daarnaast zou door de verbeterde economische situatie Joe Pullum zijn vriendin terug kunnen krijgen.

11 Je eigen antwoord.

Afsluiting


Communisme, fascisme/nationaalsocialisme:- De bolsjewieken komen aan de macht (1917). Het aan de macht komen van de bolsjewieken in Rusland betekende de eerste poging in de wereld om het communisme van de grond te krijgen. Later hebben andere landen dit voorbeeld proberen te volgen.

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisatie:- De gebroeders Pathé introduceren de bioscoop (1906). Door de introductie van de bioscoop kon een boodschap aan een groot publiek worden overgebracht. De bioscoop ontstond in Frankrijk, maar al snel kwamen er bioscopen in de rest van Europa.

Wereldoorlogen:- De Verenigde Staten verklaart de oorlog aan Duitsland (1917). Door de Amerikaanse steun ontstaat aan het westelijk front een geallieerde overmacht waar Duitsland uiteindelijk niet tegen op kan. In 1918 moet het land zich overgeven.- Gavrilo Princip vermoordt Frans-Ferdinand en zijn vrouw (1914). Deze gebeurtenis is de aanleiding tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De spanningen tussen de Europese landen waren echter zo groot dat een


oorlog waarschijnlijk onvermijdelijk was. Daarom past deze gebeurtenis ook bij vraag 2.

De crisis van het wereldkapitalisme:- De aandelenbeurs op Wall Street in New York stort in (1929). Hierdoor kwamen de VS in een crisis terecht, die – doordat Amerika handeldreef met andere landen en veel leningen had verstrekt aan Europa – oversloeg naar de rest van de wereld.- President Roosevelt maakt een begin met de New Deal (1933). Dit actief ingrijpen van de Amerikaanse president had niet alleen grote gevolgen voor Amerika. Ook in andere landen keek men naar Roosevelt en werd zijn aanpak soms overgenomen om de crisis het hoofd te kunnen bieden.

Moderne oorlogsvoering- Geen van de gebeurtenissen is van grote betekenis geweest voor de moderne oorlogsvoering. De oorzaken hiervoor liggen in de ontwikkeling van wetenschap en industrie in de negentiende eeuw. De betrokkenheid van de burgerbevolking nam gedurende de Eerste Wereldoorlog steeds meer toe.


Communisme, fascisme/nationaalsocialisme:- Pavlik getuigt tegen zijn vader in de rechtszaal (1932). Er zijn duizenden ‘Pavliks’ te vinden. Hij dient dan ook slechts als voorbeeld voor de manier waarop in de Sovjet-Unie met terreur en propaganda werd omgegaan.- Stalin kondigt het eerste vijfjarenplan aan (1928). De vijfjarenplannen van Stalin zijn belangrijk geweest voor de economische ontwikkeling van de Sovjet-Unie, maar hebben geen grote invloed gehad op het communisme als ideologie.

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisatie:- In Parijs vindt de wereldtentoonstelling plaats (1900). Als de wereldtentoonstelling in Parijs er niet was geweest, hadden de Fransen wellicht langer moeten wachten op de metro, maar waren de ontwikkelingen wel verdergegaan.- De BBC wordt opgericht (1922). De BBC was belangrijk voor Engeland, maar andere landen hadden hun eigen omroeporganisaties.

Wereldoorlogen:- Tijdens de vierde slag om Ieper wordt deze Belgische stad compleet verwoest (1918). De verwoesting van Ieper is een berucht voorbeeld van de verwoestingen in de Eerste Wereldoorlog, maar ook in andere landen heeft men dergelijke voorbeelden, zoals Verdun in Frankrijk.- De Duitsers gebruiken als eersten gifgas (1915). Met behulp van het gifgas probeerden de Duitsers de geallieerde linies te doorbreken, maar dit mislukte. Het gifgas beïnvloedde het verloop van de oorlog niet drastisch. - Gavrilo Princip vermoordt Frans-Ferdinand en zijn vrouw (1914). Deze gebeurtenis is de aanleiding tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De spanningen tussen de Europese landen waren zo groot dat een oorlog waarschijnlijk onvermijdelijk was.


De crisis van het wereldkapitalisme:- Beurshandelaren springen van wolkenkrabbers, nadat ze door de beurskrach alles zijn kwijtgeraakt (1929). Deze gebeurtenis is een voorbeeld geweest van een reactie op de crisis. Andere mensen reageerden op een heel andere manier.

Moderne oorlogsvoering:- Tijdens de vierde slag om Ieper wordt deze Belgische stad compleet verwoest (1918). De verwoesting van Ieper is een berucht voorbeeld van de verwoestingen in de Eerste Wereldoorlog, maar ook in andere landen heeft men dergelijke voorbeelden, zoals Verdun in Frankrijk.- De Duitsers gebruiken als eersten gifgas (1915). Gifgas was een van de moderne wapens uit de Eerste Wereldoorlog. Andere voorbeelden, zoals de mitrailleur, hebben ook een belangrijke rol gespeeld.


Hoofdstuk 12 De Tweede Wereldoorlog

§ 1 Nazi-Duitsland en het fascisme in Europa

Casus

1 In het Verdrag van Versailles was onder andere vastgelegd dat Duitsland zware herstelbetalingen moest doen als straf voor zijn aandeel in de Eerste Wereldoorlog. Elisabeth vond die straf onterecht. Ook Hitler was deze mening toegedaan en beloofde hier een einde aan te maken.

2 Elisabeth zal het wel eens zijn geweest met de suggestie van deze poster: in haar brieven geeft zij aan dat de herstelbetalingen (uit het Verdrag van Versailles) onterecht zijn. Zij maakt zich zorgen over de werkloosheid en ze laat blijken dat zij Joden als vijanden ziet, net als communisten. Die elementen staan ook in de poster genoemd als oorzaken van de Duitse situatie rond 1930.

Basistekst 1

3 Joden zouden de oorzaak van de economische problemen in Duitsland zijn geweest, aangezien ze werkzaam waren in de bankwereld.Daarnaast zouden volgens de rassenleer van de nazi’s de Joden een bedreiging zijn voor het ‘zuivere Duitse ras’.

4 Het nationaalsocialisme streefde naar een eensgezinde, trotse, welvarende en grote Duitse natie. Hierin was alleen plaats voor een zuiver Germaans-Duits ‘ras’. Joden pasten hier niet bij. In de Neurenberger Wetten was vastgelegd dat Joden niet meer mochten trouwen met niet-Joden. Het Germaans-Duitse ‘ras’ kon hiermee zuiver gehouden worden.

5 In een totalitaire staat heeft de regering bijna de volledige controle over het dagelijkse leven van mensen in politiek, cultureel, sociaal en economisch opzicht. Propaganda dient om mensen te overtuigen van de denkbeelden van de machthebbers en is dus onderdeel van deze totale beheersing van de maatschappij. Bron 2 is een foto van Hitler op een van de partijdagen, waar het volk met propaganda werd bewerkt (al is dat niet te horen op de foto); bron 3 laat zien hoe op scholen onderwijs werd gegeven in de nationaalsocialistische leer, in dit geval de rassenleer. Met behulp van bron 4 (de radio) kon de boodschap van de nazi’s een zeer groot publiek bereiken.

6 Iedere inwoner is deel van het organische geheel. Wil dit ‘lichaam’ goed functioneren, dan moeten de inwoners elkaar niet bestrijden, maar een ‘volksgemeenschap’ vormen en samenwerken. De Führer zal wel als het hoofd van het lichaam worden gezien: hij kan als enige de rest van het lichaam aansturen (Führerprinzip).


Basistekst 2

7 Trots zijn op je eigen volk/staat vormt de basis van nationalisme. Andere volken/groepen passen niet goed in dit beeld. Joden vormden in veel Europese landen een minderheid. Zij waren dan ook vaak het slachtoffer van de nationalistische idealen in Europa. Joden werden vaak gebruikt als zondebok voor problemen in deze landen.

8 a Uit de basistekst: hij vernoemde zijn beweging naar een Romeins machtssymbool, de fasces. Uit bron 5: hij liet zich afbeelden voor het symbool van het machtige Rome, de mythische stichter Romulus.b In het nationalisme maakte men ook gebruik van het verleden om de eenheid in een groep door de tijd heen te bevorderen (met uitsluiting van anderen). Het fascisme en nazisme waren sterk nationalistisch.

9 Picasso was een fel tegenstander van het fascisme. Dat laat hij zien door het Duitse bombardement van Guernica af te schilderen als iets verschrikkelijks. Zo is het kunstwerk opgebouwd uit grijstinten om de oorlog uit te drukken. Verder worden de dieren en mensen angstig afgebeeld en spreekt er chaos uit het schilderij. Picasso gaf de fascisten van dit alles de schuld.

Historisch denken

10 a Hitler zorgde voor economische voorspoed. De werkloosheid werd opgelost en maakte plaats voor enige mate van welvaart.b Uit bron 8 blijkt dat in 1932, het jaar voordat Hitler als rijkskanselier aantrad, Duitsland bijna zes miljoen werklozen telde. In de jaren dat Hitler aan de macht was daalde de werkloosheid snel. In 1939 was er sprake van bijna volledige werkgelegenheid.c Het boek gaat onder andere in op positieve aspecten van Hitlers beleid. Dat was ongehoord. Hitler was een ‘beest’ en had, zeker volgens de publieke opinie van dat moment, niets goeds teweeg gebracht.

11 De nazi’s zorgden goed voor de Duitse arbeiders. Er werden vakanties georganiseerd en er werd op andere manieren aan vrijetijdsbesteding gedaan. Hierdoor nam de welvaart (en de tevredenheid) onder de bevolking toe.

12 a De nazi’s wilden de bevolking tevreden houden door ze een auto aan te laten schaffen. Hiermee werd de welvaart vergroot. Op de radio werden steeds positieve berichten uitgezonden. Deze propaganda zal veel mensen enthousiast hebben gemaakt. Daarentegen was het geen vrije keuze om een auto aan te schaffen, maar werd er grote druk uitgeoefend om te sparen voor een auto. Het niet meewerken kon het bedrijf waar de arbeiders werkten, veel opdrachten schelen. Hiermee zou de gekoesterde baan in gevaar kunnen komen.b Als de beloftes van het leveren van een Volkswagen op grote schaal niet nagekomen zouden worden, kon de bevolking ontevreden raken en (eventueel) in opstand komen tegen het nationaalsocialisme.


c De bron is gemaakt door tegenstanders van de NSDAP: de sociaaldemocraten. Zij zullen, aangezien ze als organisatie in Duitsland niet meer toegestaan waren, er alle belang bij hebben gehad de nazi’s slecht af te schilderen.

13 Het nationaalsocialisme was succesvol bij een groot deel van de bevolking omdat de nazi’s erin slaagden om de werkloosheid op te lossen en enige mate van welvaart te creëren. Het gebruik van propaganda en intimidatie werd bij dit alles niet geschuwd.

§ 2 De bezetting

Casus

1 Het nationaalsocialisme ging uit van een verdeling van de mensen in rassen. Bovenaan stond het Arische ras, terwijl het Joodse ras een veel lagere ontwikkeling zou kennen. De ariërverklaring maakte de verdeling in beide rassen duidelijk.

2 Ambtenaren waren gezagsgetrouw. Je deed wat je door je meerdere werd opgedragen. Een weigering zou leiden tot ontslag.Men zag het gevaar van een dergelijke ondertekening niet in. Wij weten nu dat een ariërverklaring werd gebruikt om de Joden uit de samenleving te weren. Destijds was dat nog niet bekend.

Basistekst 1

3 In de Eerste Wereldoorlog was Nederland neutraal geweest en was ons land ook buiten de oorlog gebleven. Dezelfde neutraliteitspolitiek werd weer gevoerd. Veel Nederlanders verwachtten dat Duitsland ook nu ons land zou ontzien.

4 a De Duitse oorlogseconomie had een tekort aan arbeidskrachten. Om dit tekort op te vullen moesten er arbeiders geworven worden in de bezette gebieden, zoals Nederland.b De poster wekt de indruk dat Nederlandse arbeiders zich vrijwillig aanmelden voor werken in Duitsland en dat ze het daar naar hun zin hebben. In werkelijkheid werden mannen gedwongen te werken in Duitsland en waren de omstandigheden vaak moeilijk.

5 Deze bron past bij collaboratie. De politieagent werkt graag mee aan de arbeidsinzet die door de Duitsers werd opgelegd. Hij wil mensen die zich proberen te onttrekken aan de tewerkstelling in Duitsland straffen. Een duidelijk voorbeeld van samenwerken met de vijand.

Basistekst 2

6 a Tijdens de Conferentie van München gaven de leiders van Frankrijk en Engeland toe aan Hitler die Sudetenland bij het Derde Rijk wilde voegen. Ze deden dit om een oorlog met Duitsland te voorkomen: appeasementpolitiek.


b Hitler dacht na alle toegevingen van Engeland en Frankrijk steeds verder te kunnen gaan met gebiedsuitbreiding. Toen beide grootmachten uiteindelijk hun belofte aan Polen nakwamen, ontstond er een oorlog met Duitsland.

7 Hitlers nationaalsocialisme ging uit van een ideaal: een eensgezinde, trotse, welvarende en grote Duitse natie. In zijn buitenlandse politiek werkte hij hieraan door de Anschluss (toen het Duitssprekende Oostenrijk bij Duitsland werd gevoegd) en tijdens de Conferentie van München (toen hij het voor elkaar kreeg dat het Duitssprekende Sudetenland bij Duitsland kon worden gevoegd).

8 a De Duitsers en Japanners wilden allebei de economieën van de bezette landen inzetten voor eigen gebruik. De bezette landen moesten arbeiders en grondstoffen leveren voor de Duitse en Japanse economie. Op cultureel vlak wilden de Duitsers de bevolking van de bezette gebieden ‘nazificeren’ en probeerden de Japanners de overwonnen gebieden ‘Japans’ te maken.b Overeenkomst: beiden sloten bepaalde groepen buiten, respectievelijk Joden en Europeanen. Maar waar de Duitsers overgingen tot de systematische uitroeiing van Joden, deden de Japanners dat niet met Europeanen.

Historisch denken

9 a ‘Goed’ betekende in verzet komen tegen de Duitse bezetting, ‘fout’ betekende samenwerken met de nazi’s tijdens de Duitse bezetting.b Volgens koningin Wilhelmina had de Nederlandse bevolking zich massaal verzet tegen de Duitse bezetting. Ze bracht hulde aan iedereen voor het verzet dat de bevolking tot een eenheid had gesmeed.c Bijvoorbeeld: niet zo betrouwbaar, want je kunt niet verwachten dat zij zo’n heuglijk moment gebruikt om een heel nauwkeurige uiteenzetting te geven over het gedrag van de Nederlandse bevolking. Of: Wilhelmina wilde als koningin maar al te graag geloven dat het hele volk één was in zijn verzet tegen vreemde overheersing.

10 a Vanuit Nederland zijn in vergelijking tot sommige andere Europese landen veel meer Joden gedeporteerd naar concentratiekampen.b Veel mensen in bezette landen durfden niet in verzet te komen, omdat de Duitsers dit streng afstraften. Velen probeerden hun eigen leven zo goed mogelijk te blijven leiden. Bovendien hadden weinigen in de gaten dat de anti-Joodse maatregelen van de Duitsers leidden tot het doden van Joden op grote schaal.

11 a Uit info 1 blijkt dat slechts een kleine groep mensen echt actief verzet heeft gepleegd. 25.000 mensen is niet echt veel op een bevolking van enkele miljoenen.b Hoewel het aantal NSB’ers tijdens de Duitse bezetting flink steeg, is 100.000 leden geen groot aantal in verhouding tot miljoenen Nederlanders.


12 Je eigen mening. Waarschijnlijk kom je niet echt met een oordeel over ‘goed’ of ‘fout’, maar kom je uit bij de accommodatietheorie. Nederlanders probeerden zich zo goed mogelijk aan te passen aan de Duitse bezetting en kwamen niet in grote mate in verzet, maar collaboreerden ook niet op grote schaal.


§ 3 De overwinning van de geallieerden

Casus

1 a Stalin wilde een tweefrontenoorlog tot stand brengen, waardoor Hitler makkelijker te verslaan zou zijn. Daarnaast wilde hij dat ook de Verenigde Staten en Engeland verantwoordelijkheid zouden nemen en niet al het werk aan Stalin zouden overlaten.b Voor Stalin telde dat niet, omdat de strijd in het Middellandse Zeegebied zich vooral tegen Italië richtte, terwijl hij vooral te maken met het Duitse leger. Een rechtstreekse aanval op het Duitse leger in Frankrijk zou Hitler sneller en veel zwaarder treffen dan het voortzetten van de aanval op Italië.

2 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: begrijpelijk, want in de situatie waarin ze zaten hadden ze Stalin hard nodig om Hitler te verslaan. Of: onbegrijpelijk, want als voorvechters van de democratie vochten ze tegen een fascistische dictatuur, maar in Oost-Europa lieten ze de inwoners over aan het stalinisme.

Basistekst 1

3 De Slag om Stalingrad zorgde ervoor dat de Duitsers in het oosten van Europa niet langer konden oprukken en zelfs werden teruggedreven door de Russen. D-Day was het begin van een grote nederlaag van de Duitsers in het westen van Europa. Ook hier werden de Duitsers teruggedreven, waardoor ze uiteindelijk in eigen land de nederlaag moesten accepteren.

4 a Door de oorlog te verklaren aan de Verenigde Staten sloten de Amerikanen zich aan bij de Engelsen en Russen om oorlog te voeren tegen Hitler. Hitler kreeg er daardoor een sterke tegenstander bij.b Duitsland: vooral door de getalsmatige overmacht van de Geallieerden (door met name de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie). Japan: de Amerikanen hadden een massavernietigingswapen ontwikkeld dat twee Japanse steden had verwoest, waardoor de keizer capituleerde.

5 a De oorlogen in de 20e eeuw werden veelal uitgevochten met moderne (massavernietigings)wapens en de gewone bevolking werd steeds meer bij oorlogen betrokken. Hier gebeurt beide tegelijk. De atoombom was het ergste massavernietigingswapen dat bestond. Hij doodde in één keer tienduizenden mensen zonder onderscheid des persoons.b Amerika had als enige land de beschikking over de atoombom als massavernietigingswapen, waardoor de Amerikanen op militair gebied een groot overwicht hadden. De macht van de Verenigde Staten was hierdoor zeer groot.


Basistekst 2

6 Op de Wannseeconferentie werd besloten om de Joden systematisch uit te roeien door middel van vergassing. De nazi-ideologie had de mensheid ingedeeld in verschillende rassen, waarbij de Joden behoorden tot de laagste soort die moest worden uitgeschakeld.

7 a De vernietigingskampen lagen allemaal in Polen.b In Polen woonde van alle bezette gebieden het grootste aantal Joden. Door deze kampen te bouwen in Polen, werd het transportprobleem minder groot.

8 Bij het proces tegen Eichmann kwamen allerlei details naar voren die via de media (kranten én tv) te volgen waren; in de jaren zeventig was er een invloedrijke televisieserie over dit onderwerp. Pas wanneer iets uitgebreid onder de aandacht is geweest in de media, ontstaat er een dieper besef van wat er is gebeurd.

9 Overlevenden van de Holocaust wilden na de oorlog een nieuw leven opbouwen in een nieuw op te richten staat in Palestina. Een groot deel van de wereld had hier alle begrip voor. Bovendien was de stichting van een eigen Joodse staat al voor de oorlog beloofd. In Palestina woonden echter al eeuwenlang Arabieren, aan wie ook een eigen staat was beloofd. Als een gebied aan twee verschillende volken als eigen staat wordt beloofd, kan dat alleen maar leiden tot problemen.

10 a De naam van het schip laat zien dat ze de verwachting hadden dat Palestina het beloofde land was, het land dat God hun ooit had beloofd. Zoals Egypte in de tijd van Mozes een land van verschrikking was geweest (slavernij), zo was Europa dat tijdens de Tweede Wereldoorlog (Shoa). En in beide gevallen betekende verhuizing naar het beloofde land Kanaän/Palestina een nieuw begin, zonder verdrukking en slavernij.b Het gaat om Britse soldaten die moeten voorkomen dat deze Joden Palestina binnenkomen.c Het toelaten van Joodse immigranten riep verzet op onder de Arabische bevolking van Palestina, aan wie de Britten ook toezeggingen hadden gedaan. Door de Joodse immigranten buiten de deur te houden hoopten de Britten onlusten in het gebied te voorkomen [wat in de praktijk niet erg lukte door gewapend verzet van zowel Arabische als Joodse zijde].

Historisch denken

11 Truman moest kiezen tussen een invasie/grondoorlog waarbij veel Amerikaanse soldaten zouden sneuvelen, of het gebruik van een massavernietigingswapen. De Amerikanen hadden in Europa al veel verliezen geleden en Truman kreeg informatie dat de Japanners zich waarschijnlijk niet snel zouden overgeven (bron 10). De atoombom zou waarschijnlijk snel een einde maken aan de oorlog (bron 9).

12 De atoombom was getest en de verwoestende kracht was bekend (bron 8). Het is niet duidelijk of Truman op de hoogte was van de gevolgen op


langere termijn, zoals stralingsgevaar (info 1 is gebaseerd op gegevens die achteraf bekend zijn geworden).

13 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: misschien had hij langer kunnen wachten met de tweede bom. Of: misschien had hij de bom op een dunbevolkt gebied kunnen laten gooien om de keizer van de kracht van zijn wapen te overtuigen.

14 Je eigen antwoord. Van belang is dat je ingaat op informatie die je eigen mening tegenspreekt. Waarom weegt die informatie minder zwaar?

§ 4 Nationalisme in de koloniën

Casus

1 De Europese landen waren aan het begin van de 20e eeuw juist bezig om hun koloniale macht te vergroten of te verstevigen.

2 a De Amerikaanse president Wilson had in 1918 gesproken over het feit dat elk volk zijn eigen toekomst mocht bepalen.b Amerika wilde geen problemen krijgen met Frankrijk, zeker niet op een moment dat er onderhandeld moest worden over de vredesbepalingen na de Eerste Wereldoorlog.c Communisten zijn vanuit ideologisch oogpunt altijd tegen het bezit van koloniën geweest. Ze zagen dit als een typisch voorbeeld van kapitalisme, waarbij de koloniale bevolking werd uitgebuit ten koste van grote winsten. Steun zoeken bij deze mensen lag dan ook voor de hand voor Ho Chi Minh.

3 Tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden Europese koloniale machten in Japan (tijdelijk) hun meerdere moeten erkennen. Azië was gedestabiliseerd. Kennelijk verwachtte Ho Chi Minh dat de positie van Frankrijk verzwakt was en de internationale gemeenschap eerder bereid zou zijn Vietnam onafhankelijkheid te verlenen.

Basistekst 1

4Congrespartij PNI VietminhOudste nationalistische beweging in de koloniën

Opgericht in het interbellum

Opgericht in de Tweede Wereldoorlog

Geweldloos verzet Samenwerken met de Japanners

Communistische leiding

Gandhi Soekarno Ho Chi MinhBrits-Indië Nederlands-Indië Frans Indochina

5 Het communisme streed tegen kapitalistische uitbuiting en voor sociaaleconomische gelijkheid van mensen. De nationalistische bewegingen in de koloniën beschouwden de koloniale bezetters ook als


uitbuiters van hun land en wilden als gelijken worden behandeld. Ze voelden zich daarom aangetrokken tot communistische opvattingen.

6 a De Nederlandse bestuurders hebben de Indonesische bevolking op allerlei gebieden uitgebuit, waardoor de bevolking in ellende leeft.b Soekarno streed met zijn PNI voor een onafhankelijk Indonesië en leverde felle kritiek op het Nederlandse bestuur. Nederlandse koloniale bestuurders zagen dit als ‘opruiing’, het ‘ophitsen’ van de bevolking tegen de Nederlanders.c De welsprekendheid en de drukpers (de rede werd onder meer in het Maleis verspreid).d Hij maakt er aanspraak op te spreken namens het hele Indonesische volk (dit blijkt duidelijk uit de titel).Hij creëert een scherpe tegenstelling tussen dader (Nederland) en slachtoffer (Indonesië).Hij keert de beschuldiging (‘haat zaaien’) om: de haat is niet het gevolg van ophitsing door de PNI, maar van uitzuiging door de koloniserende macht.

7 a Soekarno staat op het bordes naast de Japanse machthebbers. Hierdoor laat hij zien hun gezag te erkennen en zelfs te ondersteunen.b Japan beloofde de Indonesische bevolking na de oorlog onafhankelijkheid. Dat was precies wat Soekarno nastreefde.

8 a Veel Aziatische leiders, zoals Ho Chi Minh, Soekarno en Gandhi, waren erg kritisch over de Europese overheersing. Zij wilden zelfbestuur en waren daarom fel nationalistisch. In Afrika waren lokale leiders vaak voorstander van nauwe samenwerking met de Europeanen en sloegen daarom een minder nationalistische toon aan.b De Afrikaanse koloniën waren in vergelijking met de Aziatische koloniën minder ontwikkeld. Daardoor liet kritiek op het koloniale bestuur langer op zich wachten.De Afrikaanse koloniën werden pas later gekolonialiseerd, zodat ook het nationalisme later op gang kwam.

Basistekst 2

9 a De voogdijgedachte ging ervan uit dat de koloniale bevolking moest worden opgevoed. Onderwijs speelde daarbij een belangrijke rol. Door het onderwijs leerde de bevolking meer over het eigen land en werd zij kritischer: de mensen gingen over hun eigen situatie nadenken.b Dit was een onbedoeld gevolg, want de koloniale bezetters wilden geen onrust in hun koloniën en al helemaal geen strijd voor een onafhankelijke staat.

10 a De bron is gericht aan de Franse regering. Zij onderdrukte de Senegalese bevolking en werd nu gewaarschuwd voor de gevolgen van hun beleid.b De schrijver heeft het over algemeen kiesrecht. Dat is een ideaal dat was ontwikkeld in West-Europa en in Frankrijk sinds 1848 (voor mannen) was verwezenlijkt, maar in Senegal in 1912 nog niet.


11 a De prent laat zien dat het nationalisme in Nederlands-Indië sluimerend aanwezig is. Op de bron is Indonesië afgebeeld als een slapende vulkaan, die ieder moment wakker kan worden.b De Nederlanders beseffen niet dat de vulkaan (het nationalisme) op uitbarsten staat: ze dansen onbekommerd letterlijk over de vulkaan heen.c Enerzijds drukten zij al te duidelijke uitingen van nationalisme onmiddellijk de kop in: het proces tegen Soekarno wegens ‘haat zaaien’ is daarvan een duidelijk voorbeeld. Anderzijds probeerden zij de bevolking langs geleidelijke weg voor te bereiden op zelfstandigheid, bijvoorbeeld door scholing en door de instelling van de Volksraad.

Historisch denken

13 a De Nederlandse Opstand duurde van 1568-1648 en begon dus in de (tweede helft van de) 16e eeuw.b Bron 8: Spanjaarden: een negatief beeld. Spanjaarden zijn wreed. Zowel koning Filips II als Alva onderdrukt de Nederlandse bevolking.Nederlanders: een positief beeld. Nederlanders zijn het tegenovergestelde van wat Filips II is, dus eenvoudig (in plaats van deftig), gemoedelijk (in plaats van ernstig) en verdraagzaam (in plaats van streng).Bron 9: Nederlanders: positief beeld. Willem van der Marck wordt als een strijdvaardig persoon afgebeeld die een ultimatum aan het stadsbestuur van Den Briel stelt. Een van de mannen van het stadsbestuur neemt vol eerbied zijn hoed af voor de leider van de watergeuzen.Spanjaarden: Zij staan niet op de bron afgebeeld.c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: aangezien ook Nederland in haar geschiedenis (met succes) had gevochten tegen buitenlandse onderdrukking, zou de Indonesische bevolking dit ook mogen doen.

14 Slechts een zeer klein gedeelte van de bevolking ging naar westerse scholen. Alleen zij kwamen in aanraking met westerse ideeën over bijvoorbeeld geschiedenis en democratisch bestuur. Desondanks kan de invloed van onderwijs groot zijn geweest, aangezien uit die elite leiders naar voren kwamen, zoals Soekarno.

15 a ‘Zoals u zult begrijpen, voelden we dat ook als een aansporing tot verzet tegen de Spanjaarden.’ ‘Waarom zouden wij dan niet onze beste krachten wijden aan Nederland?’Een nationalist in de Europese koloniën strijdt voor een onafhankelijk land. Hij zal dan ook in verzet komen tegen de Europese kolonisten en zeker niet strijden tegen de oude vijanden van zijn overheerser. Daarnaast wil een nationalist niet zijn beste krachten wijden aan het Europese land, maar aan zijn eigen land.b ‘Tot verzet tegen de Spanjaarden’ moet zijn ‘tot verzet tegen de Nederlanders’. ‘Onze beste krachten wijden aan Nederland’ moet zijn ‘onze beste krachten wijden aan Indonesië’.

16 Roeslan Abdulgani heeft les gekregen in het Nederlands en kreeg ook geschiedenisles. De gewone inlandse bevolking kreeg alleen les in de eigen taal. Het enige doel daarvan was de bevolking leren lezen en schrijven. Geschiedenisonderwijs hoorde hier niet bij.


17 Het nationalisme van de Indische elite werd door het onderwijs beïnvloed. Leden van deze elite kregen kennis van geschiedenis en van het bestuur van Nederland. Hun verontwaardiging over de situatie in hun eigen land nam erdoor toe en daarmee de roep om een eigen bestuur/land. De ‘gewone’ bevolking kreeg alleen les in de eigen taal. Hun onderwijs bleef beperkt tot leren lezen en schrijven. Doordat de elite nationalistische bewegingen oprichtte, kwamen zij op den duur echter wel in aanraking met nationalistische ideeën.

Afsluiting


Communisme, fascisme/nationaalsocialisme: - Hitler verbiedt alle partijen, behalve de NSDAP (1933). Hitlers verbod op andere politieke partijen dan de NSDAP kwam neer op de invoering van de dictatuur in Duitsland.- Goebbels wordt minister van Volksvoorlichting en Propaganda (1933). Propaganda en controle over de communicatiemiddelen zijn belangrijk voor het ontstaan van een totalitaire samenleving (waarin een regering het denken en doen van burgers sterk beïnvloedt).

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisaties:- Goebbels wordt minister van Volksvoorlichting en Propaganda (1933). Doordat de Nazi’s bijna volledige controle hadden over de communicatiemiddelen konden zij bijna onbelemmerd hun politieke boodschap verspreidden (propaganda) onder de massa en burgers sterk beïnvloedden.

Wereldoorlogen:- Duitse inval in Polen (1939). Met de Duitse inval in Polen begon de Tweede Wereldoorlog. Het is een belangrijke gebeurtenis, omdat Frankrijk en Engeland vanwege deze daad Duitsland de oorlog verklaarden; eerder hadden ze agressieve daden van Hitler niet militair willen beantwoorden om de vrede te kunnen bewaren (appeasementpolitiek).- Slag bij Stalingrad (1942-1943). De Slag bij Stalingrad was een belangrijk keerpunt in de oorlog: vanaf dat moment waren de Duitsers tegen de Sovjet-Unie aan de verliezende hand.

- Atoombom op Hiroshima (1945). De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki maakten een definitief einde aan de Tweede Wereldoorlog in Azië.

Moderne oorlogsvoering:- Atoombom op Hiroshima (1945). Vanaf de industriële revolutie hadden wapens een steeds grotere vernietigingskracht gekregen. Het gemak waarmee van afstand door één atoombom grote verwoesting en vele duizenden burgerslachtoffers veroorzaakt konden worden, was tot dan toe ongekend.

Genocide op de Joden:Malmberg 2012 Antwoorden leeropdrachtenboek Memo bovenbouw vwo

159

- Wannseeconferentie (1942). Tijdens de Wannseeconferentie maakten de nationaalsocialisten concrete afspraken over de uitroeiing van de Europese Joden. Dit is een belangrijke stap in de Holocaust geweest. Maar deze gebeurtenis zou ook bij vraag 2 kunnen staan, want de besluiten van de Wannseeconferentie liggen geheel in het verlengde van de nationaalsocialistische ideologie en eerdere nazistische maatregelen tegen Joden en zijn daarvan dus in feite ook een voorbeeld.

Duitse bezetting van Nederland:- Duitsland valt Nederland binnen (1940). Tijdens de inval bleek dat het Nederlandse leger niet was opgewassen tegen het Duitse; deze gebeurtenis betekende het begin van een bezetting die vijf jaar zou duren.- Nederlandse mannen worden gedwongen in Duitsland te werken (1942). De gedwongen tewerkstelling in Duitsland trof 600.000 tot 700.000 Nederlandse mannen en ontwrichtte de Nederlandse economie in vergaande mate.

Verzet tegen imperialisme:- Veertien Punten van Wilson (1919). De Veertien Punten van de Amerikaanse president Wilson waren voor veel mensen in Europese koloniën belangrijk, omdat daaruit bleek dat ze recht hadden op zelfbeschikking.


Communisme, fascisme/nationaalsocialisme: - De NSDAP laat een film maken van de partijdag in Neurenberg (1934). Voor de NSDAP was film één van de middelen om de Duitse burgers te beïnvloeden en hun denken/ideeën volledig te bepalen (een kenmerk van totalitaire samenlevingen). Het was een middel waarmee de NSDAP verbondenheid onder haar leden kon kweken.

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisaties:- De NSDAP laat een film maken van de partijdag in Neurenberg (1934). De NSDAP maakte bijvoorbeeld gebruik van het communicatiemiddel film om de eigen ideeën te verspreiden (propaganda). Het was een middel waarmee een massaorganisatie als de NSDAP verbondenheid onder haar leden kon kweken.

Wereldoorlogen:- In de Duitse stad Dresden sterven 25.000 burgers door een geallieerd bombardement (1945). In 1945 was het al lang duidelijk dat Duitsland de oorlog zou gaan verliezen. Dit bombardement heeft het verloop van de oorlog niet beïnvloed.

Moderne oorlogsvoering:- In de Duitse stad Dresden sterven 25.000 burgers door een geallieerd bombardement (1945). Dit bombardement is één van de vele voorbeelden uit de periode 1939-1945 waaruit blijkt dat de moderne oorlogsvoering een groot aantal burgerslachtoffers veroorzaakte.


Genocide op de Joden:- Wannseeconferentie (1942). De afspraken die tijdens de Wannseeconferentie zijn gemaakt, zijn een voorbeeld van de nationaalsocialistische politiek tegen Joden, die ook daarvoor al was ingezet. Maar deze gebeurtenis kan ook bij vraag 1 staan, want de Wannseeconferentie was tegelijkertijd een belangrijke stap in de Holocaust.- In Nederland wordt de Jodenster ingevoerd (1942). De invoering van de Jodenster is een voorbeeld van de uitsluitingsmaatregelen die de Nazi’s gebruikten om de Joden te isoleren.

Duitse bezetting van Nederland:- Februaristaking (1941). De Februaristaking is het enige voorbeeld van grootschalig verzet in Nederland tegen de Jodenvervolging. Het is niet effectief geweest: het percentage Joden dat uit Nederland is weggevoerd, is een van de hoogste in alle bezette landen.- In Nederland wordt de Jodenster ingevoerd (1942). De invoering van de Jodenster is een voorbeeld van de uitsluitingsmaatregelen die de Duitse bezetter invoerde.

Verzet tegen imperialisme:- Oprichting Partai Nasional Indonesia (1927). De oprichting van de PNI onder leiding van Soekarno is voor de Indonesische geschiedenis van grote betekenis geweest, maar is in internationaal verband slechts een voorbeeld van een nationalistische beweging die ontstond in reactie op het West-Europese imperialisme.


Hoofdstuk 13 De wereld na 1945

§ 1 Oost en West

Casus

1 In de Koude Oorlog streden Amerikanen en Russen om de macht. Daarbij was sprake van een wapenwedloop: wie de meeste en meest geavanceerde wapens had, kon de strijd winnen. Johnson bedoelde dat de race om de ruimte daarvoor een belangrijke graadmeter was. Als de Amerikanen niet konden meekomen in de ruimterace, zou dat ten koste gaan van hun totale geloofwaardigheid op militair gebied. Door deze imagoschade zouden ze dan gedoemd zijn de strijd om de wereldmacht te verliezen.

2 Kapitalisme versus communisme. Democratie versus totalitaire dictatuur. Vrije economie versus centraal aangestuurde economie (vijfjarenplannen). Individu versus gemeenschap.

Basistekst 1

3 a Fase 1: blokvorming (1945-1949) hierin werd de wereld ‘verdeeld’ tussen het kapitalistische westen en het communistische oosten.Fase 2: wapenwedloop (1949-1989) hierin werd deze verdeling verdedigd door beide partijen met behulp van een groeiend aantal kernwapens.b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ja, het is een goede term, want hij laat zien dat er tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten wel oorlog dreigde, maar dat het nooit tot een rechtstreekse confrontatie is gekomen. Of: nee, want het woord ‘koude’ verhult dat er wel degelijk sprake was van militair geweld tussen Oost en West, bij de Sovjetoverheersing van Oost-Europa en bij indirecte militaire conflicten tussen Oost en West (Korea, Vietnam enzovoort).

4 Duitsland lag letterlijk op de grens tussen Oost en West. In 1949 was Duitsland gesplitst in de BRD en de DDR, maar had het nog steeds een aparte status in verband met Berlijn. Toen in 1955 de BRD toetrad tot de NAVO, kwam deze organisatie wel ver naar het oosten en besloten de Sovjet-Unie en haar bondgenoten een tegenhanger op te richten: het Warschaupact.

5 West-Europa zat letterlijk tussen twee atoommachten ingeklemd. Doordat beide grootmachten zich ervan bewust waren dat ze elkaar met één druk op de knop konden vernietigen, was er met name sprake van afschrikking. En aangezien de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie dat over en weer deden, noemt men dit wederzijdse afschrikking. Mogelijk heeft dit voorkomen dat West-Europa opnieuw een slagveld zou worden.

Basistekst 2


6 In je speech zul je de nadruk leggen op de kracht van de gemeenschap en de klasseloze samenleving, gemeenschappelijk eigendom en gelijkheid voor iedereen. Je zult er waarschijnlijk op wijzen dat het Amerikaanse kapitalistische systeem de gewone man uitbuit en dat deze uitbuiting zich niet alleen beperkt tot het Westen, maar dat de Amerikanen met hun imperialistische politiek de hele wereld uitpersen.

7 De containmentpolitiek was erop gericht het communisme waar ook ter wereld in te dammen door financiële of militaire steun te sturen. Dit deden de Amerikanen vanuit de gedachte dat als één land communistisch zou worden, omringende landen zouden volgen. Dit noemen we de dominotheorie: als één dominosteen zou vallen, zouden anderen volgen en dit zou eindeloos door kunnen gaan tot de hele wereld communistisch was. Dit moest volgens de Amerikanen koste wat het kost worden voorkomen. Als voorbeeld kun je de interventie in Korea of in Vietnam noemen.

8 Militair ingrijpen door de NAVO zou niet in overeenstemming zijn geweest met de doelstelling van de NAVO, namelijk het te hulp schieten van bondgenoten als die zouden worden aangevallen. Hongarije was geen lid van de NAVO, maar van het Warschaupact. [Feitelijk was dat laatste op 4 november 1956 niet meer het geval: op 1 november 1956 was Hongarije onder de nieuwe regering uit het Warschaupact gestapt en neutraal geworden. Maar daarmee was Hongarije nog steeds geen NAVO-lid. Bovendien maakte de nieuwe regering deze stap al snel ongedaan.]Militair ingrijpen zou mogelijk hebben geleid tot een nieuwe, vermoedelijk nucleaire wereldoorlog.

9



Koude Oorlog

Blokvorming in Europa

Wapen-wedloop

Regionale conflicten elders in

teken van Oost-

WestconflictOntstaan

van communistische staten in

Afrika en Azië

Berlijnse Muur

Wederzijdse

afschrikking

Kernoorlog voorkomen

?

Amerikaanse nederlaag

Vietnamoorlog

Historisch Denken(Beelden van de Koude Oorlog)

10 Bron 5: Cubacrisis (oktober/november 1962).Bron 6: Bouw van de Berlijnse Muur (15 augustus 1961).Bron 7: Blokkade van Berlijn/Luchtbrug (24 mei 1948-12 mei 1949).Bron 8: (Vooravond van de) val van de Berlijnse Muur (9 november 1989).Bron 9: Vietnamoorlog (de foto is van 8 juni 1972).

11 Bron 7, 6, 5, 9, 8.

12 Bron 5: Deze foto is negatief voor de Sovjet-Unie; de foto wekt namelijk de suggestie dat de Sovjet-Unie bezig is met geheime activiteiten (het plaatsen van kernwapens dicht bij de VS) ten opzichte van de Verenigde Staten.Bron 6: Deze foto kan vanuit twee kanten worden beschouwd. Vanuit westers standpunt is de foto negatief voor de Sovjet-Unie, omdat ze een muur bouwt om mensen ‘gevangen’ te houden. Vanuit Sovjetoptiek is de foto juist negatief voor de Verenigde Staten: de muur is namelijk nodig om westerse vijanden buiten de deur te houden.Bron 7: Deze foto is positief voor de Verenigde Staten. De Amerikanen helpen de mensen uit West-Berlijn met voedseltransporten door de lucht. Voor de Sovjet-Unie is de foto negatief, want de Sovjets hebben de mensen in West-Berlijn bijna een jaar lang afgesneden van West-Duitsland.Bron 8: Deze foto is zeer negatief voor de Sovjet-Unie of specifieker voor Oost-Duitsland (DDR), want de inwoners van Oost-Duitsland geven hier duidelijk aan dat ze niet langer akkoord gaan met de leefomstandigheden in hun land/onder het communistische regime.Bron 9: Deze foto is uitermate negatief voor de Verenigde Staten, omdat de kijker zich met dit slachtoffer zal vereenzelvigen. De Amerikanen bombardeerden de bevolking om de Vietcong (communistische strijders in Zuid-Vietnam) op de knieën te dwingen. Bij deze bombardementen werden veel burgers gedood, omdat de Vietcong zich schuilhield bij burgers in dorpen.

Historisch denken(Hoe de Stalinlaan uit Amsterdam verdween)

13 Op 4 november 1956 maakte het Sovjetleger in Hongarije met veel geweld een einde aan de opstand tegen het Sovjetregime. Veel Nederlanders waren daar erg boos over en wilden dat Stalin (het symbool van de Sovjet-Unie) uit hun stad zou verdwijnen. Ze kozen de benaming ‘4 novemberlaan’ uit solidariteit met de Hongaren.

14 Men vond blijkens bron 11 ‘4 novemberlaan’ niet ‘algemeen’ genoeg. Het kan zijn dat men daarbij aan twee zaken heeft gedacht:De naam was niet neutraal genoeg voor het heden: door die naam te kiezen, zou de Amsterdamse gemeenteraad het ingrijpen van de Sovjet-Unie al te nadrukkelijk veroordelen; dat zou tegen het zere been zijn van de communistische kiezers. ‘Vrijheidslaan’ was een politiek compromis.


De naam was niet neutraal genoeg voor de toekomst: misschien zou het nageslacht weer redenen hebben om de keuze voor de opstandelingen en tegen de Sovjet-Unie af te wijzen. Dan zou de naam weer veranderd moeten worden. ‘Vrijheidslaan’ was iets waar ook in de toekomst niemand tegen zou zijn.

15 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ik ben het er niet mee eens. Er kan sprake zijn van nieuwe inzichten. Als na verloop van tijd blijkt dat iemand grote misdaden heeft begaan, of als onze waardering verandert, dan moet het mogelijk zijn een straatnaam te veranderen. Het is per slot van rekening een eerbewijs aan iemand. Of: ik ben het er wel mee eens. Door straatnamen te veranderen, wis je een deel van je eigen geschiedenis uit. De naam Stalinlaan is in 1946 gekozen, omdat het toenmalige stadsbestuur Stalin zag als een van de bevrijders van Europa. De straatnaam laat zien dat we Stalin in 1946 positief beoordeelden; dat moeten we niet ontkennen, ook al denken we er later anders over.

16 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld (als je bij vraag 15 hebt geantwoord dat je het oneens was met de argumenten van de CPN): nee, want Stalin geldt hier in feite als een belangrijk symbool voor de Sovjet-Unie (zie bijvoorbeeld bron 3). Of: ja, het militaire ingrijpen in Hongarije is Stalin niet aan te rekenen en dus hoeven we de straatnaam niet te veranderen. Of: nee, want ook al is Stalin niet verantwoordelijk voor het neerslaan van de Hongaarse opstand, toch heeft hij zo veel vreselijke misdaden op zijn naam, dat hij geen straatnaam verdient.

§ 2 Een welvarend Westen

Casus

1 Mensen hadden meer vrije tijd.Auto’s en snelwegen waren nieuw en daarom nog een bezienswaardigheid.Mensen hadden niet veel geld en bermtoerisme was goedkoop.

2 Omdat de aanwezigheid van zo veel auto’s een teken van welvaart was: Nederland was de armoede en ellende van de naoorlogse periode te boven gekomen en begon een modern land te worden.

Basistekst 1

3 Twee van de volgende antwoorden:- De Verenigde Staten waren niet op eigen grondgebied aangevallen (afgezien van Pearl Harbor), waardoor de industrie en landbouw geen oorlogsschade hadden geleden.- De oorlogsindustrie had voor veel werkgelegenheid gezorgd, omdat de Verenigde Staten niet alleen wapens, uniformen, laarzen enzovoort voor hun eigen leger hadden geproduceerd, maar ook voor de legers van hun bondgenoten.


- Amerikaanse bedrijven hadden een sterke positie verworven doordat veel buitenlandse concurrenten tijdens de oorlog waren uitgeschakeld.

4 a De containmentpolitiek; deze hield in dat alle landen die door het communisme bedreigd werden, konden rekenen op militaire en economische steun van de Verenigde Staten. Het Marshallplan was een economische steun om te voorkomen dat communistische partijen in Europa de macht zouden grijpen.b Hij bedoelde dat de Verenigde Staten hun macht over andere landen wilden vestigen door hen economisch afhankelijk te maken.c Mogelijk antwoord: gezien de strijd die tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten was ontstaan om zo veel mogelijk landen binnen de eigen invloedsfeer te brengen, zou Stalin veel terrein hebben verloren als hij het Oostblok had toegestaan Marshallhulp te accepteren. De Oost-Europese economieën zouden zich in dat geval sterk op de VS hebben gericht, er zouden nauwe contacten zijn ontstaan tussen de VS en het Oostblok en er bestond een groot risico dat via Amerikaanse contacten en producten ook de Amerikaanse cultuur en levensstijl het Oostblok zouden binnensluipen.d Europa was voor de Verenigde Staten belangrijk als afzetmarkt, maar zolang de Europese economie in het slop zat, konden Amerikaanse bedrijven er hun producten niet verkopen.

5 Om te voorkomen dat mensen uit armoede zouden overlopen naar het communisme. Of: door de opbouw van de verzorgingsstaat zorgde de overheid ervoor dat mensen geld te besteden hadden, zodat zij konden helpen bij het versterken van de economie.

Basistekst 2

6 Steeds meer mensen konden luxeproducten kopen, zoals huishoudelijke apparaten, televisies en auto’s.

7 Omdat de salarissen van hun ouders stegen, was hun loon niet meer nodig om het gezinsinkomen aan te vullen.

8 aTwee van de volgende redenen:- Doordat jongeren langer naar school gingen, waren ze langer met leeftijdsgenoten onder elkaar. Dat stimuleerde het ontstaan van een eigen levensstijl.- Ouders verloren aan gezag doordat jongeren beter opgeleid en beter geïnformeerd raakten dan zijzelf.- Jongeren werden zij kritischer en mondiger.b Doordat jongeren geld te besteden hadden, kwamen er allerlei producten op de markt, zoals kleding en tijdschriften, waarmee zij zich konden onderscheiden en een eigen cultuur konden creëren. Doordat ze geld hadden konden jongeren zich ook vrijer en onafhankelijker opstellen tegenover hun ouders.c Jongeren uit de jaren vijftig waren opgegroeid in welvaart en daardoor zagen zij het leven heel anders dan hun ouders. Ze waren niet bang voor armoede en zochten geen veilig bestaan, maar ze wilden experimenteren en zorgeloos consumeren.


d Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ook nu hebben jongeren hun eigen kleding waarmee ze zich van hun ouders onderscheiden en ook nu luisteren ze naar hun eigen muziek. De generatiekloof is nu wel kleiner: zowel jongeren als hun ouders zijn opgegroeid in welvaart, er is geen groot verschil in opleidingsniveau en er bestaan minder taboes waarover jongeren met hun ouders overhoop kunnen liggen. Vergeleken met de jaren zestig is de jeugdcultuur van nu minder een protestcultuur. Er wordt minder gestreefd naar het verbeteren van de samenleving. Misschien zijn jongeren van nu minder idealistisch.

9 Met de term ‘ontzuiling’ wordt gedoeld op het einde van de verzuiling van de Nederlandse samenleving. De scheiding tussen de verschillende bevolkingsgroepen (katholieken, protestanten, socialisten en liberalen) verdween. Door de komst van de televisie en de stijging van het opleidingsniveau raakten mensen beter geïnformeerd en werden zij kritischer. Ze volgden niet meer klakkeloos de politieke leiders van hun zuil, maar gingen meer voor zichzelf nadenken. Met de secularisering verdween ook het belang van de katholieke en protestantse zuil. (Ook waren mensen met de creatie van de verzorgingsstaat niet meer aangewezen op liefdadigheidsinstellingen van hun zuil. Dat maakte hen onafhankelijker.)

10 a In 1945 was Nederland wel bevrijd van de Duitse bezetter, maar traditionele denkbeelden van voor de oorlog werden pas doorbroken in de jaren zestig.b Twee van de volgende antwoorden:- Er werd vrijer omgegaan met seksualiteit.- Echtscheidingen werden geaccepteerd.- Abortus werd gelegaliseerd.- Onderwijzers, ouders en bedrijfsmanagers traden minder autoritair op en leerlingen, kinderen en werknemers kregen meer inspraak.- De bevolking werd niet meer beperkt door de scheidslijnen van de eigen zuil.- Het onderscheid tussen de klassen vervaagde.

11 Provo bekritiseerde de consumptiemaatschappij: mensen waren volgens Provo beter af met de eenvoudige, schone fiets dan met luxeproducten als de auto. Uit het gebruik van de woorden ‘autoritaire auto’ blijkt dat Provo zich ook afzette tegen de gezagsverhoudingen in de samenleving.

12 a In een kapitalistisch systeem zijn bedrijven erop uit om voortdurend winst te maken. Dat kunnen ze alleen zolang mensen hun producten blijven kopen, zelfs als ze die eigenlijk niet meer nodig hebben. Het kapitalisme leidt daarom tot een continue groei van productie en consumptie. Maar de onafgebroken productie zorgt ook voor een onafgebroken vervuiling van het milieu en een uitputting van de natuurlijke bronnen.b Communistische landen in het Oostblok investeerden na de Tweede Wereldoorlog sterk in de zware industrie en dat was ook vervuilend.

Historisch denken


13 Uit de bronnen komen de volgende elementen naar voren: Amerikanen leven in vrijheid en welvaart, zijn vooruitstrevend, hebben toegang tot de nieuwste consumptiegoederen en iedereen die bereid is hard te werken, kan het ver schoppen. Voorbeeld van een definitie: een leven van vrijheid en materiële overvloed, waarin voor hardwerkende mensen ongekende mogelijkheden zijn weggelegd.

14 Binnenlandse politiek: tijdens de Tweede Wereldoorlog wilden de Verenigde Staten de eigen bevolking ervan overtuigen dat ze de beste levensstijl ter wereld had en dat ze bereid moest zijn om daarvoor te vechten (zie bron 6).Buitenlandse politiek: de Verenigde Staten gebruikten de ‘American Way of Life’ om landen ervan te overtuigen dat ze een veel beter leven zouden hebben wanneer ze zouden kiezen voor het Amerikaanse kamp dan wanneer ze zich aansloten bij de Sovjet-Unie (zie bron 7, maar de Amerikaanse Nationale Tentoonstelling uit bron 8 diende hetzelfde doel).

15 a Hij staat kritisch tegenover de Amerikaanse consumptiemaatschappij. Hij suggereert dat de kapitalistische industrie de arbeiders expres laat betalen voor inferieure producten, zodat de mensen hun spullen constant moeten vervangen.b Dat is volgens hem alleen vrijheid voor mensen met geld: Amerikanen zonder geld leven niet in vrijheid en kunnen bijvoorbeeld niet kiezen waar ze zullen slapen; hun rest alleen de stoep.c Ideologisch:- De consumptiemaatschappij is een kapitalistisch verschijnsel, waarbij vrije ondernemers proberen om zo veel mogelijk winst te maken door burgers te verleiden steeds nieuwe producten te kopen. Communisten gruwden van dit individuele winststreven en als leider van de communistische wereld stond Chroesjtsjov dus negatief tegenover de Amerikaanse massaconsumptie.Machtspolitiek:- Het lukte de Sovjet-Unie niet om haar burgers hetzelfde welvaartsniveau te bieden als in het Westen. Daarom viel het te verwachten dat Chroesjtsjov de consumptiemaatschappij zou bekritiseren, anders moest hij toegeven dat de Sovjet-Unie economisch gezien achterbleef.- Door de Koude Oorlogssituatie lieten de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten geen kans voorbijgaan om elkaar zwart te maken.

16 a Volgens Sartre gaat het er Amerikanen vooral om veel geld te verdienen. Succes en intelligentie worden afgemeten naar de hoeveelheid geld die je hebt verdiend; alleen als je veel geld hebt, word je serieus genomen en gerespecteerd.b Ook in de definitie bij vraag 13 wordt materiële rijkdom genoemd als kenmerk van de American Way of Life, maar dit wordt hier beschouwd als een positief punt, omdat die welvaart het welzijn van mensen verhoogt. Sartre staat juist kritisch tegenover de nadruk die op materiële rijkdom wordt gelegd, omdat die ten onrechte in de plaats is gekomen van andere kwaliteiten, zoals goed kunnen schrijven. Als iemand rijk is, hoeft dat niet te betekenen dat hij beter kan schrijven dan iemand zonder geld.c Verschillende antwoorden mogelijk, bijvoorbeeld: filosofen denken na over de zin van het leven en relativeren het materiële welzijn, zoals veel


geld verdienen. Of: schrijvers en filosofen hechten over het algemeen niet veel waarde aan veel geld verdienen. Dat blijkt al uit het feit dat zij een beroep hebben gekozen waar je niet gemakkelijk rijk van wordt.


§ 3 De Europese eenwording

Casus

1 Om oorlog te kunnen voeren zijn wapens nodig. Om die te kunnen vervaardigen zijn kolen en staal nodig. Op het moment dat deze producten gezamenlijk worden beheerd, is de kans dat een land stiekem oorlogswapens kan produceren aanzienlijk verminderd. Er is immers een instantie die een oogje in het zeil houdt.

2 De verklaring van Schuman was de eerste aanzet tot Europese samenwerking. Het voorstel van Schuman en Monnet leidde tot de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (Verdrag van Parijs, 1951). Maar er was niet een vooropgezet plan voor de Europese Unie zoals wij die vandaag de dag kennen.

3 Europa wordt door Europeanen vaak gezien als een abstracte instantie ergens in Brussel. Mensen hebben er niet zo veel gevoel bij. Ze zien het als een ‘ver-van-hun-bedshow’. Dit kan een mogelijke verklaring zijn voor het feit dat Europadag niet zo bekend is.

Basistekst 1

4 a De cartoonist is tevreden met het Schumanplan. Kolen en staal springen met een vrolijk gezicht, met het verdrag in de hand, over een slagboom waar ‘handelsbarrières van Europa’ op staat. De cartoonist is dus van mening dat de samenwerking op het gebied van kolen en staal de handel in Europa zal bevorderen.b De Amerikaanse cartoonist gaat ervan uit dat het Schumanplan vooral belangrijk is voor de Duitsers. Zij moeten, als verliezers van de oorlog, het vertrouwen herwinnen van hun Europese buren. Het Schumanplan laat zien dat Europeanen hen willen helpen (anders dan het Verdrag van Versailles) en dat leidt tot opluchting bij de Duitsers.

5 Supranationaal betekent dat landen hun nationale bevoegdheid op een bepaald gebied afstaan aan een instantie die boven de nationale staten staat en de besluiten voor hen neemt. Zij vonden het een eng idee bevoegdheden te moeten overdragen aan een organisatie die zij niet volledig beheersten. Het kon betekenen dat zij wetten en regels moesten accepteren waar zij eigenlijk geen voorstander van waren.

6 Ondanks het feit dat sommige landen tegen het supranationale karakter van de EEG waren, besloten ze vanwege economische successen toch mee te doen. Blijkbaar was de samenwerking op deze manier vruchtbaar en zagen verschillende landen het supranationale karakter van de EEG als een minder groot probleem. In de jaren tachtig stimuleerde de EEG uitbreiding met andere landen om de onzekere democratieën daar te verstevigen.


Basistekst 2

7 a Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië.b Vanaf de jaren zeventig was bevordering van de democratie in Europa een belangrijke doelstelling geworden. Zoals de EEG eerder jonge democratieën als Spanje, Portugal en Griekenland had opgenomen, nam de EU nu jonge democratieën in Midden- en Oost-Europa op.c Matuska heeft niet heel veel vertrouwen in de toetreding van de nieuwe lidstaten. Europa is afgebeeld als een afgetobde moeder met om haar heen jengelende kinderen (de lidstaten) die niet in de pas willen lopen. Blijkbaar is de maker bang dat de toetreding van tien nieuwe landen de slagvaardigheid van Europa eerder zal verkleinen dan vergroten.

8 a De goede combinatie: 1. Europees Parlement, 2. Raad van de Europese Unie, 3. Europese Commissie.N.B.: de Raad van de Europese Unie mag niet worden verward met de Europese Raad (zie basistekst), noch met de Raad van Europa. Deze laatste is geen instelling van de EU, maar een onafhankelijke organisatie met 47 lidstaten, gevestigd te Straatsburg, die tot doel heeft de mensenrechten te beschermen en culturele verscheidenheid in Europa te bevorderen.b Antwoorden kunnen zijn: ja, ondanks het feit dat het Europees Parlement democratisch wordt gekozen en het Europees Parlement een belangrijke rol speelt in een groot deel van de wetgeving van de Europese Unie, is de EU niet democratisch genoeg. Dit komt doordat het Europees Parlement niet de enige wetgevende macht in de EU is: via de Raad van de Europese Unie kunnen regeringen besluitvorming van het parlement blokkeren; op sommige beleidsterreinen is de Raad van de Europese Unie zelfs bepalend. Bovendien worden de grote lijnen niet uitgezet door de Europese Commissie of het Europees Parlement, maar door de Europese Raad, die niet rechtstreeks wordt gekozen en niet wordt gecontroleerd door het Europees Parlement.Of: nee, het Europees Parlement wordt rechtstreeks gekozen door de burgers van Europa en heeft voldoende macht om hun belangen te behartigen. Zo kan zij de Europese Commissie naar huis sturen, heeft zij een zware stem in de Europese wetgeving en kan zij op veel beleidsterreinen besluitvorming door de Raad van de Europese Unie blokkeren. De Europese Raad kan dan wel grote lijnen uitzetten, als het Europees Parlement de concrete uitvoering van dat beleid niet steunt, zal daar weinig van terecht komen.Of: nee, want ook al zijn de leden van de Europese Raad en de Raad van de Europese Unie niet direct door de burgers gekozen, indirect (via de nationale parlementen) is er wel sprake van democratische controle. Europa kent namelijk geen dictaturen of autocratische regimes.

9 Je eigen antwoord.Voorbeeld eenheidsstaat: landen in Europa moeten bereid zijn hun nationale soevereiniteit af te staan omdat:- Europa anders niet kan concurreren met de opkomende grote economieën.


- Europa ook een politieke eenheid moet worden wil het in het buitenland serieus worden genomen en invloed kunnen uitoefenen.Voorbeeld invloed nationale staten: Europa bestaat nu eenmaal uit heel verschillend landen:- bij de nationale politiek zijn burgers meer betrokken; mensen hechten aan het nationale gevoel.- een eenheidsstaat zou betekenen dat de schulden van bepaalde landen definitief over alle landen worden verdeeld.

Historisch denken

10 a Ze doen dit om uitdrukking te geven aan hun overtuiging dat de betreffende persoon – zoals een vader voor zijn kind – onmisbaar is geweest voor de totstandkoming van die staat (of van het ‘idee’ Europa). Het aanwijzen van zo’n gemeenschappelijke stamvader schept een onderlinge band.b Willem van Oranje en George Washington zijn voorbeelden van personen die betrokken zijn geweest bij de vorming van landen, respectievelijk de Nederlanden (Nederland) en de Verenigde Staten, terwijl Karel de Grote niets te maken heeft met het ontstaan van de Europese Unie. Hij is er achteraf bijgehaald.

11 a Als je je aantoonbaar hebt ingezet voor de samenwerking in Europa.b In deze tijd, kort na de oorlog, wilde men voorkomen dat er ooit weer een nieuwe oorlog in Europa zou uitbreken. Men had behoefte aan Europese stabiliteit en die kon alleen voortkomen uit samenwerking. Het initiatief tot de Akense Karelsprijs sluit nauw aan bij de toespraak van Robert Schuman van 9 mei 1950 (uit de casus).c De stad Aken heeft een bijzondere band met Karel de Grote, omdat ze de hoofdstad was van het Frankische Rijk en Karel er een paleis liet bouwen. Een deel van dit paleis is nog steeds onderdeel van de kathedraal van de stad. Ook ligt Karel in Aken begraven. Karels rijk strekte zich uit over zowel Frankrijk als Duitsland en Italië en kon dus goed symbool staan voor een verenigd Europa.

12 a De meningen over Napoleon zijn zeer uiteenlopend. De een ziet hem als een held en de ander als een dictator die miljoenen slachtoffers heeft gemaakt. Als er geen eenduidig beeld over iemand bestaat, kun je beter geen prijs naar zo iemand vernoemen (tenzij het de bedoeling is om telkens debat uit te lokken).b Je eigen antwoord. Een mogelijke kandidaat is bijvoorbeeld Erasmus.

13 a Karel de Grote zou 4500 Saksen hebben vermoord in zijn strijd om gebiedsuitbreiding en omdat ze een andere godsdienst hadden dan hij. De demonstranten zijn van mening dat Karel de Grote in die zin helemaal geen voorbeeldfunctie heeft voor de Europese regeringsleiders.b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: eens, want Karel de Grote heeft meer dan 50 oorlogen gevoerd en heeft 4500 Saksen gedood om zijn gebied uit te breiden en het christendom te verbreiden. Dat past niet bij de Europese Unie, die op vrede is gericht en godsdienstvrijheid heeft. Of: oneens, want de demonstranten geven een eenzijdig beeld van Karel de Grote. Hij heeft misschien oorlogen gevoerd om redenen die we nu niet meer belangrijk


vinden, maar daardoor zorgde hij ook voor stabiliteit. Bovendien bevorderde hij kunst en cultuur en zorgde hij voor een gemeenschappelijk recht -en muntstelsel. Die zaken passen heel goed bij de Europese Unie.


§ 4 Noord en Zuid

Casus

1 Tussen de Europese staten was in Afrika een race ontstaan om zo veel mogelijk koloniën te bemachtigen. Afspraken over de verdeling van Afrika moesten voorkomen dat de Europese landen met elkaar in conflict zouden raken.

2 Zij konden maar moeilijk begrijpen dat de Congolezen het onrechtvaardig vonden dat ze vanwege hun huidskleur als minderen waren behandeld.

Basistekst 1

3 Zij geloofden niet dat de koloniale volken in staat waren zichzelf te besturen.Ze dachten dat ze economisch niet zonder de inkomsten uit de koloniën konden.De koloniën gaven hun het idee dat ze nog meetelden als wereldmogendheden.

4 Het goede antwoord is b: de Verenigde Staten voerden oorlog tegen het fascisme en waren tegen het kolonialisme.Engeland vocht ook tegen het fascisme, maar was niet tegen het kolonialisme.Japan vocht niet tegen het fascisme; het was een bondgenoot van Duitsland en Italië en zelf een fascistische staat (en het gedroeg zich in gebieden die het bezette zelf als een koloniale overheerser).Soekarno voerde geen oorlog, maar werkte samen met de Japanse bezetter.

5 Verschillende antwoorden mogelijk:- De Europese mogendheden waren enkele jaren afwezig geweest en hadden daardoor geen goed zicht gehouden op de ontwikkeling van het nationalisme.- De Europese mogendheden waren er zo sterk van overtuigd dat het koloniale bestuur noodzakelijk en goed was, dat ze niet inzagen hoe sterk het verlangen naar onafhankelijkheid was.

6 Via Indiase soldaten kwamen Afrikaanse troepen in aanraking met nationalistische denkbeelden.De onafhankelijkheidsstrijd van India werd door veel Afrikanen als model gezien dat ze wilden navolgen.

Basistekst 2

7 Drie van de volgende antwoorden:- De koloniale mogendheden droegen verantwoordelijkheid voor de spanningen en vijandigheden tussen de verschillende bevolkingsgroepen, omdat zij bij het trekken van de grenzen geen rekening hadden gehouden met de bevolkingssamenstelling.


- Zij hadden de bevolking niet of nauwelijks bij het bestuur betrokken, zodat er geen leiders waren met politieke ervaring.- Ze hadden niet voor voldoende onderwijsmogelijkheden gezorgd, waardoor er onvoldoende geschoold personeel was.- Ze hadden in de koloniën geen industriële sector opgebouwd, maar een economie gecreëerd die was gebaseerd op de export van goedkope agrarische producten en onbewerkte grondstoffen.

8 De koloniale bevolking had hoge verwachtingen van de onafhankelijkheid en had gehoopt dat de welvaart zou toenemen. Maar de economische relaties tussen de nieuwe staten en de voormalige moederlanden veranderden niet: nog steeds maakten de noordelijke landen de grootste winsten, omdat zij dure industrieproducten aan het Zuiden verkochten, terwijl het Zuiden nog steeds afhankelijk was van de export van goedkope agrarische producten en onbewerkte grondstoffen.

9 a Een welvarend Zuiden zou genoeg geld hebben om een eigen industrie op te bouwen, waardoor het Noorden zijn afzetmarkt zou verliezen. Ook zou een welvarend Zuiden technologische kennis kunnen verwerven, zodat het winstgevende mijnbouwprojecten zelf zou kunnen uitvoeren.b Een van de volgende argumenten:- Als het Zuiden welvarender wordt, heeft de bevolking meer geld te besteden en wordt de afzetmarkt voor het Noorden juist groter.- De armoede en conflicten in het Zuiden zorgen voor een toestroom van politieke en economische vluchtelingen in het Noorden. Het Noorden zou niet met dit probleem geconfronteerd worden als het Zuiden welvarend zou zijn.- De ongelijkwaardige relaties en de misère in het Zuiden werken het ontstaan van terroristische organisaties in de hand.

10 Tijdens de Koude Oorlog was het voor de westerse wereld vooral van belang dat een regering anticommunistisch was. Staatshoofden die corrupt waren en een slecht bestuur voerden, konden daarom evengoed rekenen op financiële steun.

11 a Twee van de volgende antwoorden:- China heeft geen koloniaal verleden in Afrika en wordt daarom positiever tegemoet getreden dan het Westen.- China bemoeit zich niet met de mensenrechtensituatie in Afrika. Daarom doen veel Afrikaanse leiders liever zaken met China dan met het Westen.- Omdat China zelf grote armoede heeft gekend, is het land voor Afrika een groot voorbeeld. Afrikanen willen van China leren hoe ze economisch succesvol kunnen worden.b Deels wel: China gedraagt net zich als de Europese koloniale mogendheden in de 19e eeuw. Die ondernamen toen ook mijnbouwprojecten en gingen spoorwegen en havens aanleggen, zodat ze de grondstoffen uit de koloniën makkelijker naar hun eigen land konden exporteren en de koloniale markt beter toegankelijk werd voor hun eigen exportproducten. Maar er is wel een belangrijk verschil: de Afrikaanse landen zijn onafhankelijk en hebben eigen overheden die zelf kunnen beslissen of ze wel of geen zaken willen doen met China. Het is dus geen kolonialisme in de klassieke betekenis


c Tot op zekere hoogte wel. China oefent geen rechtstreeks bestuur uit over Afrikaanse landen, maar neemt in sommige gevallen wel een overheersende positie in. Een kanttekening is wel dat het begrip ‘neokolonialisme’ meestal wordt gebruikt voor de (voortdurende) invloed van de oude moederlanden, terwijl China in Afrika nooit kolonies heeft gehad.

Historisch denken

12 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: nee, als je een lening aangaat, weet je van tevoren dat je hem moet terugbetalen. Of: ja, mee eens. De westerse landen hebben er zelf bij de Afrikaanse landen op aangedrongen om leningen af te sluiten, terwijl zij wisten dat de inkomsten van Afrikaanse landen kwetsbaar zijn (want afhankelijk van enkele exportproducten), dus dat zich problemen konden voordoen bij de terugbetaling. Of: Ja, mee eens, want door de lage grondstofprijzen en de hoge rentepercentages zijn de Afrikaanse landen dubbel de dupe geworden. Aan de ene kant namen hun inkomsten af, waardoor zij hun leningen niet konden aflossen en aan de andere kant namen hun schulden snel toe vanwege de gestegen rentepercentages. De schuldenlast vormt nu een enorme belemmering voor de economische ontwikkeling van de zuidelijke landen. De westerse landen hebben al profijt getrokken van de lage grondstofprijzen. Zij kunnen daarom nu ook wel een deel van de lasten dragen.b Nee, Senghor zal het niet eens zijn geweest met Sankara, want hij onderhield (volgens bron 9) nauwe relaties met Frankrijk. Hij kon in nood steeds een beroep doen op Franse leningen, maar als hij Senegals schulden niet zou aflossen, kon hij daar niet meer op rekenen.

13 a Sankara vond dat Afrika zelfvoorzienend moest worden. De Afrikaanse landen moesten volgens hem op economisch gebied nauw samenwerken en één markt vormen. Zij moesten stoppen met de import van producten uit het Westen en deze zelf gaan fabriceren.b Nee, Senghor vond de samenwerking met de westerse landen noodzakelijk voor Afrika, omdat Afrikaanse landen een achterstand hadden op economisch en wetenschappelijk gebied. Ook wilde hij Afrika niet isoleren, maar was hij voorstander van samenwerking tussen alle volken.

14 Zij willen allebei de eenheid tussen Afrikaanse landen bevorderen, zodat ze samen sterker staan tegenover het Westen. Ook vinden zij allebei dat het goed en positief is om Afrikaans te zijn. Sankara roept op om op een Afrikaanse manier te leven en Senghor wil de Afrikaanse waarden in stand houden. Zij willen hun bevolking allebei duidelijk maken dat de westerse manier van leven en de westerse waarden niet beter zijn dan de Afrikaanse.

15 In Burkina Faso was waarschijnlijk geen sprake van neokoloniale verhoudingen, omdat uit de bronnen duidelijk blijkt dat Sankara een einde wilde maken aan iedere vorm van economische invloed van het Westen in zijn land. In Senegal was er wel sprake van een neokoloniale verhouding met Frankrijk. Franse bedrijven streken onder Senghor nog steeds grote


winsten op en als het nodig was stond het Franse leger ook nog klaar om in te grijpen.

16 Doordat Senegal nauwe relaties onderhield met Frankrijk werd het na de onafhankelijkheid niet opeens op zichzelf teruggeworpen, maar kon het rekenen op bestuurlijke en financiële ondersteuning. Daardoor kampte het bijvoorbeeld niet plotseling met een groot gebrek aan goed geschoold personeel.

17 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: het beleid van Senghor, want door zijn bereidheid om met het Westen samen te werken kon Senegal profiteren van westerse economische en wetenschappelijke kennis. Sankara’s standpunt om alle import uit het Westen te stoppen was niet realistisch. Het was niet mogelijk om opeens alle industriële producten zelf te produceren en daardoor was Burkina Faso in de landbouw bijvoorbeeld weer aangewezen op paard en wagen in plaats van het gebruik van tractoren. Senghors gematigde beleid lijkt er ook toe hebben bijgedragen dat de politieke situatie van Senegal stabiel is en dat er geen staatsgrepen hebben plaatsgevonden.Of: het beleid van Sankara, want hij was een leider die met kracht voor Afrika opkwam en daadwerkelijk moeite deed om een einde te maken aan de ongelijke relaties tussen Afrika en het Westen. Hij had gelijk dat het noodzakelijk was voor Afrika om een eigen industrie op te bouwen en een halt toe te roepen aan de import van dure industriële producten uit het Westen. Bovendien lijken de nauwe relaties die Senegal met Frankrijk onderhield op lange termijn ook geen oplossing, want Senegal is volgens bron 9 nog altijd arm.

§ 5 De wereld na 1989

Casus

1 Volgens Fukuyama is er een einde gekomen aan de strijd tussen de grote ideologieën fascisme, communisme en kapitalisme. Het kapitalisme, of de liberale ideologie, heeft overwonnen. In de toekomst zullen alle landen ter wereld veranderen in liberale democratieën (geweldloze consumptiemaatschappijen) en zal er wereldvrede ontstaan. Hierdoor zijn er geen conflicten meer en kan men volgens Fukuyama spreken over het einde van de geschiedenis.Volgens Huntington is het helemaal niet waarschijnlijk dat alle landen ter wereld liberale democratieën worden. De liberale democratie is een westerse uitvinding en het Westen is zo naïef te denken dat het gelijk heeft. De drang om de hele wereld te democratiseren leidt alleen maar tot vijandigheid. Volgens Huntington zullen er altijd conflicten blijven bestaan, misschien niet tussen ideologieën, maar wel tussen beschavingen op het gebied van cultuur en religie. Volgens Huntington zal de macht (zowel economisch als militair en politiek) verschuiven naar Aziatische en islamitische landen.


2 Het essay is gepubliceerd in de zomer van 1989. Eind jaren tachtig waren er al allerlei aanwijzingen dat het Sovjetcommunisme zijn geloofwaardigheid kwijt was. Omdat de Koude Oorlog veertig jaar het nieuws had gedomineerd, kon Fukuyama denken dat het wegvallen van de communistische vijand het einde van alle conflicten zou betekenen – en in zijn ogen dus van de geschiedenis. Pas achteraf weten we dat er allerlei nieuwe spanningen zijn ontstaan. In dat opzicht is Fukuyama tijdgebonden. Maar op het moment dat Fukuyama het essay schreef, zag hij wel iets wat veel anderen nog niet zagen en was hij dus een denker die onafhankelijk was van de algemene opvattingen in zijn tijd.Het idee dat het liberale kapitalisme een ‘eindstadium’ van de politieke en economische ontwikkeling in de wereld zou zijn, past wel heel erg bij iemand uit de Amerikaanse samenleving, omdat die al sinds de 18e eeuw op het liberale kapitalisme is gebaseerd.

Basistekst 1

3 In het schema moeten in ieder geval staan:- Karl Marx (midden 19e eeuw);- Sovjet-Unie, Lenin, Stalin, Gorbatsjov, 1922-1991;- China (1949-heden), Mao Zedong;- Oost-Europa tijdens de Koude Oorlog (1945-1989/1991);- landen in Afrika, Noord-Korea, Vietnam, Cuba.

4 Toen Gorbatsjov aantrad, hechtten weinig Sovjetburgers nog veel geloof aan de communistische ideologie. Hoewel hij had gehoopt dat een openlijke erkenning van de problemen het vertrouwen in het communisme kon herstellen, gebeurde het tegenovergestelde: nu de overheid toegaf dat het systeem zwakke plekken vertoonde, verdween het laatste restje geloof in deze ideologie en het bijbehorende eenpartijstelsel.

5 Deze republieken liggen aan de rand van de Sovjet-Unie, dicht bij West-Europa (Scandinavië) en dicht bij Polen (dat als eerste land in de jaren tachtig democratische hervormingen doorvoerde). Het is dus niet vreemd dat de mensen hier al vroeg hoopten op democratische hervormingen.

Basistekst 2

6 Huntington heeft gelijk wanneer hij zegt dat de culturele en religieuze identiteit van mensen een bron van conflict is geworden. In basistekst 2 komt dit heel duidelijk naar voren.Of het aanzetten tot democratisering juist tot vijandigheid leidt, is niet helemaal duidelijk. In Iran heeft de band van de sjah met het Westen wel tot een revolutie geleid, maar dit hoeft niet overal het geval te zijn.Over de verschuiving van de economische en militaire macht van het Westen naar Oost-Azië en islamitische landen zegt de tekst niets.

7 a Ja: Fortuyn maakt duidelijk dat ‘wij’ er openlijk voor moeten uitkomen dat ‘de islam’ onze grootste vijand is. Hij constateert met andere woorden dat de meeste mensen nog niet zo’n grote tegenstelling tussen ‘ons’ en ‘de islam’ zien, maar dat zo’n duidelijk vijandbeeld wel wenselijk zou zijn.


Bovendien onderstreept hij dat de gebruikelijke nuancering tussen liberale en fundamentalistische islam grotendeels onterecht is. Zijn bedoeling is dus doelbewust de tegenstellingen aan te scherpen.Ja, maar: Fortuyn polariseert wel, maar laat af en toe nog net een lichte nuance blijken. Zo maakt hij nog wel melding van een onderscheid tussen liberale islam en fundamentalistisch islam. Ook stelt hij dat er ‘bijna’ geen conflict in de wereld is waar de islam geen ‘prominente’ rol speel [terwijl hij ook had kunnen zeggen dat in alle conflicten de islam de oorzaak ervan is.]b In de Koude Oorlog bleken de mensen die het gevaar van het communisme bagatelliseerden, uiteindelijk ongelijk te hebben. Zoals ‘het vrije westen’ indertijd het communisme terecht tot grote vijand uitriep, zo zou men dat volgens Fortuyn ook moeten doen met de islam.

8 a De leefvoorschriften uit de (christelijke) Bijbel spelen in het geseculariseerde Europa feitelijk geen rol meer. Het is een mooi overblijfsel uit het verleden, dat je kunt bewonderen, zoals je een voorwerp in een museum (opgezette vogel) kunt bewonderen. In de islamitische landen is de Koran geen museumstuk: mensen vinden dat ze hun leven strikt moeten inrichten volgens de regels in de Koran. De schrijver keert zich daarvan af, aangezien hij het heeft over een ‘wilde roofvogel’.b De schrijver heeft de islamitische revolutie in 1979 in Iran meegemaakt en keerde zich daarvan af. Hij is kritisch over de fundamentalistische stroming in de islam en is gevlucht/heeft zich in Nederland gevestigd.

Historisch denken

9 De Amerikanen hebben de belangrijkste religieuze plaatsen van de islam ingenomen. Ze houden Arabisch grondgebied bezet.Tijdens de Eerste Golfoorlog (1990-1991) hebben de Amerikanen met hun bondgenoten Irak aangevallen, waarbij veel doden zijn gevallen. Op het moment van schrijven (1998) is er nog steeds sprake van een handelsboycot met Irak. Deze boycot heeft ernstige gevolgen voor de Irakese bevolking.Het ging de Amerikanen in de Eerste Golfoorlog om economische en religieuze doelen (lees: bescherming van de olietoevoer naar het Westen en bestrijding van de islam). Daarnaast dienen ze Israël en moest de aanval op Irak de bezetting van Jeruzalem en de dood van vele moslims aldaar verhullen.

10Doel(en) Middelen Legitimatie

Al Qaida De al-Aqsamoskee [in Jeruzalem] en de heilige moskee [in Mekka] moeten worden bevrijd uit de greep van de Amerikanen.Amerikaanse legers moeten worden verslagen en verdreven uit alle islamitische

Het doden van Amerikanen en hun bondgenoten – burgers en militairen – is een persoonlijke opdracht voor elke moslim, die dat mag doen in welk land dan ook.

Het gebruik van geweld is overeenkomstig de woorden van God: ‘en strijdt tegen alle heidenen gezamenlijk, aangezien zij gezamenlijk tegen u strijden’ en ‘bestrijdt hen totdat er geen woeling meer is of


landen, zodat ze geen moslim meer kunnen bedreigen.

onderdrukking, en laat het recht en geloof in God zegevieren’.

Bush Het uitroeien van elke vorm van internationaal terrorisme.

Elk mogelijk middel: van diplomatie tot het uitoefenen van financiële druk en ieder oorlogswapen. Ook afschrikking is een middel: landen die de terroristen helpen, worden gestraft.

Het beschermen van de democratie en de Amerikaanse normen en waarden. Niet alleen in de Verenigde Staten, maar overal ter wereld.

11 Door deze polariserende uitspraak maakte Bush het landen onmogelijk neutraal te blijven of om kritiek te leveren op de Amerikaanse aanpak.

12 a Je eigen antwoord. Mogelijke antwoorden zijn:- Net als de Koude Oorlog kun je het conflict zien als een ideologische strijd. Al Qaida heeft het over een strijd voor en tegen de islam (‘religieuze doelen’), Bush over een strijd voor en tegen democratische vrijheden.- Hoewel het, net als de Koude Oorlog, een conflict is dat speelt in grote delen van de wereld (in dit geval de Verenigde Staten, Europa en de islamitische wereld), is er geen sprake van een wereldoorlog (wapengeweld op wereldschaal); de militaire confrontaties beperken zich tot slechts enkele landen (Korea, Vietnam etc. en Irak, Afghanistan, etc.).- Het is door de gebruikte retoriek en de mondiale polarisatie erg moeilijk voor landen om geen partij te kiezen.b Je eigen antwoord. Mogelijke antwoorden zijn:- Tijdens de Koude Oorlog was er alleen sprake van dreiging en is er op Amerikaans grondgebied niet gevochten. De aanleiding voor de war on terror was een directe aanslag op Amerikaans grondgebied.- Anders dan de Koude Oorlog is de war on terror geen conflict tussen staten: de radicale islam is georganiseerd in de vorm van een terreurnetwerk.- Tijdens de Koude Oorlog werd gedreigd met een kernoorlog en was er sprake van een wapenwedloop. De kans daarop is bij de war on terror veel kleiner, vanwege het (vrijwel) ontbreken van radicaal islamitische staten (sommigen beschouwen Iran als zo’n staat). Dat betekent ook dat wederzijdse afschrikking geen optie is: de partijen werken niet met dezelfde wapens.

§ 6 Globalisering

Casus

1 Met een mobiel kan een handelaar bijvoorbeeld contacten leggen met leveranciers waarmee hij voorheen niet kon handelen, omdat de afstanden te groot waren. Hierdoor heeft hij meer keuze en neemt de onderlinge concurrentie toe.

2 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: door de mobiele telefonie en de komst van internet hebben burgers toegang tot belangrijke informatie die anders


verborgen blijft; door mobiele telefonie is het gemakkelijker voor burgers om zich (politiek) te organiseren.

3 Ja, door het gebruik van communicatiemiddelen kunnen de Afrikanen gemakkelijker contacten onderhouden, zowel privé als zakelijk, waardoor hun wereld kleiner wordt en ze grenzen (zeker via het internet) gemakkelijk kunnen overschrijden. Bovendien is het gebruik van een in het Westen ontwikkeld en in Azië geproduceerd apparaat in Afrika op zichzelf al een voorbeeld van de grenzeloosheid van onze wereld.

Basistekst 1

4 a en b Mogelijke antwoorden:- Ontdekkingsreizen: doordat Columbus voor de Europeanen Amerika ontdekte, werden nieuwe handelscontacten mogelijk en maakten mensen aan beide zijden van de oceaan kennis met nieuwe producten en ideeën; ook trokken Europeanen naar Amerika. Economisch, demografisch, cultureel.- Kolonialisme: in gebieden buiten Europa, zoals de Nederlandse bezittingen in Azië, werden handelsposten en bestuurscentra gevestigd; veel Europeanen trokken naar deze nieuw verworven plekken op de wereld. Op Amerikaanse plantages werkten slaven uit Afrika en later contractarbeiders uit Azië. Economisch, demografisch, cultureel en tot op zekere hoogte politiek, maar eenzijdig vanuit het moederland.- Modern imperialisme: de westerse koloniale machten vergrootten hun greep op overzeese gebiedsdelen en breidden die sterk uit. Dat intensiveerde de wereldhandel: Europeanen betrokken grondstoffen uit de koloniën en zetten daar Europese eindproducten af. Economisch, politiek, cultureel.- Industriële Revolutie: er ontstonden nieuwe transporttechnieken (stoomschepen), waardoor de verbindingen over de wereld betrouwbaarder en sneller werden. Ook zijn industrialisatie en modern imperialisme nauw met elkaar verbonden: het modern imperialisme kwam onder meer voort uit de behoefte aan grondstoffen in geïndustrialiseerde landen en de behoefte aan afzetmarkten voor de massaproducten die men nu maakte. Economisch, cultureel.c Het cruciale verschil is dat het in de vroegmoderne tijd veel meer moeite en tijd kostte om grote afstanden te overbruggen dan nu. Een ander zeer belangrijk verschil is dat de relatie tussen Europa en de rest van de wereld is veranderd. In de vroegmoderne tijd gingen Europeanen naar andere delen van de wereld toe, nu is er ook sprake van (massa)migratie naar Europa.

5 Je eigen antwoord. Mogelijke voorbeelden: door de redelijke anonimiteit en snelheid van internet kunnen mensen zich organiseren om anderen kwaad te doen. Denk aan (identiteits)fraude, maar ook terrorisme, criminaliteit.

6 De cartoonist is geen voorstander van de globalisering. Dat zie je onder andere aan het feit dat de rijke hoog op de globaliseringsgolf zit, terwijl de arme drommel op het land het slachtoffer dreigt te worden van deze golf. De rijke, westers ogende man is hoog afgebeeld, de wanhopige Afrikaans


ogende man is laag afgebeeld. Bovendien ziet de rijke eruit alsof hij een vakantietochtje maakt (luxe), terwijl de arme een lege voedselkom (eerste levensbehoeften) in zijn handen heeft. Verder is de lucht boven de man in de boot helder, terwijl boven de man op het land een donkere wolk aan komt drijven. Kort samengevat: de rijken in het Westen profiteren van de globalisering en de armen in de wereld niet.

7 a Hij was bedoeld om het keizerrijk te beschermen tegen invallen van buiten.b De tekenaar gebruikt de Chinese Muur nu als symbool om aan te geven dat China tevergeefs probeert het internet – de nieuwe bedreiging van buitenaf – aan banden te leggen. Internetbedrijf Google, in 2010 vooral bekend vanwege zijn zoekmachine, wordt gebruikt als symbool voor het internet in het algemeen.

8 Hertz en andersglobalisten zijn niet per se tegen globalisering, ze zijn alleen van mening dat regeringen hun verantwoordelijkheid niet nemen. Individuen kunnen volgens Hertz bedrijven onder druk te zetten (door producten niet te kopen) zodat ze op een juiste manier (maatschappelijk verantwoord) produceren, een manier die rekening houdt met de werknemer, het milieu en de consument.

Basistekst 2

9 a In de drie kerngebieden is er sprake van een relatief hoog HDI (tussen 0,7 en meer dan 0,9). Je kunt hieruit opmaken dat de factor ‘economische kracht‘ en de factor ‘een hogere ontwikkeling van mensen’ samenhangen.b De BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China) hebben geprofiteerd van de aanwezigheid van een wereldmarkt. Ze zijn begonnen als lagelonenlanden met het maken van consumentenproducten die over de hele wereld worden afgezet – met name China is de productieplaats van de wereld.c Vermoedelijk ook rond de BRIC-landen.d Die zal stijgen. Als de economie er groeit, zal de welvaart toenemen. Als de welvaart toeneemt, zal er ook meer ruimte komen voor scholing. In Brazilië en Rusland is de HDI overigens al vrij hoog.e Mensen in de westerse wereld zijn bang dat de economische groei in de BRIC’s afbreuk zal doen aan de welvaart van de huidige kerngebieden. Ook is men bang dat een land als het communistische China zo machtig zal worden, dat het de grootste speler wordt in de internationale politiek.f Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: ja, want wij danken onze welvaart voor een belangrijk deel aan het feit dat mensen in de derde wereld voor weinig geld voor ons werken. Dat zal dan minder worden. Of: nee, omdat Europeanen hoog opgeleid zijn, kunnen ze nog altijd een belangrijke rol in de wereldeconomie spelen; hoe meer landen een hoog welvaarts- en opleidingspeil hebben, hoe groter afzetmarkten worden.

10 De tekenaar is kritisch over de houding van Europa ten opzichte van migranten uit Afrika. Frontex bewaakt gewapend en wel Europa tegen Afrika. De bewaker van Fort Europa ziet er angstaanjagend uit. Dit komt met name omdat we hem van onderaf zien, een wapen in de hand. Ondertussen zit de bewaker lekker met zijn voetjes in het water te


genieten van zijn rijkdom en vrijheid. De woorden vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid zijn de slogan van Frontex, maar gelden alleen voor de Europeanen zelf.

Historisch denken


Afsluiting


Koude Oorlog en nieuwe spanningen:- De stichting van de staat Israël (1948). De stichting van de staat Israël heeft de spanningen tussen het Westen en de islamitische wereld in belangrijke mate aangescherpt en verklaart voor een deel de nieuwe spanningen in de wereld.- Gorbatsjov voert glasnost en perestrojka in (1985). De beslissing van Gorbatsjov om het Sovjetsysteem te hervormen heeft onbedoeld geleid tot de ondergang van het communisme en is dus van wezenlijk belang geweest voor het einde van de Koude Oorlog.- De Sovjet-Unie houdt op te bestaan (1991). Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie betekende het definitieve einde van de invloed van het Sovjetcommunisme in de wereld.- Al Qaida voert in Amerika een grote aanslag uit (‘9/11’) (2001). ‘9/11’ is door het Westen beschouwd als een oorlogsverklaring van de radicale islam aan het Westen en heeft geleid tot oorlogen in Irak en Afghanistan. Tegelijkertijd is de aanslag van 11 september 2001 ook een voorbeeld van deze nieuwe spanningen: het was niet de eerste aanslag van een radicale islamitische terreurorganisatie op een westers doel en ook niet de laatste. Deze gebeurtenis kun je dus ook bij vraag 2 onderbrengen.

Dekolonisatie:- Japan verovert een groot aantal landen in Azië (1942). De Japanse verovering van grote delen van Azië was een belangrijke impuls voor onafhankelijkheidsbewegingen op dit continent, die op hun beurt weer het onafhankelijkheidsstreven in Afrika stimuleerden.

De eenwording van Europa:- Schuman en Monnet lanceren hun plan voor Duits-Franse samenwerking dat resulteerde in de oprichting van de EGKS (1952). Het plan van Schuman en Monnet leidde tot de oprichting van de EGKS, die weer de basis vormde van de EEG en de EU.- Een aantal Europese landen voert de euro in (2002). De invoering van de euro was een belangrijke impuls voor verdere economische en politieke samenwerking tussen Europese landen. Tegelijkertijd is het een voorbeeld van die samenwerking; het past dus ook bij vraag 2.

Westerse welvaart:


- Marshall lanceert het Marshallplan (1947). Het Marshallplan zorgde ervoor dat West-Europa zijn economie weer kon opbouwen en in korte tijd kon doorgroeien naar een welvarende consumptiemaatschappij.De multiculturele samenleving:- West-Europese landen beginnen buitenlandse werknemers te werven (ca. 1960). De komst van buitenlandse werknemers uit het Middellandse Zeegebied vormde het begin van de multiculturele samenleving. Voor zover het gaat om de komst van islamitische werknemers, verklaart zij voor een deel ook de toenemende spanningen tussen het Westen en de radicale islam, omdat een deel van de autochtone bevolking van West-Europa door hun aanwezigheid bang is geworden voor ‘islamisering’ van hun samenleving.- Meer dan honderdduizend Indische Nederlanders verhuizen naar Nederland (1946). Tussen 1946 en 1968 komen ruim 300.000 Indische Nederlanders naar Nederland. Zij vormen een grote minderheid in de multiculturele samenleving die dan ontstaat. Indische Nederlanders zijn Nederlanders van gemengde afkomst of Nederlanders die in Nederlands-Indië zijn geboren.


Koude Oorlog en nieuwe spanningen:- De stichting van de Duitse Democratische Republiek (1949). De stichting van de DDR is voor de Duitse geschiedenis van groot belang, maar is, bezien vanuit het kenmerkend aspect Koude Oorlog, vooral een voorbeeld van de machtsstrijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie.- Het eerste zoogdier wordt de ruimte ingeschoten (1957). De lancering van het hondje Laika is een voorbeeld van de technologische wedijver tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in het kader van de Koude Oorlog. Op zichzelf heeft de lancering van Laika weinig invloed gehad op het verloop van de Koude Oorlog.- In Joegoslavië breekt oorlog uit tussen de deelstaten (1991). Het uiteenvallen van Joegoslavië is een voorbeeld van de gevolgen van het einde van de Koude Oorlog; het uiteenvallen heeft zelf geen directe invloed gehad op het einde van de Koude Oorlog; vermoedelijk was de afscheiding van Joegoslavische deelstaten niet mogelijk geweest als de Sovjet-Unie militair greep had gehouden op het Oostblok.- Al Qaida voert in Amerika een grote aanslag uit (‘9/11’) (2001). De aanslag van 11 september 2001 is een voorbeeld van de nieuwe spanningen tussen het Westen en de radicale islam: het was niet de eerste aanslag van een radicale islamitische terreurorganisatie op een westers doel en ook niet de laatste. Omdat ‘9/11’ door het Westen is beschouwd als een oorlogsverklaring van de radicale islam aan het Westen en de aanslag direct heeft geleid tot oorlogen in Irak en Afghanistan, past deze gebeurtenis ook bij vraag 1.

Dekolonisatie:- Léopold Senghor wordt de eerste president van Senegal (1960). Senegal is een van de vele Afrikaanse staten die in 1960 en de jaren daaromheen onafhankelijk werden.

De eenwording van Europa:Malmberg 2012 Antwoorden leeropdrachtenboek Memo bovenbouw vwo

185

- Een aantal Europese landen voert de euro in (2002). De invoering van de euro is een voorbeeld van groeiende Europese samenwerking. Omdat het op zichzelf een belangrijke impuls was voor verdere economische en politieke samenwerking tussen Europese landen, past deze gebeurtenis ook bij vraag 1.- Frankrijk en Nederland zeggen ‘nee’ tegen de Europese grondwet (2005). Het Franse en Nederlandse ‘nee’ tegen de Europese grondwet heeft de voortgaande Europese samenwerking niet wezenlijk verhinderd; het is eerder een voorbeeld van groeiende euroscepsis.

Westerse welvaart:- De film Don’t knock the rock verovert de westerse wereld (1956). Deze film is een voorbeeld van jeugdcultuur uit de jaren vijftig, die weer mogelijk was door de toegenomen welvaart in de westerse wereld. De film heeft op de ontwikkeling van de westerse welvaart zelf geen invloed gehad.

De multiculturele samenleving:- De 14-jarige Sahar, die in 2000 uit Afghanistan vluchtte, krijgt een verblijfsvergunning in Nederland (2011). De laatste decennia komen vooral vluchtelingen uit oorlogsgebieden zoals bijvoorbeeld Afghanistan naar Nederland. Zo is er een behoorlijke Afghaanse minderheid in Nederland ontstaan.


Hoofdstuk 14 Vrijheid en democratie

§ 1 Vier vrijheid

1 A – V, B – I, C – IV, D – III, E – II

2 Bijvoorbeeld: voor de oprichting van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht hoefde Aletta Jacobs geen toestemming te vragen aan de overheid. In de grondwet van 1848 was vastgelegd dat voor het oprichten van een vereniging geen toestemming vooraf nodig is.

3 Een mogelijk antwoord is: ‘In een vrij land wordt het volk naar vrije en redelijke wetten bestierd. Hetgeen impliceert dat zij onder de bescherming der wetten gerust mogen leven; dat zij hun leven, vrijheid en goederen in alle eigendom en onafhankelijk van alle andere mensen bezitten, ja, dat zij daarin niet beroofd mogen of kunnen worden, dan door hun eigen misdrijf en bij vonnis van hunne dagelijkse of wettige rechter.’(Uit: De Staatsman, V (1782), tweede stuk, p. 153.)

4 In het antwoord moet tot uiting komen dat vrijheid van meningsuiting nog steeds wordt gedefinieerd vanuit het doen en vooral laten van de overheid.

5 Het OM vindt dat een politicus nog vrijer moet kunnen spreken dan een gewone burger, omdat hij tot taak heeft bij te dragen aan het debat over maatschappelijke problemen die om een oplossing vragen.

6 In Portugal en later in Spanje en Antwerpen dreigde hij slachtoffer te worden van de inquisitie, waardoor hij moest vluchten. Amsterdam bood ook joden de gelegenheid om in vrijheid hun gedachten op papier te zetten en in druk te laten verschijnen.

7 De vrijheid van het individu houdt op waar de onvrijheid van de ander ontstaat.

8 Nee, omdat de afschaffing van de slavernij gold voor Suriname, niet voor Nederland. De hedendaagse Nederlandse samenleving is niet verantwoordelijk te houden voor de eeuwen van slavernij in Suriname.Of: ja, Nederland was als koloniale heerser verantwoordelijk voor de instandhouding van de slavernij en heeft daarvan geprofiteerd. In Nederland woont de meerderheid van de Surinamers. Hun voorouders waren indertijd slaven in Suriname en hun voorgeschiedenis maakt deel uit van de Surinaamse cultuur hier in Nederland.

9 Bijvoorbeeld: hoe stellen anarchisten zich het bestuur in een samenleving voor?

epiloog


10 Citaat: ‘ten derde mag men geen belastingen heffen op goederen van het volk zonder dat dit daarin heeft toegestemd, zelf of door toedoen van zijn vertegenwoordigers’.De belastingheffing in de koloniën werd opgelegd zonder dat de Amerikaanse kolonisten zich daarover uitgesproken hadden.

11 Gewetensvrijheid zou ook kunnen inhouden dat vraagtekens werden gezet bij de grondslagen van hun macht. De absolute vorsten waren van mening dat zij aan geen ander dan God verantwoording hoefden af te leggen. Als dat een andere god dan die van hun onderdanen zou zijn, dan vervalt dit.

12 In je antwoord moet een afweging naar voren komen tussen de denkbeelden van Hobbes en Locke. In hoeverre vind jij dat de mens geneigd is tot het kwaad of dat de mens in staat is tot het goede, indien hij zijn verstand gebruikt?

13 Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: Beatrix zal zich meer aangesproken voelen door de opvattingen van Locke, die de vorst zag als ‘goede vader (moeder)’ voor het volk, dat bestaat uit wezens met het recht op vrijheid en in staat tot rede. Beatrix weet dat zij zich moet schikken naar de macht van het parlement, uiteindelijk.

§ 2 De opmars van het parlement (tot 1848)

14a/bgebeurtenis begrip om

periode mee aan te geven

Opkomst Patriotten RepubliekEerste bijeenkomst

nationale vergadering

Franse Tijd

Een eenheidsstaat ontstaat

Franse Tijd

Invoering censuskiesrecht

Koninkrijk der Nederlanden

Nederland en België weer los van elkaar


Koning verliest politieke macht



15

16 De koning werd onschendbaar en de ministers verantwoordelijk, daardoor kreeg het parlement meer te zeggen. In een democratie heeft het parlement de meeste macht.Er werd vrijheid van drukpers ingevoerd, alle mensen kregen daardoor meer mogelijkheden voor hun mening op te komen.Er werd vrijheid van vereniging ingevoerd, alle mensen konden zich nu organiseren en (politieke) plannen maken.

17 a Swildens kiest het begrip ‘burger’ voor zijn AB om duidelijk te maken dat ‘burger’ een woord is dat ieder kind moet leren (hij had ook ‘brug’ of ‘bok’ kunnen kiezen). Hij maakt ook duidelijk dat mannen en vrouwen beiden burgers kunnen zijn, al hebben zij verschillende taken. Je kunt ook zien dat in zijn tijd (1781) burger nog bij ‘inwoner van een stad’ hoort en niet bij ‘inwoner van een land’.b Een voorbeeld van een vraag is: ‘Staan er nog meer woorden in het AB die met politieke rechten te maken hebben?’Als dat er namelijk veel zijn, weet je dat Swildens die rechten heel belangrijk vond. Andere mogelijke vragen zijn: ‘Welke idealen over democratie en burgerschap komen in het boek tot uitdrukking?’ en ‘Worden vrouwen daarbij ook nadrukkelijk genoemd?’

18 Dat hangt ervan af hoe je denkt over het kleine aantal mensen dat mocht stemmen. Thorbecke had te maken met veel tegenstand van belangrijke mensen en toch lukte het hem om de grondwet in werking te laten treden en ervoor te zorgen dat er ook een kieswet kwam (een grondwet moet altijd verder uitgewerkt worden in wetten). Daarin was geen sprake meer van ‘standenkiesrecht’, waaruit je kunt opmaken dat voor die tijd het censuskiesrecht ook nog via een soort standenverkiezingen verliep. Deze historicus vindt dat vooral een breuk met het verleden omdat na 1850 de standen nooit meer zijn teruggekeerd (na de Franse tijd dus wel) en er een fundamenteel nieuw stelsel kwam.

19 a In de tekst wordt duidelijk gemaakt dat de koning zelf geen wetten mag maken, anderen mogen dat ook niet, alleen de wetgevende macht mag


dat. Willem I regeerde immers via Koninklijke Besluiten buiten het parlement om. Hier wordt aan de koning haarfijn uitgelegd dat alleen de wetgevende macht (in de praktijk het parlement) besluiten kan nemen over wetten en de koning niet. De wetgevende macht wordt zo duidelijk gescheiden van andere machten, zoals de uitvoerende macht.b Uit de bron kun je niet opmaken dat de ministers verantwoordelijk zijn voor wat de koning doet. Er wordt alleen een voorbeeld gegeven waaruit blijkt dat de koning zich niet op het terrein van de wetgeving mag begeven. Of hij andere dingen wel mag, staat hier niet.

20 Het was eerst nodig dat er politieke organisaties kwamen en dat de discussie op gang kwam, zodat meer mensen bij de politiek betrokken raakten en politieke opvattingen ontwikkelden. Dat kon door deze twee vrijheden. Vervolgens wisten die mensen dat wanneer ze gekozen zouden worden in het parlement, dat ook werkelijk iets zou opleveren, want het parlement had de echte macht. Al deze rechten zijn dus nodig om de politieke ontwikkeling op gang te brengen.

21 Bijvoorbeeld: ministeriële verantwoordelijkheid houdt in dat de ministers aan de kamer verantwoording moeten afleggen over uitspraken van de koning en over hun eigen daden en dat zij naar huis gestuurd kunnen worden, als het parlement vindt dat ministers niet goed de wetten van het parlement uitvoeren.

22 Uit 2009. De brief laat zien dat de koninklijke macht wel heel miniem is geworden. De prins is zelfs niet meer geheel vrij in het aankopen van een huis voor privédoeleinden.

23 Deze man wil niet al te veel onrust, neemt geen stelling (‘in het midden ... van alle richtingen’) en vindt godsdienst heel belangrijk (‘gewichtig’). Dat zou kunnen betekenen dat hij meer conservatief dan liberaal is, er wordt immers niet positief gesproken over veranderingen, meer vrijheden enzovoort. Veel vrijheid leidt in zijn ogen kennelijk tot het loskomen van allerlei ‘driften’, waar sommige mensen gemakkelijk misbruik van kunnen maken.

epiloog24 a Thorbecke vindt Rousseaus ideeën gevaarlijk. Hij is bang voor ‘anarchie

en ten slotte dictatuur’. De liberalen zijn nog niet klaar met ‘de volkswil’. Eerst maar eens een goed parlement, waar weliswaar gekozen vertegenwoordigers in zitten, maar wel mensen die voor zichzelf nadenken en die zich niet te veel door het ‘volk’ laten beïnvloeden. Te veel democratie, zoals Rousseau wil, leidt tot besluiteloosheid en dus tot anarchie en dan grijpt een sterke man de macht.b Thorbecke kiest voor een parlement namens het volk (en niet voor een directe volksdemocratie). Die keuze is ingegeven door de excessen van de Franse Revolutie, waarin terreur werd uitgeoefend door hen die zeiden de volkswil te vertegenwoordigen.

25 Beiden vinden dat het hele volk de wetgevende macht dient te bezitten. Rousseau laat het daarbij: hij wil geen representatieve, maar liever een directe democratie. Montesquieu vindt dit juist gevaarlijk, in ieder geval in


grote staten. Hij verwacht wantoestanden te kunnen voorkomen omdat volksvertegenwoordigers voldoende bekwaam zijn om hun wetgevende taak te kunnen uitoefenen. Hij ontwikkelt hier het idee van de representatieve democratie.

26 Je eigen antwoord. Duidelijk is dat democratie in landen met extreme ongelijkheid vaak moeilijk is, omdat corruptie dan een rol gaat spelen. Denk maar aan Afrika. (Leuke voorbeelden hierover zijn te vinden in Joris Luyendijks verhalen over Egypte in Het zijn net mensen.)Toch functioneert de democratie in India wel, terwijl daar ook grote ongelijkheid is.Extreme gelijkheid in deze tijd is niet zo heel makkelijk te vinden. Landen met weinig verschillen en met vergaande nivellering, zoals Nederland en Zweden, hebben toch een goed functionerende democratie.

§ 3 De democratisering van Nederland (1848-1939)

27 a RKSPb ARPc SDBd ARPe SDAPf SDBg CHUh SDAP, SDB

28 Sociale kwestie. Voorbeelden van daarbij horende problemen: kinderarbeid, slechte sociale voorzieningen, weinig onderwijs en asociaal gedrag.Schoolstrijd. Voorbeeld van een daarbij horend probleem: ouders die hun kinderen naar bijzondere scholen laten gaan, moeten meer geld betalen dan ouders die hun kinderen naar openbare scholen laten gaan.Strijd om het kiesrecht. Voorbeeld van daarbij horende problemen: waar je leg de leeftijdsgrens; geldt het kiesrecht ook voor dronkaards en krankzinnigen?

29 Bijvoorbeeld: 1948 vrijheid van onderwijs > er worden nu ook bijzondere scholen opgericht, niet gesubsidieerd door de staat > veel strenggereformeerden en katholieken worden hier kwaad over > ARP wordt onder andere hierom opgericht > Kuypers formuleert antithese en gaat samenwerken met katholieken > katholieken organiseren zich ook steeds beter > angst voor socialisten stijgt > 1917: schoolstrijd beëindigd, bijzondere scholen volledig gesubsidieerd > protestanten en katholieken sturen hun kinderen voortaan allemaal naar hun eigen scholen > verwerven nog meer invloed op de eigen achterban > naast katholieke/protestante/openbare scholen en politieke partijen steeds meer andere maatschappelijke organisaties en clubs georganiseerd op basis van zuilen.


30 a De aanhang van de SDB geloofde meer in de revolutie dan in de parlementaire weg.b Bijvoorbeeld: ‘Zolang de revolutie nog niet is geslaagd, zullen wij alle middelen moeten gebruiken om ons doel te bereiken en het lot van de arbeiders te verbeteren.We kunnen niet langer wachten en die mensen in de kou laten zitten.’

31 a In artikel 2 staat dat deze wet bedoeld is voor kinderen die in fabrieken werken. Kinderen die ander werk doen, bijvoorbeeld in de huishouding of landbouw, vallen daarbuiten. En dat waren de meeste kinderen.b Je eigen mening.

32 Je ziet dat tussen 1850 en 1910 het percentage scholen voor bijzonder onderwijs langzaam maar zeker toeneemt en dat tussen 1910 en 1930, in relatief korte tijd, het percentage van 38 naar 62 stijgt, een veel snellere toename. Aangezien in 1917 de volledige gelijkstelling tussen bijzonder en openbaar onderwijs plaatsvond, zullen deze gebeurtenissen zeker met elkaar te maken hebben. De groei van het aantal leerlingen in het bijzonder onderwijs is echter wel een ontwikkeling die al veel langer speelt.

33 De aanhang van de verschillende zuilen was erg trouw aan de eigen zuil en niet snel geneigd om te kiezen voor een andere partij. Mensen stonden ook dusdanig onder invloed van hun eigen zuil, dat informatie uit andere hoeken hen niet altijd bereikte. Doordat de verzuiling in alle lagen van de maatschappij was doorgedrongen had iedereen, hoezeer ook door de crisis getroffen, het idee ergens bij te horen.

34 Mogelijke hypothesen zijn:– de CHU was tegen de uitbreiding van het kiesrecht naar andere (armere) groepen in de samenleving en tegen sociale maatregelen, maar in haar campagne legde ze vooral de nadruk op het feit dat ze antikatholiek was;– de ARP vond de CHU vooral een partij voor ‘rijke lieden’.

35 Naast ideologische partijen die als leidend principe het geloof hadden en partijen die socialisme of liberalisme als algemene ideologie hadden, zie je dat groepen die het op dat moment moeilijk hebben proberen rechtstreeks politieke invloed te krijgen. Voorbeelden hiervan zijn de Nationale boeren-, tuinders- en middenstandspartij, de Marktkooplieden, de Handeldrijvende Middenstand, de Anti-Crisis-Partij, de Algemeene Nederlandsche Huurdersbond en het Verbond voor Nationaal Herstel. Het fascisme is ook al in beeld: drie fascistische partijen doen mee, plus een nationaalsocialistische partij.De plannen om de Zuiderzee af te sluiten spelen kennelijk ook al: de Zuiderzee-Partij. Opvallend zijn daarnaast de vele stemmen voor de Limburgsche Federatie.

epiloog36 a 1886 is de tijd van de opkomst van het socialisme (onder andere het

Paling-oproer), een roerige tijd, waarin van alles gebeurde. Als dan ook een ‘nette’ gelovige deuren van de kerk gaat intrappen om zijn zin te


krijgen, worden vooral de rijkere mensen nog banger voor oproer. Bovendien verliezen de liberalen in de politiek steeds meer terrein aan de confessionelen (gelovigen).b Nee, al snel zagen de liberalen in dat Kuyper en de zijnen betrouwbare bondgenoten konden zijn tegen alles wat maar zweemde naar socialisme.

37 Tot dan toe behoorden de hoger opgeleiden relatief vaak tot de liberale stroming, nu konden de gereformeerden hun eigen mensen ook universitair opleiden en voor hun eigen kring behouden. Daarnaast ging het natuurlijk ook om het opleiden van dominees in de juiste, strenggereformeerde richting.

38 a De ideale VU-student was in de jaren dertig gereformeerd, ging voor de eigen zaak en raakte niet vervreemd van zijn eigen, gereformeerde achtergrond en familie. Hij laat zich niet verleiden door ‘wereldse zaken’.b In de jaren zestig krijgt de student de wereldse zaken zelfs van de universiteit vergoed, namelijk een pick-up! (Dit kan natuurlijk ook bedoeld zijn om te voorkomen dat mensen uitgingen om naar muziek te luisteren en om ze dus thuis te houden om in de eigen vertrouwde kring naar gepaste muziek te luisteren. Maar het was wel een muziekapparaat!)

§ 4 Politiek, politici en kiezers

39 B-I, C-II, D-VI, E-III, F-V, G-IVItem A blijft over.

40 a Wederopbouw, PvdA, Sint Michielsgestel, NVBb Dolle Mina, Vietnamdemonstratie, Nieuw Links, huwelijk Beatrix

41 Je eigen ontwerp. NB De Nederlandse regering was over het algemeen loyaal ten opzichte van de Verenigde Staten.

42 a De bron bevat vooral feiten: telkens wordt aangegeven wat het keuzeprobleem is en welke kanten je op kunt. Wat de citaten betreft: het gaat erom dat je een probleem presenteert met daarbij de keuzes die ministers hebben om dat op te lossen. Daarbij heb je ook aangegeven dat elke oplossing weer een ander probleem kan oproepen.b Vooral rationele, hoewel er wel rekening wordt gehouden met emotionele zaken, zoals de publieke opinie die kent.

43 a Rood van de socialisten en blauw van de liberalen maakt samen paars.b Voor het eerst zaten er geen christelijke partijen in de regering.

44 a Over een dergelijke indeling is veel discussie mogelijk! Je eigen antwoorden.b Jullie eigen antwoorden.

45 a In 1967, het verkiezingsjaar na het huwelijk van prins Claus en prinses Beatrix.


b Links: ze zijn ‘tien keer zo rood’ en schuwen actie/‘geweld’ niet, zoals de vroegere communisten dat ook niet deden.


47 a Progressief wil zeggen: strevend naar vooruitgang en dus voor verandering en hervorming. Conservatief wil zeggen: vasthouden aan zekerheden die er zijn en wat bekend is, tegen verandering en hervorming.Een actueel voorbeeld is het hervormen van de arbeidsmarkt, met name de flexibilisering ervan. Progressieve partijen als D66 en GroenLinks zijn daarvóór, terwijl conservatieve partijen als PVV, SP en ook PvdA in dit verband aan oude arbeidsrechten willen vasthouden.b De liberalen waren degenen die in de 19e eeuw de staatkundige hervormingen wilden en die zich sterk maakten voor meer inspraak van burgers en een sterker parlement.c D66.d VVD: is veel behoudender dan de liberale voorgangers.CDA: is traditioneel een middenpartij, maar is sterk naar rechts opgeschoven.PVV: is een rechtse partij wat betreft opvattingen over veiligheid, immigratie en gedeeltelijk ook op economisch gebied, maar is ook voor een tamelijk beschermende overheid. Daarom staat deze partij in het assenstelsel in het midden, maar wel bij conservatief en niet bij progressief.

48 Het verschijnsel van de zwevende kiezer en dat van de kiezer die niet kiest op basis van inhoud, maar die op een persoon stemt.

49 a De Verenigde Staten vormen samen een politieke en economische eenheid en zijn samen één land. De Europese Unie is voornamelijk een economische eenheid en daar blijft het voorlopig bij.b De meeste Europese landen zaten tot de val van de Muur in 1989 achter het IJzeren Gordijn. Tegenwoordig zouden alle staten zich kunnen verenigen, als ze dat willen.

50 a De afzonderlijke Europese landen speelden na de Tweede Wereldoorlog geen rol van betekenis meer in de internationale politiek. De twee machtsblokken, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, beheersten de wereldpolitiek. Alleen door een samenwerking zouden landen nog een vuist kunnen maken.b Op economisch gebied (EGKS, EEG) was de samenwerking meer dan succesvol. Europa kreeg gezamenlijke economische grenzen voor de buitenmarkt en een vrije binnenmarkt.

51 Ten eerste deelde Engeland niet in de economische voorspoed waarmee de oprichting van de EGKS en de EEG gepaard ging.Ten tweede: toen Engeland wel mee wilde doen, bleef de deur nog lang gesloten door de tegenwerking van De Gaulle.

52 Je eigen antwoord, waarin je aan elk onderdeel aandacht besteedt.


53 EGKS – 1951EEG – 1957EG – eind jaren ’70EU – 1992euro – 2002

54 Een organisatie van samenwerkende landen is een organisatie waarin de vertegenwoordigers van bijvoorbeeld een regering samenwerken. Er zijn veel van dit soort samenwerkingsverbanden. Bij een supranationale organisatie is er sprake van een hogere autoriteit, die boven de nationale regeringen staat en de macht heeft plichten op te leggen aan de aangesloten nationale staten. Zo’n organisatie is de EU.

55 a Het meest logische antwoord is ja: meer dan 85% van het Europese budget ging in 1970 naar de landbouw.b Waarschijnlijk niet in grote mate. De Nederlandse economie kreeg vooral een sterke impuls door het wegvallen van de tariefmuren, omdat Nederland van oudsher een doorvoer- en exportland is.

56 a Feit: Brussel is verre van een gemakkelijke werkplek. Mening: de benodigde eigenschappen en vaardigheden om daar te slagen zijn nauwelijks positief te noemen.b Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: het is een wereld van diplomaten, waarin dit soort optreden soms noodzakelijk is.

57 a 1 - SP, 2 - VVD, 3 – PVVb De PVV, die lijkt te willen dat Nederland uit de EU stapt en dat zelfs als een zeer moedige daad beschrijft.c De Opstand in de 16e eeuw tegen de Spanjaarden.d De Europese samenwerking is begonnen om een nieuwe oorlog te voorkomen en om economische groei te bevorderen. Er is nooit meer een oorlog geweest in Europa en de economische groei heeft een enorme vlucht genomen.e Er komen alsmaar meer regels en wetten uit ‘Brussel’, dat gaat ten koste van de greep van de nationale parlementen en regeringen op het beleid. En de Europese politiek staat nog veel verder van de burger af dan de nationale politiek.

epiloog58 Onder de vierde macht wordt verstaan: de bureaucratie van niet

democratisch gekozen, maar benoemde Haagse ambtenaren.De vijfde macht zijn de lobbyisten en de vertegenwoordigers van buitenparlementaire pressiegroepen, zoals de milieubeweging of vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers.De media vormen de zesde macht.


60 Het achterwege laten van verkiezingspeilingen kan invloed hebben op de uitslag bij verkiezingen. Als duidelijk is dat een van de kandidaten een voorsprong heeft, dan zal de opkomst achterblijven. Daarmee wordt de voorsprong bestendigd. Als tot op de dag voor de verkiezingen


verschuivingen in beeld gebracht kunnen worden, kan dat leiden tot een hoog opkomstpercentage, omdat mensen de indruk hebben dat elke stem telt.

61 Als burgers niet alleen worden gezien als mogelijke objecten bij verkiezingen, maar als degenen die daadwerkelijk kiezen, dan komen verkiezingen in een ander licht te staan. Alle burgers hebben gelijke macht om hun regeerders aan te wijzen én om ze te ontslaan. Ook al creëren verkiezingen elites, het is aan de bevolking om uit te maken wat de elite is en wie daartoe behoort.


Antwoorden Hmemo.prd.vo.malmberg.nl/uploads/asset/document/63272/... · Web view3 De strijd tussen...

Documents

Transcript of Antwoorden Hmemo.prd.vo.malmberg.nl/uploads/asset/document/63272/... · Web view3 De strijd tussen...