(On) machtige vaders

Over vaderschap in situaties van huiselijk geweld

Het Kopland

2014

(On) machtige vaders

Over vaderschap in situaties van huiselijk geweld

Het Kopland

2014

Pagina 1

Voorwoord

Beste Lezer,

Dit boekje is één van de vruchten van een verbetertraject binnen de

vrouwenopvang van Stichting het Kopland in Groningen ten aanzien van het

betrekken van vaders bij hun kinderen die tijdelijk in de vrouwenopvang

verblijven. Al enige jaren worden vaders, waar mogelijk, betrokken bij hun

kinderen vanuit een steeds meer systeemgerichte benadering van gezinnen

binnen de vrouwenopvang en het besef dat in de ontwikkeling van kinderen

zowel moeders als vaders een belangrijke rol spelen. De woorden ‘waar

mogelijk’ geven het echter al aan: dat is in situaties waarin huiselijk geweld

voorkomt niet altijd even eenvoudig. Een veelheid van factoren beïnvloeden het

contact tussen vader en kind, maar ook de keuzes die in het proces van

contactlegging genomen moeten worden. In de praktijk worstelen de

medewerkers dan ook met de werkelijkheid die per gezin, per kind, per vader

en per moeder kan verschillen. Het onderzoek beschreven in dit boekje

probeert de meest invloedrijke factoren op te sporen en te ordenen. Leidend

daarbij is steeds het belang van het kind. Wij zijn ons ervan bewust dat we

keuzes hebben moeten maken over welke factoren wij wel, en welke factoren

wij niet meegenomen hebben in het onderzoek. Ondanks dat deze keuzes

weloverwogen zijn genomen blijven keuzes altijd subjectief. We pretenderen

dan ook niet álle factoren in beeld te hebben gebracht maar wel de meest

belangrijke. De uitkomsten in het rapport richten zich in eerste instantie op het

ondersteunen van hulpverleners die werken in de vrouwenopvang met

gezinnen waarbinnen sprake is van huiselijk geweld. Maar de inhoud is ons

inziens ook zeer bruikbaar voor hulpverleners die in een wijk of buurt werken

met deze gezinnen. Want basiskennis is nodig: zowel over de ontwikkeling van

kinderen en over gezinsrelaties als over het effect wat huiselijk geweld hierop

heeft, over ‘goed-genoeg’ ouderschap en over vaderschap en huiselijk geweld.

Over deze kennis zou elke professional, die werkt met gezinnen waarbinnen

(ex)partnergeweld voorkomt of voorkwam, dienen te beschikken.

Pagina 2

In verband met de leesbaarheid van het boekje hebben we ervoor gekozen niet

alle informatie uit het initiële onderzoeksrapport op te nemen in deze uitgave.

Deze verkorte versie geeft een overzicht van de uitkomsten van de uitgevoerde

literatuurstudie en leidt tot praktische aanbevelingen voor de praktijk.

Wij hebben met veel plezier gewerkt aan dit onderzoeksproject wat alleen tot

stand heeft kunnen komen door de financiële steun van het Skanfonds. Ook

danken wij onze projectgroep bestaande uit Paulien Sissingh, Gerda Hazelaar,

Semira Ocak en Marinde Smit voor haar bijdrage aan het onderzoek. Tenslotte

danken wij Femke Feenstra, onder wiens redactie deze uitgave tot stand is

gekomen.

Wij wensen u veel leesplezier!

Drs. Lienja van Eijkern, sociologe &

Drs. H. Rus, orthopedagoge/ gz- psychologe

Het Kopland

Pagina 3

Inhoudsopgave

Inleiding 4

Hoofdstuk 1 Dilemma’s in de praktijk 9

§ 1.1 Het Kopland 9

§ 1.2 Begripsafbakening 10

§ 1.3 Korte beschrijving van het project 'Vaders' 10

§ 1.4 Welke dilemma's ondervinden medewerkers? 12

Hoofdstuk 2 Literatuuronderzoek 14

§ 2.1 Wat is het belang van het kind? 14

§ 2.2 Wat is goed genoeg ouderschap? 17

§ 2.3 Wat zijn de gevolgen van getuige zijn van partnermishandeling 11

voor kinderen? 23

§ 2.4 Wat zijn de gevolgen van partnermishandeling op de 11

gezinsrelaties? 28

§ 2.5 Welke factoren spelen een rol in de vrouwenopvang? 34

Hoofdstuk 3 Conclusies en aanbevelingen 40

§ 3.1 De uitvoeringsdilemma's 40

§ 3.2 Invloedrijke factoren 45

§ 3.3 De rol van de hulpverlener 48

§ 3.4 Aanbevelingen voor de vrouwenopvang 49

Literatuurlijst 51

Bijlage 55

Praktijkinstrument voor risicotaxatie 55

Pagina 4

Inleiding

Huiselijk geweld is een omvangrijk veiligheidsprobleem in Nederland. Jaarlijks worden meer dan 200.000 personen slachtoffer van huiselijk geweld. Daarvan betreft 60 á 65% partner- of ex-partnergeweld (Van der Veen en Bogaerts, 2010). Binnen gezinnen waar huiselijk geweld plaatsvindt, leven in veel gevallen ook kinderen die tegen wil en dank getuige zijn van dit geweld.

Er bestaan zorgen over de ontwikkeling van kinderen die opgroeien in een

gezin waarbinnen huiselijk geweld voorkomt. Richtte de hulpverlening bij

huiselijk geweld zich voorheen vooral op de relatie tussen de pleger en het

slachtoffer, de laatste tien jaar is er in toenemende mate aandacht voor de

gevolgen van getuige zijn van huiselijk geweld voor kinderen. Getuige zijn van

huiselijk geweld kan voor kinderen zowel op de korte, als op de lange termijn,

nadelige gevolgen hebben. Zo kunnen kinderen internaliserend (emotioneel

teruggetrokken, zorgen hebben) en externaliserend gedrag (agressief,

hyperactief) laten zien, symptomen van depressie ontwikkelen, angstig worden

en scoren zij hoger op een Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS) dan

kinderen die geen getuige zijn geweest van geweld.

Ouderschap en geweld

Een hieraan verwant onderwerp is de opkomst van vraagstukken rond

ouderschap tijdens en na geweld in de gezinssituatie, in het bijzonder rond

vaderschap. In de ontwikkeling van de aanpak van huiselijk geweld in gezinnen

is lange tijd geen aandacht geweest voor vaderschap. Vaders werden allereerst

beschouwd als pleger van geweld en daarmee een “slechte” vader. Immers,

vader is voor de kinderen de bron van angst, onzekerheid en verdriet door het

gepleegde geweld en de discussie centreerde zich vooral rond de vraag of het

zijn van getuige van geweld een vorm is van kindermishandeling. Het daaruit

ontstane dilemma lag lastig: is een vader die zijn partner mishandelt, een pleger

van partnergeweld en kindermishandeling? En welke rol heeft de moeder in

dergelijke situaties? Wanneer een moeder besluit de relatie niet te verbreken, is

zij dan pleger van kindermishandeling?

Pagina 5

Voor deze vrouwen geldt dat slachtofferschap van partnermishandeling een

negatieve invloed heeft op het functioneren als moeder. In deze discussie over

daderschap en slachtofferschap lijkt weinig oog te zijn voor de positie en

behoeften van kinderen in dergelijke situaties. Daar komt bij dat in de discussie

uitgegaan wordt van een mannelijke pleger en een vrouwelijk slachtoffer binnen

een heteroseksuele relatie. De realiteit is veel complexer: vrouwen kunnen ook

pleger zijn van geweld, het geweld kan wederzijds zijn en geweld komt ook voor

in homo- of lesbische relaties. Dit onderzoek is echter uitgevoerd in een

specifieke setting, namelijk de vrouwenopvang in de provincie Groningen waar

vrouwen opgevangen worden die slachtoffer zijn geweest van huiselijk geweld.

Dit is de reden dat in het rapport verder gesproken wordt over vrouwelijke

slachtoffers, mannelijke plegers en plegerschap in combinatie met vaderschap.

Kinderen in de vrouwenopvang

Jaarlijks verblijven in totaal ongeveer 4700 kinderen in de vrouwenopvang

(Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2007). Van deze kinderen is

84% geboren in Nederland maar komt 79% uit een allochtoon gezin

(Brilleslijper-Kater, Beijersbergen, Asmoredjo, Jansen en Wolf, 2010). In het

onderzoek “Meer dan bed, bad, broodje pindakaas” beschrijven Brilleslijper-

Kater en collega’s (2010) zowel de kinderen en jongeren die in de

vrouwenopvang verblijven als in de maatschappelijke opvang. Uit de

beschrijving blijkt onder andere dat meer dan de helft (52%) van de kinderen

contact heeft met de ouder die niet in de opvang verblijft, 47% heeft geen enkel

contact met de buiten de opvang wonende ouder. Hoewel de kinderen

aangeven vaak niet terecht te kunnen bij deze (niet in de opvang verblijvende)

ouder beoordelen zij deze relatie toch als (heel) goed. De onderzoekers denken

dat er sprake is van idealiseren. De medewerkers van de opvang beoordelen

74% van de relaties met de buiten de opvang wonende ouder als van lage

kwaliteit. Daarbij constateren zij een worsteling van de kinderen met loyaliteit

voor beide ouders (Brilleslijper-Kater et al., 2010).

Pagina 6

Eén van de aanbevelingen uit het onderzoek was dat de (vrouwen)opvang

relaties met de niet-verblijvende ouder, indien de veiligheid gegarandeerd kan

worden, zou dienen te stimuleren en versterken voor zover hier een positieve

invloed van uit gaat op het functioneren van de kinderen.

De rol van vaders binnen de vrouwenopvang

Als gevolg van het hiervoor genoemde, en vanwege de zorg voor kinderen, is

sinds een aantal jaren een beweging op gang gekomen om vaders meer te

betrekken bij hun kinderen in de vrouwenopvang. Hierbij wordt uitgegaan van

de veronderstelling dat kinderen een moeder én een vader nodig hebben voor

een optimale ontwikkeling. Kinderen uit gezinnen waarbinnen geweld

plaatsvindt, worden daarbij steeds meer op een contextuele manier benaderd.

Het getuige zijn van geweld tussen ouders betekent voor de ontwikkeling van

kinderen dat er al sprake is van verlies van een optimale situatie. Om het

gezond opgroeien van deze kinderen niet verder te bedreigen zou, werkend

vanuit de huiselijk geweld situatie waar het kind zich in bevindt, een voor het

kind ‘second best’ situatie gecreëerd moeten worden waarin zowel vader als

moeder een rol spelen, evenals eventuele broertjes en zusjes en andere

significant belangrijke personen in het leven van het kind. Dit betekent echter

niet dat in alle situaties contact tussen vaders en kinderen wenselijk of mogelijk

is. Verschillende factoren op individueel, relationeel en contextueel niveau

kunnen beschermend werken of risicovol zijn.

Aanleiding van het onderzoek en de onderzoeksvraag

Mede door deze nieuwe ontwikkelingen is in 2011 binnen de vrouwenopvang

van Het Kopland met een project “Vaders betrekken bij hun kinderen in de

opvang”. Binnen dit project worden vaders, waarvan de kinderen in de opvang

verblijven, geïnformeerd over het verblijf. Daarnaast wordt (waar mogelijk)

contact tot stand gebracht tussen de vaders en hun kinderen. Een uitgebreide

beschrijving van dit project wordt gegeven in hoofdstuk 1.

Bij de uitvoering van het project ‘Vaders betrekken bij hun kinderen in de

opvang´ lopen de uitvoerders tegen inhoudelijke dilemma’s aan.

Pagina 7

‘Het belang van het kind’ en ‘welzijn en veiligheid’ zijn grote begrippen die in de

praktijk weinig houvast lijken te bieden. In 2012 is daarom de volgende

onderzoeksvraag bij de onderzoeker van Het Kopland neergelegd:

´Op welke manier en op welk moment kunnen daders waarvan de kinderen in

de opvang verblijven en hun kind(eren), rekening houdend met het belang van

het kind, met elkaar in contact gebracht worden?´

De uitvoering van het onderzoek

Er is op verschillende manieren data verzameld voor het onderzoek. Allereerst

is er een beschrijvend onderzoek uitgevoerd naar de dilemma’s uit de praktijk.

Hiervoor is schriftelijke informatie uit het projectplan gebruikt en zijn er

interviews en enquêtes uitgevoerd met de projectleider en uitvoerders (N=10)

uit Emmen en Groningen binnen het project. Vervolgens is een concept

rapportage voorgelegd aan het projectteam. De hieruit voortvloeiende

opmerkingen zijn verwerkt in een definitieve rapportage. Naast het beschrijvend

onderzoek is er een literatuurstudie gedaan naar de relevante factoren die een

rol spelen bij de afweging welke vorm van contact tussen vader en kind voor elk

individueel kind het beste is. Het beschrijvende onderzoek en de literatuurstudie

vormen de basis om te komen tot verbeteringen van het project ‘vaders

betrekken bij hun kinderen in de vrouwenopvang’. Het uitwerken van de

aanbevelingen is gedaan door de onderzoekers, terwijl de projectleider van het

project de aanbevelingen heeft omgezet in een actielijst en zorg heeft gedragen

voor de implementatie van de verbeteringen binnen het project.

Het rapport

Omwille van de leesbaarheid van dit rapport en in verband met de privacy is

ervoor gekozen een beperkt aantal gegevens op te nemen.

Het eerste deel van deze rapportage geeft door middel van het

beschrijvend onderzoek antwoord op de volgende vraag: “Tegen welke

dilemma’s lopen de medewerkers aan bij het uitvoeren van het project

‘Vaders betrekken bij hun kinderen in de opvang’.”

Pagina 8

Het tweede deel betreft een literatuurstudie van de bestaande kennis op

dit thema. De onderzoeksvraag die in dit deel van het rapport

beantwoordt zal worden is: “Welke factoren dienen mee te wegen

wanneer bij het betrekken van een vader bij diens kind(eren) in de

opvang, uitgaande van de belangen van kinderen?”

Het laatste deel legt de inhoudelijke dilemma’s naast de opgedane

theoretische kennis om te komen tot aanbevelingen en concrete

verbeteringen ten aanzien van de uitvoeringsdilemma’s binnen het

project.

Pagina 9

Hoofdstuk 1

Dilemma’s in de praktijk

In 2011 is Het Kopland gestart met het project ‘Vaders betrekken bij hun kinderen in de opvang´. In dit project worden vaders, waarvan de kinderen met hun moeder in de opvang verblijven, geïnformeerd over het verblijf. Daarnaast wordt er, waar mogelijk, contact tot stand gebracht tussen vader en kind. De uitvoerders lopen binnen dit project tegen inhoudelijke dilemma’s aan. Dit deel van het onderzoek heeft een evaluerend vraagtype en zal zich richten op het opsporen van de dilemma’s die de uitvoerders van het project in de praktijk tegenkomen. 1.1 Het Kopland

Het Kopland bestaat uit twee afdelingen, namelijk afdeling huiselijk geweld en

de afdeling maatschappelijke opvang. Binnen de afdeling huiselijk geweld

vallen onder andere het Blijf van mijn lijf huis, opvang Martinikerkhof

(Groningen), opvang Emmen (vrouwenopvang en maatschappelijke opvang) en

een Behandelunit. Daarnaast is er het steunpunt huiselijk geweld welke bestaat

uit het telefonische hulp- en adviespunt, de ketenregie over de ambulante

aanpak huiselijk geweld, casemanagement over de uitgesproken huisverboden,

de kindhulpverleners en een afdeling die zich bezig houdt met expertise,

projecten en ontwikkeling.

In onze samenleving doet en telt iedereen mee. Soms lukt dat door

sociale omstandigheden niet. Het kan ieder mens overkomen dat je door

onveiligheid, kwetsbaarheid of risico’s op uitsluiting tijdelijk de grip op je eigen

leven verliest. Het Kopland is er voor alle mensen, van alle leeftijden en uit alle

lagen van onze samenleving. Het Kopland biedt hen de juiste hulp op de juiste

plaats om zelf hun rol in de maatschappij te ontdekken, te ontwikkelen en in te

nemen.

“Een veilige eigen plek als voorwaarde én als resultaat”

Pagina 10

1.2 Begripsafbakening

Binnen dit onderzoek wordt de volgende betekenis aan de begrippen ontleend:

Het project “Vaders”: Dit is het project dat binnen Het Kopland in 2011 is

gestart. In dit project worden vaders binnen twee dagen volgens een af-

gesproken werkwijze op de hoogte gebracht van het verblijf van hun kin-

deren in de opvang.

De medewerkers/begeleiders: De uitvoerders die dilemma’s tegenkomen

in het project dat sinds 2011 loopt binnen Het Kopland.

1.3 Korte beschrijving van het project ‘Vaders’

Achtergrondinformatie

Landelijke ontwikkelingen, de ervaringen van het Steunpunt Huiselijk Geweld

en de behoeften van hulpverleners en cliënten geven aan dat het van belang is

vaders meer te betrekken hun kinderen in de opvang. Dit sluit eveneens aan bij

de ervaring dat een aantal vrouwen contact blijft houden met hun partner waar-

van sommigen uiteindelijk terugkeren naar hun partner. Daarnaast blijven va-

ders en kinderen altijd met elkaar verbonden. De groep vrouwen en kinderen

binnen Het Kopland is divers: van hoog risico tot laag risico ten aanzien veilig-

heidsrisico’s, diverse culturen, verschillende aard van problematiek (eergerela-

teerd geweld, slachtoffers van vrouwenhandel, onveilige partnerrelatie, geweld

tegen ouders, geweld tegen kinderen) en uit verschillende delen van het land.

Deze diversiteit maakt het lastig om een eenduidig beleid op te zetten voor het

betrekken van vaders en meer systeemgericht te gaan werken. Uit de pilot ‘Va-

ders’ (2011) is gebleken dat het betrekken van vaders een duidelijke meer-

waarde heeft, maar dat een vast omschreven werkwijze dikwijls niet aansluit bij

de diversiteit van de doelgroep. Er is een vervolgproject gestart welke bredere

kaders biedt dan het eerste protocol om systeemgericht te kunnen werken en

een meerzijdig partijdige houding aan te kunnen nemen. Hierbij staat het be-

lang van een aanpak op maat en het vastleggen en borgen van afspraken

voorop.

Pagina 11

Uitgangspunten

De voor het project geformuleerde uitgangspunten zijn:

Kinderen en ouders de mogelijkheid bieden voor omgang, waarbij de vei-

ligheid en het welzijn van het kind en de verzorgende ouder gewaar-

borgd wordt.

Kinderen hebben recht op contact met vader.

Geweld is een onderdeel van het hele systeem en niet een probleem van

een individu. Het betrekken van vader geeft inzicht in de gezinsdynamiek

en kan daardoor geweld in volgende relaties voorkomen. Om de spiraal

van geweld te doorbreken is het noodzakelijk om inzicht te geven in de

dynamiek die tussen de gezinsleden speelt.

Door het betrekken van ex-partners/vaders wordt geïnvesteerd in een

open werkrelatie met ouders en kinderen. Cliënten durven over

(ex)partner te praten, ook bij terugkeer. Actieve bemoeienis kan bijdra-

gen aan een veilige terugkeer.

Daarbij worden de volgende rechten van het kind (Unicef) in acht genomen:

Artikel 9 Scheiding kind en ouders

Het kind heeft recht op regelmatig direct contact met beide ouders, tenzij

dit niet in zijn of haar belang is.

Artikel 12 Participatie en hoorrecht

Wanneer volwassenen beslissingen nemen die kinderen aangaan, heb-

ben kinderen het recht om hun mening te geven en dient rekening ge-

houden te worden met hun perspectief op de situatie.

Wat werkt?

Er is in 2011 een pilot uitgevoerd ter voorbereiding op het project. Tijdens de

uitvoer van de pilot is onderzocht welke elementen werkzaam zouden kunnen

zijn binnen het project. Hieruit kwamen de volgende werkzame elementen:

Focus op de kinderen, dit biedt opening voor gesprek met ouders en

geeft kinderen meer grip op hun leefsituatie.

Pagina 12

Richten op ouderschap en het benaderen van ouders als competente

ouders. Vaak zijn ouders bereid te doen wat belangrijk is voor hun kinde-

ren, zelfs wanneer dit tegen de eigen wensen in gaat.

Een opbouwende werkrelatie met beide ouders vanaf het begin van de

opname. Ver- of beoordeel niet, neem geen standpunt en ga achter het

hele gezin staan.

Welke voorwaarden zijn nodig voor contact?

Veiligheid staat voorop en wordt in kaart gebracht door middel van de risico-

taxatie. Soms is contact met vader niet verantwoord in verband met de veilig-

heid van de kinderen. Daarnaast is motivatie om te kunnen (leren) focussen op

het belang van het kind belangrijk. Verder dient het kind (maar ook ouders) se-

rieus genomen te worden in zijn of haar contactbehoefte. Hierbij is het van be-

lang niet over de grenzen van het kind heen te gaan. Tenslotte is het van be-

lang goed te kijken naar de timing, de tijd te nemen voor stabiliseren en per ge-

zin in te schatten wat een goed moment is voor contact.

Werkwijze

De volgende processtappen zijn geformuleerd:

1. Vaders op de hoogte stellen van verblijf kinderen in opvang

2. Systeemoverleg (Gezinsgesprek over gezamenlijk ouderschap)

3. Inventarisatie

a. Van veiligheids- en juridische aspecten

b. Van wensen d.m.v. individuele gesprekken met ouders en kinde-

ren

4. Opstellen en uitvoeren Plan van Aanpak (Gezinsplan)

5. Evaluatie Plan van Aanpak

1.4 Welke dilemma’s ondervinden de medewerkers?

Het onderzoek naar de dilemma’s die medewerkers ondervinden tijdens het

project `Vaders´ is uitgevoerd in het werkveld en is praktijkgericht en kwalitatief

van aard. De mening en ervaringen van de begeleiders uit Emmen en Gronin-

gen stonden voorop.

Pagina 13

Er is onder de medewerkers (N=10) een enquête en een half gestructureerd

interview afgenomen. Aan de hand van gesprekken met de leidinggevenden

van het project is de volgende onderzoeksvraag geformuleerd:

“Tegen welke dilemma’s lopen de medewerkers aan bij het

uitvoeren van het project Vaders betrekken bij hun

kinderen in de opvang?”

Uit de analyse van de interviews en enquêtes kwamen de volgende inhoudelij-

ke dilemma’s/ vragen naar voren die de medewerkers bezighouden tijdens de

uitvoering van het project:

Is het altijd in het belang van het kind een vader te betrekken of verschilt

dit per vader of kind?

Op welk moment kunnen vaders het beste betrokken worden?

Wat dient mee te wegen in de beoordeling van de veiligheid van het

kind?

Wat dient mee te wegen in de beoordeling van het belang van het kind?

Welke keuzes maak je wanneer het kind, of een van de ouders geen

contact wil?

Hoe beoordeel je de loyaliteit van het kind naar de moeder?

Hoe beoordeel je de loyaliteit van de hulpverlener naar de moeder?

Deze vragen en dilemma’s vormen de basis van het uitgevoerde literatuuron-

derzoek welke staat beschreven in het volgende hoofdstuk van dit rapport.

Pagina 14

Hoofdstuk 2

Literatuuronderzoek

Dit deel van het rapport richt zich op de bestaande kennis vanuit theorie en literatuur ten aanzien van de vraag: ‘Welke factoren dienen mee te wegen bij het betrekken van vader bij diens kind(eren) in de opvang, uitgaande van de belangen van kinderen?’ Hierbij worden eerder genoemde knelpunten en dilemma’s verder onderzocht. In dit deel van het onderzoek wordt de gevonden literatuur beschreven en ge-

analyseerd op relevantie. Bij het selecteren van literatuur is door de onderzoe-

kers, aan de hand van de dilemma’s in het werkveld, besloten de risico’s en be-

schermende factoren vanuit een aantal deelvragen te onderzoeken en analyse-

ren. De dilemma’s zijn kort samen te vatten in de volgende onderwerpen: het

belang van het kind, de rol van ouders, risico-inventarisatie en de rol van hulp-

verlening binnen de vrouwenopvang. Van hieruit zijn de volgende deelvragen

gedestilleerd:

- Wat is het belang van het kind?

- Wat is ‘goed genoeg’ ouderschap?

- Wat zijn de gevolgen van getuige zijn van huiselijk geweld voor kinde-

ren?

- Wat zijn de gevolgen van geweld op de gezinsrelaties?

- Welke factoren spelen een rol voor wat betreft de setting waarin de kin-

deren verblijven: de vrouwenopvang?

2.1 Wat is het belang van het kind?

Uitgangspunt voor het betrekken van vaders bij de opvang van vrouw en kinde-

ren na huiselijk geweld is veelal de veiligheid en het welzijn van kinderen. Ook

rechters doen vaak uitspraken over omgang van vaders in het belang van het

kind. Dat het belang van het kind voorop staat, is vaak geen discussie, wat pre-

cies het belang van het kind is, is minder eenduidig vast te stellen. Daarom

wordt in dit deel antwoord gezocht op de vraag wat kinderen nodig hebben om

zich te ontwikkelen.

Pagina 15

2.1.1 De rechten van het kind

De rechten van het kind zijn vastgelegd in de UN Convention on the Rights of

the Child (CRC) (United Nations General Assembly, 1989). Het doel van de 54

artikelen tellende conventie is het verbeteren van de positie van kinderen in de

maatschappij. Het bevat vier basisprincipes:

1) Geen discriminatie: alle rechten zijn voor alle kinderen

2) Het belang van het kind: alle beslissingen van overheid, autoriteiten en

anderen dienen het belang van het kind voorop te stellen.

3) Recht op leven en ontwikkeling: de overheid moet zich tot het uiterste in-

spannen voor het kunnen overleven van kinderen en het stimuleren van

de ontwikkeling van kinderen.

4) De stem van het kind: kinderen moeten worden gezien en serieus ge-

nomen, met hun mening moet rekening worden gehouden bij beslissin-

gen die ook hen aangaan.

2.1.2 Condities voor optimale ontwikkeling

Wat heeft een kind nodig om zich sociaal-emotioneel optimaal te kunnen ont-

wikkelen? Het belang van het kind is het belang van de ontwikkeling van het

kind. Om meer zicht te krijgen op welke factoren cruciaal zijn bij de ontwikkeling

van kinderen, wordt het model van Bartels en Heiner (1994) aangehaald. Zij

beschrijven een aantal condities die als voorwaarden dienen voor een optimale

ontwikkeling van het kind. De condities zijn sterk gerelateerd aan elkaar: een

defect op de ene conditie kan tot op zekere hoogte gecompenseerd worden

door de aanwezigheid van een andere conditie.

1. Adequate verzorging 7. Ondersteunende flexibele structuur

2. Fysiek veilige omgeving 8. Emotionele veiligheid

3. Continuïteit, stabiliteit en hechting 9. Voldoende adequate voorbeelden

4. Interesse 10. Educatie

5. Respect 11. Omgang met leeftijdsgenoten

6. Geborgenheid 12. Kennis over en contact met eigen

verleden

Pagina 16

Diverse studies hebben aangetoond dat huiselijk geweld schadelijk is voor de

ontwikkeling van kinderen. Het opgroeien in een veilige omgeving zonder ge-

weld is dan ook een basis voorwaarde. Kinderen die opgroeien in onveilige om-

standigheden ontwikkelen psychische klachten als problemen in hun sociaal-

emotionele ontwikkeling.

2.1.3 Ontwikkelingsmodellen

Om het belang van het kind voorop te kunnen stellen, moet eerst duidelijk zijn

wat kinderen nodig hebben om zich goed te kunnen ontwikkelen. Verschillende

modellen (Bronfenbrenner (1979); Belsky (1984); Van der Ploeg (2007)) schet-

sen de ontwikkeling van het kind in de context waarin het leeft. De modellen te-

zamen genomen kunnen we drie categorieën condities formuleren: condities

van de leefomgeving, condities van het kind, en condities betreffende het ou-

derschap.

Leefomgeving:

Primair biologische behoeften: eten, drinken en een dak boven je hoofd

Bestaanszekerheid: een fysiek en emotioneel veilige omgeving, continuï-

teit, stabiliteit

Sociale behoeften: sociale steun, school, vrije tijd

Emotionele behoeften: affectief klimaat met erkenning, respect, kennis

over en contact met eigen verleden

Kind:

Biologisch: gezondheid, sekse, copingstijl

De stem van het kind wordt gezien en serieus genomen

Persoonlijkheid: zelfontwikkeling, zelfbeeld, zelfcontrole, intelligentie

Ouderschap:

Relatie ouders: ondersteunend, zonder geweld

Karakter ouders: interesse, respect, geborgenheid

Eigen opvoedgeschiedenis: voldoende adequate voorbeelden, educatie

Leefomgeving ouders: werk, sociale steun

Pagina 17

2.1.4 Beschouwing

Voor de kinderen die in de opvang verblijven, staan de condities ten aanzien

van leefomgeving en ouderschap onder druk. Om de ontwikkeling van het kind

zoveel mogelijk (herstel)kans te geven is het van belang in kaart te brengen

waar de risico’s voor het kind liggen, in welke mate het risico aanwezig is en op

welke manier het risico verminderd kan worden. Tevens kan aangesloten wor-

den bij de (aanwezige) kindcondities: het kind een stem laten geven, de co-

pingstijl van het kind en de ontwikkeling en zelfcontrole bevorderen.

Bij het betrekken van vaders bij hun kinderen in de opvang is het belang-

rijk op de opvoedingsstijl van de vader en moeder te reflecteren in het licht van

contextuele factoren zoals de opvoedgeschiedenis van de vader én de moeder,

de relatie tussen de beide ouders, het sociale netwerk van het gezin en, tenslot-

te, de kenmerken van het kind.

2.2 Wat is ‘goed genoeg’ ouderschap?

In het vorige deel is duidelijk geworden dat omgevingsfactoren zowel protectie-

ve als schadelijke effecten kunnen hebben op kinderen. Het is een ingewikkeld

samenspel van individuele en externe factoren die de invloed op de ontwikke-

ling van het kind bepalen. Ouderschap speelt hierbij een centrale rol. Welke as-

pecten zijn hierbij van belang en wanneer is ouderschap goed genoeg? Hierbij

wordt eerst gekeken naar ouderschap in het algemeen om vervolgens het be-

lang van vaders binnen ouderschap onder de loep te nemen.

2.2.1 ‘Goed genoeg’ ouderschap

Wanneer is de bijdrage aan de optimale ontwikkeling van ouders goed genoeg?

Hiervoor gelden verschillende kwaliteitseisen die cultuur- als tijdgebonden zijn.

Vaak zijn deze eisen gerelateerd aan de ontwikkeling en welzijn van het kind.

Het is in het belang van het kind dat hij of zij zich optimaal kan ontwikkelen.

Binnen de Joseph Rowntree Foundation (Kellett & Apps, 2009) zijn 54 hulpver-

leners geïnterviewd over ‘goed genoeg ouderschap’. Er zijn vier algemene the-

ma’s die naar voren komen bij goed genoeg ouderschap:

Pagina 18

1) Voldoende gezondheid en ontwikkeling bieden aan het kind (Minimale

niveau voor goed ouderschap, zoals: voedsel, veiligheid en zorg.)

2) Kinderen komen op de eerste plaats (Tijd doorbrengen met het kind, luis-

teren en continue zorg verlenen. Voldoen aan de emotionele behoeftes

van het kind door het laten zien van liefde en affectie.)

3) Routine en consistente hulp verzorgen (Verantwoordelijkheid nemen ten

aan zien van het kind en duidelijk grenzen stellen. Routine, organisatie

en structuur in het huishouden aanbrengen.)

4) Ouders erkennen het kind en de betrokkenheid van ondersteunende be-

geleiding (Ouders accepteren het kind en hebben realistische verwach-

tingen van het kind. Hulp zoeken wanneer het nodig is en samenwerken

met hulpverleners.)

Wanneer de veiligheid van een kind niet gegarandeerd kan worden en de ba-

sisbehoefte van het kind verwaarloosd worden, zoals gebrek aan voedsel, hy-

giëne en verzorging, is er sprake van risicovol ouderschap (Kellet & Apps,

2009).

2.2.2 Beschermende buffers bij opvoeden

Dijkstra (2007) beschrijft de vier buffers van Van der Pas (2005), deze buffers

spelen een zeer grote rol binnen de beschermingsprocessen in de opvoeding.

De buffers zijn van groot belang om het ouderschap goed te laten verlopen,

wanneer deze buffers niet voldoende aanwezig zijn, bestaat er een grotere

kans dat er problemen ontstaan binnen het gezin. De vier buffers zijn:

1) Een verbonden gemeenschap. (Dit kan familie zijn, maar ook een wijk of

een stad. Verbondenheid gaat samen met solidariteit: het betekent dat

het van belang is te investeren in ouders, ook in ouders met problemen.

Van der Pas gaat uit van een besef van verantwoordelijk-zijn bij de ou-

der, wat betekent dat ouders zich bewust zijn van hun verantwoordelijk-

heden ten opzichte van hun kinderen. Daarbij gaat van der Pas ervan uit

dat een gemeenschap die hulp en steun biedt aan ouders als buffer kan

fungeren.)

Pagina 19

2) Een goede taakverdeling en duidelijkheid. (De taakverdeling is volgens

Van der Pas goed als de bijhorende lasten, taken en vaardigheden op

een voor beide ouders bevredigende wijze worden verdeeld.)

3) Het vermogen van de ouders om te kunnen reflecteren op de opvoeding.

(Dit is het vermogen om afstand te nemen van de dagelijkse beslomme-

ringen en op meta-niveau naar het kind en zichzelf te kijken. Kunnen ou-

ders zichzelf zien als mensen die extra steun nodig hebben en zijn zij

hierdoor bereid hulp te aanvaarden?)

4) Goede ouderervaringen. (Als goede ouderervaringen benoemt Van de

Pas het zelf kunnen oordelen, ervaringen en waarnemingen en een oor-

deel over ouderschap dat een positieve bevestiging geeft voor de ouder:

dat de ouder het goed doet.)

De vier buffers kunnen gezien worden als een immuunsysteem (Hoek, 2009):

bij ongunstige omstandigheden komen de buffers in actie. Ook kunnen ze el-

kaar compenseren. De invalshoek van de buffers zijn ouders, maar ze worden

ook gerelateerd aan de drie zelf gedestilleerde buffers van het kind uit een on-

derzoek van Werner en Smith (2001): het makkelijke karakter van het kind, de

aanwezigheid van een veilige verzorger en een persoon buiten de familie met

wie het kind zich kan identificeren.

2.2.3 Vaderschap binnen het systemisch perspectief

Hoe kunnen vaders bijdragen aan de optimale ontwikkeling van een kind? Er

zijn maar weinig onderzoeken gedaan naar de vaderrol in de ontwikkeling van

het kind. Wel blijkt dikwijls dat afwezigheid van vader een risicofactor is voor

probleemgedrag van het kind (Veerman, 1998). Historisch gezien ligt bij het op-

voeden de nadruk op moederschap. Vaders hebben een lange tijd voor het in-

komen gezorgd en zijn in opvoedingsprogramma’s en onderzoeken op achter-

stand gezet. Helemaal terecht is dit niet, ook bij traditionele gezinnen waarbij

vader het inkomen verdient en moeder zich richt op de opvoeding, lijken kinde-

ren toch te profiteren van de aanwezigheid van vader. Dit lijkt niet zozeer te zit-

ten in de unieke ‘vader eigenschappen’ zoals actief spel, zo beschrijft Fea-

therstone (2001) in een overzichtsartikel, maar meer in algemenere ouder-

schapsvaardigheden als warmte, verzorging en nabijheid.

Pagina 20

Het kan ook zijn dat niet het vaderschap, maar het ontbreken van conflicten als

een protectieve factor in de ontwikkeling van het kind werkt. In een overzichts-

studie van Cabrera, Tamis-Lemonda, Bradley, Hofferth en Lamb (2000) komt

naar voren dat positief contact tussen ouders voor meer betrokkenheid zorgt en

dat met name de aanwezigheid van een vader (en niet zozeer zijn rol) een posi-

tieve invloed heeft op het kind. Yeung, Duncan & Hill (2000) sluiten met hun

analytische studie hierbij aan. Zij benadrukken wel de unieke bijdrage van va-

ders, speciaal bij zonen. Zo hebben vaders positieve invloed op opleidingsni-

veau, latere inkomen en komen er minder buitenechtelijke kinderen voor bij

jongvolwassenen waarbij de vader een rol heeft gespeeld in hun leven. Lamb

(1995) onderschrijft deze conclusie door middel van diverse studies die hij heeft

gedaan naar de rol van vaders. Van belang bij de invloed van vaders is de mate

waarin vader zich gewaardeerd voelt in zijn rol als vader en als partner. Vaders

brengen vaak minder tijd door met hun kinderen dan de moeders (Van Dijken &

Tavecchio, 1998).

Bovengenoemde studies onderschrijven het belang van meer aandacht

voor vaders in onderzoek en zorg. Maar met de kanttekening dat vaders niet als

‘mannelijke moeders’ benaderd moeten worden (Pels & Distelbrink, 2000): ze

hebben een andere ondersteuningsbehoefte.

Verantwoord vaderschap moet volgens Doherty, Kouneski en Erickson (1998)

beschouwd worden binnen een systemisch raamwerk. Lamb, Pleck, Charnov

en Levine (1985) hebben daarvoor een vijffactoren model gemaakt rondom va-

derschap, waarbij motivatie, vaardigheden, sociale steun en ‘institutional practi-

ces’ (context en denkbeelden over vaderschap) en demografische factoren el-

kaar interactief beïnvloeden en voorwaarden zijn voor positief vader-kind con-

tact. Doherty et al. (1998) hebben dit model verder uitgewerkt, gericht op het

creëren en behouden van een goede vader-kind relatie. Individuele factoren en

contextuele factoren krijgen een plek en belangrijke aspecten uit literatuuron-

derzoek naar vaderschap worden specifiek in het model beschreven.

Pagina 21

Doherty, Kouneski en Erickson (1998) geven in bovenstaand model weer dat

vaderschap niet losstaat van moederschap. De houding van moeder, verwach-

tingen ten aanzien van vaderschap en steun bieden aan vader speelt hierbij

een belangrijke rol.

2.2.4 Beschouwing

De vraag rondom goed genoeg ouderschap is niet eenduidig te beantwoorden.

Het bevindt zich in een context van cultuur- en tijdgebonden factoren. Toch lij-

ken een aantal gemeenschappelijke elementen terug te komen. Omdat goed

genoeg ouderschap sterk gerelateerd is aan de ontwikkeling van het kind, wekt

het geen verbazing dat de voorwaarden vergelijkbaar zijn. Net als de condities

voor de optimale ontwikkeling van het kind, zijn ook de condities van ouders in

te delen in condities voor de leefomgeving, condities betreffende de zorg voor

kinderen en condities betreffende het ouderschap.

Pagina 22

Ouderschap & leefomgeving:

Basisbehoeften: De ouder kan zorg dragen voor een veilige leefomge-

ving (slapen, eten, drinken) en heeft hiervoor de middelen (werk, educa-

tie)

Bestaanszekerheid: waardering en erkenning voor ouderschap (ook va-

derschap)

Sociale steun: De ouder kan rekenen op steun in de omgeving en kun-

nen hulp inschakelen waar nodig

Ouderschap & kindfactoren:

Biologische factoren: de ouder heeft realistische verwachtingen van het

kind

Persoonlijkheid: de ouder heeft inzicht in en erkenning voor eigenschap-

pen en beperkingen van het kind

De ouder kan aansluiten bij en de behoeftes van het kind voorop stellen

en hierop reflecteren

Ouderschapfactoren:

Goede taakverdeling en duidelijkheid voor beide ouders

Goede ouderervaringen

Inzicht in en kunnen reflecteren op eigen opvoedgeschiedenis

Ouderschap en vaderschap binnen de opvang hangt samen met het beeld van

hulpverleners van ouders en vaders rondom het systeem. Worden ouders als

‘goede en verantwoordelijke’ ouders benaderd? Over het algemeen kan gesteld

worden dat wanneer vaders (maar ook moeders) gezien worden als mishande-

laars, als incompetente ouders, dit invloed heeft op hun gevoel van ‘goede ou-

der-ervaringen’ en competentie en kan dit juist het negatief ouderschap verster-

ken. Goed genoeg ouderschap hangt daarmee dus eveneens af van de waar-

dering en erkenning vanuit de gemeenschap.

Pagina 23

2.3 Wat zijn de gevolgen van getuige zijn van partnermishandeling voor

kinderen?

Wanneer kinderen getuige zijn (geweest) van geweld tussen hun ouders

schaadt dit de ontwikkeling van het kind. Ook hier is het van belang, net als bij

de onderwerpen in de eerdere hoofdstukken, te bedenken dat de gevolgen niet

voor elk kind gelijk zijn omdat dit afhankelijk is van bijvoorbeeld de mate van

blootstelling van het kind aan de geweldssituatie, de ernst van het geweld, de

leeftijd van het kind, of het een jongen of een meisje betreft en het tempera-

ment van het kind.

2.3.1 Gevolgen van getuige zijn van geweld tussen je ouders

In een review van 60 studies over de relatie tussen blootstelling aan partner-

mishandeling en de psychosociale effecten daarvan op kinderen, zoals interna-

liserings- en externaliseringsproblemen en trauma symptomen, vonden Evans,

Davies en DiLillo (2008) een gemiddeld effect van getuige zijn van partnermis-

handeling op het ontwikkelen van internaliserings- en externaliseringsproble-

men bij kinderen. Hierbij ondervonden jongens en meisjes dezelfde mate van

internaliseringproblemen. Jongens vertonen echter wel significant meer exter-

naliseringsproblemen dan meisjes. Ook vonden Evans et al. (2008) een sterk

verband tussen het getuige zijn van partnermishandeling en symptomen van

trauma bij kinderen. Of de onderzochte kinderen werden geworven in instellin-

gen voor vrouwenopvang, in scholen of binnen instellingen voor jeugdzorg

maakte geen verschil voor de uitkomsten.

Een literatuurreview van Holt, Buckley en Whelan (2008) onderschrijft

dat het opgroeien in een gezin waar huiselijk geweld voorkomt de ontwikkeling

en persoonlijke vaardigheden van kinderen onder druk zet. Zij vinden dat de

opgelopen schade bij kan dragen aan intergenerationele overdracht van geweld

door het cumulatieve effect van het blootgesteld zijn geweest aan huiselijk ge-

weld. De impact van blootstelling aan huiselijk geweld varieert tussen de ver-

schillende (leeftijdgerelateerde) ontwikkelingsstadia van kinderen.

Pagina 24

Zo blijkt uit de review van Holt et al. (2008) dat baby’s en peuter enerzijds min-

der emotioneel lijden laten zien in hun gedrag dan oudere kinderen terwijl deze

jonge kinderen aan de andere kant meer scheidingsangst vertonen ten opzichte

van hun ouders. Voor kleuters geldt dat zij meer gedragsproblemen en sociale

problemen hebben, meer PTSS symptomen, meer moeite hebben empathie te

ontwikkelen en zichzelf minder waarderen dan kinderen die geen getuige zijn

geweest van partnermishandeling. Schoolgaande kinderen ontwikkelen in deze

ontwikkelingsfase een meer complex denkpatroon wat, in geval van getuige zijn

van partnermishandeling, ertoe leidt dat zij zich bewuster zijn van de geweldssi-

tuatie en proberen hiervoor verklaringen vinden, het geweld te voorspellen of in

te grijpen. Kinderen in deze leeftijdsfase gaan verschillend om met de situatie.

Voor adolescenten geldt dat zij, aan de hand van de rolmodellen van hun ou-

ders, moeite kunnen hebben om intieme relaties aan te gaan. Uit de studie van

Holt et al. (2008) blijkt dat adolescenten die getuige zijn van partnergeweld een

minder veilige hechtingsstijl kunnen hebben en risico lopen een vermijdende

hechtingsstijl te ontwikkelen. Deze hechtingsstijl kan leiden tot slachtofferschap

en plegerschap van geweld in hun relaties als volwassenen.

2.3.2 Getuige zijn van partnermishandeling en de samenloop met kindermis-

handeling

In een uitgebreid review van Herrenkohl, Sousa, Tajima, Herrenkohl & Moylan

(2008) over de overlap tussen blootstelling van kinderen aan huiselijk geweld

en kindermishandeling wordt gevonden dat bij gezinnen waarbinnen sprake is

van partnermishandeling, er een verhoogt risico op kindermishandeling bestaat

en andersom. De mate waarin beide vormen van geweld voorkomen varieert

afhankelijk van de studie, maar Moffit & Caspi (2003) vonden dat het risico op

kindermishandeling 3 tot 9 keer hoger is wanneer er sprake is van partnermis-

handeling in het gezin. Daarnaast vonden Herrenkohl et al. (2008) een aantal

risicofactoren die ook samen lijken te hangen met huiselijk geweld in de betref-

fende gezinnen: armoede, werkeloosheid, middelenmisbruik, psychopathologie,

criminaliteit, lagere opleiding, slechte gezondheid en depressie in het gezin. Zij

concluderen dat kinderen die opgroeien in gewelddadige gezinnen wellicht

naast het geweld ook vaak opgroeien met een veelheid van andere tegensla-

gen.

Pagina 25

Onderzoek dat de specifieke effecten van getuige zijn van partnermishandeling

of van kindermishandeling uit elkaar probeert te halen is nog weinig gedaan.

Wel zijn er aanwijzingen dat getuige zijn van partnermishandeling eerder leidt

tot jeugdcriminaliteit dan kindermishandeling (Herrera & McCloskey, 2001) en

dat getuige zijn van partnermishandeling een groter risico vormt voor later ple-

gerschap van huiselijk geweld dan kindermishandeling. Aan de andere kant lij-

ken gedragsproblemen vaker samen te hangen met slachtofferschap van kin-

dermishandeling (Herrenkohl et al., 2008).

De combinatie van getuige zijn van partnermishandeling en zelf mishan-

deld worden als kind wordt beschreven als het ‘double whammy’ effect, dat wil

zeggen dat er in dit geval sprake is van een dubbel negatief effect. Volgens

Herrenkohl et al. (2008) ondervinden kinderen die beide overkomt meer nega-

tieve effecten hiervan dan kinderen die alleen aan één van de risicofactoren

blootgesteld worden.

2.3.3 Theorieën over de impact voor kinderen van getuige zijn van partnermis-

handeling

Er zijn een aantal theoretische perspectieven te onderscheiden, die kunnen

verklaren waarom huiselijk geweld een dergelijke impact heeft op kinderen. De-

ze theorieën hebben elk hun eigen kijk op de manier waarop huiselijk geweld

van invloed is op de ontwikkeling van een kind. Dijkstra (2001) beschrijft drie

theorieën: de sociale leertheorie, de hechtingstheorie en de traumatheorie. De

sociale leertheorie van Bandura verklaart hoe kinderen nieuw gedrag aanleren

van hun sociale omgeving. Volgens deze theorie maken kinderen zich nieuw

gedrag eigen door belangrijke anderen te observeren (observationeel leren) en

te imiteren. Dit proces wordt ook wel modelling genoemd. De hechtingstheorie,

onder andere ontwikkeld door de Britse psychiater Bowlby, gaat ervan uit dat

kinderen zich in de eerste levensjaren hechten aan hun hoofdopvoeder, vaak

de moeder. ‘Veilige hechting’ zorgt voor vertrouwen in relaties en voldoende

zelfwaardering, dit kan bedreigd worden door het ondergaan en/of aanschou-

wen van geweld. Volgens de traumatheorie, wordt de angst, bedreiging en hul-

peloosheid die kinderen ervaren als ze getuige zijn van huiselijk geweld, in ver-

band gebracht met het begrip traumatisering.

Pagina 26

De normale menselijke reacties op een bedreigende situatie zijn vechten of

vluchten. Wanneer kinderen getuige zijn van structureel huiselijk geweld in het

gezin waarin zij opgroeien kunnen, doordat kinderen fysiek en psychisch

kwetsbaarder zijn dan volwassenen, de ervaren trauma’s ook de ontwikkeling in

het voelen, denken en de relatie tot zichzelf en anderen belemmeren en ver-

vormen (Dijkstra, 2001; Baeten & Geurts, 2002).

Volgens enkele onderzoekers, is juist de combinatie van de drie boven-

staande theorieën zo belangrijk, ook bij het getuige zijn van geweld. Juist de

combinatie van het leren aan de hand van negatieve ervaringen met geweld,

problemen met het ontwikkelen van een veilige gehechtheid en traumatisering

kan nadelige effecten op de korte en de lange termijn veroorzaken (Dijkstra,

2001).

2.3.4 Intergenerationele overdracht van geweld

Dat de opvoedgeschiedenis van de ouder(s) van belang is werd eerder al aan-

gegeven. De hiervoor beschreven theorieën leren ons ook op welke manier ou-

ders van nu gevormd kunnen zijn door hun eigen opvoedgeschiedenis en welke

mechanismen ten grondslag kunnen liggen aan het huidige (relationele) geweld

en de ontstane opvoedsituatie. Daarbij spelen vragen een rol als: beschikten de

ouders over goede voorbeelden ten aanzien van normen en waarden over het

gebruik van geweld in het gezin? Of zijn rationalisaties en overtuigingen ont-

staan, bijvoorbeeld door geweld in het gezin van herkomst, die een gezonde

relatie tussen de ouder en het kind in de weg staan? Hebben de ouders van nu

zich indertijd veilig kunnen hechten aan hun ouders? Wanneer dit niet het geval

is kan een vermijdende hechtingsstijl zijn ontstaan (moeite hebben met ver-

trouwen, onafhankelijk willen zijn, geen nauwe emotionele banden aan willen

gaan, moeite hebben zich bloot te geven) of een gepreoccupeerde hechtings-

stijl (afhankelijk zijn, (te) dichtbij de ander willen zijn, veel met de ander bezig

zijn, gevoelens van onderwaardering ervaren). Deze hechtingsstijlen kunnen

zorgen voor ongezonde relaties met partners maar eveneens met kinderen.

Pagina 27

Tenslotte kan het ervaren van geweld in het gezin van herkomst hebben geleid

tot ontregeling van het natuurlijke verdedigingssysteem door opgelopen trau-

ma’s. Wanneer de ontwikkeling van het voelen en denken en de relatie tot zich-

zelf en anderen belemmert en vervormt is zal dit zijn weerslag hebben op de

relatie van de ouder met zijn of haar partner en kind(eren).

2.3.5 Beschouwing

Getuige zijn van partnermishandeling leidt tot verschillende gevolgen, afhanke-

lijk van de leeftijdsfase waarbinnen een kind zich bevindt. Algemene gevolgen

zijn:

Internaliseren gedrag (sociale teruggetrokkenheid, angst, depressie

en psychosomatische klachten zoals hoofdpijn, buikpijn)

Externaliserend gedrag (agressie, overactief gedrag en ongehoor-

zaamheid)

Symptomen van trauma

Wanneer er sprake is van langdurige blootstelling aan partnermishandeling in

het gezin, dat wil zeggen door de verschillende leeftijdsfases heen, dan heeft

dit op kinderen een cumulatief effect waarmee de gevolgen steeds groter wor-

den en het risico op intergenerationele overdracht eveneens groeit. Wanneer

een kind getuige is geweest van partnermishandeling is het belangrijk altijd ook

kindermishandeling te bespreken. Een deel van de risicofactoren van beide

vormen van geweld komen overeen, terwijl de gevolgen van beide vormen voor

kinderen kunnen verschillen.

In de analyse van het belang van het kind is het van belang de volgende the-

ma’s mee te nemen in de inventarisatie:

Welke gevolgen heeft het getuige zijn van geweld tussen zijn of haar ou-

ders voor het kind gehad?

Is er ook sprake van kindermishandeling?

Was er sprake van huiselijk geweld in het gezin van herkomst van de

ouder?

Welke hechtingsstrategie heeft de ouder?

Is de ouder getraumatiseerd?

Pagina 28

2.4 Wat zijn de gevolgen van partnermishandeling op de gezinsrela-

ties?

Wanneer de hiervoor beschreven ontwikkelingsmodellen en ouderschapsvaar-

digheden worden bestudeerd in het licht van huiselijk geweld en ouderschaps-

conflicten wordt duidelijk dat op veel punten de optimale ontwikkeling van kin-

deren wordt bedreigd. Voor sommige kinderen is dit een tijdelijke bedreiging,

conflicten bestaan dan enkel tijdens een scheiding bijvoorbeeld, maar voor veel

kinderen blijven de conflicten tussen ouders bestaan, waardoor kinderen conti-

nu in hun ontwikkeling bedreigd worden. In Nederland is nog nauwelijks onder-

zoek gedaan naar vaderschap en partnermishandeling. Er is daarom, naast de

in Nederland bekende onderzoeken, veelal gebruik gemaakt van internationale

literatuur om aandacht te kunnen besteden aan de rol van vaders bij huiselijk

geweld.

2.4.1 De partnermishandelaar als vader

Het algemene beeld laat zien dat mannen die gewelddadig tegen over hun

vrouw zijn, vaak strenge, gedisciplineerde, agressievere vaders zijn, en, in te-

genstelling tot vaders die geen geweld gebruiken, hebben zij vaker problemen

in de opvoeding van hun kinderen. Onderzoek gedaan in de Verenigde Staten

door Edleson & Williams (2007) toonde aan dat mannen die geweld plegen te-

gen hun partner meer moeite hebben met de opvoeding van een kind dan

mannen die geen geweld plegen. Mishandelende vaders zijn vaker boos, slaan

hun kinderen vaker en zijn minder betrokken bij hun kinderen.

In Nederland zijn onlangs vrouwen die het slachtoffer zijn geweest van

huiselijk geweld ondervraagd naar de bekwaamheid van de vader van hun kin-

deren. In dit onderzoek van Steketee, Mak & Flikweert (2011) komt naar voren

dat twee derde van de vrouwen hun (ex)partner niet betrokken vindt bij de op-

voeding van hun kind. Zo is er een gebrek aan aandacht en liefde en een te

laag niveau van verantwoordelijkheidsgevoel ten aanzien van het kind. In een

kritisch artikel over dilemma’s omtrent vaderschap en partnermishandeling haalt

Peled (2000) verschillende onderzoeken aan die suggereren dat mishandelen-

de vaders invulling geven aan vaderschap in termen van ‘recht ‘ op de kinderen

Pagina 29

en dat het hebben van controle over de kinderen een grotere rol speelt dan het

zorgen voor de kinderen (Uit Peled, 2000: Arendell, 1992; McMahon en Pence,

1995). Deze vaders eisen vaker de voogdij over de kinderen en betalen minder

vaak alimentatie dan niet-mishandelende vaders (Uit Peled, 2000: Liss en Stah-

ly, 1993; Taylor, 1993). Ook worden de kinderen door deze vaders ingezet als

middel om te voorkomen dat de moeder een nieuw bestaan opbouwt, haar

moederschap te ondermijnen of om te pogen de relatie met de moeder herstelt

te krijgen (Hester en Radfort, 1996).

Aan de andere kant lijken vaders zich wel bewust te zijn van de effecten

van het partnergeweld op hun kinderen. McAlister Groves, Van Horn en Lie-

berman (2006) halen in hun artikel over twee interventies voor kinderen die ge-

tuige zijn geweest van partnermishandeling een onderzoek aan dat laat zien

dat, van de 546 bevraagde plegers van huiselijk geweld, de meeste mannen

zich bewust waren van de destructieve gevolgen van het geweld voor kun kin-

deren. Driekwart van de bevraagden maakten zich zorgen over het lange ter-

mijn effect van hun gedrag op hun kinderen (Uit: McAlister Groves, Van Horn

en Lieberman, 2006: Mandel, 2003). Een ander onderzoek, een survey, uitge-

voerd door San Francisco Safe Start, waarbinnen 177 mishandelende vaders

die deelnamen aan een programma voor partnermishandelaars bevraagd zijn

over de relatie met hun kinderen laat zien dat 95% van de vaders hun relatie

met hun kinderen wil verbeteren en 94% wilde meer contact met hun kinderen

(McAlister Groves et al., 2006).

2.4.2 Vaderschapsstijlen bij plegers van huiselijk geweld

Ouders hanteren in het algemeen verschillende opvoedstijlen. Baumrind (1966,

1993, 1997) onderscheid drie verschillende stijlen: de autoritatieve, de autoritai-

re en de permissieve opvoedstijl. Kenmerken van de opvoedstijlen zijn: de mate

van warmte en betrokkenheid, de manier van controle uitoefenen en de mate

waarin er ruimte is voor het kind om zelfstandigheid te ontwikkelen. De autorita-

tieve opvoedstijl kenmerkt zich door een grote warmte en betrokkenheid, con-

trole wordt uitgevoerd door redelijke regels te stellen en deze uit te leggen en

het kind wordt begeleidt naar zelfstandigheid wanneer het daaraan toe is.

Pagina 30

Een autoritaire opvoedstijl kenmerkt zich door een koude en afwijzende ouder,

dwingende controle zonder uitleg en beslissingen worden voor het kind ge-

maakt door de ouder. Een permissieve opvoedstijl tenslotte kenmerkt zich door

warmte en toegeeflijkheid, geen controle waarbij teveel beslissingen aan het

kind zelf worden overgelaten. Ouders zullen, afhankelijk van hun eigen op-

voedgeschiedenis, gender en temperament, in meer of mindere mate kenmer-

ken van de betreffende opvoedstijlen bezitten.

Er is weinig onderzoek gedaan naar specifieke kenmerken van de op-

voedingsstijl van vaders wanneer zij pleger zijn van partnergeweld. De literatuur

over vaderschap en partnermishandeling behelst veelal een beschrijving van de

rol welke deze vaders spelen in het leven van hun kinderen en in welke mate zij

betrokken zijn bij (de opvoeding van) hun kinderen. Perel en Peled pogen in

een in 2008 gepubliceerde studie meer inzicht te geven in de ervaring van deze

mannen zelf over hun ouderschap. Zij beschrijven het drama van de mishande-

lende vaders die een discrepantie ervaren tussen de vaderrol die zij in het da-

gelijks leven innemen en de wens een nabije, diepere band met hun kinderen te

hebben. Deze vaders hebben ideeën over goed vaderschap en geven hun kin-

deren daarbij een belangrijke plek (vaak de belangrijkste) in hun leven (Perel en

Peled, 2008).

In de werkelijkheid ervaren zij echter interne en externe beperkingen en moei-

lijkheden om het vaderschap vorm te geven. Hierbij gaat het om: de relatie met

hun eigen vader, persoonlijke beperkingen zoals door werk weinig thuis kunnen

zijn, het kind hebben laten getuigen van partnermishandeling, en het delen van

het ouderschap met de moeder. Als reactie op de beperkingen en moeilijkhe-

den beperken vaders zich vervolgens in hun rol als vader. Perel en Peled

(2008) onderscheiden een beperkingsproces wat leidt tot drie vormen van be-

perkt vaderschap: (1) de controlerende vader, hij bepaalt en hij straft; (2) de

kostwinnaar, door zijn werk heeft hij weinig tot geen tijd voor de kinderen; (3) de

overgebleven ouder, hij krijgt weinig ruimte van zijn vrouw om vader te mogen

zijn. Ondanks de beperkingen, en misschien als reactie daarop, blijven deze

vaders achter met een sterk verlangen naar een nabijere en warmere relatie

met hun kinderen.

Pagina 31

Perel en Peled (2008) concluderen dat, wanneer het geweld gestopt is, de va-

ders het geweld (willen) erkennen, deze mishandelende vaders een kans ver-

dienen om hun beschadigde ouderschap te herstellen. Een verdiepende ver-

kenning met mishandelende vaders omtrent dit betekenisvolle en gevoelige as-

pect van hun leven kan eveneens zorgen voor verandering op andere interven-

tiegebieden. Om te voorkomen dat de vader de relatie met zijn kinderen ge-

bruikt om controle uit te oefenen ofwel over de kinderen ofwel over zijn partner

biedt inzicht in de mate waarin controle onderdeel uitmaakt van de relatie tus-

sen de vader en diens partner wellicht een goed houvast. Want zoals er ver-

schillende typen vaders zijn, zijn er ook verschillende typen plegers van part-

nermishandeling (Johnson, 1995; Johnson & Ferraro, 2000 & Johnson, 2008).

2.4.3 Hoe kijken kinderen naar hun mishandelende vader?

De helft van de 84 jongeren, tussen de 10 en 23 jaar oud, die zijn bevraagd in

het onderzoek van Steketee, Mak & Flikweert (2011) gaven aan een slechte re-

latie te onderhouden met hun mishandelende vader. Als de ouders uit elkaar

zijn door geweld, wil de helft van de jongeren zijn of haar vader niet meer zien.

Echter wanneer een vader verantwoordelijkheid neemt voor zijn daden, heeft dit

een positief effect op de relatie van de vader met zijn kind (Steketee, Mak &

Flikweert, 2011).

Er zijn ook andere geluiden. Zo heeft de Zweedse Asa Kallstrom Cater

(2007) een kleine sample van 10 kinderen, tussen de 8 en 12 jaar oud, uit een

situatie van huiselijk geweld gevraagd naar hun kijk op vaders. Zij onderscheidt

drie verschillende concepten bij kinderen: de erkenning dat een gewelddadige

vader een soort vader is maar dat niet alle vaders zo zijn, de erkenning dat het

gewelddadige gedrag van vader een deel van zijn persoonlijkheid is naast an-

dere (meer positieve) facetten die van belang zijn en ten derde de erkenning

dat het gewelddadig gedrag losstaat van een goede vader zijn. Zij concludeert

hieruit dat kinderen ondanks hun ervaring met gewelddadige vaders, niet direct

geweld en vaders aan elkaar koppelen en zo ook geweld niet normaliseren.

2.4.4 De relaties met broers en zussen

Broers en zussen kunnen positief en negatieve invloeden hebben op elkaar.

Pagina 32

Het kan zo zijn dat een kind zijn (jongere) broers en zussen wil beschermen.

Positieve factoren kunnen zijn dat ze elkaar troost, steun en bescherming kun-

nen bieden. Een negatieve factor is dat ze het leven van het ene kind nog moei-

lijker kunnen maken dan het al is, bijvoorbeeld als er sprake is van concurrentie

of elkaar verantwoordelijk houden voor bepaalde situaties. Ook kunnen kinde-

ren andere kinderen gaan misbruiken en mishandelen wanneer zij getuige zijn

van huiselijk geweld (Dijkstra, 2001). In de analyse van de situatie van elk kind

afzonderlijk is het van belang de relatie tussen broers en zussen ook mee te

nemen.

2.4.5 De relatie met de moeder

Radford en Hester onderzochten in 2006 de effecten van partnermishandeling

op het moederschap van slachtoffers. Moeders die waren mishandeld bleken

meer stress te ervaren, minder geduld te hebben voor hun kinderen en meer

agressief gedrag te vertonen dan moeders die niet mishandeld waren. De

agressie en de stress namen echter af zes maanden nadat de vrouwen de

vrouwenopvang hadden verlaten. Invloedrijke factoren op het welzijn van de

moeders zijn enerzijds het al dan niet ontberen van een sociaal vangnet, aan

de andere kant speelt de houding van de vader ten aanzien van het moeder-

schap een grote rol.

De belangrijkste aantasting van de draagkracht van moeders wordt ver-

oorzaakt door het worden mishandeld als vrouw, het worden overladen met

verantwoordelijkheden ten aanzien van de relatie en de kinderen en het conse-

quent schuldig worden bevonden als er relationeel of met de kinderen iets niet

volgens wens gaat (Radford en Hester, 2006). Het is niet alleen de pleger die

de nadruk op verantwoordelijkheid en schuld bij de vrouw legt. Ook professio-

nals leggen de verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld voor de veiligheid van de kin-

deren, vaak bij de moeder en verwijten het de moeder dat zij die veiligheid niet

waarborgt.

De relatie tussen moeders en kinderen, wanneer sprake is van partner-

mishandeling waarbij moeders slachtoffer zijn, kan worden beschadigd. Er kan

sprake zijn van destructieve parentificatie. In dat geval hebben kinderen ambi-

valente gevoelens ten opzichte van, in dit geval, de moeder.

Pagina 33

Enerzijds zijn zij zorgzaam voor de moeder, aan de andere kant hebben zij ge-

voelens van afkeer tegen het slachtofferschap van hun moeder. Een gevolg kan

eveneens zijn dat kinderen het respect verliezen voor de moeder of boos op

haar zijn omdat zij hen niet heeft kunnen beschermen.

Slachtoffer zijn van partnermishandeling tast de moederschapsvaardig-

heden (tijdelijk) aan en geeft opvoedstress. Dit, maar ook de eerdere gewelds-

situatie, kan ertoe leiden dat de relatie tussen de kinderen en de moeder onder

druk komt te staan. Tenslotte geldt ook voor moeders dat hun eigen opgroeien

van grote invloed is op hun huidige functioneren als partner en ouder.

2.4.6 Beschouwing

Over het algemeen lijken vaders die partnermishandeling plegen meer moeite

te hebben met de opvoeding dan vaders die dat niet doen. Aan de andere kant

laat onderzoek zien dat deze vaders zich wel bewust zijn van het effect dat hun

gedrag heeft op hun kinderen en maken zij zich hier zorgen over. Veelal willen

deze vaders beter en frequenter contact met hun kinderen. Deze discrepantie

tussen wens en werkelijkheid kan te maken hebben met de beperkingen die

deze vaders ervaren in hun vaderschap:

de relatie met hun eigen vader

door werk weinig thuis zijn

het kind getuige hebben laten zijn van partnermishandeling

het moeten delen van het ouderschap met de moeder

Deze beperkingen lijkt ertoe te leiden dat vader zich in hun vaderschap beper-

ken. Drie vadertypen lijken daardoor te ontstaan:

de controlerende vader die bepaald en straft

de kostwinner met weinig tijd voor de kinderen

de overgebleven ouder die beperkt wordt door de moeder

De wens om een goede vader te zijn blijft en kinderen hebben een goede vader

nodig. Het contact tussen vader en kind geeft het kind de mogelijkheid tot her-

stel. Het betrekken van vaders bij hun kinderen in de opvang geeft ook vaders

de kans om het beschadigd ouderschap te herstellen. Voorwaarde hiervoor is

wel dat de vaders als competente ouder worden beschouwd door zowel zich-

zelf, de moeder als de betrokken hulpverleners.

Pagina 34

Daarbij is het van belang de veiligheid van het kind en de moeder te bewaken.

Controlerende gedragingen van de vader naar het kind en de moeder kunnen

een indicatie zijn van onveiligheid.

2.5 Welke factoren spelen een rol in de vrouwenopvang?

In de vorige paragrafen is vanuit verschillende perspectieven gekeken naar

contact tussen kinderen en vaders na huiselijk geweld. De problematiek is

breed in beeld gebracht: kinderen en hun ouders die te maken hebben met hui-

selijk geweld. Er speelt in dit geheel een andere dimensie een belangrijke rol:

de context van de opvang. In deze laatste paragraaf gaan we hier specifiek op

in.

2.5.1 Welke visie heeft de vrouwenopvang op systeemgericht werken?

De vrouwenopvang is ontstaan uit de ‘Blijf-van-mijn lijf’ huizen, gericht op de

verzelfstandiging van vrouwen en tegen onderdrukking. Het heeft haar oor-

sprong in emancipatie en 'zelfhulp', zoals bij alleenstaand moederschap. Hierbij

was de sociaal-maatschappelijke context altijd medebepalend voor het soort

hulpverlening. De laatste jaren is er veel meer sprake van persoonlijke en soci-

aal-maatschappelijke problematiek, waardoor er steeds meer cliënten met een

zeer complexe hulpvraag opgenomen worden. De rest wordt vooral ambulant

behandeld en begeleid (Wolf, Jonker, Nicholas, Meertens & Te Pas, 2006). De

meervoudige kwetsbaarheid heeft invloed op de hulpvraag van de cliënt. En wie

is de cliënt van de vrouwenopvang? Dit zijn in eerste instantie de vrouwen en

kinderen, maar kan ook geformuleerd worden zoals in het infoblad ‘Systeemge-

richtwerken: een verkenning van de werkzame elementen’ staat beschreven:

Een cliënt die een beroep doet op de expertise van de vrouwenopvang voor

hulp en diens gezinsleden, alsmede voor dit gezinssysteem belangrijke ande-

ren die een rol kunnen spelen.

Het cliëntsysteem kan dus zowel breed (gezinssysteem) als smal (vrouw

en kinderen) worden gezien. De achtergrond van de cliënten is zeer divers.

Tussen de 60 en 80% van de gezinnen zijn afkomstig uit andere culturen dan

de oorspronkelijk Nederlandse (Wegelin & Van Maanen, 2008).

Pagina 35

Naast Antilliaanse/Surinaamse/Hindoestaanse cultuurinvloeden komen veel cli-

ënten binnen uit de Mediterrane landen als nasleep van de tweede gastarbei-

dersgolf of soms als nieuwkomer in het kader van gezinshereniging. Daarnaast

komen cliënten uit Afrika, Azië, en Balkan/Oost-Europa, vooral als asielzoeker

op de vlucht voor oorlogsgeweld, maar ook in het kader van vrouwenhandel.

Het is voor cliënten uit andere culturen een opgave om zich te verhouden tot

Nederlandse normen en waarden. Daarbovenop krijgen zij en de hulpverlening

te maken met een diversiteit aan culturele kleuren en dynamieken van geweld

(o.a. familieverplichtingen, eerwraak, loverboys-problematiek).

Uit onderzoek naar de ontwikkelingen in vraag naar en aanbod van hulp

en opvang (Lünnemann, Goderie, Tierolf & Römkens, 2010) komt tevens de

grote verscheidenheid in doelgroepen naar voren. Er is meer zicht op de com-

plexiteit van geweld in afhankelijkheidsrelaties en de meervoudigheid van pro-

blemen. Geweld gaat vaak gepaard met andere problemen als relatieproble-

men, psychiatrische problematiek, posttraumatische stressklachten, opvoe-

dingsproblemen, verslaving, huisvestingsproblemen en schulden. Een geïnte-

greerde aanpak is hierbij nodig. De vrouwenopvang heeft in de aanpak van hui-

selijk geweld gemerkt dat het rigide onderscheid tussen slachtoffers en plegers

steeds meer naar de achtergrond verdwijnt en de gezinsaanpak aan stemmen

wint.

Dat in de praktijk een gezinsaanpak niet eenvoudig blijkt te zijn, komt

mede vanwege de vaak complexe gezinsverhoudingen. Er kunnen belangente-

genstellingen zijn die niet eenvoudig in een gezinsaanpak zijn op te lossen. Het

slachtoffer heeft belang bij bescherming tegen en herstel van geweld en indien

er sprake is van een posttraumatische stressstoornis bij het kind kan een perio-

de van rust van belang zijn alvorens contact te leggen met vader. Ook wil niet

ieder gezinslid hulp, of er ontstaat verstrengeling van hulp, waardoor niet ieder-

een de meest passende hulp krijgt. In het onderzoek van Lünnemann et al.

(2010) wordt geconcludeerd dat de toekomst zal moeten uitwijzen hoe de sys-

teemaanpak zal worden vorm gegeven. Afhankelijk van de definitie kunnen,

zoals beschreven in het onderzoek van Wolf et al. (2006) drie functies van de

opvang worden onderscheiden:

Pagina 36

- Een asielfunctie met een accent op bescherming tegen geweld;

- Een herstelfunctie met een focus op rust en het hervinden van eigen

kracht;

- Een transitiefunctie bij de overgang naar een zelfstandig en veilig be-

staan.

Binnen de opvang wordt gewerkt volgens de methodiek ‘Krachtwerk’, gericht op

het versterken van het zelfvertrouwen, het sociaal functioneren en de omge-

vingssupport. Het draagt bij aan het herstel en de verbetering van de kwaliteit

van leven. Deze methodiek sluit aan bij de oorsprong van de vrouwenopvang:

emancipatie. Krachtwerk heeft ook een systemische invalshoek: om geweld te

kunnen doorbreken en stoppen is aandacht en hulp voor alle leden van het sys-

teem nodig, gebruik makend van de hulpbronnen die het systeem biedt.

Methodieken als ‘multifocus’, begeleide terugkeer, het Oranjehuis, veer-

kracht, Signs of Safety zijn alom bekend binnen de opvang. Hierdoor wordt het

zicht op geweldspatronen en de rol van vaders vergroot. De angst voor de ge-

welddadige kant van mannen neemt af en aandacht voor de aard van agressie

en de vaderrol neemt toe. Uit het beleidsplan ‘systeemgericht werken binnen de

opvang’ (Rus, 2012) komt naar voren dat ook de ervaring dat veel vrouwen

vanwege gedeeld ouderschap of herstel van de partnerrelatie contact blijven

houden met hun (ex)partner, de wens vergroot om meer systeemgericht te wer-

ken en vaders actief bij de hulp in de opvang te betrekken.

Het moment van de opvang biedt ingangen in de problematiek die eerder en

later minder aanwezig zijn. Wegelin en Van Maanen (2008) noemen de volgen-

de punten:

- Geweld signaleren en geweldsspiraal bespreekbaar maken. Door het oe-

fenen van open communicatie binnen een veilige omgeving kunnen ont-

spoorde communicatiepatronen gestopt worden.

- Ontsnappen aan de feiten en psychiatrische klachten kan evenmin.

Voorbijgaan aan of bagatelliseren van wat is gebeurd en aan de impact

hiervan is niet mogelijk. Zolang de gezinsleden zich niet kunnen isoleren

in hun eigen omgeving, kan het gezinssysteem zich niet meteen weer

sluiten voor de buitenwereld.

Pagina 37

- Een crisis geeft kansen. Bekend is dat een crisis met zich meebrengt dat

cliënten mentaal veel meer openstaan voor zelfreflectie en verandering

dan daarvoor en daarna.

Uit het beleidsplan ‘Systeemgericht werken binnen de opvang’ kan hier nog het

volgende aan toegevoegd worden:

- De focus op de kinderen binnen de veilige context van de opvang biedt

opening voor gesprek met ouders en geeft kinderen meer grip op de

leefsituatie. Ouders zijn vaak goed te motiveren op hun rol als vader en

moeder, zelfs wanneer dit tegen hun eigen belangen of wensen als

(ex)partner ingaat.

De ingang van de opvang kan daarnaast ook belemmerend werken. Vader kan

zich letterlijk buitengesloten voelen, terwijl een opbouwende werkrelatie met

beide ouders nodig is voor versterking van het ouderschap. De timing voor het

betrekken van vader is een lastige: een risico-inventarisatie is voor de veiligheid

van belang, maar wacht je met het betrekken van de vader dan is de kans op

‘afgewezen voelen’ van de vader groter wat de werkrelatie bemoeilijkt.

De vrouwenopvang beweegt binnen deze context: waar het vanuit de

emancipatiebeweging belangrijk was zich te richten op het versterken van de

eigen kracht van vrouwen, komt mede door de toegenomen meervoudige

kwetsbaarheid en inzichten rondom geweldspatronen het systemisch perspec-

tief in beeld: het hele systeem is nodig om intergenerationele patronen van ge-

weld te doorbreken.

2.5.2 Wat is er nodig om het systeemgericht werken duurzaam te implemente-

ren?

Uit het infoblad ‘Systeemgericht werken: een verkenning van de werkzame

elementen’ opgesteld in 2012 door de academische werkplaats Opvang x

Oggz, Speerpunt Huiselijk Geweld komt het volgende naar voren: Een open,

maar vooral duidelijke visie op systeemgericht werken vanuit de organisatie is

nodig om een keuze te maken met betrekking tot de methodische uitgangspun-

ten voor het werken met cliënten. Oftewel: worden vaders benaderd als compe-

tente ouders of als mishandelende vaders?

Pagina 38

Tevens is het creëren van draagvlak van belang om medewerkers adequaat

aan te kunnen sturen. Ook interne en externe communicatie en overlegstructu-

ren moet op systeemgericht werken zijn ingericht. Tevens adviseert de werk-

groep voor doorontwikkeling van het systeemgericht werken binnen praktijk, be-

leid en wetenschap. Met name rondom genderaspecten, specifieke doelgroe-

pen en complex-samengestelde gezinnen liggen er nog een aantal knelpunten.

Zoals beschreven biedt het betrekken van vaders binnen de vrouwenop-

vang kansen om geweldspatronen bij de wortel aan te pakken door direct na de

crisis te interveniëren. Er zijn echter nog een aantal ontwikkelpunten voor de

implementatie hiervan. De visie op veiligheid en bescherming tegen geweld

voor de huidige cliëntenpopulatie is hierbij belangrijk. Worden vaders, mannen,

ex-partners binnen de vrouwenopvang als volwaardig cliënt gezien en krijgen zij

zodoende ook dezelfde hulp als moeders, vrouwen, ex-partners op dit moment

krijgen? Of wordt er gezocht naar een meer sluitende samenwerking met ke-

tenpartners voor het bieden van systeeminterventie en blijft de focus op het

bieden van bescherming aan vrouw en kinderen?

Dit laatste lijkt in te druisen tegen de meerzijdige partijdigheid, terwijl het

eerste mogelijk tekort doet aan de hulpvraag om veiligheid van vrouw en kinde-

ren. Daarnaast is de geschiedenis van de vrouwenopvang van belang bij verde-

re ontwikkeling. Systeemgericht werken vraagt veel van hulpverleners die erva-

ren zijn in het werken met vrouwen. Zij moeten nieuwe vaardigheden leren in

het voeren van systeemgesprekken en (misschien wel nog lastiger) ‘oude’ per-

spectieven over dader/slachtofferschap vervangen door meer systemische. De-

ze ontwikkeling vraagt niet alleen veel tijd, maar ook heldere keuzes, kaders

waarbinnen het systeemgericht werken een meer of minder bepalende plek

krijgt binnen de werkwijze van de vrouwenopvang.

2.5.3 Beschouwing

De kansen, maar ook de complexiteit van systeemgericht werken binnen de

vrouwenopvang is duidelijk geworden. Daarin heeft de vrouwenopvang zich ge-

durende de afgelopen jaren flink in ontwikkeld. Startend vanuit de (emancipatie)

strijd tegen de onderdrukking van vrouwen, is de opvang zich steeds meer

gaan specialiseren in de verschillende vormen van geweld en de diversiteit en

complexiteit van gezinssituaties.

Pagina 39

De methodiek krachtwerk heeft de opvang een belangrijke impuls gegeven,

passend binnen het van oudsher versterken van eigen kracht, maar met syste-

mische invalshoek. Daarnaast tonen diverse andere initiatieven als veerkracht,

begeleide terugkeer en het Oranjehuis aan dat de sector in beweging is.

Duidelijk wordt dat een gezinsaanpak nodig is in de aanpak van geweld

binnen de thuissituatie. De positie van de opvang in dit kader is een complexe

en het werken met vaders vraagt veel van de opvang. De asiel- en herstelfunc-

tie kan in het geding komen: hoe kan worden voorkomen dat het betrekken van

vader geen invloed heeft op (gevoel van) de veiligheid en bescherming van

vrouw en kinderen en toch optimaal gebruik worden gemaakt van de crisis als

kans? En hoe kan vader als volwaardig ouder op evenredige wijze betrokken

worden bij de hulp aan het gezin? Dit vraagt duidelijke kaders voor de positie

van vaders binnen de hulpverlening en de vrouwenopvang met aandacht voor

verschuivende posities van hulpverleners.

Pagina 40

Hoofdstuk 3

Conclusies en aanbevelingen

Dit deel van het onderzoek heeft zich gericht op de vraag: ‘Op welke manier en op welk moment kunnen vaders (waarvan de kinderen in de opvang verblijven) en hun kind(eren), rekening houdend met het belang van het kind, met elkaar in contact gebracht worden?’ We zullen allereerst de in de praktijk gevonden vraagstukken proberen te voorzien van werkzame oplossingen of antwoorden. Vervolgens beschouwen we de literatuurstudie in zijn geheel om te komen tot een overzicht van alle relevante factoren die een rol spelen wanneer vaders betrokken worden bij hun kinderen die in de opvang verblijven. Hierbij besteden we specifieke aandacht aan de rol van de hulpverlener in het

werken met deze vaders, moeders en kinderen. We besluiten met een voorstel:

een handzaam instrument wat in de uitvoeringspraktijk gebruikt kan worden om

invloedrijke factoren op individueel en contextueel niveau te inventariseren. De-

ze inventarisatie geeft inzicht in de situatie, werkt ondersteunend bij het analy-

seren van de veiligheid, de gezinssituatie en de mogelijkheden voor herstel van

de gezinsrelaties.

3.1 De uitvoeringsdilemma’s

Is het altijd in het belang van het kind een vader te betrekken of verschilt dit per

vader of kind?

In het algemeen kan gesteld worden dat het in het belang van het kind is om

contact te hebben met zijn of haar vader. De band tussen vaders en kinderen is

een gegeven: ook wanneer er geen sprake is van fysiek contact bestaat de va-

der in de emotie-beleving, gedachten en redeneringen van het kind. Daarbij

kunnen vaders specifieke bijdragen leveren in de ontwikkeling van het kind: bij-

voorbeeld bij de ontwikkeling van zelfstandigheid en het ontwikkelen van een

eigen identiteit. In situaties waarbij het kind een tweeledig (of meer) beeld heeft

van de vader, namelijk een positief beeld (beschermer, liefdevolle ouder) en

een negatief beeld (bron van angst en spanning) kan het contact met de vader

voor het kind een bron van herstel- en verbetermogelijkheden bieden.

Pagina 41

Hier zijn echter wel voorwaarden aan verboden. Een belangrijke voorwaarde is

dat de veiligheid van het kind niet in gevaar komt. Hierbij speelt de mate waarin

de vader zich genoodzaakt voelt controle uit te oefenen op zijn (ex)vrouw en

eventueel op zijn kinderen een rol. Een andere belangrijke voorwaarde is dat

het kind zelf controle heeft over het al dan niet aangaan van het contact. Wan-

neer een kind getuige is geweest van geweld tussen zijn ouders betroffen dit

meestal situaties waarin het kind machteloos was. Afhankelijk van de omstan-

digheden en de leeftijd van het kind had het kind geen woorden (baby’s), geen

sociaal netwerk (isolement), geen vriendjes (geheimhouding) en niet de emoti-

onele of fysieke kracht (adolescent) om zijn eigen situatie te beïnvloeden. Het

is, in het kader van het herstel van het gevoel van empowerment bij het kind,

van groot belang dat het kind betrokken wordt bij de keuzes die over het con-

tact tussen de gezinsleden gemaakt worden.

Op welk moment kunnen vaders het beste betrokken worden?

Met in acht neming van de veiligheid van het kind en de moeder is het wenselijk

dat vaders op zijn minst per direct horen dat hun kinderen veilig zijn. De kans is

groot dat de vader, op het moment van contact met de hulpverleners, zich be-

naderd voelt als ‘pleger van huiselijk geweld’ en het is een uitdaging voor de

hulpverleners dat om te buigen naar een contact wat gaat over vaderschap. De

vaders zullen, zoals bij elk conflict, de behoefte hebben te ventileren juist over

het huiselijk geweld en kunnen in zo’n contact nog niet toe zijn aan het praten

over vaderschap. Dat is voor plegers niet anders dan voor slachtoffers en

daarmee voor vaders niet anders dan voor moeders. Erkenning van deze me-

chanismen en acceptatie ervan kan leiden tot een contact waarbij de vader zijn

verhaal en ervaringen deelt, ook die over zijn relatie met de moeder, en de

hulpverlener het onderwerp van het contact leidt richting het thema vaderschap.

Wat dient mee te wegen in de beoordeling van de veiligheid van het kind?

Zoals gezegd is de mate van controlerend gedrag van de vader een belangrijke

indicator voor veiligheid.

Pagina 42

Een ernstig controlerende partner en vader, zeker wanneer dit gepaard gaat

met een persoonlijkheidsstoornis (en dan vooral een antisociale persoonlijk-

heidsstoornis en, in mindere mate, een narcistische persoonlijkheidsstoornis)

wordt in de typologie van plegers van huiselijk geweld ook wel geduid als een

‘intieme terrorist’. Dit type partner vormt, naast een bedreiging voor de moeder,

ook voor de ontwikkeling van het kind een bedreiging. Zo kan het kind angsten

ontwikkelen als gevolg van intimidatie en agressie van de ouder en kan het

kind, door het gedrag van de ouder, beperkt worden in het contact met andere

belangrijke personen en kunnen kinderen het gedrag van de ouder overnemen

en gedragsproblemen ontwikkelen. Daarmee vormt een dergelijke ouder een

bedreiging zowel op de korte als op de lange termijn voor het kind.

Wat dient mee te wegen in de beoordeling van het belang van het kind?

Ook hier geldt dat veiligheid voorop staat. Wat van invloed is op de veiligheid

van het kind staat hierboven reeds beschreven. Daarnaast is het, in het kader

van het empowerment van het kind, belangrijk dat er geluisterd wordt naar de

wensen en behoeften van het kind zelf. Zoals eerder beschreven is het belang-

rijk dat het kind wordt ondersteund in het krijgen van invloed op zijn eigen situa-

tie. Daarnaast spelen velerlei andere factoren een rol. Zo blijkt uit de literatuur

dat de frequentie van contact tussen, in dit geval, vader en kind ondergeschikt

is aan de mate waarin conflicten onderdeel uitmaken van die contacten. Het is

beter zonder conflicten laag frequent contact te hebben dan hoog frequent con-

tact dat gepaard gaat met veel conflicten. Soms zal dit betekenen dat eerst de

conflicten tussen beide ouders, in het belang van het kind, enigszins onder con-

trole moeten zijn voordat het kind een waardevol contact met zijn vader kan

hebben. Dit vraagt iets van vaders, maar zeker ook van moeders. Het leren on-

derscheiden tussen de partnerrol en de ouderrol is voor beide ouders een be-

langrijke opgave en is cruciaal voor het herstel en de verdere ontwikkeling van

het kind. Hier ligt een belangrijke taak voor de hulpverleners van het project.

Kiezen voor de belangen van kinderen betekent meer aandacht voor de ouder-

rol van de betrokkenen dan voor het slachtofferschap of daderschap.

Pagina 43

Dat betekent niet dat daderschap of slachtofferschap geen thema’s meer zijn in

de hulpverlening maar dat ook hulpverleners in staat zijn die rollen te scheiden

en zich ervan bewust zijn op welk moment zij de vader of moeder in welke rol

aanspreken. En uiteraard betekent dit dat de hulpverlener in staat moet zijn hun

eigen hulpverleningsstijl (persoonlijk – zakelijk) kennen, beheersen en functio-

neel in kunnen zetten bij zowel kinderen, vaders, plegers, moeders en slachtof-

fers. Op het overzicht van alle invloedrijke factoren komen we later terug.

Welke keuzes maak je wanneer het kind, of een van de ouders geen contact

wil?

Zoals gezegd is het niet wenselijk een kind tegen zijn zin te dwingen tot contact

met zijn vader. Dit geldt eveneens voor het dwingen van de ouders. De contac-

ten binnen het gezin bevorderen het welzijn van het kind wanneer ze er ‘mogen

zijn’. Dit betekent niet dat het voor kan komen dat een hulpverlener theoretisch

geen belemmeringen ziet voor contact bijvoorbeeld ten aanzien van de veilig-

heid of de vaderschapscapaciteiten van de vader. Het is dan zaak voor de

hulpverlener de belemmeringen voor het contact op te sporen en te bespreken.

De kans is in deze gevallen groot dat ouders of het kind negatieve beelden

hebben van elkaar al dan niet gevoed door elkaar. Deze contextuele aspecten

zijn daarmee concrete belemmeringen voor contact. De relatie tussen de ou-

ders, en de mate waarin zij elkaar valideren als ouder (en dus ook de mate

waarin zij in staat zijn de partnerrol van de ouderrol te onderscheiden), is voor-

waardelijk voor het kind om positieve contacten met zijn ouders te onderhou-

den. Werken aan het opruimen van deze belemmeringen is onderdeel van het

uitvoerende werk en dient het belang van het kind.

Hoe beoordeel je de loyaliteit van het kind naar de moeder?

Dat kinderen loyaal zijn aan hun ouders is gezond. Het is onderdeel van het

‘wij’ gevoel wat elk kind nodig heeft om zich in veiligheid te ontwikkelen. Wan-

neer de loyaliteit van het kind aan de moeder het kind belemmert contact te

hebben met zijn vader ligt de oplossing bij de moeder. Immers, wanneer zij het

kind ruimte kan geven voor het contact met de vader hoeft het kind zich niet

schuldig te voelen tegenover de moeder.

Pagina 44

Ruimte creëren bij de moeder voor de vader in het belang van het kind, het on-

derscheiden van de partnerrol en de ouderrol, het valideren van de vader als

‘goede ouder’ vormen aandachtspunten in de hulpverlening aan de moeder ten

einde het kind toestemming te kunnen geven contact te hebben met de vader.

Een ander probleem wat kan spelen is parentificatie. In dat geval neemt

het kind de zorg voor de moeder op zich en in situaties van langdurig slachtof-

ferschap van de moeder van huiselijk geweld is dit niet ondenkbaar. Het her-

stellen van de juiste balans in de zorg tussen de moeder en het kind vormt dan

een specifiek aandachtspunt voor de hulpverlening aan moeder en kind. We-

derom ligt hier dus een groot deel van de oplossing in het werken met de moe-

der. Andersom kan het langdurig getuige zijn van het mishandelen van de

moeder door de vader bij het kind ook ambivalente gevoelens oproepen (de-

structieve parentificatie). In dat geval hebben kinderen ambivalente gevoelens

ten opzichte van de moeder. Enerzijds zijn zij zorgzaam voor de moeder, aan

de andere kant hebben zij gevoelens van afkeer tegen het slachtofferschap van

hun moeder. Een gevolg kan zijn dat kinderen het respect verliezen voor de

moeder of boos op haar zijn omdat zij hen niet heeft kunnen beschermen. Ook

dit is een belangrijk aandachtspunt in zowel de analyse van de situatie als in

het hulpverleningstraject.

Hoe beoordeel je de loyaliteit van de hulpverlener naar de moeder?

De loyaliteit van de hulpverlener aan de moeder vindt zijn oorsprong in de con-

text van de organisatie. De context waarbinnen de huidige hulpverleners wer-

ken is een organisatie die van origine vrouwelijke slachtoffers van huiselijk ge-

weld met hun kinderen opving en begeleide naar een veilige, zelfstandige te-

rugkeer in de maatschappij. De afgelopen jaren kenmerken zich door de shift in

focus: van slachtofferhulpverlening naar systeemgericht werken. Het belang

van kinderen is, zeker ook door de groeiende kennis over intergenerationele

overdracht van huiselijk geweld, steeds meer op de voorgrond komen te staan.

Dit vraagt de nodige aanpassingen van de hulpverleners die werken bij Het

Kopland.

Pagina 45

Om slachtoffers van huiselijk geweld te ondersteunen heeft jarenlang het

slachtoffer centraal gestaan in de ontwikkelde methodieken en werkwijzen

waarbij plegers en kinderen als invloedrijke omgevingsfactoren werden be-

schouwd. Wanneer ervaringen, kennis en voortschrijdend inzicht leiden tot een

omslag in visie van een organisatie is het van belang medewerkers mee te ne-

men in die omslag. De afgelopen jaren is veel geïnvesteerd in deze visie om-

slag op alle niveaus van de organisatie. Maar ‘oude’ beelden zijn soms hard-

nekkig en praten over plegers is wat anders dan plegers daadwerkelijk ontmoe-

ten. Zoals met moeders gewerkt wordt aan het geven van ruimte aan vaders, in

het belang van het kind, wordt met hulpverleners eenzelfde traject bewandeld

door opleidingen in systeemgericht werken en onderlinge uitwisselingen van

ervaringen. Het delen van een systemische visie op hulpverlening bij huiselijk

geweld waarbinnen alle gezinsleden dezelfde ruimte krijgen zich te ontwikkelen,

is echter een basisvoorwaarde om binnen het project ‘Vaders’ te kunnen wer-

ken.

3.2 Invloedrijke factoren

Om de ontwikkeling van het kind zoveel mogelijk (herstel)kans te geven is het

van belang in kaart te brengen waar de risico’s en kansen voor het kind liggen,

in welke mate het risico of de kansen aanwezig zijn en op welke manier het risi-

co verminderd en de kansen vergroot kunnen worden. Om recht te doen aan

alle factoren die een rol spelen, is het van belang zowel de individuele als de

contextuele factoren een plek te geven wanneer vanuit ontwikkelingsperspectief

naar het belang van de kinderen gekeken wordt. Op de volgende bladzijde

wordt het verband tussen de verschillende factoren schematisch weergegeven.

Pagina 46

Schematische weergave van de invloedrijke factoren (met een uitbereiding van)

Doherty et al. (1996).

Voor de kinderen die in de opvang verblijven staan de condities ten aanzien

van leefomgeving en ouderschap onder druk.

Uit de beschreven onderzoeken blijkt dat ouderschap niet op zichzelf staat, de

context speelt hierbij een belangrijke rol. Ouderschap is geen kwestie van ‘je

hebt het in je of niet’. Intergenerationele aspecten en contextfactoren spelen

hierbij een rol: welke voorbeelden heb je zelf gehad als ouder, hoeveel steun

krijg je binnen je omgeving, hoe word je als ouder gewaardeerd? Ook ontstaat

ouderschap binnen de interactie: word je gewaardeerd als ouder, ondersteun je

elkaar?

Kind

Broertjes/ zusjes

Moeder Vader

Omgevingsfactoren

● Sociale steun kind

● Sociale steun gezin

● Institutionele omgeving

Factoren ouders

● Opvoedgeschiedenis/ evt.

geweldsgeschiedenis

● Hechtingsstijl

● Symptomen van trauma

● Persoonlijkheid (stoornissen)

● Sociaal Economische

Situatie

● Houding ouder ten opzichte

van het kind, de andere ouder,

eventuele broertjes en/of

zusjes

● Ouderschapsvaardigheden/

opvoedstijl

Kind factoren

● De sekse, leeftijd, het

ontwikkelingsstadium van het

kind, gezondheid, coping

vaardigheden en mate van

zelfcontrole

● De gevolgen geweld

● Kindermishandeling

● Houding kind ten opzicht van

vader, moeder, eventuele

broertjes en/of zusjes

● Wensen/verlangens ten

opzichte van contact vader

Pagina 47

Wanneer we specifiek kijken naar de rol van vaders en hun bijdrage aan de op-

timale ontwikkeling van het kind, kunnen we stellen dat deze bijdrage niet los

van kind- en moederfactoren gezien kan worden. Zo kunnen vaderfactoren als

rolidentificatie, kennis, vaardigheden en betrokkenheid resulteren in goede

hechting en continuïteit in de opvoeding. Ditzelfde geldt voor moeder: wanneer

zij vader steunt in zijn opvoedingsproces draagt ze bij aan de optimale condities

voor het kind. In welke mate het kind hiervan profiteert is afhankelijk van de ei-

genschappen van het kind zelf.

Steeds staat bij bovenstaande factoren de interactie voorop. Niet alleen

de ouder-kindinteractie is belangrijk, ook de interactie tussen ouders en tussen

de generaties en omgeving spelen een grote rol bij de invulling van ouder-

schap. Het kunnen reflecteren op ouderschap biedt hierbij de meeste ruimte

voor verandering. Hierbij is ook een schone taak voor de hulpverlening wegge-

legd. Om te kunnen reflecteren en hulp te accepteren is (h)erkenning van goed

en verantwoord ouderschap nodig. Erkenning en waardering voor ouderschap

lijken voorwaarden om goed te kunnen reflecteren.

Ouders zijn zich niet altijd bewust van de gevolgen die het getuige zijn

van geweld op hun kinderen heeft. Deze kennis kan ouders motiveren om de

ontstane situatie te veranderen. Het is van belang om, bij het analyseren van de

gevolgen voor de kinderen, rekening te houden met de leeftijdsfase waarin het

kind verkeerd én met de invloed van specifieke kenmerken van het kind zoals

sekse, copingstrategie, en intelligentie.

Om inzicht te krijgen in eventuele intergenerationele invloed op het func-

tioneren van de ouder(s) is het van belang mee te nemen of er sprake was van

huiselijk geweld in het gezin van herkomst van de ouder, welke hechtingsstra-

tegie de ouder heeft en of de ouder getraumatiseerd is.

Een andere invloedrijke factor is de wijze waarop de vader invulling geeft

aan zijn vaderrol. Is hij een specifiek type vader (de controlerende vader die

bepaald en straft, de kostwinner met weinig tijd voor de kinderen of de overge-

bleven ouder die beperkt wordt door de moeder) en is er sprake van discrepan-

tie tussen wens en werkelijkheid ten aanzien van de vaderrol? Indien dit het ge-

val is: zijn er mogelijkheden tot herstel van de vaderrol die meer tegemoet komt

aan de wens van de vader en de behoeften van het kind?

Pagina 48

De veiligheid van de moeder en kind(eren) lijkt, zoals beschreven in deel 2,

nauw verbonden te zijn met of er sprake is van controlerend gedrag van de va-

der. Controlerend gedrag gaat vaak gepaard met ernstig, frequent en escale-

rend geweld en brengt een hoger veiligheidsrisico met zich mee.

Om inzicht in de gezinsrelaties te krijgen is het van belang ook aandacht

te hebben voor de relaties tussen broers en zussen, deze relaties kunnen zowel

een ondersteunende als een belastende invloed hebben.

Vaderschap beïnvloedt moederschap en kan hier niet los van worden

gezien. In dit licht kan tenslotte de relatie tussen het kind en de moeder onder

druk komen te staan door de geweldssituatie. Er kan destructieve parentificatie

ontstaan waarbij het kind ambivalente gevoelens ontwikkelt voor de moeder.

3.3 De rol van de hulpverlener

De achtergrond van de opvang als asiel en herstelfunctie gericht op versterking

van eigen kracht met de huidige ontwikkeling naar een meer gezinsgerichte

aanpak brengt verschuivingen met zich mee voor de rol van de hulpverlener.

Ouderschap en vaderschap binnen de opvang hangt samen met het beeld van

hulpverleners van ouders en vaders rondom het systeem. Worden ouders als

‘goede en verantwoordelijke’ ouders benaderd? Over het algemeen kan gesteld

worden dat wanneer vaders (maar ook moeders) gezien worden als mishande-

laars, als incompetente ouders, heeft dit invloed op hun gevoel van ‘goede ou-

der-ervaringen’ en competentie en kan dit juist het negatief ouderschap verster-

ken. Goed genoeg ouderschap hangt daarmee af van de buffers uit de voorge-

schiedenis en gemeenschap. Voor het ‘als competente ouders’ kunnen benade-

ren van vaders is aandacht nodig voor eigen impliciete en expliciete opvattin-

gen en overtuigingen over geweld en vaderschap.

Wanneer en op welke manier kan vorm worden gegeven aan contact?

Het is geen keuze van wel of geen contact, een kind heeft een vader en zal fy-

siek het contact kunnen breken, maar fundamentele banden blijven bestaan.

Een aantal voorwaarden zijn naar voren gekomen: continuïteit in contact, maar

zonder conflicten. Kortom: het stoppen van conflicten gaat boven continuïteit in

het contact. Het stoppen van conflicten is niet alleen taak van vader, beide ou-

ders zijn verantwoordelijk voor het samen ouder zijn zonder conflict.

Pagina 49

De taak van de hulpverlener is het steunen van beide ouders in het vaardig

omgaan met de crisis die is ontstaan binnen het ouderschap. Dat betekent dat

er altijd contact tot stand gebracht wordt tussen de vader en het kind tenzij de

veiligheid van het kind of de moeder dit niet toelaat, het kind geen contact wil,

het contact structureel gepaard gaat met conflict of contact onmogelijk is door

de afwezigheid van de vader.

Op welke manier kan contact worden vormgegeven: De literatuur schrijft geen

eenduidige manier voor, duidelijk wordt dat het om differentiatie gaat. Differen-

tiatie komt ook naar voren in type geweld, type kind en type ouders. Van belang

is de context helder houden: contact is nodig mits de veiligheid en de stabiliteit

van het kind niet nog verder in het geding komt. Beide ouders willen ten slotte

(zo is de veronderstelling) het welzijn en de veiligheid van het kind voorop stel-

len. Voor de opvang betekent dit: achter beide ouders staan in het bereiken van

hun doel, op die manier staat ook het belang van het kind voorop. Een risico-

taxatie, het luisteren naar de verschillende verhalen binnen het gezin en het

gezin helpen zich opnieuw tot elkaar te leren verhouden zijn eerste stappen

binnen het vormgeven van contact. Daarbij word uitgegaan van, zoals Van der

Pas (2005) stelt, het besef bij ouders dat zij verantwoordelijk zijn voor hun kin-

deren.

3.4 Aanbevelingen voor de vrouwenopvang

Bij de ontwikkeling van een systeemgerichte aanpak binnen de vrouwenop-

vang, is het van belang het volgende mee te nemen:

Ontwikkel een visie op systeemgericht werken en geweld: wie is de cli-

ënt; het kind, de moeder, ouders of het gezin? Hoe beoordeel je passief

en actief verzet/geweld binnen de partner- en ouderrelatie?

Zorg voor duidelijke methodische keuzes en draagvlak hiervoor die ver-

taald worden in werkprocessen die door een leidinggevende goed aan-

stuurbaar zijn.

Heb aandacht voor expliciete en impliciete opvattingen binnen de orga-

nisatie, teams en hulpverleners over vaderschap en geweld en de in-

vloed hiervan op de hulp aan gezinnen.

Pagina 50

Zorg voor een gedifferentieerd aanbod, waarbij zowel aandacht is voor

de functie van asiel en herstel als ook de ‘crisis als kans voor het gezin’.

Bewaak de vrije positie van de hulpverlener: niet meegesleept worden in

het partnerrelatie - conflict tussen ouders door kant te kiezen of oorde-

lend te zijn jegens geweld.

Blijf vaders aanmoedigen als actieve ouders, ondanks de afstand, en er-

ken hen in hun ouderschap in plaats van hen te benaderen als ‘plegers’.

Blijf moeders aanmoedigen in het ondersteunen van de relatie met de

andere ouder, ondanks de conflicten die er zijn geweest, en biedt tegelij-

kertijd ondersteuning aan moeder bij het creëren van een veilig opvoe-

dingsklimaat.

Ondersteun kinderen in het uiten van ervaringen en wensen.

Maak een snelle en adequate risicotaxatie bij binnenkomst gericht op

veiligheid en vervolgens een uitgebreide analyse van alle invloedrijke

factoren in de gezinssituatie. (Deze aanbeveling hebben we uitgewerkt

aan de hand van de huidige gebruikte instrumenten binnen Het Kopland.

Zie Bijlage 1 voor een voorbeeld.)

Pagina 51

Literatuurlijst

Arrendell, T. (1992). The social self as gendered: a masculinist discourse of divorce. Symbolic Interaction,15, 151-181. Baeten, P., & Geurts, E. (2002). In de schaduw van het geweld. Kinderen die getuigen zijn van geweld tussen hun ouders. Amsterdam: SPW. Bartels, A. A. J. & Heiner, J. (1994). De condities voor optimale ontwikkeling. Het be-lang van het kind in hulpverlening, preventie en beleid. Jeugd en samenleving, 24(5), 282-295. Baumrind, D. (1966). Effects of authoritative parental control on child behavior. Child development, 887-907. Baumrind, D. (1993). The average expectable environment is not good enough: A re-sponse to Scarr. Child Development, 64(5), 1299-1317. Baumrind, D. (1997). The discipline encounter: Contemporary issues. Aggression and Violent Behavior, 2(4), 321-335. Belsky, J. (1984). The determinants of parenting: A process model. Child Develop-ment, 55, 83-96. Brilleslijper-Kater, S., Beijersbergen, M., Asmoredjo, J., Jansen, C. & Wolf, J. (2010). Meer dan bed, bad, broodje pindakaas. Amsterdam: SPW. Bronfenbrenner, U. (1979). Contexts of child rearing: Problems and prospects. Ameri-can Psychologist, 34(10). Cabrera, N., Tamis‐LeMonda, C. S., Bradley, R. H., Hofferth, S. & Lamb, M. E. (2000).

Fatherhood in the twenty‐first century. Child development, 71(1), 127-136. Cater, Å. K. (2007). Children's Meaning‐Conciliation of their Fathers' Violence Related to Fathers and Violence in General. Journal of Scandinavian Studies in Criminology and Crime Prevention, 8(1), 41-55. Dijken, K. van, & Tavecchio, L.W.C. (1998). Vaders en de opvoeding en ontwikkeling van kinderen. De pedagogische betekenis van vaders. Kind en Adolescent, 19, 68-77. Dijkstra, S. (2001). Kinderen (v/m) die getuige zijn van geweld tussen hun ouders. Een basisverkenning van korte en lange termijn effecten. Bilthoven. Dijkstra, S. (2007). Beelden van ouderschap en mishandeling. Een caleidoscopische blik op posities. Ouderschap en Ouderbegeleiding, 10 (2), 142-160. Doherty, W.J., Kouneski, E.F. & Erickson, M.F. (1998). Responsible fathering: An overview and conceptual framework. Journal of Marriage and Family, 60 (2), 277-292. Edleson, J.L. & Williams, O.J. (2007). Parenting by men who batter. New directions for Assessment and Intervention. Oxford: University Press.

Pagina 52

Evans, S. E., Davies, C. & DiLillo, D. (2008). Exposure to domestic violence: A meta-analysis of child and adolescent outcomes. Aggression and Violent Behavior, 13(2), 131-140. Featherstone, B. (2001). Putting fathers on the child welfare agenda. Child & Family Social Work, 6 (2), 179-186. Herrenkohl, T. I., Sousa, C., Tajima, E. A., Herrenkohl, R. C. & Moylan, C. A. (2008). Intersection of child abuse and children's exposure to domestic violence. Trauma, Vio-lence, & Abuse, 9(2), 84-99. Herrera, V. M. & McCloskey, L. A. (2001). Gender differences in the risk for delin-quency among youth exposed to family violence. Child Abuse & Neglect, 25(8), 1037-1051. Hester, M., Kelly, L. & Radford, J. (Eds.). (1996). Women, violence, and male power: Feminist activism, research, and practice. Buckingham: Open University Press. Hoek, M. (2009). Denk in buffers, een handreiking aan ouderbegeleiders. Ouderschap & Ouderbegeleiding, 12(3), 233-241. Holt, S., Buckley, H. & Whelan, S. (2008). The impact of exposure to domestic violence on children and young people: A review of the literature. Child abuse & neglect, 32(8), 797-810. Johnson, M. P. (1995). Patriarchal terrorism and common couple violence: Two forms of violence against women. Journal of Marriage and the Family, 283-294. Johnson, M. P., & Ferraro, K. J. (2000). Research on domestic violence in the 1990s: Making distinctions. Journal of Marriage and Family, 62(4), 948-963. Johnson, M.P. (2008). A typology of domestic violence: intimate terrorism, violent resis-tance and situational couple violende. Northeastern University Press, Boston. Kellett, J. and Apps, J. (2009) Assessments of parenting and parenting support need: a study of four professional groups. Project Report. York, UK: Joseph Rowntree Founda-tion. Lamb, M. E., Pleck, J. H., Charnov, E. L. & Levine, J. A. (1985). Paternal behavior in humans. American Zoologist, 883-894 Lamb, M. (1995). Paternal influences on child development. In M. van Dongen, G. Frinking & M. Jacobs (Eds). Changing fatherhood: A multidisciplinary perspective. Am-sterdam: thesis. Liss, M. B. & Stahly, G.B. (1993). Domestic violence and child custody, in Hansen, M. and Haraway, M. (eds), Battering and Family Therapy: A Feminist Perspective, New-bury Park, CA, Sage. Lünnemann, K., Goderie, M., Tierolf, B., & met medewerking van Römkens, R. (2010). Geweld in afhankelijkheidsrelaties. Trends in vraag naar en aanbod van opvang en hulp. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.

Pagina 53

McAlister Groves, B., Van Horn, P. & Lieberman, A.F. (2006). Deciding on fathers' in-volvement in their children's treatment after domestic violence. In J. L. Edleson & O. J. Williams (Eds.), Parenting by men who batter: New directions for assessment and in-tervention. (pp. 65-84). Oxford: University Press. McHahon, M. & Pence, E. (1995). Doing more harm than good? Some cautions on visi-tation centers, in Peled, E., Jaffe, P. & Edleson, J.L. (eds), Ending the Cycle of Vio-lence: Community responses to Children of Battered Women, Newbury Park, CA, Sage. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2007). Beschermd en weerbaar, intensivering van de opvang en hulp bij geweld in afhankelijkheidsrelaties. Den Haag: Ministerie VWS. Kenmerk: DMO/SSO-2818707. Moffitt, T.E. & Caspi, A. (2003). Preventing the inter-generational continuity of antiso-cial behavior: Implications from partner violence research. D. Farrington & J. Coid, (Eds.), Early Prevention of Adult Antisocial Behavior. New York: Cambridge University Press. Pas, A. van der (2005). Eert uw vaders en uw moeders. Opvoedproblemen nader ver-klaard. Handboek Methodische Ouderbegeleiding 3. Amsterdam: SWP. Peled, E. (2000). Parenting by men who abuse women: Issues and dilemmas. British Journal of Social Work, 30(1), 25-36. Pels, T. & Distelbrink, M. (2000). Opvoedingsondersteuning: vraag en aanbod. T. Pels (Ed.), Opvoeding en integratie. Een vergelijkende studie van recente onderzoeken naar gezinsopvoeding en pedagogische afstemming tussen gezin en school, (pp 172-204). Assen: Van Gorcum. Perel, G. & E. Peled (2008). The fathering of violent men: Constriction and yearning. Violence against women, 14, 457-482. Ploeg, J.D. van der (2007). Behandeling van gedragsproblemen. Initiatieven en inzich-ten. Rotterdam: Lemniscaat. Radford, L. & Hester, M. (2006). Mothering through domestic violence. London: Jes-sica Kingsley Publishers. Rus, H. (2012). Beleidsplan vaders. Groningen: St. Toevluchtsoord. Steketee, M., Mak, J. & Flikweert, M. (2011). Deel III De jongeren. In: T. Pels, K.D. Lünnemann, & M. Steketee, (Eds). Opvoeden na partnergeweld. Ondersteuning van moeders en jongeren van diverse afkomst (pp. 127-183). Assen: Van Gorcum. Taylor, G. (1993). Child custody and access. Vis a Vis: National Newsletter on Family Violence, 10, 3. United Nations General Assembly (1989). Text of the UN Convention on the Rights of the Child. Geraadpleegd op internet via: http://www.ohchr.org. UN Office of the High Commissioner for Human Rights.

Pagina 54

Veen, H. van der, & Bogaerts, S. (2010). Huiselijk geweld in Nederland: overkoepelend syntheserapport van het vangst-hervangst-, slachtoffer-en daderonderzoek (2007-2010). Den Haag: Boom Juridische Uitgevers. Veerman, J. W. (1998). Vader. Afwezige vaders. De afwezige vader als risicofactor voor de verdere ontwikkeling van kinderen in de jeugdzorg. Kind en Adolescent, 19, 191-199. Wegelin, M. & Van Maanen, G. (2008). Behandeling van slachtoffers van huiselijk ge-weld die verblijven binnen de vrouwenopvang. Groningen: St. Toevluchtsoord. Werner, E. E. & Smith, R. S. (2001) Journeys from Childhood to Midlife: Risk, Resil-ience, and Recovery. New York: Cornell University Press. Wolf, J., Jonker, I., Nicholas, S., Meertens, V. & Te Pas, S. (2006). Maat en baat van de vrouwenopvang: onderzoek naar vraag en aanbod. SWP, Amsterdam. Yeung, W. J., Duncan, G.J. & Hill, M.S. (2000). Putting Fathers Back in The Picture: Parental Activities and Children’s Attainment. Journal of Marriage and Family Review, 29 (3 & 4), 97-114.

Pagina 55

Bijlage

Praktijkinstrument voor risicotaxatie

In deze bijlage is schematisch weergegeven welke informatie door middel van welk instrument verzameld wordt binnen de vrouwenopvang Groningen. Bij de multidisciplinaire bespreking over het kind en zijn of haar gezin kan het praktijkinstrument gebruikt worden om systematisch aandacht te besteden aan alle relevante kenmerken die een rol dienen te spelen in de besluitvorming over op welke manier er invulling gegeven gaat worden aan het contact tussen het kind en zijn of haar vader.

Kenmerken kind

Kenmerk Gebruikt instrument

Sekse kind

Intake

Leeftijd

Intake

Ontwikkelingsstadium

Intake

Gezondheid

Intake

Copingvaardigheden

SDQ

Mate van zelfcontrole

SDQ

Is er sprake van externaliserende gedragsproblematiek?

SDQ

Is er sprake van internaliserende gedragsproblematiek?

SDQ

Is er sprake van symptomen van trauma?

CRIES-13

Is het kind mishandeld?

Intake

Hoe beoordeelt het kind zijn relatie met vader, moeder,

broertjes of zusjes

3 huizen / signs of safety

Welke wensen en verlangens heeft het kind t.a.v. de

relatie met zijn vader en andere zaken?

3 huizen / signs of safety

Pagina 56

Kenmerken ouders

Kenmerk Gebruikt instrument

Welke mate van dreiging gaat uit van de ouder voor de

andere ouder en/of eventuele kinderen?

Instrument Agressie en Dwang

Heeft de ouder werk

Zo niet, sinds wanneer niet?

Intake

Wat is de hoogst voltooide opleiding van de ouder?

Intake

Wat was het netto gezinsinkomen per maand?

Vragen naar schulden

Intake

Opvoedgeschiedenis moeder

Intake

Opvoedgeschiedenis vader

Intake

Wat is de hechtingsstijl van de ouders?

Intake

Is er sprake van symptomen van trauma bij de ouder?

Intake

Is er sprake van persoonlijkheidsproblematiek bij de

ouder?

Intake

Is er sprake van verslavingsgedrag?

Intake

Heeft de ouder realistische verwachtingen van het kind? Observatie/intake. En vervolggesprekken met

systeemwerker.

Heeft de ouder inzicht in de eigenschappen en

beperkingen van het kind?

Observatie /intake. En vervolggesprekken met

systeemwerker.

Erkent de ouder deze eigenschappen en beperkingen? Observatie /intake. En vervolggesprekken met

systeemwerker.

Is de ouder in staat aan te sluiten bij de behoeften van het

kind?

Observatie /intake. En vervolggesprekken met

systeemwerker.

Welke ouderschapsstijl heeft de ouder? Observatie/ intake. En vervolggesprekken met

systeemwerker.

Pagina 57

Korte verduidelijking van bepaalde gebruikte instrumenten2:

Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ)

De SDQ is een korte screeningslijst die de psychische problematiek en vaardigheden

bij kinderen van 3 tot en met 16 jaar meet. De SDQ kent verschillende versies, namelijk

een voor leerkrachten, een voor ouders en een versie voor de jeugdige zelf.

Children's Revised Impact of Event Scale (CRIES-13)

De CRIES-13 is een korte screeningslijst om een posttraumatische stress stoornis

(PTSS) bij kinderen en jongeren van 8 tot 18 jaar vroegtijdig te signaleren.

Drie huizen

De drie-huizenmethode is een manier om kinderen op een ongedwongen manier mee

te laten praten over hoe het thuis gaat en wat zij willen. De tekeningen die de kinderen

maken, kunnen gebruikt worden om met ouders te praten over hoe een kind zich voelt

en wat er moet gebeuren opdat het kind zich weer veilig voelt/is in de thuissituatie.

Signs of Safety

Signs of Safety is een oplossingsgerichte methode. Samen met het gezin ontwikkelt de

hulpverlener een veiligheidsplan. Het doel van Signs of Safety is een samenwerkingsre-

latie op te bouwen met gezinnen waar (mogelijk) sprake is van kindermishandeling. Het

einddoel van Signs of Safety is veiligheid voor het kind creëren.

Instrument Agressie en Dwang

Dit instrument is bedoeld om de mate van agressie en dwang in een relatie in kaart te

brengen. Dit instrument is ontwikkeld door Johnson (2008) en is een zelf invullijst. De

twee hoofdthema’s die hierin centraal staan zijn: ‘de gedragingen van uw partner tegen

u’ en ‘de gedragingen van u tegen uw partner’.

1 Wolf, J. & Jansen, C. (2011). Krachtwerk. Basismethodiek in de vrouwenopvang. Onderzoekscentrum

maatschappelijke zorg: UMC St Radboud. 2 De beschrijvingen komen grotendeels van het Nederlands Jeugd Instituut (NJI) of uit de eigen methodiek.

Kenmerken omgeving

Kenmerk Gebruikt instrument

Is er sprake van een significante volwassene voor het kind

(een familielid, kennis, etc.)

Ecogram, intake, krachteninventarisatie1.

Is er sprake van sociale steun uit de omgeving van het

gezin voor het gezin?

Ecogram, intake, krachteninventarisatie.

– Pagina 58

Colofon

(On) machtige vaders Over vaderschap in situaties van huiselijk geweld.

Onderzoekers Drs. Lienja van Eijkern Sociologe

Drs. Hanneke Rus Orthopedagoge/ gz-psychologe

M.m.v. Marinde Smit en Femke Feenstra

Datum Mei 2014

Correspondentie Het Kopland

Antillenstraat 9

9714 JT Groningen

www.hetkopland.nl

T 050 5991420

E info@hetkopland.nl

Mede mogelijk gemaakt door het Skanfonds.