3

WOORD VOORAF

Het bestuderen van de Koude Oorlog is voor mij een bijzonder leerrijke ervaring

geweest. Het heeft mijn inzichten in de internationale politiek verruimd, zowel van

vroeger als van nu, en bepaalde huidige politieke beslissingen beter doen begrijpen. De

Koude Oorlog mag dan al afgelopen zijn, de verschillende denkwijzen die erin werden

ontwikkeld kan men in de actualiteit nog steeds terugvinden. Daarom wil ik in de eerste

plaats mijn promotor Prof. Dr. R. Detrez bedanken voor zijn hulp bij de keuze van mijn

scriptieonderwerk. Zoals gebruikelijk, maar daarom niet minder oprecht, wil ik tevens

mijn vader, stiefvader en zus bedanken om mijn werk na te lezen en te corrigeren.

4

I. INLEIDING

Traditioneel wordt de Koude Oorlog gedefinieerd als een staat van extreme spanningen

tussen het westelijk en het oostelijk machtsblok, geleid door respectievelijk de Verenigde

Staten en de Sovjet-Unie, in de tweede helft van de twintigste eeuw. Beide “superstaten”

leefden bijna voortdurend met elkaar op voet van oorlog, en hoewel ze nooit rechtstreeks

met elkaar in conflict zijn gekomen, rivaliseerden ze met elkaar door geheime operaties

en oorlogen bij volmacht.1 Omdat beide partijen vreesden dat de intiemste vorm van

agressie tegen de ander zou escaleren tot een allesvernietigende nucleaire oorlog, is er

tussen hen, met uitzondering van enkele incidenten tijdens de Koreaanse Oorlog2, nooit

een rechtstreekse militaire confrontatie geweest, en is de Koude Oorlog nooit een “warme

oorlog” geworden.

Niet iedere historicus is het met deze definitie eens. Vooreerst is er discussie over

de periode waarin het conflict plaatsvond. Voor Y. Vanden Berghe en A. Fontaine is de

Oktoberrevolutie in 1917 het beginpunt van de Koude Oorlog. Zij stellen dat het

kapitalisme het bestaan van een socialistische staat niet duldde.3 De steun die de grote

West-Europese mogendheden aan de Witten boden tijdens de Russische burgeroorlog kan

vanuit deze optiek gezien worden als een soort van containment avant la lettre, maar dan

voornamelijk van Groot-Brittannië en Frankrijk, en in mindere mate van de Verenigde

Staten. Tot 1945 hebben de Verenigde Staten immers bijna ononderbroken goede relaties

onderhouden met Rusland, en in tegenstelling tot de andere kapitalistische landen

steunden ze de februarirevolutie, en zelfs de daarop volgende bolsjewistische

machtsovername werd ongemoeid gelaten. In tegenstelling tot Groot-Brittannië en

Frankrijk betekende het bestaan van een socialistische staat voor de VS niet echt een

bedreiging. De Amerikanen hebben wel steun geboden aan de Witten tijdens de

Russische burgeroorlog, en over de reden waarom ze dat hebben gedaan lopen de

meningen uiteen, maar die Amerikaanse interventie heeft niet lang geduurd. Het is wel zo

dat er vanaf het ontstaan van de Sovjet-Unie een ideeënoorlog is ontstaan, met de

Verenigde Staten en de Sovjet-Unie als belangrijkste vertegenwoordigers, die een

belangrijk dimensie zou worden in de komende Koude Oorlog, maar zeker niet de

belangrijkste. De oorzaken die men geeft aan de Koude Oorlog, hangen nauw samen met

1 DOCKRILL M. L. en HOPKINS M. F., The Cold War, 1945 – 1991, London, 2005 pp. 1; p. 32

2 Recent opengestelde archieven tonen aan dat gevechtsvliegtuigen van beide supermachten tijdens de

Koreaanse Oorlog kortstondig met elkaar hebben gevochten, maar beide staten kozen er bewust voor om

hier geen ruchtbaarheid aan te geven. 3 VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 358

5

de periode waarin men hem situeert. Historici die focussen op de ideologische dimensie

van de Koude Oorlog zullen hem laten aanvangen met de Oktoberrevolutie, maar de

meesten hebben toch een meer genuanceerde kijk.

De Tweede Wereldoorlog wordt door de meeste auteurs beschouwd als de

belangrijkste cesuur in de geschiedenis van de moderne wereldpolitiek. Vele post-

revisionistische auteurs (cf. infra), zoals onder meer P. Dukes en D. Yergin,

onderschrijven dat de internationale machtsverhoudingen na de oorlog zodanig waren

veranderd, dat de spanningen tussen de overwinnaars onmogelijk te vermijden waren. De

oorlog van 1939 – 1945 was zo veel wreder dan alle vorige oorlogen uit de geschiedenis,

dat hij ertoe heeft geleid dat de overwinnaars na 1945 een verregaand defensief beleid

zijn gaan voeren, dat onoverkomelijk indruiste tegen de belangen van andere naties (cf.

infra).

Net zoals de Tweede Wereldoorlog een belangrijk ankerpunt is om het beleid van

zowel de VS als de Sovjet-Unie te begrijpen, zo ook is de beurscrash op Wall Street van

1929 volgens sommige auteurs een belangrijke gebeurtenis om de Amerikaanse politiek

te begrijpen. De Amerikaanse betrokkenheid in de talloze conflicten van de tweede helft

van de 20ste

eeuw kan worden opgevat als een poging te vermijden dat haar afzetmarkten

zouden verdwijnen achter een ijzeren gordijn. De talloze verwijzingen naar de “dirty

thirties” in de speeches van Amerikaanse topfunctionarissen moeten echter wel

genuanceerd worden. De meeste auteurs gaan ervan uit dat de VS na de oorlog een

imperialistisch beleid is gaan voeren, maar dat ze de publieke opinie en het Congres hier

enkel voor kon winnen door hen een doemscenario als dat van de jaren dertig voor ogen

te houden (cf.. infra).

Dan is er discussie over wanneer de Koude Oorlog eindigde. Volgens de

traditionele historiografie eindigt de Koude Oorlog in 1991, met de ineenstorting van de

Sovjet-Unie. In een artikel gaat Anders Stephanson in tegen deze algemene opvatting, en

stelt dat de Koude Oorlog eindigde in 1963, omdat Kennedy toen de Sovjet-Unie

erkende, en op die manier de fundamenten legde voor de détente.4 De Berlijnse Muur

bevestigde de definitieve verdeling van Europa, en bracht paradoxaal genoeg ontspanning

tussen Oost en West. Deze these werd echter uitgewerkt vóór het Reagan-tijdperk, en

houdt geen rekening met de zgn. tweede koude oorlog die ontstond met het Amerikaanse

Strategic Defense Initiative (cf. infra).

Een volgende belangrijk discussiepunt in deze definitie heeft betrekking op de

vraag wie er deelnam aan de Koude Oorlog. Was de Koude Oorlog een conflict tussen

4 STEPHANSON, A., “Liberty or Death: the Cold War as US ideology”, in: WESTAD, A. O. (ed.),

Reviewing the Cold War, Approaches, Interpretations, Theory, London, 2000, pp. 81 – 103

6

twee superstaten, die de wereld in een bipolair systeem verdeelden, of was het

ingewikkelder dan dat? John L. Gaddis nuanceert reeds de superstatus van zowel de

Verenigde Staten als de Sovjet-Unie, en toont aan dat kleinere staten meer macht

uitoefenden op de zgn. superstaten dan doorgaans wordt gedacht, door een neutrale

houding aan te nemen.5 Dit principe van neutraliteit houdt in dat staten concessies konden

afdwingen van de ene superstaat, door te dreigen over te lopen naar de andere. Kim Il

Song werd door de Amerikaanse beleidsmakers gezien als een marionet van Stalin, maar

recent bewijsmateriaal toont aan dat deze laatste in feite niet zo veel invloed had op de

Noord-Koreaanse politiek. Stalin moest zich wel schikken naar Kim, of hij zou steun

gaan zoeken bij Mao, en dan zou Stalin zijn invloed in Azië verliezen. Ook Stalins gezag

in Tsjecho-Slowakije bijvoorbeeld wordt doorgaans overschat. De Tsjecho-Slowaakse

communisten, weliswaar gesteund door het Kremlin, namen in februari 1948 zélf het

initiatief om de concurrerende partijen uit te schakelen. Het was pas bij de grootscheepse

vervolging van democratische politici in de maanden erna dat sovjetadviseurs een

belangrijke rol gingen spelen.6

Met de opening van de archieven in de jaren 1980 zijn sommige Britse historici

Groot-Brittannië als de derde hoofdrolspeler in het conflict gaan beschouwen. Deze visie

op de Koude Oorlog was evident in de jaren 1944 – 1945, maar werd al redelijk vlug

vergeten omdat Amerikaanse historici er geen aandacht aan besteedden.7 Ook de rol van

China als autonome deelnemer aan de Koude Oorlog werd opgewaardeerd na de jaren

1980.

Misschien wel de belangrijkste vraag die historici zich moeten stellen is waarom

de spanningen tussen de Oost en West zijn ontstaan. Sinds de term in 1947 voor de eerste

keer gebruikt werd door B. Baruch, en later gepopulariseerd werd door de journalist W.

Lippmann, zijn er tal van opvattingen ontstaan om de oorzaken en het verloop van het

conflict te verklaren, en, hoewel ze veelal zeer complex zijn en in elkaar overlopen, kan

men toch drie grote stromingen onderscheiden. De eerste stroming, de zgn. orthodoxe

school, is ontstaan in de jaren 1940 – 1950. Ze weerspiegelde de opvattingen van de

toenmalige Amerikaanse regering, en stelde dat het communisme inherent “slecht” is. De

USSR werd afgeschilderd als een fanatieke en ideologische staat die uit was op de

5 GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdam/Antwerpen, 2005, pp. 158 e.v.; en GADDIS, J. L., “On

Starting All Over Again: A Naïve Approach to the Study of the Cold War”, in: A. Odd Westad (ed.),

Reviewing the Cold War; approaches, interpretations, theory, London/Portland, 2000, pp. 27 – 43 6 PEKELDER, J., “De Terugkeer van Ideologie: Geschiedschrijving over de Koude Oorlog na 1989”,

Spiegel Historiael, 37 (2002), pp. 10 – 17 7 LUNDESTAD, G., “How (Not) to Study the Orginins of the Cold War”, in: A. Odd Westad (ed.),

Reviewing the Cold War; approaches, interpretations, theory, London/Portland, 2000, pp. 64 – 83

7

onmiddellijke werelddominantie, terwijl de Verenigde Staten een passieve, pragmatische

rol speelden, althans tot de Trumandoctrine en het Marshallplan. Men hield de Sovjet-

Unie, en meer bepaald haar vermeende expansiedrang, verantwoordelijk voor de ontstane

spanningen. Een goed voorbeeld hiervan is Thomas A. Bailey, die in zijn in 1950

verschenen werk met de veelzeggende titel America faces Russia de verbrokkeling van de

goede relaties tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten tijdens de Tweede

Wereldoorlog vanuit deze optiek verklaart.

De aanhoudende betrokkenheid van de Verenigde Staten in de Vietnamoorlog

deed vele historici echter afstappen van dit orthodoxe paradigma. In navolging van

William A. Williams ontstond een revisionistische school, die in feite het spiegelbeeld is

van de vorige. Niet de Sovjet-Unie, maar de Verenigde Staten werden nu

verantwoordelijk gehouden voor de Koude Oorlog; ze werden gezien als een

imperialistische staat, die uit louter kapitalistische winstbejag zoveel mogelijk nieuwe

markten wilden openleggen, om op die manier hun macht wereldwijd te kunnen

uitbreiden. De sovjetpolitiek werd nu niet meer gezien als een poging om haar

maatschappelijk model wereldwijd te implementeren, maar wel als een poging haar eigen

socio-economisch systeem te bewaren. De revisionisten gingen in tegen de stelling dat de

USSR een expansionistische staat was, en toonden aan dat de sovjetbezetting in Oost- en

Centraal-Europa defensief bedoeld was. De meeste revisionistische auteurs zullen in

navolging van Gar Alperovitz stellen dat Trumans beslissing om atoombommen in te

zetten in de oorlog tegen Japan louter machtsvertoon was, bedoeld om de Sovjet-Unie te

intimideren, en dat de VS dus helemaal geen passieve rol speelde in de vroegste jaren van

de Koude Oorlog (cf. infra).

Het debat bleef duren tot het midden van de jaren 1980, toen J. L. Gaddis in een

beroemd artikel met een nieuw, post-revisionistisch paradigma kwam aanzetten, waarin

hij een consensus probeerde te bereiken tussen beide standpunten.8 Hij geeft toe dat de

Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog een imperialistische staat waren geworden,

maar hun buitenlands beleid van de tweede helft van de 20ste eeuw werd niet ingegeven

door kapitalistische hebzucht of angst voor een nieuwe economische depressie. Het was

een reactie op het Stalinisme-Communisme. Hoewel Stalin geen concrete plannen had

om een sovjetexpansie door te voeren, baarde zijn regime de buurlanden van de Sovjet-

Unie zorgen, en dus was de VS “moreel verplicht” de Sovjet-Unie tegen de houden. In

werkelijkheid vonden de meeste Amerikaanse interventies echter plaats ten bate van

8 GADDIS, J. L., “The Emerging Post-Revisionist Synthesis on the Origins of the Cold War”, Diplomatic

History, 7 (1983), pp. 171 – 190

8

corrupte en zelfzuchtige oligarchieën en antidemocratische militaristen, zolang die maar

openstonden voor het Amerikaanse grootkapitaal.9

De belangrijkste stelling van deze post-revisionistische school is dat men de

schuld van de Koude Oorlog niet meer bij één partij legt, maar de spanningenverhouding

tussen beide superstaten interpreteert als het gevolg van een systematisch verkeerd

interpreteren van het beleid van de ander, dat bijna altijd defensief bedoeld was. Beide

partijen oordeelden verkeerdelijk dat de ander offensieve bedoelingen had, en reageerden

bijgevolg sterk overtrokken op elkaars politiek. Dit is nog steeds de meest gangbare

formule om de belangrijkste crisismomenten tijdens de Koude Oorlog te verklaren.

Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 en de ineenstorting van de Sovjet-Unie

werden ideeën uit de orthodoxe school opnieuw gewaardeerd en ging de aandacht van de

meeste van deze post-revisionistische auteurs terug naar de rol van de Marxistisch-

Leninistische ideologie in de Sovjet-Russische politiek. “Op de golven van de euforie in

het Westen over de vermeende zege van de democratie”, aldus J. Pekelder, “beleefde de

orthodoxe benadering een sterke revival.”10

Zo is er bijvoorbeeld een groot verschil

tussen Gaddis‟ boeken van voor en na 1989. In Russia, The Soviet-Union and the United

States uit 1978 schrijft hij dat de Koude Oorlog is voortgevloeid uit de culturele,

technologische en ideologische verschillen tussen Oost en West. Het was met andere

woorden een onvermijdelijk conflict, waar geen van beide partijen dan ook schuld aan

had.11

Maar in zijn recentste boek The Cold War van 2005 klinkt het volledig anders.

Niet de culturele verschillen tussen beide partijen, maar de onbuigzaamheid van de

sovjetleiders hebben ertoe geleid dat de onderhandelingen geen resultaten opleverden. Hij

schrijft dat “de sovjetdiplomatie eerder gekenmerkt [werd] door onbuigzaamheid dan

door medewerking: het sleutelwoord leek in bijna alle onderhandelingen njet! te zijn.”12

Bovendien stelt Gaddis de sovjetleiders in zijn beschrijvingen en keuze van citaten zeer

karikaturaal voor, en volgens hem zijn ze allesbehalve geschikt om een land te besturen.

Stalin hoorde in feite meer thuis in een gekkenhuis dan in het Kremlin, en Chruščëv “was

net een nukkig kind dat met een geladen pistool speelde”.13

Hij vult bijna twee volle

pagina‟s met een beschrijving van Stalins gezicht, maar acht het niet nodig te vermelden

dat de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog ruim 20 miljoen mensen heeft

9 PAUWELS, J. R., De mythe van de «goede oorlog», Berchem, 2000, p. 163; PARENTI, M., Blackshirts

and Red:,Rational Fascism and the Overthrow of Communisme, San Francisco, 1997, pp. 66 – 89 10

PEKELDER, J., “De Terugkeer van Ideologie: Geschiedschrijving over de Koude Oorlog na 1989”,

Spiegel Historiael, 37 (2002), pp. 10 – 17 11

GADDIS, J. L., Russia, the Soviet Union and the United States, an Interpretative History, New York,

1978 12

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006, pg. 79 13

ibid., pg. 104

9

verloren, en dat dit wel eens een grotere invloed zou kunnen hebben gehad op het

naoorlogse sovjetbeleid dan Stalins persoonlijkheid (cf. infra). Teneinde een wereldwijde

catastrofe af te wenden, moesten de Amerikanen zich wel gaan moeien met de

wereldpolitiek, en de brokken lijmen die de sovjets gemaakt hadden.

Naast deze “neo-orthodoxe” historiografie, die zichzelf ietwat pretentieus de “new

cold war history” noemt, zijn er tal van dissidente opvattingen over de Koude Oorlog in

al zijn aspecten, voornamelijk geherwaardeerde opvattingen uit de revisionistische en

post-revisionistische literatuur. Met de geleidelijke openstellingen van archieven uit de

sovjetperiode komt er steeds meer kritiek op de ongenuanceerde visie van deze neo-

orthodoxe school. Zo bijvoorbeeld wordt het hoe langer hoe moeilijker om de stelling vol

te houden dat Stalin er na de Tweede Wereldoorlog op uit was Europa te overheersen (cf.

infra). Om het beleid van zowel de USSR als de VS te begrijpen zullen de meeste

historici zich focussen op de interactie tussen beiden, en teruggrijpen naar de post-

revisionistische stelling dat de Koude Oorlog is ontstaan als het gevolg van het verkeerd

interpreteren van elkaars beleid vlak na de Tweede Wereldoorlog. Ten onrechte dacht

Washington dat de USSR uit was op de totale politieke overheersing van Europa, en

dacht Moskou dat de VS uit was op de omverwerping van de Sovjet-Unie. Een centraal

begrip in deze zienswijze is het veiligheidsdilemma. Een staat kan bepaalde defensief

bedoelde maatregelen nemen die uiteindelijk een averechts effect hebben, omdat andere

staten zich erdoor bedreigd zullen voelen.

Naast deze algemene tendens om de Koude Oorlog als een ongewild neveneffect

te zien van het streven naar nationale veiligheid, dringen er zich eveneens een paar

andere zienswijzen op omdat niet ieder facet van de Koude Oorlog hierdoor verklaard

kan worden. Het is bijvoorbeeld vreemd dat Truman zijn doctrine, en daarmee zijn

oproep tot een globale kruistocht tegen het communisme, lanceerde net in een periode dat

de Sovjet-Unie zich weinig met buitenlandse aangelegenheden bezig hield.14

In deze scriptie zal ik uiteenzetten op welke manier(en) het beleid van de VS en

de USSR in de huidigde historiografie geïnterpreteerd wordt. Ik zal beschrijven hoe

moderne auteurs de strategiën van beide partijen opvatten, en aantonen dat hier nog lang

geen concensus over bestaat. Ik zal ook beschrijven hoe volgens de moderne

historiografie de spanningen tussen Oost en West zijn ontstaan en zodoende tot de Koude

Oorlog hebben geleid. Het is daarbij van belang te begrijpen dat die spanningen niet

opeens zijn ontstaan, maar een lange voorgeschiedenis kenden, die teruggaat op de

14

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003; p. 55

10

Oktoberrevolutie van 1917. Daarom begin ik mijn uiteenzetting met een achtergrond van

het conflict.

11

II. 1917 – 1945: DE ACHTERGROND

Op enkele uitzonderingen na (cf. supra) lijken de meeste historici de Koude Oorlog als

een conflict van de tweede helft van de twintigste eeuw te beschouwen. Haar

fundamenten werden evenwel reeds in de eerste helft gelegd. Vanaf het moment dat de

bolsjewieken de macht grepen in Rusland met de Oktoberrevolutie in 1917 was er een

ideologische strijd om Weltanschauungen begonnen tussen Oost en West, die zou blijven

voortduren tot het einde van de Koude Oorlog in 1991. Plotseling was de liberale

ideologie niet meer de enige in de praktijk gebrachte ideologie. Ze werd uitgedaagd door

een alternatieve ideologie, die een maatschappelijke ordening voorstond op basis van een

andere verdeling van klassenmacht. De ideologische verschillen tussen beide staten

kwamen voor het eerst duidelijk tot uiting aan het einde van de Eerste Wereldoorlog.15

Woodrow Wilson – president van de VS van 1913 tot 1921 – stipuleerde in zijn

veertienpuntenprogramma dat wereldwijde vrede enkel gegarandeerd kon worden door

de principes van rationeel zelfbeschikkingsrecht, economische liberalisering en de

vorming van een internationale veiligheidsorganisatie, terwijl Lenin, die het kapitalisme

verantwoordelijk achtte voor de eerste wereldoorlog, ervan overtuigd was dat enkel een

wereldwijde dictatuur van het proletariaat de wereld zou kunnen vrijwaren van verdere

conflicten. Lenins felle retoriek beangstigde de westerse leiders. Zijn geloof in de

onvermijdelijkheid van een clash tussen de kapitalistische en de communistische wereld

enerzijds, en zijn wereldwijde oproep tot het omverwerpen van het kapitalisme en het

organiseren van een wereldrevolutie anderzijds – het nationale motto van de RSFRS

(Rossijskaja Sovetskaja Federtivnaja Socijalističeskaja Respublika - de Russische

Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek [vanaf juli 1918]) was “ „Proletarii vsex stran,

soedinjajtes‟!‟ - proletariërs aller landen, verenigt u!”16

– maakten dat het Westen hem

bijzonder serieus namen. De machthebbers van de kapitalistische landen zagen in het

communisme een bedreiging voor hun eigen machtsposities. Ze waren er getuige van

geweest hoe de bolsjewieken de tsaar hadden afgezet en vermoord, en vreesden dat hen

hetzelfde lot beschoren was indien ze de opkomst van deze “verderfelijke ideologie”,

zoals Wilson ze noemde, niet tegenhielden.

Onmiddellijk nadat de bolsjewieken de macht hadden gegrepen, joegen ze het

Westen tegen zich in het harnas omdat Lenin aparte vredesonderhandelingen was

begonnen met de Centrale Mogendheden, die uiteindelijk resulteerden in de vrede van

15

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006; p. 115 16

Alle Russische citaten heb ik getranscribeerd volgens het ISO R/9 systeem. Zie bijlage.

12

Brest-Litovsk op 3 maart 1918. Lenin vreesde dat de socialistische revolutie zou

mislukken indien de oorlog zou blijven voortduren.17

Het Rode Leger moest zijn handen

vrij hebben om de bourgeoisie in eigen land te bestrijden. In ruil voor grote territoriale

concessies trokken de asmogendheden zich terug uit de RSFSR. Voor de geallieerden

betekende dit echter dat zij nu het hele gewicht van de legers van de Centrale

Mogendheden moesten opvangen. Centrale troepen die aan het oostfront hadden

gevochten tegen de Sovjets konden nu het westelijk front komen versterken. Bovendien

vreesden de Geallieerden dat de RSFSR bereid zou zijn om de Centralen gebruik te laten

maken van haar natuurlijke hulpbronnen en voedselreserves. Teneinde dit te vermijden,

en teneinde de druk van het westelijke front gedeeltelijk op te vangen, stuurde Wilson in

maart 1918 een krijgsmacht van 7000 Amerikaanse soldaten naar Siberië en Archanslk.

Een echt tweede front openen, zoals Frankrijk en Groot-Brittannië dit voorstelden, zag

Wilson evenwel niet zitten omdat hij dat niet realistisch vond.18

Deze ongevraagde

bezetting was voor de bolsjewieken dan weer de zoveelste bevestiging dat de

kapitalistische landen imperialisten waren, en dat ze erop uit waren de RSFSR omver te

werpen. Als reactie op de bezetting steunden de bolsjewieken de Duitsers, ook al was het

ondertussen voor iedereen duidelijk dat deze laatsten de oorlog niet meer konden winnen.

Het Westen zou gedurende het gehele interbellum beducht blijven voor een Duits-

Russische samenwerking. Een combinatie van Duitse kwaliteit en Russische kwantiteit

op militair vlak zou voor het Westen een ware nachtmerrie betekenen. Toen de Sovjet-

Unie en Nazi-Duitsland op 23 augustus 1939 een non-aanvalspact tekenden, het zgn.

Molotov-Ribbentrop-pact, (het Duivelspact voor het Westen), waarin beide landen

overeenkwamen elkaar niet aan te vallen, leek de Sovjet-Unie al haar krediet bij het

Westen te hebben verloren. Het begon duidelijk te worden dat Hitler een oorlog tegen

Polen aan het voorbereiden was, en ook zijn plannen om Oekraïne te veroveren als

“Lebensraum” voor het Duitse “Herrenvolk” waren geen geheim meer. Wanneer Polen

zou zijn verslagen, zouden de Duitse legers oprukken tot aan de grenzen van de Sovjet-

Unie, en Stalin was bang dat ze daar niet zouden stoppen. Omdat Frankrijk noch Groot-

Brittannië met Rusland – dat ondertussen tot de USSR, of Unie der Socialistische

Sovjetrepublieken was omgedoopt – wilden onderhandelen, vond Stalin zijn toenadering

tot Duitsland gerechtvaardigd.19

De Amerikanen op hun beurt daalden in de achting van de bolsjewieken toen ze

samen met de andere Geallieerden de tsaristisch gezinde Witten steunden tijdens de

17

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994; pp. 3 – 32 18

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 21 19

ibid.; p. 45 – 53

13

Russische burgeroorlog van 1917 – 1921. Na de wapenstilstand op 11 november 1918,

waarmee er een einde kwam aan de Eerste Wereldoorlog, riepen de Geallieerden tot grote

verbazing van de bolsjewieken hun legers niet terug uit Rusland. De Verenigde Staten

stonden samen met Groot-Brittannië, Frankrijk, Finland, Tsjecho-Slowakije, Roemenië,

Japan en Turkije de Witten bij met zowel financiële middelen als manschappen. Men

wilde de “woekerende kanker van het communisme”, zoals de republikeinse senator

Joseph Mccarthy het later zou uitdrukken, wegsnijden alvorens hij zich zou kunnen

uitzaaien. De Verenigde Staten trokken hun troepen echter spoedig terug. Wilson

geloofde niet dat militair geweld het communisme kon tegenhouden, en bovendien

vormde de piepjonge socialistische staat niet echt een bedreiging.20

Nadat de Amerikanen zich hadden teruggetrokken uit de Russische burgeroorlog

hoopten de bolsjewieken op een lening. De economische situatie in Rusland was

desastreus – de industriële productie was nog maar 15% van wat het was voor 1914 –, in

grote delen van het land dreigde een hongersnood en consumptiegoederen waren zeer

schaars geworden. De bolsjewieken dachten dat hun overwinning op de Witten

afhankelijk zou zijn van Amerikaanse steun. Maar Wilson weigerde omdat hij de RSFSR

als staat niet wilde erkennen.

Hiervoor waren drie redenen:21

Ten eerste had Lenin de Grondwetgevende Vergadering, het Russische parlement, op 7

januari 1918 ontbonden. Na de Oktoberrevolutie organiseerden de bolsjewieken vrije

verkiezingen die doorgingen op 25 november 1917. Maar omdat zijn partij maar 175 van

de 715 zetels behaalden, wat verre van genoeg was om het parlement te domineren, liet

Lenin het gelijk ontbinden. Indien het slagen van de revolutie vereist dat de democratie

moest worden opgeheven, dan moest dat maar. Wilson, die dweepte met allerlei

democratische principes, ergerde zich bijzonder aan het feit dat de bolsjewieken de wil

van de meerderheid van het volk niet respecteerden.

Ten tweede weigerden de bolsjewieken de schulden die Rusland tijdens het

tsarenregime bij het Westen had gemaakt terug te betalen. Dit zette vooral kwaad bloed

bij de Fransen, die voor 1914 aanzienlijke sommen hadden geïnvesteerd in de Russische

industrie. Omdat de bolsjewieken zich niets aantrokken van de schulden die de tsaar

gemaakt had, bleken zij onbetrouwbaar en zou men geen zaken meer doen met hen. 22

20

DOCKRILL M. L. – HOPKINS M. F., The Cold War, 1945 – 1991, London, 2005 21

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994, pp. 3 – 32 22

DOCKRILL M. L. – HOPKINS M. F., The Cold War, 1945 – 1991, London, 2005; p. 10

14

In 1933 wilde Stalin in ruil voor een lening van de Verenigde Staten de schulden

terugbetalen, maar omdat men het niet eens raakte over de voorwaarden ervan, ging deze

deal uiteindelijk niet door.

Ten derde was er het feit dat de bolsjewieken door middel van de Comintern de

wereldwijde verspreiding van het communisme beoogden, waar de Westerse

machthebbers uiteraard niet voor te vinden waren. Stalin echter, die er getuige van

geweest was hoe alle revoluties in het buitenland mislukt of onderdrukt waren, heeft

Lenins ideaal van een wereldrevolutie opgegeven voor het communisme in één land. De

botsing tussen kapitalisme en communisme, die, zoals Marx had “aangetoond”,

onvermijdelijk was en in het voordeel van het communisme zou eindigen, moest

voorlopig worden uitgesteld. Desalniettemin bleven de Verenigde Staten geloven dat de

Sovjets erop uit waren alle kapitalistische regeringen omver te werpen en te vervangen

door communistische, aan de USSR gelinkte, totalitaire regimes. Ze bleven geloof

hechten aan de ophitsende slogans van de Comintern – die Stalin pas in 1943 officieel

zou ontbinden om zijn goede wil tegenover het Westen te tonen – en weigerden de

Sovjet-Unie te erkennen.

Ondanks de Westerse bijstand aan de Witten en de weigering van de Amerikanen

om de RSFSR financieel te steunen, wonnen de bolsjewieken de burgeroorlog. Het Witte

leger was slecht georganiseerd, en de westerse steun was te klein om aandeel te hebben in

het verloop van de strijd. Bovendien was het wegen- en spoorwegennet georganiseerd in

het voordeel van de bolsjewieken. Alle spoorwegen leidden naar Moskou, waardoor de

Roden gemakkelijk hun troepen van het ene naar het andere front konden verplaatsen.23

Toen Lenin in 1921 de NĖP, de Novaja Ėkonomičeskaja Politika (de Nieuwe

Economische Politiek), invoerde, verbeterden langzamerhand de betrekkingen met de

Verenigde Staten. Amerikaanse zakenlui meenden dat deze hervormingen naar een meer

liberale economie het begin waren van een totale omvorming naar een vrije markt, en

begonnen massaal te investeren in de Russische industrie.24

West-Europese en

Amerikaanse topfunctionarissen zagen hun kans Rusland opnieuw te integreren in de

wereldeconomie. “After World War I, European countries needed Russian markets and

raw materials in order to revive their industries and expand exports”, aldus Melvyn

Leffler.25

Lenin keek uit naar commerciële betrekkingen met de Verenigde Staten – noch

23

“Russische burgeroorlog”, wikipedia, de vrije encyclopedie, 24 juli 2007 21:20 (UTC)

<http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Speciaal:Cite&page=Russische_Burgeroorlog&id=8766828 > 24

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002, pp. 34 – 37; LEFFLER, M. P.

The Specter of Communism, New York, 1994, pp. 3 – 32. Met de NĖP introduceerde Lenin een vorm van

vrije markteconomie die het Russische economische peil weer deed stijgen. 25

LEFFLER, M. P. The Specter of Communism, New York, 1994, p. 18

15

zijn NĖP-initiatieven noch zijn vijfjarenplan hadden enige kans op slagen zonder

Amerikaanse steun – maar weigerde de RSFSR opnieuw te integreren in de

wereldeconomie.

Stalins Grote Zuiveringen in de jaren 1930 ten slotte vervulden Amerikaanse

waarnemers met afschuw. Stalin was beginnen doordraaien na Hitlers dreigementen aan

het adres van de USSR, en meende overal collaborateurs en verraders te zien die zijn

regime wilden omverwerpen. Politieke tegenstanders, “Trotskisten”, kunstenaars,

intellectuelen en vele anderen werden als “verraders van de USSR” gearresteerd en tot

langdurige gevangenisstraffen veroordeeld of geëxecuteerd. De verslagen van de in die

periode in Moskou verblijvende Amerikaanse waarnemers – “Russian experts”, zoals ze

genoemd werden –, waaronder de invloedrijke George F. Kennan en Charles E. Bohlen,

zullen bepalend zijn voor het verdere beleid van de Verenigde Staten tegenover de

Sovjet-Unie (cf. infra). Voor hen was het nu duidelijk: Stalins barbaarse regime vormde

een bedreiging voor haar buurlanden, en zal nooit voor een geschikte bondgenoot van de

VS kunnen doorgaan.26

Op die manier was er een klimaat van wantrouwen ontstaan tussen de Sovjet-Unie

en de Verenigde Staten waaruit later de Koude Oorlog zou ontstaan. Dit, samen met de

herinnering aan de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog, de talloze culturele en

ideologische verschillen en het gebrek aan communicatie tussen Oost en West, zou ertoe

leiden dat ze in de eerste jaren na het einde van de wereldoorlog een foutief, doch fataal

en bepalend beeld van elkaar zullen vormen (cf. infra).

26

GADDIS, J. L., Russia, the Soviet Union and the United States, an Interpretative History, New York,

1978, pp. 129 – 133

16

III. 1945: NAAR EEN NIEUWE WERELDORDE

1. De wisselende machtsbalans in Europa

De coalitie tussen de Sovjet-Unie en de andere Geallieerden zou na de wereldoorlog

spoedig omslaan in een wederzijdse vijandigheid. De rivaliteit om het machtsvacuüm dat

de oorlog in Europa had achtergelaten zou binnen afzienbare tijd een wig drijven tussen

de enige twee superstaten die waren overgebleven: de Sovjet-Unie en de Verenigde

Staten (en in mindere mate Groot-Brittannië en Frankrijk). Beide staten wilden hun

invloed laten gelden in Europa, hetzij om economische redenen, hetzij om redenen die

verband hielden met hun nationale veiligheid (cf. infra). Een internationale

samenwerking zoals Franklin D. Roosevelt die zich had voorgesteld, was gedoemd om te

mislukken.27

Roosevelts vier “politiemannen”– de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten,

Groot-Brittannië en China –, die samen de wereldvrede moesten bewaren, bleken

allemaal verschillende streefdoelen te hebben die niet met elkaar verenigbaar waren. Het

wantrouwen tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten bleek te groot om een

samenwerking mogelijk te maken (cf. supra). Naast de in hoofdstuk II opgesomde

voorvallen stonden de leiders van beide supermachten zeer wantrouwig tegenover elkaars

ideologie. Beiden zagen in elkaars ideologie een bedreiging voor hun eigen

machtsposities. Truman wilde de opmars van het communisme tegenhouden om een te

sterk klassebewustzijn bij de Amerikaanse “workers” te vermijden 28

(cf. infra), en Stalin

– de man die ironisch genoeg de democratie in Europa gered heeft – was bang dat hij in

een democratisch regime onverwijld zou worden afgezet. Om die reden kwam de Koude

Oorlog beide wereldleiders eigenlijk goed uit. Het feit dat ze nu vijanden van elkaar

waren geworden liet hen toe militanten van alternatieve maatschappijmodellen het

zwijgen op te leggen (cf. infra).

Van 1945 tot augustus 1949 bezaten de Verenigde Staten als enige macht ter

wereld een atoombom. Alleen zij hadden het zich kunnen veroorloven om tijdens de

oorlog onderzoek naar kernwapens te financieren. Na de waarschuwingen van Szilard en

Einstein dat nazi-Duitsland wel eens een atoombom zou kunnen maken, konden de

27

Deze post-revisionistische thesis wordt onder meer verdedigd door P. Dukes, G. C. Herring, C. S. Maier

en J. L. Gaddis (vóór 1989). Deze auteurs gaan ervan uit dat de tegenstelling tussen beide werelden van een

zodanige fundamentele aard waren, dat de botsingen die eruit zouden voortvloeien onontkomelijk waren.

Zo bijvoorbeeld schrijft John Gaddis In Russia, The Soviet-Union and the United States (1978) dat de

Koude Oorlog is ontstaan omdat beide superstaten verschillende opvattingen hadden “of how best to attain

security in the postwar era”, en als gevolg van ideologische en technologische verschillen (pp. 176 – 180). 28

VAN DE MEERSSCHE, P., Internationale Politiek 1815 – 2005; deel II 1945 – 2005, Leuven, 2006;

p. 34

17

Verenigde Staten welbeschouwd niet anders dan er zelf een te bouwen. Een nazi-Duits

atoommonopolie zou rampzalige gevolgen hebben gehad. De ontwikkeling van de

atoombom veranderde niet alleen de hele aard van oorlogvoering – indien men algemeen

gebruik zou gaan maken van atoombommen zou niet alleen de frontlinie in de

gevarenzone liggen, maar ook de steden en industriële complexen29

– maar ook de hele

naoorlogse diplomatie. De Amerikanen maakten van hun atoombommonopolie gebruik

om concessies af te dwingen van de Sovjet-Unie, die ze anders nooit zouden hebben

gekregen. Op die manier werd de nucleaire diplomatie een begrip. Wie geen

atoomwapens bezat, werd niet serieus genomen, en zou het steeds moeten afleggen tegen

mogendheden die wel over kernwapens beschikten. In augustus 1949 liet de Sovjet-Unie

haar eerste A-bom detoneren, en daarmee verloor de VS haar monopolie. Niet veel later

zouden Groot-Brittannië, Frankrijk en China volgen. Er was een diplomatie ontstaan die

gekenmerkt werd door een voortdurend dreigen met atoomaanvallen – of sinds het verlies

van het Amerikaanse atoommonopolie ooit iemand in alle ernst heeft overwogen om een

atoombom werkelijk te gebruiken, is een andere vraag – en degene die de krachtigste

wapens bezat, kreeg doorgaans zijn zin. Het was een gevaarlijk spel, dat bij de minste

misrekening had kunnen uitdraaien op een nucleaire holocaust. De goedbedoelde

waarschuwingen van Szilard en Einstein hebben aldus een doos van Pandora geopend,

die wellicht nooit meer gesloten zal worden.

Net zoals in Europa zou er na de Tweede Wereldoorlog in Azië een

machtsvacuüm ontstaan als gevolg van de dekolonisatie, en op dezelfde manier zal dit

zorgen voor spanningen tussen de twee supermachten. De dekolonisatie en de

ontwikkeling van de Koude Oorlog in de derde wereld ga ik in deze scriptie echter niet

bespreken.

In de volgende hoofdstukken zal ik toelichten wat de naoorlogse doelstellingen

van beide supermachten waren, waarom deze doelstellingen precies onverenigbaar waren

met elkaar; en hoe het komt dat de voormalige bondgenoten vijanden van elkaar werden.

29

Overgenomen uit GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdam/Antwerpen, 2006, pg. 71

18

2. De Amerikaanse naoorlogse doelstellingen

Van isolationisme naar atlantisme

Meestal betoogt men dat de plotse overschakeling van isolationisme naar atlantisme in

het Amerikaanse beleid aanvankelijk defensief bedoeld was. Sinds haar

onafhankelijkheid heeft de VS bijna voortdurend een isolationistische politiek gevoerd.

Ze omhelsde wel een universalistische ideologie – haar Onafhankelijkheidsverklaring had

de stelling naar voren gebracht dat iedereen gelijk geschapen was – maar ze deed geen

enkele moeite om deze ook in de praktijk om te zetten. Ze liet zich niet in met

buitenlandse politieke ontwikkelingen, omdat ze ervan uitging dat ze doordat ze door

twee oceanen gescheiden was van de rest van de wereld, toch veilig was. Geen enkele

Europese mogendheid kon een leger over zo'n 5000 kilometer water verplaatsen om de

Amerikanen een definitieve slag toe te brengen in hun eigen land. Tijdens de Eerste

Wereldoorlog zijn de VS door de eerste keer uit hun isolationisme getreden, omdat

Wilson ervan overtuigd was dat er een Amerikaanse militaire interventie nodig was om

de Europese machtsbalans te herstellen. Maar na de oorlog en Wilsons vergeefse

pogingen om de Witten tijdens de Russische burgeroorlog te steunen, raakten meer en

meer Amerikanen ervan overtuigd dat een al te grote betrokkenheid in de wereldpolitiek

gevaarlijk kon zijn, een gevoel dat bij velen tot op de dag van vandaag nog steeds

aanwezig is. Uiteindelijk dwong de publieke opinie Wilson terug te keren naar een

isolationistische beleidsvoering.30

Het is pas na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7

december 1941 dat de Verenigde Staten definitief uit hun isolement zijn gestapt, en zich

zijn gaan mengen in de wereldpolitiek. Door Pearl Harbor zagen ze in dat hun

geografisch isolement hen geen garantie meer bood op veiligheid, en toen Hitler de

Amerikanen vijf dagen na Pearl Harbor de oorlog verklaarde, konden zij niet anders dan

deel te nemen aan de Tweede Wereldoorlog. Wat Japan kon, kon Hitler immers ook, en

dus was het in hun belang dat ze hem tegenhielden.

De Amerikaanse politieke top was vastberaden na de Tweede Wereldoorlog niet

opnieuw op isolationisme terug te vallen, maar zich actief te mengen in de internationale

politiek. De militaire technologie was er immers ondertussen zodanig geëvolueerd, dat

staten vanuit Eurazië met gemak een oorlog naar het Amerikaanse vasteland konden

brengen. Hitlers V2-raketten – waarop de latere langeafstandsraketten (ICBM's –

intercontinental ballistic missile) gebaseerd zullen worden – betekenden een mijlpaal in

30

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdam/Antwerpen, 2006; pp. 29 t.e.m. 31

19

de rakettentechnologie, en de verdere ontwikkeling van langeafstandsbommenwerpers

bevestigde de nood aan een betere defensie. Een louter geografisch isolement volstond

niet meer. Zo schrijven Michael L. Dockrill en Michael F. Hopkins dat “the Atlantic and

the Pacific were nog longer secure moats behind wich the United States would have time

to build up its immense potential to defeat an aggressor”.31

Ook de ontwikkeling van de

atoombom – waarop de Amerikanen tot 1949 weliswaar een monopolie bezaten, maar

waarvan men goed besefte dat men dit spoedig zou verliezen – maakte dat nationale

veiligheid een bijna obsessief begrip werd. Een nucleair Pearl Harbor zou immers

catastrofaal zijn.

Naast deze verklaring hoort men ook vaak dat de VS zich na de oorlog overal zijn

gaan bemoeien, alleen maar om overal het kapitalisme te kunnen implementeren. Men

was zodanig bevreesd voor een naoorlogse depressie van het formaat van de “Great

Depression”, dat men overal economisch vrij spel (de zgn. “open doors”) wou verkrijgen.

Walter Lafeber, die vooral revisionistische ideeën naar voren brengt, schrijft dat “the

Ghost of Depression Past and Depression Future thus hovered menacingly over American

postwar objectives”.32

Zoals reeds in mijn inleiding geschreven zal de Grote Depressie

inderdaad een invloed hebben gehad op het naoorlogse Amerikaanse beleid, maar dit

paradigma verklaart zeker niet alles, en vooral niet in de eerste twee jaar na het einde van

de Tweede Wereldoorlog. Zo bijvoorbeeld verklaart het niet waarom de VS zo verbolgen

reageerden op Stalins politiek ten aanzien van Oost- en Centraal-Europa, een gebied dat

voor de VS economisch onaantrekkelijk was. Om Trumans verfoeien van de

communistische machtsovername in Tsjecho-Slowakije, en zijn aandringen om vrije

verkiezingen in Polen te houden (cf. infra), moet men andere verklaringen vinden.

“Pax Americana”

De naoorlogse veiligheidsplannen van de Verenigde Staten bestonden uit een systeem

van overzeese militaire bases, die de strategische verdedigingslinie van de VS zou

worden.33

De bedoeling van deze bases was tweeledig.

Ten eerste zouden ze een verdediging in de diepte moeten creëren. Verspreid in

de Atlantische en de Stille Oceaan zouden deze bases een defensieve ring vormen rond

het Amerikaanse vasteland waar geen enkele vijandelijke mogendheid zou kunnen

31

DOCKRILL, M. L. – HOPKINS, M. F., The Cold War, 1945 – 1991, New York, 2006, pg. 29 32

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003, pg. 11 33

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994 en LEFFLER, M. P., “National Security

and US Foreign Policy”, in: LEFFLER, M. P. – PAINTER, D. (eds.), Origins of the Cold War, an

Interpretative History, London, 1995; pp. 15 – 60

20

doorkomen. De Amerikanen zouden zo de twee grote oceanen controleren, en alle

vijandelijke naties ver van hun grondgebied kunnen houden. De locaties voor de bases

werden zodanig gekozen, dat zij ieder mogelijk vijandelijk regime in Eurazië snel en

adequaat de kop konden indrukken. In de Stille Oceaan vormden de Aleoeten, de

Okinawa-eilanden, de Filippijnen en de voormalige Japanse mandaten de belangrijkste

strategische punten, en in de Atlantische Oceaan waren dit de Azoren en de Canarische

Eilanden. Uit de twee wereldoorlogen hadden zij geleerd dat regimes die streven naar de

volledige heerschappij van Eurazië, zoals Hitler dat had geprobeerd, als mogelijke

vijanden van de VS moeten worden beschouwd, en dus moest men dit in de toekomst

trachten te verhinderen. Dictators moesten worden tegengehouden, want door hun niet te

stillen machtshonger zouden ze altijd weer proberen hun invloed uit te breiden. Wie uit is

op macht is verdacht, zo vertolkt A. Stephanson het toenmalige Amerikaanse politieke

denken, want “power is assumed intrinsically to expand, encroach, and corrupt, none

more so than centralized state power.”34

Enkel democratieën konden een stabiel Europa

garanderen, en van zodra deze in gevaar gebracht werden, zouden de Verenigde Staten

ingrijpen. De felle reactie van de Verenigde Staten op Stalins weigering vrije

verkiezingen te organiseren in Polen kan men best vanuit deze optiek begrijpen. Met de

herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog nog vers in het geheugen deed Stalins gedrag

denken aan dat van Hitler, en dacht men aanvankelijk dat hij uit was op de overheersing

van Europa (cf. infra).

Ten tweede zou men vanuit deze bases overal ter wereld de belangrijkste natuurlijke

bronnen, grondstoffen en voedselreserves kunnen controleren. De voornaamste

doelstelling van de Amerikaanse strategen was vermijden dat deze bronnen in handen van

vijandelijke of potentieel vijandelijke regimes zouden vallen. Met het atoomtijdperk in

het vooruitzicht was het bijvoorbeeld van het grootste belang dat uranium- en

plutoniummijnen uit handen van vijandelijke staten werden gehouden. Zo zou in geval

van oorlog de vijand zwak blijven, terwijl de VS de bronnen onbeperkt zouden kunnen

benutten, en dus steeds sterker zouden worden. Deze politiek werd tijdens de Tweede

Wereldoorlog ook al gevoerd. Omdat de toegang tot oliebronnen van vitaal belang was

voor oorlogsvoering – it takes 3 tons of 100-octane gasoline to deliver and drop one ton

of bombs on the enemy35

– bezetten Britse en Sovjet-Russische troepen in 1942

gezamenlijk Iran, met de bedoeling te vermijden dat de oliereserves in handen van de

34

STEPHANSON, A., “Liberty or Death: The Cold War as US Ideology”, in: WESTAD, A. O. (ed.),

Reviewing the Cold War, Approaches, Interpretations, Theory, London, 2000; pp. 81 – 95, p. 86 35

Zo luidde een reclameslogan van Texaco ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, geïllustreerd in

PAUWELS, J. R., De Mythe van de „Goede Oorlog‟: Amerika en de Tweede Wereldoorlog, Berchem,

2000, p. 122

21

asmogendheden zouden vallen (cf. infra). Uiteraard ging het er de Amerikaanse

beleidsplanners niet alleen om de natuurlijke bronnen alleen maar in oorlogstijd in

Amerikaanse handen te kunnen houden. Ook in vredestijd wilden de Verenigde Staten

onbeperkt kunnen profiteren van de Europese grondstoffen, maar daar kom ik later op

terug.

“open doors”

Naast deze defensieve bedoelingen past dit systeem van bases uiteraard ook in het

revisionistische paradigma, dat stelt dat de naoorlogse Amerikaanse politiek er in de

eerste plaats op gericht was hun economie aan te zwengelen. Het ging er de

decisionmakers niet alleen om de natuurlijke bronnen alleen maar in oorlogstijd in

Amerikaanse handen te houden. Ook in vredestijd wilden de Verenigde Staten onbeperkt

kunnen profiteren van de Europese grondstoffen. Onder meer door middel van deze bases

konden de VS erop toezien dat hun economische belangen waar dan ook ter wereld niet

werden geschaad. Op deze interpretatie vanuit de “power politics” kom ik later nog terug.

Het is geen geheim dat de VS er na 1945 naar streefde haar economische groei

van tijdens de oorlog aan te houden. Door de grote behoefte aan oorlogsgerelateerde

producten, had de Amerikaanse industrie vanaf 1941 een ware boom beleefd (cf. infra).

Na de oorlog zouden de bestellingen van het Pentagon aanzienlijk verminderen, en

bijgevolg zou het BNP opnieuw dalen. Franklin D. Roosevelt meende dat dit enkel kon

worden opgelost door het Amerikaanse kapitalisme wereldwijd vrij te laten opereren. Om

het verlies van het Pentagon te compenseren, zou de Amerikaanse industrie haar

producten wereldwijd moeten kunnen verkopen. Het kapitalisme was in essentie een

internationaal systeem, en indien het niet internationaal zou kunnen functioneren, zou het

volledig in elkaar storten.36

Overal ter wereld moesten de deuren worden opengezet voor

Amerikaans kapitaal. Slagzinnen van het type “we must not go through the thirties

again”37

kwamen voor in bijna iedere speech die Truman in de vroegste jaren van de

Koude Oorlog gaf om zijn buitenlandse beleid te verantwoorden.

Maar naast economische bedoelingen had deze doelstelling ook politieke

bedoelingen. Amerikaanse overheidsfunctionarissen waren de mening toegedaan dat de

wereldvrede enkel bewaard kon blijven in een wereld met open doors. Gesloten

economische blokken evolueren immers naar gesloten politieke blokken, die gedoemd

36

WOOD, R. E., “From the Marshallplan to the Thrid World”, in: LEFFLER, M. P. en PAINTER, D. S.

(eds.), Origins of the Cold War, an International History, London, 2005, pp. 201 – 214 37

Dit citaat komt uit Trumans bekende rede aan de Baylor Universiteit in Texas op 6 maart 1947.

22

zijn om met elkaar in conflict te komen.38

Men ging ervan uit dat de Tweede

Wereldoorlog op die manier was ontstaan. In de jaren 1930 bekampten Groot-Brittannië,

Duitsland, de Sovjet-Unie en Japan elkaar eerst economisch – om aan de economische

depressie te kunnen ontsnappen voerden ze hoge tariefmuren in, tot groot ongenoegen

van hun voormalige handelspartners, die er hierdoor economisch op achteruit gingen –,

en later militair. De economische geschillen tussen de Europese staten onderling waren

dan weer een rechtsreeks gevolg van de grote crash op Wall Street in 1929. Deze had

immers een impact op alle economieën die met de Amerikaanse verbonden waren. De

import uit andere landen verminderde doordat de verarmde Amerikaanse burgers bijna

niets meer kochten en doordat de Amerikaanse deflatie de Europese en Japanse producten

uit de markt prees.39

Hierdoor stortte de ene economie na de andere in elkaar, met

massale werkloosheid en verpaupering tot gevolg. De verrechtsing van Europa, die niet

exclusief Duits was (cf. V. Pareto in Italië en J. Van Severen in België) en het succes van

het fascisme in Duitsland en Italië zijn hierdoor deels te verklaren. Om een nieuwe oorlog

te vermijden moest dus het wereldkapitalisme ingevoerd worden: één gedeelde markt

voor alle naties zou onderlinge politieke rivaliteit vermijden.

3. De Sovjet-Russische naoorlogse doelstellingen

En hoe zag Stalin het naoorlogse Europa? Volgens J. L. Gaddis wilde Stalin na de oorlog

“net als Hitler” heel Europa overheersen, om er op die manier het communisme te

kunnen verspreiden.40

Hij baseert deze stelling op één opmerking, of een “onthulling”,

zoals hij het zelf noemt, die Stalin in 1947 gemaakt heeft, nl. dat “als Churchill een jaar

zou hebben gewacht met het inzetten van het tweede front in Noord-Frankrijk, het Rode

Leger naar Frankrijk zou zijn gekomen... We speelden met het idee naar Parijs op te

trekken.”41

Hierbij past toch enige commentaar. Vooreerst lijkt één enkel citaat mij

onvoldoende om er een analyse van Stalins ambities op te baseren. In tegenstelling tot in

de Verenigde Staten, kunnen historici die Stalins ondernemingen pogen te verklaren, niet

volledig terugvallen op officiële documenten, omdat het huidige Rusland nog niet alle

archieven uit de sovjettijd heeft opengesteld. Bovendien zijn er sowieso niet zoveel

bronnen voorhanden, omdat de paranoïde Stalin er niet van hield dat men nota‟s maakte

van officiële bijeenkomsten, en in de bronnen die dan al voorhanden zijn is het meestal

38

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003, pg. 11 39

“Grote Depressie”, Wikipedia, de vrije encyclopedie, 16 juli 2007 09:15 (UTC),

<http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Speciaal:Cite&page=Grote_Depressie&id=8679835 > 40

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006; pp. 23 – 28 41

ibid. p. 26

23

moeilijk een onderscheid te maken tussen zuivere retoriek en werkelijke politieke

bedoelingen. En ten tweede zie ik niet in hoe deze uitspraak “bewijst” dat Stalin zijn

invloed tot in West-Europa wilde uitbreiden. Dit “optrekken naar Parijs” lijkt voor

Gaddis synoniem te staan voor “sovjetiseren van Frankrijk”. De Verenigde Staten

speelden niet alleen met het idee, maar zijn effectief opgetrokken naar Frankrijk, toen ze

de landing in Normandië organiseerden. Dit wordt niet gezien als een poging van de

Verenigde Staten om haar invloed te verspreiden, dus waarom zou de SU dit wel van plan

zijn geweest als ze haar front zou hebben verlengd tot in Frankrijk? Om de oorlog te

beëindigen moest iemand de nazi‟s uit Frankrijk jagen, en aangezien de Angelsaksen zo

lang wachtten met het openen van een twee front (cf. infra), dacht Stalin eraan het

allemaal op eigen houtje te doen.

Welke voordelen Stalin overigens bij de overheersing van Europa precies zou

hebben wordt niet gespecificeerd. Gaddis schrijft alleen dat Rusland “historisch

voorbeschikt” was om Europa te overheersen.42

Ook David Holloway bijvoorbeeld houdt

zich aan dit orthodoxe paradigma, en verklaart Stalins ambities vanuit diens ideologie.

Hij schrijft dat “victory over Germany laid the foundation on which a socialist camp

could be built”.43

Met andere woorden, met het verdwijnen van het nazi-rijk zou Stalin

zijn kans schoon hebben gezien om zijn zogezegde ambities om een communistische

Europa te stichten waar te maken. Ook Constantine Pleshakov hangt dit paradigma aan.

Hij schrijft dat “both Stalin and Khrushchev wanted to see the worldwide victory of

communism and its embodiment – the Soviet empire.”44

Melvyn P. Leffler bekritiseert Gaddis en andere neo-orthodoxe historici dat ze de

Koude Oorlog te veel willen verklaren vanuit Stalins persoonlijkheid, en louter rekening

houden met diens ideologische achtergrond. Voor Gaddis bijvoorbeeld is het feit dat

Stalin paranoïde en narcistisch was voldoende om zijn expansiezucht te begrijpen.45

Hij

houdt vol dat Stalins beleid enkel “gebaseerd was op idealisme en ijdele hoop”, in

tegenstelling tot het beleid van zijn tegenhangers in Washington en Londen, die hun

acties baseerden op een “juiste inschatting van de prioriteiten”.46

Leffler hamert erop dat

verklaringen die focussen op Stalins paranoïde persoonlijkheid en de brutaliteit van het

Stalinisme-Communisme de verwikkelingen van de Koude Oorlog simplificeren. Gaddis

42

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Antwerpen/Amsterdam, 2006, pg. 27 43

HOLLOWAY, D., The Soviet Union and the Arms Race, New Haven/London, 1984; p. 82 44

PLESHAKOV, C., “Studying Soviet Strategies and Decisionmaking in the Cold War Years”, in:

WESTAD, A. O. (ed.), Reviewing the Cold War, Approaches, Interpretations, Theory, London, 2000, pp.

232 – 241, p. 233 45

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006, pg. 24 46

ibid., p. 41; p. 115

24

lijkt te zijn vergeten dat Stalin de wereldwijde verspreiding van het communisme, zoals

Lenin die zag, had opgegeven voor communisme in één land, omdat hij

wereldcommunisme toch niet mogelijk achtte. Bovendien mag Stalin dan al een

onredelijke despoot geweest zijn in eigen land, in zijn buitenlandse politiek stond hij

ervoor bekend een echte opportunist en een realpoliticus te zijn. Hij steunde bijvoorbeeld

de Franse en Italiaanse communisten niet, ten eerste omdat hij de Amerikanen niet voor

het hoofd wilde stoten, en ten tweede omdat hij wist dat hij deze toch onmogelijk zou

kunnen controleren. Net zoals Tito Stalins autoriteit binnen de communistische wereld

uitdaagde, zo zouden ook West-Europese communisten zich niet aan de USSR

onderwerpen (cf. infra).

Maar wat veel belangrijker is, is dat Gaddis geen rekening houdt met het feit dat

de USSR gigantische verliezen had geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Van alle

Geallieerden had de Sovjet-Unie de zwaarste klappen gekregen. De oorlog had het leven

gekost aan ruim 10 miljoen soldaten, en evenveel burgers (vergelijk met de Verenigde

Staten: “slechts” 250.000 doden). Samen was dat ongeveer 14% van haar toenmalige

bevolking. Verder hadden de Duitsers 4000 steden (ongeveer de helft van al haar steden)

en meer dan 70.000 dorpen vernield. De hele sovjetindustrie lag in puin. Tijdens

bombardementen waren 31.000 fabrieken en tienduizenden sovchozen en kolchozen

vernietigd.47

Om Stalins naoorlogse politiek te begrijpen, moet men rekening houden met deze

cijfers. In amper vijfentwintig jaar tijd was Duitsland twee maal een wereldoorlog

begonnen waar Rusland bij betrokken was. Met de Eerste Wereldoorlog had de Sovjet-

Unie een groot deel van haar grondgebied aan Duitsland verloren, en met de Tweede

Wereldoorlog 14% van haar bevolking. Stalin was er twee maal getuige van geweest hoe

de Duitsers zijn land binnenvielen, en hij was ervan overtuigd dat ze het een derde keer

zouden proberen. Hij voorzag dat Duitsland zich zou willen wreken op de USSR omdat

zij de Wehrmacht had verslagen, en ervoor gezorgd had dat nazi-Duitsland haar Europese

ambities moest opgeven. Van zodra ze zich hersteld zou hebben van de oorlog, zou

Duitsland een nieuwe wereldoorlog beginnen. Aangezien het hen ongeveer 15 jaar heeft

gekost te herstellen van de Eerste Wereldoorlog, schatte Stalin dat dit ook de periode was

die ze nodig zouden hebben om zich deze keer te herstellen. “Dajte im dvenadcat‟ –

47

“Five-Year plan (USSR)”, Wikipedia, the free encyclopedia, 16 Juli 2007 20:09 UTC,

<http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Cite&page=Five

Year_Plan_%28USSR%29&id=145070352>

25

pjatnadcat‟ let, i oni opjat‟ na nogi – Geef hen twaalf tot vijftien jaar, en ze staan terug op

hun benen”48

, waarschuwde Stalin zijn partijgenoten in april 1945.

Meer en meer auteurs gaan er dan ook van uit dat Stalins naoorlogse buitenlandse

beleid meer werd ingegeven door zijn vrees voor een revanchistisch Duitsland, dan door

zijn communistische ideologie.49

Tijdens de verschillende

conferenties met Roosevelt en Churchill tijdens de oorlog had Stalin de wens naar voren

gebracht de Oost- en Centraal-Europese landen in een “open invloedssfeer” te plaatsen

van de Sovjet-Unie. Dat wil zeggen dat hij zich alleen zou bemoeien met de buitenlandse

politiek van deze landen, en niet met hun binnenlandse aangelegenheden. Stalin wilde dat

deze landen als een soort schild rond de Sovjet-Unie zouden fungeren om toekomstig

Duits geweld op te vangen. Roosevelt, die begreep hoe belangrijk deze bufferzone was

voor de nationale veiligheid van de Sovjet-Unie, had Stalin tijdens de Conferentie van

Teheran laten verstaan dat de Verenigde Staten niet zouden tussenkomen indien hij zou

proberen een invloedszone in Oost-Europa te installeren. Hij noch Churchill konden

ontkennen dat Polen sinds Napoleon tot drie maal toe als springplank werd gebruikt voor

aanvallen vanuit Europa op Rusland, en dat Roemenië, Bulgarije en Hongarije van

bijzonder strategisch belang waren geweest voor de Duitse aanvallen op de Sovjet-Unie.

Het belang van Polen voor de sovjetveiligheid onderstreepte Stalin op de Conferentie van

Jalta als volgt:

“Na protjaţenii vsej svoej istorii Pol‟ša byla koridorom, po kotoromu v

Rossiju prichodil vrag. Pol‟ša dlja Rossii – èto vopros ţizni i smerti.”50

(In de loop van de geschiedenis is Polen steeds een doorgang geweest

waarlangs de vijand in Rusland is kunnen binnendringen. Voor Rusland is

de Polen een kwestie van leven of dood.)51

Via Roemenië kregen de Duitsers toegang tot de zuidelijke grenzen van de Sovjet-Unie,

via Bulgarije kregen ze toegang tot de Zwarte Zee, vanwaar ze de Sovjet-Unie

48

“imperia Stalina”, <http://stalinism.ru/stalin_i_gosudarstvo/imperiya_stalina.html> [eigen vertaling] 49

Deze these wordt onder meer verdedigd door Michael MccGwire. Zie: MCCGWIRE, M., “National

Security and Soviet Foreign Policy”, in: LEFFLER, M. P. en PAINTER, D. S. (eds.), Origins of the Cold

War, and International History, London/New York, 1995, pp. 53 t.e.m. pg. 76; verder ook door Yvan

Vanden Berghe, Melvyn P. Leffler, Walter Lafeber, Edward A. Kolodziej, David S. Painter, e.a. 50

Russische versie: http://www.antinato.info/monitoring/124319060?user_session=61c0bbb ; Geciteerd in

het Engels in MCCGWIRE, M., “National Security and Soviet Foreign Policy”, in: LEFFLER, M. P. en

PAINTER, D. S. (eds.), Origins of the Cold War, and International History, London/New York, 1995; pp.

53 – 76; [eigen vertaling] 51

“stučas‟ v zakrytuju dver‟ ”, inoSMI.Ru, 24 juni 2007, 17:47 UTC, <http://www.inosmi.ru/print/229021.html> [eigen vertaling]

26

binnenvielen, en Hongarije had zich in november 1940 aangesloten bij de

asmogendheden, en marcheerde in 1941 samen met de nazi‟s de Sovjet-Unie binnen.

Door hun buitenlandse politiek te controleren zou Stalin kunnen vermijden dat deze

landen zich in de toekomst nog ten dienste van Duitsland zouden stellen. Wanneer er een

nieuwe oorlog met Duitsland zou uitbreken, zou Stalin zijn satellieten tegen hen laten

vechten, waardoor het Duitse leger ernstig afgezwakt zou zijn wanneer het de grenzen

van de Sovjet-Unie heeft bereikt.

Tijdens de onderhandelingen tussen de Geallieerden eiste Stalin ook dat de

Sovjet-Unie de gebieden die ze verloren had in 1918 – 1920 terug zou mogen annexeren.

Dit waren voornamelijk de Baltische staten, het Wit-Russische en Oekraïense gedeelte

van Polen en Bessarabië in Roemenië. De gebieden die Lenin met de vrede van Brest-

Litovsk aan Duitsland had afgestaan waren voor de sovjetindustrie van vitaal belang. Ze

voorzagen in ongeveer drievierden van haar totale staal- en ijzerwinning, een vierde van

haar bevolking en een groot deel van haar vruchtbare bodems.52

Stalin wilde na de oorlog

van de Sovjet-Unie een zodanig machtige natie maken dat niemand haar nog de oorlog

zou willen verklaren, en dus was het nodig dat ze deze gebieden terug kon exploiteren

(cf. infra).

Een tweede eis die Stalin tijdens de Grote Conferenties naar voren schoof en die

werd ingegeven door de vrees voor Duits militarisme was dat Duitsland 20 miljard dollar

aan schadevergoedingen moest betalen, waarvan de helft naar de Sovjet-Unie zou gaan.

Op die manier hoopte Stalin het Duitse herstel af te remmen, en het herstel van de Sovjet-

Unie te bespoedigen. Hij liet 45% van de Duitse industrie ontmantelen, tegen slechts 8%

in de andere bezettingszones (Gaddis verklaart dit verschil vanuit “wraakgevoelens” voor

Duitsland). Duitsland moest zwak blijven, zoals MccGwire schrijft, want de oorlog had

aangetoond, dat “a [resurgent] Germany [was] the source of a mortal threat”.53

Merk op

dat Stalins eis een paradox bevat: enerzijds mocht Duitsland niet economisch herstellen,

maar anderzijds moest ze wel 20 miljard dollar zien op te hoesten.

Deze analyse verklaart Stalins reactie op het Marshallplan en de Amerikaanse

plannen Duitsland opnieuw te militariseren, terwijl de neo-orthodoxe dat slechts in veel

mindere mate doet (cf. infra). Bovendien verklaart ze waarom Stalin geen vrije

verkiezingen toeliet in Polen, terwijl hij dit in andere delen van Oost- en Centraal-Europa

wel deed (cf. infra).

52

LEFFLER, M. P., a Preponderance of Power: National Security, the Truman administration and the

Cold War, Stanford, 1992, p. 43 53

MCCGWIRE, M., “National Security and Soviet Foreign Policy”, in: LEFFLER, M. P. en PAINTER, D.

S. (eds.), Origins of the Cold War, and International History, London/New York, 1995, pp. 53 – 76, p. 59

27

4. Een eerste perspectief: de Koude Oorlog als een strijd voor nationale belangen:

het veiligheidsdilemma

Deze naoorlogse doelstellingen brengen mij bij een eerste algemene opvatting over

de Koude Oorlog. In tegenstelling tot wat men intuïtief zou denken was dit netwerk van

militaire bases aanvankelijk niet bedoeld tegen de Sovjet-Unie. Want op het moment dat

het Pentagon hierover ernstig begon na te denken, zo rond 1943 - 1944, waren de VS en

de USSR immers nog bondgenoten. Er was natuurlijk wel het aloude truïsme dat coalities

nooit blijven bestaan nadat de vijand is verslagen, maar in 1943 leek het alsof het dit keer

wel zou lukken. Omdat Roosevelt ten aanzien van de Sovjet-Unie een verzoenings-

politiek voerde, hadden hij en Stalin een bijzonder goede verstandhouding. In

tegenstelling tot vele van zijn adviseurs geloofde hij meer te kunnen bereiken door het

sluiten van compromissen dan door een harde houding aan te nemen. De relaties tussen

beide superstaten zijn pas beginnen te verzuren na de Tweede Wereldoorlog, en men zou

kunnen stellen, zoals Melvyn Leffler dat doet, dat de Amerikaanse veiligheidsinitiatieven

daartoe hebben bijgedragen. Leffler ziet de Koude Oorlog als het ontouwen van het

veiligheidsdilemma. Dat wil zeggen dat de pogingen die een staat onderneemt om haar

nationale veiligheid te garanderen, net de vijandigheid van andere naties opwekt. Er stelt

zich met andere woorden een dilemma: ofwel geen veiligheidsmaatregelen nemen, en

ook op korte termijn geen vijanden maken, of wel veiligheidsmaatregelen nemen, maar

dan ook vijanden maken. De vijandschap ontstaat omdat de veiligheid van de ene staat

bijna altijd ten koste gaat van de veiligheid van de andere, en omdat die andere zal

denken dat de eerste offensieve bedoelingen heeft. De Anglo-Amerikaanse relatie met de

Sovjet-Unie was echter al lang voor het einde van de Tweede Wereldoorlog in dit patroon

vervallen, en daarom is het moeilijk te zeggen wanneer de Koude Oorlog – gezien vanuit

dit eerste perspectief – precies is begonnen. Hoewel er tijdens de oorlog nog geen

openlijke dreigementen werden geuit, heerste er een toenemend gevoel van onveiligheid

zowel in Washington, Londen als in Moskou, dat hoofdzakelijk voortkwam uit pogingen

die de bondgenoten deden hun naoorlogse veiligheid te waarborgen. Het beste voorbeeld

hiervan is de hele geheimhouding van het Manhattanproject – het geheime project

waarmee de Verenigde Staten tijdens de Tweede Wereldoorlog onderzoek deden naar de

A-bom .

Roosevelt had de keuze: de Sovjet-Unie inlichten omtrent de ontwikkelingen van

het Manhattanproject, of alles geheim houden. Aan beide keuzes waren ernstige risico's

verbonden. De eerste keuze zou als voordeel hebben dat ze de naoorlogse samenwerking

28

zou kunnen bevorderen, in de zin dat men gezamenlijk zou kunnen streven naar een

internationale controle over atoomwapens, maar als nadeel dat het wapen tegen de

Verenigde Staten zou kunnen worden gebruikt - hetzij op het slagveld, hetzij aan de

onderhandelingstafel als chantagemiddel.54

Want wie kon immers garanderen dat de

relaties met de Sovjet-Unie niet zouden verslechteren? Het risico dat er spanningen

zouden ontstaan met de Sovjet-Unie was te groot, en dus zou het veiliger zijn dat men het

geheim van de atoombom niet met hen zou delen. Maar in dit geval zou het wantrouwen

van de Sovjet-Unie toenemen, waardoor de naoorlogse samenwerking in het gedrang kan

komen. Roosevelt koos voor het tweede alternatief, en hield de Sovjet-Unie buiten het

Manhattanproject. Wanneer dit tot spanningen zou leiden, zo moet hij geredeneerd

hebben, zal de VS haar atoommonopolie kunnen inzetten om het ontstane conflict in haar

eigen voordeel te beslechten.

Ook in de Sovjet-Unie maakte men zich zorgen om de mogelijkheid dat men een

atoombom kon maken. Ondanks het feit dat onderzoek hiernaar bijzonder duur was, liet

Stalin in 1942 een kleinschalig atoomproject oprichten onder leiding van Igor Kurčatov.

Wanneer er een nieuw wapen komt, waar geen enkel ander bestaand wapen tegenop kan,

dan zou Stalin – net als iedere andere wereldleider trouwens – dat willen hebben. Maar de

belangrijkste reden waarom hij toch zelf een project opstartte, was het feit dat de

Verenigde Staten en Groot-Brittannië de Sovjet-Unie niet inlichtten over hun

atoomproject. David Holloway schrijft dat Stalin het mogelijk achtte “that even with the

defeat of Germany the Soviet Union would come into conflict with Britain and the United

States; after all, they were conducting their atomic projects in great secrecy, without

informing the Soviet Union.”55

. FDR hoopte met de geheimhouding van het

Manhattanproject naar het behoud van het Amerikaanse atoommonopolie, maar bereikte

het tegendeel.

Gedurende de hele Koude Oorlog zijn er situaties ontstaan die men kan

beschrijven als een veiligheidsdilemma. Chruščovs beslissing bijvoorbeeld om

middellangeafstandsraketten naar Cuba te sturen wordt vaak geïnterpreteerd als een

poging zijn tekort aan langeafstandsraketten te compenseren. Zijn strategie bestond erin

om te “dreigen met (langeafstands)raketten die hij niet had”, maar nadat Amerikaanse

spionagevluchten in het begin van de jaren 1960 onthulden dat de Sovjets slechts over

een handvol ICBM's beschikten, was deze “potëmkin-strategie”, zoals John Gaddis ze

54

SHERWIN, M. J., “The Atomic Bomb and the Origins of the Cold War”, in: LEFFLER, M. P. –

PAINTER, D. (eds.), Origins of the Cold War, an Interpretative History, London, 1995; pp. 77 – 94; p. 84 55

HOLLOWAY, D., The Soviet Union and the Arms Race, New Haven/London, 1984; p. 19; [mijn

cursivering]

29

passend omschrijft, ontmaskerd.56

Om nu toch nog zijn belangen te kunnen doordrukken

aan de onderhandelingstafel met de VS, moest Chruščov iets anders bedenken. Het enige

alternatief voor de Potëmkin-strategie was dreigen met middellangeafstandsraketten, die

de Sovjet-Unie wél had. Raketten naar Cuba sturen zou de Sovjet-Unie een diplomatiek

voordeel opleveren, ergo haar nationale veiligheid vergroten, maar de Verenigde Staten

zouden dit initiatief ongetwijfeld als zeer offensief beschouwen en in de tegenaanval

gaan.

Dit veiligheidsdilemma bereikte echter een hoogtepunt toen Ronald Reagan zijn

Strategic Defense Initiative (SDI) bekend maakte. Reagan wilde een rakettenschild in de

ruimte bouwen, waarbij in geval van oorlog sovjetraketten buiten de dampkring zouden

worden vernietigd. Op het eerste gezicht lijkt dit initiatief de veiligheid van de VS te

vergroten, maar het tegendeel was waar. Een rakettenschild zou de Verenigde Staten

onkwetsbaar maken, waardoor de Sovjet-Unie in geval van een Amerikaanse aanval geen

weerwraak meer zou kunnen nemen, terwijl deze mogelijkheid om terug te slaan net de

enige garantie was dat de wereldvrede bewaard zou blijven. De reden waarom geen van

beide supermachten zich immers ooit aan kernaanval op de ander hebben gewaagd, was

net de angst voor represailles – de massive retaliation zoals John Foster Dulles het in

1954 noemde –, waardoor uiteindelijk beide staten volledig vernietigd zouden worden.

Deze politiek van massive retaliation zou later evolueren tot de doctrine van de Mutual

Assured Destruction, grimmig afgekort tot MAD, die veronderstelde dat er geen

nucleaire oorlog zou uitbreken zolang niemand er zeker van was hem te zullen overleven.

Tijdens de SALT-I wapenbeheersingsovereenkomsten begin jaren 1970 kwamen beide

partijen overeen dat er binnen het MAD-denken geen plaats was voor anti-raketsystemen,

of ABM-systemen (Anti Ballistic Missile). De vrede tussen beide partijen zou enkel

gegarandeerd zijn indien ze beiden met zekerheid elkaars steden konden vernietigen en

elkaars bevolking konden uitroeien. Wanneer er een over een rakettenschild beschikt, is

de wederzijdse vernietiging niet meer assured. Wanneer Reagan zijn plannen bekend

maakte, leek het alsof hij – net doordat hij onder deze wederzijdse vernietiging probeerde

uit te komen – een kernoorlog tegen de Sovjet-Unie aan het beramen was. Een op Carl

Sagan gebaseerde metafoor verduidelijkt het gevaar van een rakettenschild: twee mannen

staan tot hun middel in een zee van benzine en beiden hebben brandende lucifers in hun

handen. Geen van beiden zal de lucifers laten vallen zolang hij zelf in de brand zal

omkomen, maar wanneer één van de mannen een brandwerend pak aantrekt, zal de ander

56

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006; p. 97. Wanneer Katarina de Grote in

gezelschap van keizer Jozef II op visite kwam bij Grigori Potëmkin, probeerde deze laatste de schone

schijn op te houden dat zijn land het goed had, terwijl dit in werkelijkheid niet zo was.

30

denken dat hij zijn lucifers zal willen laten vallen.57

Wanneer Reagan werkelijk zijn

plannen zou hebben doorgedrukt, had de Sovjet-Unie wellicht de eerste raket afgevuurd,

vóór het rakettenschild er stond. Deze casus toont aan dat een rakettenschild in een

conflictueus internationaal systeem net de veiligheid van het initiatiefnemende land

verkleint, doordat het wantrouwen van de vijandelijke landen vergroot. De reden waarom

Putin zo tegen George Bush‟ plannen om een anti-rakettenschild in Oost-Europa te

installeren is, is niet omdat hij bang is dat de VS een oorlog tegen de Rusland zal

beginnen (“the Cold War is over”, aldus Bush zelf58

), maar eenvoudigweg omdat een

raketafweermonopolie een nóg machtiger diplomatiek wapen is dan een

atoombommonopolie. Een ABM-systeem neutraliseert de voordelen van atoomwapens,

net zoals atoomwapens de voordelen van conventionele wapens neutraliseren, en dus zal

degene die over zo‟n afweersysteem beschikt het laatste woord hebben in de

internationale onderhandelingen. De Verenigde Staten zouden kunnen dreigen met een

atoomaanval, terwijl Rusland (of welke staat dan ook) niet kan dreigen met een

vergeldingsactie. Om dit politieke voordeel te neutraliseren zal Rusland ofwel raketten

trachten te ontwerpen die dit ABM-systeem kunnen omzeilen, waardoor er een nieuwe

wapenwedloop zal ontstaan, ofwel zal ze haar raketten op Europa richten, de

onbeschermde bondgenoot van de Verenigde Staten. Laat ons hopen dat het zo‟n vaart

niet loopt.

Het streven van de Verenigde Staten naar controle van het Westelijke halfrond door

middel van hun systeem van overzeese bases had gelijkaardige gevolgen. Het spreekt

voor zich dat de VS liever als enige de controle uitoefende over de twee oceanen, dan dat

ze deze zou moeten delen met een andere staat. Ze wilden vermijden dat de Sovjet-Unie

ook een verdediging in de diepte zou uitbouwen, omdat dat de doeltreffendheid van haar

eigen verdediging zou neutraliseren. Een militaire aanwezigheid van de Sovjet-Unie

toelaten in de Atlantische en de Stille Oceaan – bij wijze van spreken de achtertuinen van

de Verenigde Staten – zou immers volledig in tegenstelling zijn met het eigenlijke doel

van de bases, nl. vijanden, of potentiële vijanden zo ver mogelijk van het Amerikaanse

grondgebied weghouden. Hetzelfde geldt voor de controle die men langs deze bases zou

kunnen uitoefenen op grondstoffen. De bedoeling is immers de vijand geen gebruik te

laten maken van natuurlijke bronnen (in Eurazië en Afrika, cf. de uraniummijnen in

57

Naar aanleiding van de film “the day after” (1983) werd er een televisiedebat georganiseerd tussen Carl

Sagan en William F. Buckley over het nut van nucleaire wapens. De oorpsronkelijke metafoor luidde: “two

men standing waist deep in gasoline; one with three matches, the other with five”, en werd gemaakt om de

“overkill”-capaciteit die beide supermachten hadden opgebouwd te illustreren. Ik heb Sagans metafoor

gedeeltelijk aangepast, en er een brandwerend pak aan toegevoegd. 58

VRT journaal van 5 juni 2007

31

Kongo). Indien de Sovjet-Unie in geval van een oorlog toch toegang zou krijgen tot

natuurlijke bronnen, via sovjetbases, zou ze niet verzwakken, en zouden de Verenigde

Staten geconfronteerd worden met een vijand die over dezelfde middelen als zijzelf

beschikt. Het probleem was evenwel dat de Sovjet-Unie wél militaire bases wilde

installeren. Stalin vond dat zijn verdediging aan zijn zuidgrens te zwak was, en diende

een verzoek in om marinebases in Turkije en de Middellandse Zee te mogen installeren,

maar Truman verwierp dit voorstel. Naast het feit dat dit hun eigen veiligheid

(verwaarloosbaar) zou verkleinen, vreesden de Verenigde Staten dat indien men toegaf

aan deze eis, de Sovjet-Unie haar invloed in Turkije en later ook in Griekenland zou

kunnen vergroten (cf. infra). Het behoeft geen betoog dat dit heel wat kwaad bloed zette

bij Stalin. Hij vond het onrechtvaardig dat de Verenigde Staten meer in de pap te

brokkelen hadden in de internationale politiek, terwijl de Sovjet-Unie veel meer verliezen

had geleden in de Tweede Wereldoorlog. Truman en co. waren zich evenwel ten volle

bewust van het feit dat de Sovjet-Unie furieus zou reageren op hun buitenlands beleid.

Omdat ze wisten dat hun beleid sovjetagressie in de hand zou werken, achtten ze een

zware bewapening noodzakelijk. Presidentiële medewerkers zoals Dean Acheson en Paul

Nitze waren er rotsvast van overtuigd dat ze een strategische voorsprong moesten

behouden op de Sovjet-Unie om hun buitenlandse politiek te kunnen doorvoeren. De

Sovjet-Unie moest preventief in een houdgreep genomen worden, want vroeg of laat zou

ze toch in conflict komen met de Verenigde Staten. Stalin, die zich ten volle bewust was

van de inferioriteit van het sovjetleger, begreep de Amerikaanse bewapening dan ook

niet, en vatte ze als offensief op (cf. infra: Hiroshima en Nagasaki). Hij gaf zelf de

opdracht een atoomprogramma uit te bouwen, wat door de Verenigde Staten dan weer als

offensief werd beoordeeld. Op die manier kunnen de beginjaren van de Koude Oorlog

ook wel worden beschreven als een geschiedenis van het hellend vlak.

Dit paradigma van het veiligheidsdilemma is zeer aantrekkelijk, omdat het in

tegenstelling tot het orthodoxe en het revisionistische paradigma geen van beide zijden

van het ontstaan van de Koude Oorlog beschuldigt. “No one was to blame and everyone

was to blame”, zoals Robert Jervis schrijft.59

Vanuit dit perspectief was de inzet van de

oorlog louter nationale veiligheid, en geen gebiedsuitbreiding of uitbreiding van

afzetmarkten.

59

JERVIS, R., “Was the Cold War a Security Dilemma?”, Journal of War Studies, 3 (2001), pp. 36 – 60

32

5. een tweede perspectief: de Koude Oorlog als neveneffect van binnenlandse

factoren

Het minpunt aan de vorige opvatting is dat ze de Koude Oorlog louter als het product van

een internationale competitie ziet, en geen rekening houdt met nationale competities.

Sommige spanningssituaties uit de Koude Oorlog kan men immers makkelijker verklaren

als het gevolg van binnenlandse ontwikkelingen in zowel de Verenigde Staten als de

Sovjet-Unie dan als de ontvouwing van het veiligheidsdilemma. Om te begrijpen waarom

de relatie tussen de Sovjet-Unie en de Angelsaksische landen na de Tweede

Wereldoorlog is beginnen verslechteren moet men niet alleen rekening houden met de

machtsstrijd op internationaal niveau, tussen de verschillende wereldleiders onderling,

maar eveneens met de machtsstrijd op nationaal niveau. Zowel in Washington als in het

Kremlin (Londen laat ik even buiten beschouwing) hebben er zich in de loop van de

tweede helft van de 20ste

eeuw verschillende machtsstrijden voorgedaan, die ongetwijfeld

een invloed hebben gehad op het verloop van de Koude Oorlog. In de Verenigde Staten

nemen om de vier jaar verschillende presidentskandidaten het tegen elkaar op, en in de

Sovjet-Unie gebeurde dit na de dood of afzetting van de Secretaris-Generaal van de

partij. Na de dood van Lenin woedde er een machtsstrijd tussen Stalin en Trotskij, en na

Stalin kwam Chruščëv na een korte machtsstrijd aan de macht. Om aan de macht te

komen, bekritiseren politici het beleid van hun voorgangers, en beloven ze een radicale

koersverandering. Tijdens het twintigste partijcongres op 24 februari 1956 veroordeelde

Chruščëv in zijn bekende destalinisatietoespraak het repressieve beleid van Stalin. Het is

moeilijk voor te stellen dat Chruščëvs verontwaardiging over het Stalinisme niet oprecht

was, maar zoals Nienke Van Poelje in haar scriptie schrijft, was zijn toespraak wellicht

ook een “tactisch middel” om zijn de overwinning te behalen op zijn politieke

tegenstanders.60

Chruščëvs toespraak had twee belangrijke gevolgen: ten eerste ontstond

er in bijna alle Oost- en Centraal-Europese satellietstaten rebellie tegen de Sovjet-Unie

(cf. de opstanden in Hongarije in 1956, de verschillende stakingsacties en demonstraties

in Polen in datzelfde jaar); en ten tweede gaf ze de aanzet tot de Sino-Sovjetsplit in de

jaren 1960. Eén van de oorzaken voor de verslechterende relaties tussen China en de

Sovjet-Unie is dat Mao zich geviseerd voelde omdat Chruščëv Stalins personencultus

hekelde. Bovendien was hij het oneens met Chruščëvs politiek van de vreedzame

coëxistentie.

60

VAN POELJE, N., Russische Jongeren en het Stalinverleden: de Toekomst van de Herinnering aan de

Repressie (scriptie UA), 2006; p. 13

33

Het beste voorbeeld van hoe een verkiezingsstrijd het verloop van de Koude

Oorlog heeft beïnvloed vindt men echter in de Verenigde Staten, aan het einde van

Dwight D. Eisenhowers legislatuur (president van de VS van 1953 – 1961). In augustus

1957 lanceerde de USSR de allereerste intercontinentale raket (ICBM), vóór de

Verenigde Staten. Dit succes zorgde ervoor dat Chruščëv overmoedig werd. Hij

beweerde dat het rakettenarsenaal van de Sovjet-Unie, nu ze over ICBM‟s beschikte, zo

superieur was aan dat van de Verenigde Staten dat hij elke Amerikaanse stad kon

wegvagen.61

Eisenhowers politieke concurrenten, zoals J. F. Kennedy beweerden dat de

Sovjet-Unie een voorsprong had opgelopen in de wapenwedloop door Eisenhowers lakse

defensiebeleid, en pleitten ervoor meer te investeren in onderzoek naar

rakettentechnologie. Foto‟s die gemaakt werden door Amerikaanse U2-spionage-

vliegtuigen toonden echter een heel ander beeld. In 1959 had de Sovjet-Unie niet meer

dan zes operationele ICBM-lanceerbasissen, en dus was er helemaal geen “missile gap”.

Maar ondanks het feit dat ze niet bestond, stond deze rakettenkloof centraal in Kennedy‟s

verkiezingsprogramma. Hij hield vol dat de Amerikanen gevaar liepen door hun militaire

achterstand ten opzichte van de USSR, terwijl hij goed op de hoogte was van de

resultaten van de U2-vlucht, en hij beloofde zijn kiezers de Amerikaanse nucleaire

vernietigingskracht te zullen vergroten. En inderdaad breidde hij, ondanks het feit dat de

USSR en de VS strategische pariteit hadden bereikt, na zijn benoeming tot president het

rakettenarsenaal uit met eenenveertig SLBM‟s62

(Submarine Launched Ballistic Missile –

afgevuurd vanuit een onderzeeër) en ruim duizend ICBM‟s, waardoor de wapenwedloop

opnieuw in een stroomversnelling kwam.63

Zowel in de Verenigde Staten als in de Sovjet-Unie was er een zodanige sfeer van

patriottisme en antipathie tegenover de ideologie van de ander ontstaan, dat politici niet

anders konden dan hierin meegaan, wilden ze hun positie niet verliezen. Indien iemands

beleid deze tendens niet volgde, werd dat door zijn rivalen zodanig tegen hem uitgespeeld

dat hem dat zijn kop kon kosten. De publieke opinie wilde de wederzijdse vijandigheid

behouden, en politici wisten dat ze gezichtsverlies zouden lijden indien ze hier tegen

61

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006, pg. 94 62

Deze SLBM‟s kaderden in het MAD-denken. Vanaf de jaren 1960, met het stijgende aantal ICBM‟s, was

het mogelijk geworden om met één raketaanval alle lanceerbasissen en militaire bases van de ander in één

keer uit te schakelen (een zgn. “first strike”). Om de andere zijde de wederzijdse vernietiging te garanderen

hield men permanent een vloot bewapend met kernraketten onder water. Het was zeer onwaarschijnlijk dat

men alle onderzeeërs tegelijk zou kunnen uitschakelen, gezien ze voortdurend in beweging waren en uit

stealth-materiaal vervaardigd waren, en dus zou men na een atoomaanval nog steeds genoeg raketten

hebben om terug te slaan. Wetende dat de ander een aanval kan vergelden, zou geen van beiden de ander

durven aanvallen, en kon van beiden zijn wil opleggen aan de ander. 63

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 195

34

ingingen. Ik zal verder in deze scriptie aantonen hoe men vanuit dit perspectief de

Amerikaanse betrokkenheid in de Koreaanse Oorlog verklaart.

De reden waarom er zo‟n vijandig klimaat was ontstaan onder de bevolking is

uiterst complex, en kan ik hier ook niet gedetailleerd beschrijven. Maar het is wel zo dat

het anti-communisme van de VS en het anti-Amerikanisme van de USSR voor velen de

wereld, die steeds complexer was geworden, bevattelijker maakte.64

Anti-communisme

en anti-Amerikanisme werden lang voor 1945 gelanceerd door politici als Wilson en

Lenin, als fundamenten voor hun politiek, maar zijn na verloop van tijd een eigen leven

gaan leiden. Het waren als het ware de religies van de Koude Oorlog, die in het

atoomtijdperk duidelijk maakten wie de “slechten” en wie de “goeden” waren.

64

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994, pp. 119

35

IV. 1945 – 1947: VAN BONDGENOOT NAAR VIJAND

Vrij algemeen wordt aangenomen dat de oorzaken van de Koude Oorlog liggen in een

foute beeldvorming die beide partijen van elkaar maakten vlak na de Tweede

Wereldoorlog. Yvan Vanden Berghe schrijft dat het beeld dat beide partijen in 1945 –

1946 van elkaar vormden een “eigenaardige mengeling van stereotiepe voorstellingen,

paranoïde fantasieën en vooral het projecteren van slecht verwerkte ervaringen uit de

Tweede Wereldoorlog [was]”.65

Tussen 1945 en 1947 heeft Stalin een aantal initiatieven

ondernomen waardoor de VS is gaan denken dat hij uit was op expansie van het

sovjetrijk, en de hele verdere Amerikaanse Koude Oorlogsstrategie bouwt voort op deze

premisse. De blijvende aanwezigheid van sovjettroepen in Oost-Europa en Noord-Iran,

Stalins beleid in Polen en Duitsland en de retoriek die hij in zijn speeches hanteerde,

verontrustten Amerikaanse waarnemers, en men begon zich te bezinnen over Stalins

“ware ambities”. Dockrill en Hopkins schrijven dat “[i]ndividually these actions might

have been passed off as Soviet efforts to safeguard its security, as in its demands for a

change in the Straits regime, or its economic interests, as in the case of its pressure for oil

concessions in North Iran, but collectively they appeared to the West as a deliberate

programme designed to undermine Western influence in areas bordering the Soviet

Union as a prelude to a complete communist take-over of these lands”.66

Ook de Sovjets

vormden zich een beeld van de Amerikanen dat eerder op ideologisch geïnspireerde

vooroordelen gebaseerd was dan op de realiteit. Het uitstel van het fameuze tweede front,

de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, de overpeinzingen rond het “Duitse

alternatief” en de aanhoudende Amerikaanse bewapening waren voor de Sovjets het

bewijs dat de VS een imperialistische mogendheid was die uit was op de vernietiging van

de enige bestaande socialistische staat. Het is nu maar de vraag of beide partijen

werkelijk dachten van elkaar wat vele historici geloven. Steeds vaker gaat men stellen dat

beiden in werkelijkheid niet geloofden dat de ander malafide bedoelingen had, maar

opgesomde gebeurtenissen slechts als excuus aanwendden om elkaar tot vijand om te

dopen. In hoofdstuk V – 2 zal ik uitleggen dat zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde

Staten er meer baat bij hadden vijanden van elkaar te zijn dan vrienden. Men mag hier

echter niet te radicaal in zijn. De Koude Oorlog begon vlak na de Tweede Wereldoorlog,

en dit heeft, zoals Vanden Berghe schrijft, ongetwijfeld een impact gehad op de

beeldvorming. Na de ervaringen met de Wehrmacht waren de overwinnaars geobsedeerd

65

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 92 66

DOCKRILL, M. L. – HOPKINS, M. F., The Cold War, 1945 – 1991, New York, 2006; p. 53

36

geraakt door hun veiligheid, en men reageerde zeer paniekerig op tekenen die op een

mogelijke nieuwe gelijkaardige agressie konden wijzen.

1. Amerikaanse beeldvorming

De blijvende aanwezigheid van sovjettroepen in Europa

In tegenstelling tot de Britse en Amerikaanse troepen die zich na de oorlog massaal uit

Europa terugtrokken, maakte het Rode Leger geen aanstalten om zich te demobiliseren.

Men maakte zich zorgen om de aanwezigheid van twintig Sovjet-Russische divisies in

Oost- en Centraal-Europa in een periode dat West-Europa zich nauwelijks kon

verdedigen. Men schatte dat er in 1946 ongeveer 2,5 miljoen sovjetmilitairen aanwezig

waren in Europa. Dit cijfer is echter sterk overdreven. De Sovjet-Unie was na 1945 ook

beginnen demobiliseren, want Stalin had zoveel mogelijk mankrachten nodig om het

nieuwe vijfjarenplan te kunnen realiseren.67

Bovendien wilde hij zijn goede wil tonen aan

de Angelsaksen, want hij rekende op hun steun om zijn naoorlogse plannen te kunnen

realiseren (cf. infra).68

Toegegeven, in de vroegste jaren van de Koude Oorlog waren er meer

sovjettroepen in Europa aanwezig dan Amerikaanse of Britse, maar dit was veeleer

defensief bedoeld. Stalin wilde de politieke en militaire voordelen die de Verenigde

Staten hadden verworven met hun A-bommonopolie compenseren door sovjettroepen in

Oost- en Centraal-Europa te stationeren. Amerikaanse bommenwerpers konden

atoombommen droppen op sovjetsteden, terwijl de Sovjet-Unie niet eens over degelijke

langeafstandsbommenwerpers beschikte om conventionele bommen op Amerikaanse

steden te kunnen gooien. De aanwezigheid van sovjettroepen in Oost-Europa was niet

alleen bedoeld om Stalins interesses aldaar te beschermen, maar ook als sderživanie

(afschrikking), of deterrence zoals het in het Engels klinkt. Indien de VS een oorlog zou

beginnen, zou Stalin onmiddellijk kunnen toeslaan in West-Europa.69

Dit gegeven zou de

VS ervan weerhouden een aanval tegen de Sovjet-Unie te beginnen. Het mag echter niet

geïnterpreteerd worden als een bewijs dat Stalin geloofde in de door het Marxisme-

Leninisme voorspelde en onvermijdelijke clash tussen de kapitalistische en de

communistische wereld. Veeleer maakte het deel uit van een algemene diplomatieke

67

DOCKRILL, M. L. – HOPKINS, M. F., The Cold War, 1945 – 1991, New York, 2006, p. 33 68

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994, p. 52 (cfr. ook infra: 5.2. een derde

perspectief: de koude oorlog als smoes) 69

HOLLOWAY, D., The Soviet Union and the Arms Race, New Haven/London, 1984, pp. 27 – 34. Deze

theorie wordt ook onderschreven door Lafeber en Leffler.

37

strategie, een streven naar strategische pariteit, wat de USSR toeliet haar belangen door te

drukken.

De gebeurtenissen rond de verkiezingen in Polen

Op de Conferentie van Jalta van 4 tot 11 februari 1945 had Stalin beloofd vrije

verkiezingen te zullen organiseren in Polen, maar dat deed hij niet. Stalin was zich ervan

bewust dat de Polen om historische redenen sterk anti-Russisch waren, en dat ze daarom

nooit uit vrije wil voor een sovjetgezinde regering zouden kiezen. De anti-Russische

gevoelens laaiden zelfs nog hoger op toen net aan het licht gekomen was dat het Rode

Leger in het begin van de Tweede Wereldoorlog 4000 Poolse officieren had afgeslacht in

de bossen van Katyń (wat Stalin zelf overigens ontkende). Stalin meende overigens dat

Roosevelt het document dat op Jalta ondertekend werd, en dat de Sovjet-Unie ertoe

verbond vrije verkiezingen in Polen te organiseren, enkel nodig had om de publieke

opinie te sussen, en dat het daarom niet naar de letter zou moeten worden nageleefd.70

Hij

dacht dat de Amerikanen wel begrip zouden hebben voor zijn beleid ten aanzien van

Polen, gezien het strategische belang ervan voor de Sovjet-Unie.

Tijdens de oorlog was de Poolse regering gevlucht naar Londen, en werd het land

geregeerd door het communistische Comité van Lublin. In deze voorlopige regering zaten

geen leden van de naar Londen gevluchte regering. De Poolse communisten weigerden

systematisch de verzoeken van niet-communisten om deel te nemen aan de regering, en

Stalin deed niets om dit te verhinderen (wat er eventueel ook op kan wijzen dat Stalins

invloed op de Poolse communisten minder groot was dan algemeen werd aangenomen).

Truman, die de ondertussen overleden Roosevelt opvolgde, gaf Molotov hierover een

“standje” tijdens zijn bezoek aan Washington in april 1945, maar besefte redelijk vlug dat

hij de Sovjets niet kon beïnvloeden door zich kwaad te maken. Voortgaand op Roosevelts

verzoeningspolitiek organiseerde hij een nieuwe topontmoeting met de Sovjets waar hij

het probleem zou aankaarten. Deze aanpak bleek succes te hebben. Op de Conferentie

van Potsdam van 17 juli tot 2 augustus 1945 – nadat de VS een eerste succesvolle

atoombomtest hadden gehouden op 16 juli – stemde Stalin ermee in niet-communistische

politici toe te laten in de Poolse regering, en herhaalde hij zijn op Jalta gemaakte belofte

om vrije verkiezingen te organiseren. Op 28 juni 1945 werd een Poolse regering gevormd

die bestond uit leden van zowel de Poolse regering van Londen als de regering van

Lublin, de zgn. „Regering van Nationale Unie‟. In de praktijk evenwel domineerden de

70

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002, p. 103

38

communisten de regering, en niet-communisten werden geterroriseerd. De Poolse

Socialistische Partij, onder leiding van Mikołajczyk, werd door de communisten

verdrukt. Gesteund door het in de Sovjet-Unie gevormde Poolse leger van generaal

Berling, organiseerden de communisten Bierut en Gomułka een ware terreur tegen de

leiders en militanten van niet-communistische partijen. De communisten probeerden de

beloofde verkiezingen zo lang mogelijk uit te stellen, maar toen ze uiteindelijk toch

doorgingen op 17 januari 1947, werden ze vervalst, en namen de communisten de macht

over.

Zoals ik reeds terloops vermeld heb, kan men Trumans bekommernis om Polen

niet verklaren vanuit winstbejag, want de Amerikanen hadden in Polen geen economische

belangen. Stellen dat Truman Molotov op het matje riep uit idealisme lijkt mij echter ook

een zeer naïeve verklaring. Mogelijks wilde Truman laten zien dat hij als president van

de VS moreel gezien de meest geschikte man was om voor leider van de wereld te spelen.

En in de lijn van het tweede perspectief zal hij zich ook wel bewust geweest zijn van het

feit dat indien hij Stalins beleid niet hekelde, hem dat zwaar zou worden aangerekend

door de Republikeinen.

Stalins verkiezingsspeech van 9 februari 1946

Op 9 februari 1946 gaf Stalin een verkiezingsspeech71

waarin hij een Leninistische

interpretatie gaf aan de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog. Hij herhaalde Lenins

stelling dat kapitalisten nooit lang met elkaar kunnen samenwerken, en gedoemd zijn met

elkaar in conflict te komen, omdat vroeg of laat hebzucht en onweerstaanbare drang naar

winst de overhand halen. Stalin zei dat “vojna voznikla kak neizbeţnyj rezul‟tat razvitija

mirovnych ėkonomičeskich i političeskich sil na baze sovremennego monopolističeskogo

kapitalizma (de oorlog is ontstaan als het onvermijdelijke gevolg van de politieke en

economische ontwikkelingen in de wereld op basis van monopolistisch kapitalisme)”.72

Hierdoor gingen Amerikaanse analisten denken dat het Kremlin weer een sterk

ideologisch geïnspireerde koers zou gaan volgen, en opnieuw zou proberen een

wereldrevolutie te ontketenen.73

(zie ook interpretatie van V. Mal‟kov, pg. 45)

71

In de USSR werden wel verkiezingen gehouden, maar dat was louter schone schijn. Op de kieslijsten

stond telkens maar één kandidaat. Het kwam erop neer dat men kon kiezen voor die kandidaat, of zijn naam

op het stembiljet kon doorstrepen. Onderzoek van Russische dissidenten heeft aangetoond dat er maar

weinigen het lef hadden om die naam te doorstrepen. 72

“Stalin, Leninizm, I diktatura proletariata”, 15 mei 2007 <http://stalin.nnm.ru>; [eigen vrije vertaling] 73

REYNOLDS, D., “The European Dimension of the Cold War”, in: LEFFLER, M. P. – PAINTER, D.

(eds.), Origins of the Cold War, an Interpretative History, London, 1995, pp. 125 – 138, p. 130

39

G. Kennans “Lange Telegram”

In diezelfde maand schreef George Kennan, chargé d‟affaires van de Amerikaanse

ambassade in Moskou, zijn bekende “Lange Telegram van 8000 woorden”, dat later de

intellectuele basis voor de containmentpolitiek zou worden (cf. infra). Hierin zocht hij

een verklaring voor het feit dat de Sovjet-Unie had geweigerd zich aan te sluiten bij de

Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) – twee organisaties die door de

VS waren opgericht om de wereldhandel te bevorderen –, en waarom Stalin in zijn

speeches steeds weer het kapitalisme aanviel.74

Zijn conclusie was dat het communisme

een voortdurende vijandigheid nodig heeft met het Westen om haar dictatuur in eigen

land te kunnen blijven rechtvaardigen:

“In this dogma (Marxisme), with its basic altruism of purpose, they found

justification for their instinctive fear of outside world, for the dictatorship

without which they did not know how to rule, for cruelties they did not

dare not to inflict, for sacrifice they felt bound to demand.”75

De combinatie van Russisch nationalisme, Marxisme, het historische wantrouwen van de

Russen tegenover de buitenwereld en hun gevoel van onveiligheid en minderwaardigheid

tegenover het Westen maakten dat de Sovjet-Unie als bijzonder gevaarlijk tegenover de

Verenigde Staten moest beschouwd worden. Dit gevoel van onveiligheid, de “fear of the

outside world” waar Kennan het in zijn telegram over heeft, was overigens meer te wijten

aan het droppen van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki dan aan één of andere

historisch gegroeide traditie.76

Kennans telegram werd door het Amerikaanse State

Department als de meest waarschijnlijke analyse van het sovjetbeleid beschouwd, en zou

haar verdere houding ten aanzien van de USSR bepalen.

74

Achteraf bekeken lijkt het erop dat Kennan, en andere Amerikaanse analysten, de verkeerde conclusies

trokken uit Stalins speeches. Ze konden het onderscheid niet maken tussen pure retoriek en werkelijke

politieke bedoelingen. Wanneer Stalin in zijn speeches de westerse kapitalistische wereld aanvalt, is dat

meer “stoere praat”, want in werkelijkheid wilde Stalin juist goede relaties met het Westen behouden. 75

geciteerd in GADDIS, J. L., Russia, the Soviet Union and the United States, an Interpretative History,

New York, 1978, pg. 183. Kennans “Lange Telegram” is online te raadplegen via URL:

http://www.gwu.edu/~nsarchiv/coldwar/documents/episode-1/kennan.htm 76

MAL‟KOV, V. L., “Domestic Factors in Stalin‟s Atomic Diplomacy”, in: MORGAN, P. M. en

NELSON, K. L. (eds.), Re-viewing the Cold War: domestic factors and Foreign Policy in the East-West

Confrontation, Praeger, Westport, Connecticut, London, 2000, pp. 25 – 42

40

De Iraanse crisis van 1946

In de traditionele opvattingen – zowel (neo)-orthodoxe als (neo)-revisionistische – over

de Iraanse crisis wordt Iran gezien als de speelbal van de Verenigde Staten en/of de

Sovjet-Unie. (Neo)-orthodoxe historici stellen het zo voor alsof Iran machteloos moest

toekijken hoe de Sovjet-Unie als een predator tussenkomt in de Iraanse politiek teneinde

olieconcessies af te dwingen of territoriale winsten te maken; en (neo)-revisionistische

historici stellen Iran voor als het zoveelste slachtoffer van het Amerikaanse imperialisme.

Beide opvattingen miskennen de rol die Iran zelf speelde in het hele conflict, en gaan

ervan uit dat de crisis zich afspeelde in een machtsvacuüm.

Stephen L. McFarland gaat in tegen deze opvatting, en toont aan hoe de Iraanse

overheid de hele crisissituatie in haar eigen voordeel heeft gemanipuleerd, en van de

ontstane Koude Oorlog-sfeer handig gebruik heeft gemaakt om beide supermachten tegen

elkaar uit te spelen.77

De Iraanse crisis is begonnen in augustus 1941. Omdat de Iraanse overheid een

Duitsvriendelijk beleid voerde – ze had onder andere handelsovereenkomsten voor olie

afgesloten met nazi-Duitsland – achtten de geallieerden het noodzakelijk het land te

bezetten. Om olie – die voor een doeltreffende oorlogsmachine uiterst belangrijk is – uit

de handen van de asmogendheden te houden, werd het land in drie zones verdeeld. De

Sovjet-Unie controleerde het Noorden, Groot-Brittannië het Zuiden en Iran zelf bleef het

centrale gedeelte controleren. Beide staten hadden afgesproken hun troepen ten laatste

zes maanden na de oorlog te zullen terugtrekken.

Iran zelf wilde zo vlug mogelijk af van haar bezetters – Rusland en Groot-

Brittannië waren trouwens twee traditionele vijanden van Iran – en richtte zich daarvoor

tot de Verenigde Staten. Door hen te verleiden met allerlei concessies, hoopte Iran dat de

Verenigde Staten – die ze om historische redenen wel vertrouwden – zouden

tussenkomen in de Iraanse politiek, en op die manier een tegenwicht zouden bieden aan

de Brits-Sovjet-Russische bezetting. Onverholen verzochten Iraanse ministers

Amerikaanse adviseurs om het leger- en politieapparaat te hervormen, en om belangrijke

economische en politieke posten te bekleden. Om een Amerikaanse interventie uit te

lokken overdreven en verzonnen de Iraniërs zelfs sovjetbemoeienissen, en men deed

pogingen om Roosevelt ervan te overtuigen dat de sovjets heel Iran wilden inlijven bij

77

MCFARLAND, S L., “The Iranian Crisis of 1946 and the Onset of the Cold War”, in: LEFFLER, M. P.

– PAINTER, D. (eds.), Origins of the Cold War, an Interpretative History, London, 1995

pg. 239 – 257

41

hun invloedssfeer. De Amerikanen doorzagen de bedoelingen van de Iraniërs echter, en

dachten er niet aan om tussen te komen.

Om alsnog Amerikaanse politieke bemoeienissen uit te lokken, deed Iran in het

begin van het jaar 1943 een aanbod in verband met een olieconcessie, waar de Verenigde

Staten enthousiast op reageerden, ondanks alle waarschuwingen dat onderhandelingen

met Iran over olie de goede relaties met de Sovjet-Unie in het gedrang zou kunnen

brengen. Er zou een handelsovereenkomst worden afgesloten, waarbij de VS de controle

zou verwerven over een uitgestrekt oliegebied. Wanneer bekend gemaakt werd dat deze

overeenkomst ook de Noordelijke olievelden zou omvatten, die eerder al aan de Sovjet-

Unie waren beloofd, begon deze laatste zich met de zaak te bemoeien, en deed ook

pogingen om handelsovereenkomsten met Iran te sluiten. Op die manier hadden de

Iraniërs een competitie uitgelokt tussen de VS en de USSR, waar Groot-Brittannië eind

1943 nog eens bij kwam. Het olieaanbod, dat bedoeld was om Amerikaanse politieke

bemoeienissen uit te lokken, om op die manier een tegenwicht te bieden aan de Anglo-

Sovjet-Russische bezetting, had een averechts effect. Iran had nu te maken met drie

staten die allemaal olieconcessies wilden verkrijgen. De regering zag maar één mogelijke

uitweg: met geen van de drie landen een handelsovereenkomst te sluiten. Een bijkomend

voordeel zou zijn dat dit de ergernis van de Sovjet-Unie zou opwekken, die dan manu

militari zou proberen om toch een olieconcessie te verkrijgen van de Iraniërs, waardoor

de VS alsnog zou tussenkomen.

En inderdaad, de reactie van de Sovjet-Unie – die al sinds 1941 had geprobeerd

haar eigen tekort aan olie te compenseren door concessies van Iran af te dwingen – was

uiterst heftig. Moskou zette de communistische „Tudehpartij‟ aan tot verzet tegen de

officiële Iraanse regering. Er werden wegversperringen opgezet en de voedselexport

vanuit het door de Sovjet-Unie gecontroleerde Azerbajdzjan werd tijdelijk gestaakt. Iran

had de Sovjet-Unie tot haar vijand gemaakt. Indien de Verenigde Staten nu nog een

olieconcessie in de wacht zouden willen slepen, moesten ze de Sovjetinvloed in Iran wel

indijken.

In de zomer van 1945 braken er in de door de Sovjet-Unie gecontroleerde

provincies Azerbajdzjan en Koerdistan onlusten uit, die wel door de Sovjet-Unie werden

aangemoedigd, maar niet waren opgezet. Onmiddellijk werden er troepen vanuit Teheran

op af gestuurd, om de situatie te stabiliseren. Strikt genomen was de interventie

gelegitimeerd, want het verdrag dat de Anglo-Sovjet-Russische bezetting regelde,

voorzag ook een artikel dat Iran de verantwoordelijkheid gaf de nationale orde zelf te

handhaven, maar ze wekte wel de ergernis van de sovjets op. Deze zagen de Iraanse

interventie als een bedreiging, en een poging hun militaire macht in Iran te destabiliseren.

42

Op 19 november 1945 hielden sovjettroepen in Qazvin, ongeveer 150 kilometer ten

noordwesten van Teheran, een Iraans militair konvooi tegen, dat op weg was van Teheran

naar Azerbajdzjan. De Iraanse overheid overdreef bij haar berichtgeving aan de

Verenigde Staten over het incident, en sprak van een wegversperring die bemand werd

door 6000 sovjettroepen. Toen Amerikaanse waarnemers later ter plaatste kwamen, zagen

ze dat de sovjetwegversperringen in werkelijkheid uit niet meer dan twee gepantserde

voertuigen en een handvol militairen bestonden. Ook de vermeende pogingen van de

Sovjet-Unie om oproer te zaaien in de noordelijke provincies bleken verzinsels. Ondanks

het feit dat de Iraanse overdrijvingen nu waren blootgelegd, demobiliseerde het leger niet.

De Iraanse ambassadeur in Washington stelde ook alles in het werk om de crisissfeer te

behouden, en bleef de berichtgevingen overdrijven. Hij stelde zelfs dat de “crisis” het

voortbestaan van de Verenigde Naties in gevaar zou kunnen brengen, en dat enkel de

Verenigde Staten dit konden verhelpen. Truman wees het verzoek tot interventie echter

af.

Omwille van gebeurtenissen die zich buiten Iran hadden afgespeeld (cf. supra),

veranderde de VS in januari 1946 het geweer van schouder en nam een hardere houding

aan tegenover de Sovjet-Unie. Toen Iran in maart de blijvende sovjetbezetting in het

noorden voorlegde aan de Verenigde Naties – de Britten hadden zich zoals was

afgesproken op 15 maart teruggetrokken, maar de sovjets maakten geen aanstalten tot

demobiliseren – werd voor het eerst de nieuwe wereldorganisatie substantieel ingezet om

de crisis op te lossen. In plaats van de berichtgevingen van de Iraniërs te relativeren,

zoals voorheen, rapporteerden Amerikaanse waarnemers nu plots ook snel oprukkende

sovjettroepen overal in Noord-Iran. Opeens nam Washington de waarschuwingen van

Iran dat de USSR haar wou veroveren serieus. Men zou kunnen stellen dat de

toegenomen Koude Oorlogsfeer van de Iraanse crisis een self-fulfilling prophecy maakte,

want verkenningsvluchten over Iraans grondgebied onthulden dat ook deze

berichtgevingen sterk overdreven waren. De Verenigde Staten wilden graag geloven dat

de Sovjet-Unie haar grenzen wou uitbreiden, en zagen daar bewijzen voor, die er in

werkelijkheid niet waren.

Later bleek dat Stalin alleen maar aarzelde om zijn troepen terug te roepen omdat

hij een akkoord over een olieconcessie wou verkrijgen, en dus niet omdat hij uit was op

annexatie van Noord-Iran. Toen de Iraanse overheid hiermee instemde, trok het Rode

Leger zich onmiddellijk terug uit Noord-Iran. Van de olieconcessie kwam echter niets in

43

huis, omdat het Iraanse parlement het later weigerde goed te keuren. De Anglo-Iranian

Oil Company behield het monopolie van de oliewinning.78

2. aanwijzingen die deze beeldvorming tegenspreken

Het is zeer goed mogelijk dat Stalin na de Tweede Wereldoorlog erover fantaseerde om

Lenins droom van een wereldrevolutie waar te maken, maar hoogstwaarschijnlijk bleef

het dan ook bij fantaseren. Vooreerst is het onlogisch dat een erg zwakke Sovjet-Unie

zou willen expanderen, wetende dat ze daarmee een oorlog riskeert met de Verenigde

Staten, die ze toch niet had kunnen winnen. Zelfs Truman geloofde aan het einde van de

oorlog niet dat de Sovjet-Unie een opmars naar Europa plande.79

Haar hele leger was

inferieur aan dat van de Verenigde Staten. Ze beschikte niet over langeafstands-

bommenwerpers, had een slecht uitgeruste vloot en haar defensie was zwak. Bovendien

had zij geen atoombom. Het Amerikaanse leger kon vanuit haar bases makkelijk alle

olievoorraden, de belangrijkste industriële centra en het hele spoorwegennet binnen de

USSR vernietigen. Daarnaast zijn er ook een paar gebeurtenissen die moeilijk te rijmen

vallen met de theorie dat Stalin werkelijk van plan zou geweest zijn geheel Europa te

overheersen, en die er eerder op wijzen dat Stalin probeerde om de coalitie met de

Angelsaksische landen te bewaren.

(i) Ten eerste is er het feit dat Stalin er op de Conferentie van Jalta mee instemde

Duitsland in verschillende bezettingszones op te delen, terwijl het Rode Leger makkelijk

veel verder in Duitsland had kunnen oprukken. Na hun offensief in Polen in januari 1945

boekten de Sovjets zo‟n snelle vooruitgang, dat ze enkele weken later reeds aan de Oder

stonden, op nog geen honderd kilometer van Berlijn, terwijl de Westerse troepen de

Rijnoevers nog niet hadden bereikt. De enige manier om te verhinderen dat de Sovjet-

Unie uiteindelijk vrijwel geheel Duitsland zou gaan overheersen, bestond, aldus Jacques

R. Pauwels, erin om “snel bindende overeenkomsten met Stalin te sluiten vooraleer het

Rode Leger nog verder in Duitsland zou oprukken.”80

Vanuit Jalta liet Stalin het Rode

Leger pauzeren aan de oevers van de Oder in plaats van ze naar Berlijn te laten oprukken.

Hierdoor kregen ook de Britten en de Amerikanen de tijd om tot diep in Duitsland door te

stoten. De reden waarom Stalin de Geallieerden in de Duitse koek liet delen was in de

78

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 90 79

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 121 80

PAUWELS, J. R., De Mythe van de „Goede Oorlog‟: Amerika en de Tweede Wereldoorlog, Berchem,

2000; p. 99 [cursief in origineel]

44

eerste plaats zijn angst voor een aparte vrede tussen nazi-Duitsland en de (in 1945 nog

steeds anti-bolsjewistische) Angelsaksische landen, die dan samen een kruistocht zouden

organiseren tegen de USSR. Zulke plannen bestonden (cf. infra). Goebbels propageerde

zo‟n scenario als “ultiem reddingsplan” indien het Derde Rijk zou vallen, en ook een

aantal kopstukken aan westerse zijde, waaronder Winston Churchill, waren voor dit

“Duitse alternatief” te vinden. Maar Stalin zocht ook toegevingen te doen aan de

Angelsaksen omdat hij hen nog nodig zou hebben na de oorlog, en er dus alle belang bij

had ze niet voor het hoofd te stoten (cf. infra).

(ii) Dan is er het feit dat Stalin tussen 1945 en 1947 nergens in Azië of Europa

communistische revolutionaire groeperingen steunde. Nochtans was er na de Tweede

Wereldoorlog heel wat sympathie ontstaan voor de Sovjet-Unie, en dus ook voor de vele

communistische partijen. Joegoslavië, Albanië en Tsjecho-Slowakije zagen de Sovjet-

Unie als hun bevrijder, en waren hun vertrouwen in Frankrijk en Groot-Brittannië als

beschermers verloren.81

Overal in Europa oogstten de communisten goodwill en zagen ze

hun achterban vergroten. Conservatieve partijen die de Europese politiek tijdens de twee

wereldoorlogen domineerden hadden gezichtsverlies geleden, en de communisten hadden

ook een belangrijke rol gespeeld in het verzet tegen de nazi‟s. Zelfs in de Verenigde

Staten was er een soort sympathie ontstaan voor de Sovjet-Unie, die meer en meer

mensen als alternatief gingen zien voor het kapitalistisch systeem (dat met de Grote

Depressie in de ogen van velen had gefaald). Men sprak er van de “red thirties”. Stalin

had hier makkelijk van kunnen profiteren, en grote delen van Europa binnen de

sovjetinvloedssfeer kunnen brengen.82

Franse en Italiaanse communisten bijvoorbeeld

achtten de tijd rijp voor een revolutie, maar Stalin weerhield hen te revolteren. Tot hun

grote ongenoegen maande hij hen aan samen te werken met hun regeringen om hun land

te herstellen, en hij gaf hen zelfs de raad in zee te gaan met de als deloyaal beschouwde

socialistische partijen. Hij wist dat hij Amerika en Groot-Brittannië tegen zich in het

harnas zou jagen indien hij de communistische groeperingen zou steunen.

(iii) Ten derde steunde de Sovjet-Unie de Griekse communistische guerrilleros in hun

strijd tegen het door Groot-Brittannië gesteunde nationale leger niet, ook al konden de

communisten daar gemakkelijk de macht grijpen na de Duitse terugtrekking in oktober

81

MCCGWIRE, M., “National Security And Soviet Foreign Policy” in: LEFFLER, M. P. – PAINTER, D.

(eds.), Origins of the Cold War, an Interpretative History, London, 1995, pp. 53 – 76 82

REYNOLDS, D., “The European Dimension Of The Cold War”, in: LEFFLER, M. P. – PAINTER, D.

(eds.), Origins of the Cold War, an Interpretative History, London, 1995, pp. 125 – 138

45

1944.83

Stalin was nog tijdens de oorlog overeengekomen met Churchill dat Griekenland

in de Britse invloedssfeer zou blijven, zodat deze vandaar het Suezkanaal konden blijven

controleren, en dus kwam hij niet tussenbeide. Hij maande ook Tito aan zich minder te

moeien met de Griekse burgeroorlog, maar dat had weinig effect. De Joegoslavische

dictator bleek minder manipuleerbaar dan Stalin gehoopt had, en bleef het Griekse

Bevrijdingsfront bevoorraden met Joegoslavisch oorlogsmateriaal en manschappen.

(iv) Aansluitend bij de twee vorige punten steunde Stalin de Chinese communisten niet

volledig. Hij steunde nu eens de nationalisten, onder Chiang Kaishek, dan weer Mao

Zedong. Ook hier deed Stalins bekommernis om de entente te bewaren zijn (eventuele)

politieke en ideologische aspiraties teniet.

(v) Misschien wel het meest in strijd met de theorie dat Stalin Europa zou willen

overheersen was het feit dat hij vrije verkiezingen organiseerde in Tsjecho-Slowakije,

Oostenrijk, Finland en Hongarije (maar wel nergens anders in Oost-Europa). Ondanks het

feit dat in geen van deze landen de communistische partijen de absolute meerderheid

haalden, deed Stalin geen pogingen om ze gelijk te schakelen met de USSR en

respecteerde hij de verkiezingsuitslag. Indien hij werkelijk van plan was geweest een

opmars te beginnen, zou hij Oost- en Centraal-Europa vlak na de oorlog hebben

geannexeerd, want toen waren ze het zwakst. De meeste van deze landen deden trouwens

zaken met de Verenigde Staten. Na het Marshallplan (cf. infra) maakte Stalin echter een

einde aan dit democratische interludium.84

Niet-communisten werden onverbiddelijk uit

hun regeringen gezet, vervolgd, of zelfs terechtgesteld, en Stalin verbood de landen

binnen zijn invloedssfeer nog verder handel te drijven met het “imperialistische Westen”.

Daar waar het Westers kapitaal vroeger door de open doors vrij in Oost- en Centraal-

Europa circuleerde, werd het nu gestuit door het “ijzeren gordijn”.

De belangrijkste reden waarom Stalin het Westen niet tegen zich in het harnas wilde

jagen was, naast de inferioriteit van zijn eigen legers, dat hij rekende op financiële steun

om de USSR opnieuw op te bouwen.

83

LEFFLER, M. P., a Preponderance of Power: National Security, the Truman administration and the

Cold War, Stanford, 1992; p. 66 84

Term “democratische interlude” afkomstig van Charles Gati. Zie: GATI, C., “Hegemony and Repression

in the Eastern Alliance”, in: LEFFLER, M. P. – PAINTER, D. (eds.), Origins of the Cold War, an

Interpretative History, London, 1995; pp. 175 – 198

46

In Inside The Kremlin‟s Cold War laten Vladislav Zubok en Constantine

Pleshakov zien dat Stalin ernaar streefde de coalitie met de Angelsaksische landen, en

dan vooral de Verenigde Staten, te behouden, omdat hij van hen afhankelijk was om zijn

naoorlogse doelstellingen te kunnen realiseren.85

Stalin wilde van de Sovjet-Unie een

superstaat maken, een zodanig sterke staat dat geen enkele Europese coalitiemogendheid

haar nog zou kunnen schaden. De USSR moest volledig voor haar eigen defensie kunnen

instaan, want hadden de ervaringen met het uitstel van het tweede front niet aangetoond

dat ze niet op haar bondgenoten moest rekenen in geval van oorlog (cf. infra)? In 1945

had Stalin beloofd dat de Sovjet-Unie tegen 1960 de meest geïndustrialiseerde staat ter

wereld zou zijn. Men schatte dat het ongeveer 10 jaar zou duren eer de Sovjet-Unie

volledig hersteld zou zijn van de schade die ze in de wereldoorlog had opgelopen, en dan

nog eens 20 tot 30 jaar om van de Sovjet-Unie een superstaat te maken. De felle

uitlatingen naar het Westen toe in Stalins verkiezingsspeech op 9 februari 1946 waarover

ik hoger heb gesproken moeten trouwens in dit verband geïnterpreteerd worden. Stalin

probeerde zijn volk bang te maken voor het Westen, om ze kunnen motiveren voor zijn

defensieprogramma‟s. Victor Mal‟kov schrijft dat “[t]he real intention of all these calls

for vigilance (…) was a very practical one: to render the Soviet people more willing to be

mobilized, more immune to the appeal of imported goods (both material and spiritual),

and less receptive to the moral and political values of capitalist society”.86

Stalin had een langdurige periode van vrede nodig om zijn doelstellingen te

kunnen verwezenlijken. Hij wist dat pogingen om een sovjetexpansie door te voeren

zouden leiden tot een oorlog met de Verenigde Staten, en hoewel de Verenigde Staten in

1946 over niet voldoende atoombommen beschikten om de sovjetindustrie volledig te

verwoesten, zou de SU zo‟n oorlog nooit kunnen winnen.

Stalin hoopte ook op Amerikaanse leningen voor de heropbouw van de USSR,

want de 10 miljard herstelbetalingen van Duitsland zouden bijlange niet genoeg zijn om

de sovjetindustrie erbovenop te helpen en te versterken. In januari 1945 vroeg en kreeg

sovjetminister van buitenlandse zaken Molotov een lening van zes miljard dollar van de

VS, maar in mei van datzelfde jaar trokken de Amerikanen zich terug. Ook de Oost-

Europese landen moesten vanaf dat moment niet meer rekenen op Amerikaanse steun.

De Verenigde Staten zagen alleen maar wat er in Polen en Iran was gebeurd, en zagen de

boven opgesomde gebeurtenissen niet.

85

ZUBOK, V. – PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, From Stalin to Khrushchev, London,

1996 86

MAL‟KOV, V. L., “Domestic Factors in Stalin‟s Atomic Diplomacy”, in: MORGAN, P. M. – NELSON,

K. L. (eds.), Re-viewing the Cold War, Domestic Factors and Foreign Policy in the East-West

Confrontation, Connecticut, 2000, pp. 25 – 42; p. 29

47

3. Sovjet-Russische beeldvorming

Net zoals de westerse mogendheden zijn gaan denken dat de Sovjet-Unie uit was op

expansie, zo zijn de Sovjets gaan denken dat het Westen, en vooral de Verenigde Staten,

erop uit was de USSR kapot te maken. Het uitstel van het tweede front, de

overpeinzingen rond Goebbels‟ “Duitse alternatief” en het gebruik van de atoombommen

in de oorlog tegen Japan maakten dat de USSR de bedoelingen van de Verenigde Staten

bijzonder is gaan wantrouwen.

de kwestie rond het tweede front

Op 22 juni 1941 viel de Wehrmacht samen met Finse, Roemeense, Hongaarse en

Slowaakse legers de Sovjet-Unie binnen, met de bedoeling binnen drie maanden

Leningrad, Moskou en de Kaukasische olievelden te veroveren. Hitler had gehoopt op

een Blitzkrieg, waarbij “das gesamte morsche Gebäude der Sowjetischen Herrschaft

zusammenbrechen werde, sobald er nur die Tür einträte”, maar het Rode Leger

capituleerde niet.87

Omdat het “gebouw van de Sovjet-Unie” niet instortte, moest Hitler

zijn troepen aan het oostfront vermeerderen. Het gevolg was dat de Sovjet-Unie bijna het

gehele gewicht van het Duitse leger moest opvangen. In 1941 vocht ruim 70% van het

Duitse leger aan het Oostfront.88

Hoewel hij dankzij Amerikaanse en Britse steun vanaf

1942 over meer oorlogsmiddelen en manschappen beschikte dan Hitler, dacht Stalin dat

hij niet voldoende weerstand zou kunnen bieden tegen het Duitse leger, en hij vroeg de

geallieerden een tweede front te openen in Frankrijk, om op die manier de Duitse druk op

de Sovjet-Unie af te zwakken. De onderhandelingen hierover startten in februari 1942.

Omdat Roosevelt erop rekende dat de sovjets de VS zouden steunen in hun oorlog tegen

Japan, stelde hij voor een landing te organiseren in Noord-Frankrijk in de zomer van

1942, maar de zeer radicaal anti-bolsjewistische Churchill kon hem ervan overtuigen dit

niet te doen. Verschillende keren werden plannen voor het tweede front met Stalin

besproken, maar steeds werd dit uitgesteld. Roosevelt en Churchill verklaarden dat hun

legers nog niet opgewassen waren tegen de Wehrmacht, en er waren logistieke bezwaren

om een landing uit te voeren. Stalin verdacht de Angelsaksische landen er echter van

bewust het tweede front uit te stellen. Hij dacht dat ze wilden dat nazi‟s en communisten

elkaar uitmoordden, zodat zijzelf uiteindelijk Europa zouden kunnen inpalmen. Harry

87

“Adolf Hitler: Führer und Reichskanzler Deutschlands im 3. Reich”, 26 juli 2007,

<http://www.marlesreuth.de/hitler_adolf_1889.html> 88

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002, p. 60

48

Truman, toen nog senator, heeft zich trouwens op 24 juni 1941 in die zin uitgelaten. Hij

zei: “If we notice that Germany wins, we should help Russia, and if Russia wins, we

should help Germany – so that they kill each other as much as possible”.89

Nog altijd

denken vele Russen dat de Geallieerden met plezier toekeken hoe Nazi‟s en

Communisten elkaar tijdens WOII afslachtten.

Omdat Stalin begon te dreigen met een afzonderlijke vrede met Duitsland, zoals

tijdens de Eerste Wereldoorlog, namen de geallieerden uiteindelijk toch het initiatief een

landing te organiseren. Op de Conferentie van Teheran in 1943 beloofden Roosevelt en

Churchill een tweede front te zullen openen in Normandië in de lente van 1944. De

definitieve landing nam uiteindelijk toch het wantrouwen van de sovjets niet weg. Ze

meenden nu dat de Angelsaksische landen alleen maar waren tussengekomen om te

verhinderen dat het zegevierende Rode Leger te ver zou oprukken in Europa.90

Het “Duitse alternatief”

Ten tweede was er de paniek die ontstaan was rond het zgn. “Duitse alternatief”.91

Naarmate het einde van de oorlog naderde, en het steeds duidelijker werd dat nazi-

Duitsland zou verliezen, ijverde Goebbels voor een “ultiem reddingsplan” voor het Derde

Rijk. Hij wilde een aparte vrede sluiten met het Westen, en samen met hen een kruistocht

organiseren tegen de Sovjet-Unie, de “natuurlijke vijand” van het kapitalistische Westen.

Vreemd genoeg werd dit voorstel niet door iedereen verworpen. Verscheidene westerse

kopstukken – waaronder Churchill en Amerikaans generaal George Patton – vonden dit

een interessant voorstel. Ze zouden op die manier de sovjets uit Oost-Europa kunnen

verjagen, en eventueel zelfs de USSR – sinds 1917 een doorn in het oog van het

kapitalistische wereldsysteem92

– voor eens en altijd vernietigen. En een echt moeilijke

opdracht zou dat niet geweest zijn. De Sovjet-Unie was zodanig verzwakt door haar

verzet tegen de Wehrmacht, dat men ze makkelijk en snel had kunnen verslaan. In plaats

van terug te keren naar huis, zouden de westerse troepen samen met de Duitsers de oorlog

kunnen verlengen, maar dan tegen de USSR. Zo‟n coalitie was echter hoogst

onwaarschijnlijk, en dat wist ook Stalin. De oorlogsmoeë westerse publieke opinie zou

89

VON BORRIES, B., “The Third Reich in German History Textbooks since 1945”, in: Journal of

Contemporary History, 38 (2003), pp. 45 – 62 90

PAUWELS, De Mythe van de „Goede Oorlog‟; Alperovitz, the Atomic Bomb; VD BERGHE, de Koude

Oorlog, LAFEBER, The Cold War 91

PAUWELS, J. R., De Mythe van de „Goede Oorlog‟: Amerika en de Tweede Wereldoorlog, Berchem,

2000; pp. 104; pp. 141 – 151 92

ibid., pp. 141, citaat overgenomen

49

zo‟n verlenging van de oorlog nooit goedkeuren, en bovendien zou het volk een coalitie

met de nazivijand tegen Uncle Joe – zoals Stalin in de VS tijdens de oorlog werd

genoemd – niet begrijpen. Maar het feit dat sommige westerse kopstukken nog maar

nadachten over dit “Duitse alternatief” baarde Stalin zorgen.

Op het einde van de oorlog leek deze optie meer realistisch dan ervoor. Hitler had

immers zelfmoord gepleegd, en dus zou een monsterverbond met Duitsland niet meer zo

immoreel zijn. Zo werden er bijvoorbeeld gevangengenomen Duitse soldaten in het

geheim paraat gehouden om ze eventueel tegen het Rode Leger in te zetten.93

Op 1 mei

1945 – de dag na Hitlers zelfmoord – maakte Karl Dönitz in een radiotoespraak bekend

dat hij de leiding van het Duitse volk op zich zou nemen. In een poging zijn eigen vel te

redden stelde hij de westerse Geallieerden een wapenstilstand voor, maar wilde wel

samen met hen blijven doorvechten tegen de sovjets. Rond diezelfde periode sloten

Amerikaanse en Britse divisies – tegen alle afspraken in – lokale, afzonderlijke vredes

met nazi-Duitse troepen. De Duitse soldaten die door de Amerikanen en de Britten waren

“gevangengenomen” (lees: gered) werden bovendien met fluwelen handschoenen

behandeld. Deze toestanden, en Dönitz‟ openlijke verzoek om samen met de westerse

geallieerden de oorlog tegen de sovjets verder te zetten, brachten Stalin in verwarring.

Was het Westen dan toch van plan voor het “Duitse alternatief” te gaan, en wilden ze nu

zoveel mogelijk Wehrmacht-eenheden ter beschikking hebben voor een gezamenlijke

opmars tegen de Sovjet-Unie? Het was het bewijs dat het Westen altijd anti-USSR-gezind

zou blijven, en dus ook in de toekomst een onbetrouwbare bondgenoot zou zijn.

A-bom-chantage: Hiroshima en Nagasaki

Dan is er nog de beslissing om atoombommen te gebruiken tegen Japan. G. Alperovitz‟

bekende stelling luidt dat de Amerikanen Hiroshima en Nagasaki alleen maar hebben

gebombardeerd om indruk te maken op de Sovjet-Unie, en ze tot een meer

verzoeningsgerichte houding te dwingen met betrekking tot Oost- en Centraal-Europa.94

Zijn voornaamste argumenten zijn de volgende:

(i) Het Japanse leger was sterk verzwakt, en zou het sowieso niet lang meer getrokken

hebben. Men had ook een overwinning behaald door middel van conventionele

oorlogvoering.

93

PAUWELS, J. R., De Mythe van de „Goede Oorlog‟: Amerika en de Tweede Wereldoorlog, Berchem,

2000; p. 143 94

ALPEROVITZ, G., The Decision to Use the Atomic Bomb, New York, 1996

50

(ii) Het gebruik van een atoombom was niet nodig om de Japanners tot capitulatie te

dwingen. Japan wou zich overgeven in juni 1945, mits ze haar door de Amerikanen als

oorlogsmisdadiger beschouwde keizer Hirohito zou mogen behouden. De VS wilde hier

niet op ingaan, en eiste een onvoorwaardelijke overgave. Het is wel merkwaardig dat de

Amerikanen later nooit iets tegen Hirohito hebben ondernomen.

(iii) Zelfs al zou Japan weigeren de oorlog te beëindigen, en al zou men geen doorbraak

kunnen forceren door conventionele oorlogsvoering, dan nog zouden de Japanners

verslagen worden met behulp van de Sovjet-Unie. In ruil voor concessies met betrekking

tot Oost- en Centraal-Europa had Stalin op de Conferentie van Teheran van 28 november

tot 1 december 1943 beloofd de Amerikanen te zullen bijstaan en Japan ten laatste drie

maanden na de Duitse capitulatie de oorlog te verklaren.

(iv) De publieke opinie had geen probleem met een voorwaardelijke overgave, indien dit

de oorlog zou kunnen verkorten. De Washington Post en Times Magazine, alsook

invloedrijke politici als Henry Stimson pleitten ervoor dat Truman de Japanse

voorwaarden zou aanvaarden, en Japan haar keizer zou laten behouden. Truman noch

diens Staatssecrataris James F. Byrnes gingen hier echter op in.

De discussie of de Amerikanen de atoombommen werkelijk nodig hadden om de oorlog

tegen Japan te winnen, woedt tot op heden voort. Sommige historici nuanceren

Alperovitz‟ stelling, en wijzen erop dat Truman zich in 1945 niet bewust was van de

zwakte van het Japanse leger, en meende dat het gebruik van de bommen vele

(Amerikaanse) levens zou redden.95

Men wijst er ook op dat zelfs als het waar zou zijn

dat de Verenigde Staten geen atoombom nodig hadden om Japan tot capitulatie te

dwingen, dit nog steeds niet wil zeggen dat ze de bommen hebben gedropt om de Sovjet-

Unie te intimideren. Vanuit het tweede perspectief kan men evengoed redeneren dat

Truman het gebruik van de bommen beval omdat hij anders onder vuur zou komen te

liggen in het Congres. Het Manhattanproject had bij benadering 2 miljard dollar gekost,

en de senatoren zouden het Truman kwalijk hebben genomen mocht zo‟n duur wapen

niet daadwerkelijk gebruikt worden. In 1945 zag men dit nieuwe wapen trouwens nog

niet als een louter diplomatiek wapen, maar ging men er van uit dat het effectief zou

worden ingezet in een oorlog, net als gelijk welk ander wapen. Truman ging er net als

Roosevelt van uit, zoals Martin Sherwin schrijft, “that the bomb would be a legitimate

95

DOCKRILL, M. L. – HOPKINS, M. F., The Cold War, 1945 – 1991, New York, 2006, p. 24

51

weapon to be used against Japan”, van zodra hij klaar zou zijn.96

Er zijn in het verleden

nooit wapens ontwikkeld die niet werden gebruikt, dus waarom zou de A-bom hierop een

uitzondering vormen? Het was pas nadat men getuige was geweest van de kracht van de

A-bommen op de Japanse steden, dat men nucleaire wapens meer als afschrikkings-

middel, of deterrence, is gaan beschouwen.

Hoe het ook zij, Stalin interpreteerde het gebruik van de Bom zoals Alperovitz

dat doet. Hij sprak van “atomnyj šantaţ (A-bom-chantage)”, en meende dat Truman de

atoombommen in de eerste plaats had gebruikt om hem te intimideren, en dat hij de

veiligheid van de USSR wou ondermijnen. De atoombommen hadden de sovjets immers

elke rol van betekenis ontzegd bij het verslaan en bezetten van Japan, waardoor ze in het

Oosten geen bufferstaten zouden kunnen installeren. Truman zou hen nu minder

territoriale toegevingen moeten dan in Europa.

Het gevolg was dan ook dat de sovjets bij iedere onderhandeling met de

Verenigde Staten dichtklapten, en dat ze zelf een spoedprogramma begonnen om hun

militaire achterstand in te halen, waardoor de wapenwedloop een aanvang zou nemen.

Pogingen om het atoombeleid onder een gezamenlijk controleorgaan te plaatsen, het zgn.

Baruchplan, mislukten, omdat de Sovjets dachten dat de Amerikanen hiermee wilden

vermijden dat ze zelf een atoombom zouden bouwen.

4. Conclusie

Wat de naoorlogse doelstellingen van beide supermachten ook waren, ze bleken niet met

elkaar verenigbaar. De vijandigheid die hierdoor ontstond werd nog eens versterkt door

het feit dat beiden zich een verkeerd, of dan op z‟n minst gedeeltelijk verkeerd beeld van

elkaar vormden en elkaars bedoelingen verkeerd inschatten. Voor de meeste historici ligt

deze beeldvorming aan de basis van de Koude Oorlog. Zo stelt bijvoorbeeld Yvan

Vanden Berghe de Koude Oorlog enigszins radicaal voor als “de geschiedenis van het

grote misverstand”, en suggereert dat hij had kunnen vermeden worden door betere

communicatie. Er heerst echter wel discussie over de vraag of deze beeldvorming

werkelijk zo verkeerd was. Orthodoxe en neo-orthodoxe historici zoals John Gaddis

stellen dat de Amerikaanse beeldvorming correct was, en dat de Sovjet-Unie uit was op

expansie, terwijl revisionistische en neo-revisionistische historici als Pauwels en

Alperovitz stellen dat Stalin de Amerikaanse ambities juist inschatte. Hoe het ook zij, al

snel zijn beide partijen gaan inzien dat ze er met hun beeldvorming naast zaten. De

96

SHERWIN, M. J., “The Atomic Bomb and the Origins of the Cold War”, in: LEFFLER, M. P. –

PAINTER, D. (eds.), Origins of the Cold War, an Interpretative History, London, 1995, pp. 77 – 94, p. 87

52

sovjetopmars naar West-Europa of Azië werd al vrij vlug onwaarschijnlijk geacht, en ook

de sovjets gingen er na 1950 niet meer van uit dat de Verenigde Staten hun staat wilden

omverwerpen. Desalniettemin hielden de spanningen aan. In het volgende hoofdstuk zal

ik een derde perspectief beschrijven, dat stelt dat deze spanningen opzettelijk werden

aangehouden, omdat dit de elites binnen zowel de USSR als de VS beter uitkwam.

53

V. HET CRUCIALE JAAR 1947

1. De Truman-doctrine

inhoud

Op 12 maart 1947 hield Truman zijn historische rede voor het Amerikaanse Congres

waarin hij Amerikaanse hulp beloofde aan alle landen die zich door de veronderstelde

communistische expansie bedreigd voelden, en gaf daarmee het startschot voor de

globale strijd tegen het communisme, i.e. de containmentpolitiek. De directe aanleiding

voor deze speech was de burgeroorlog in Griekenland tussen het communistische Grieks-

Nationale Bevrijdingsfront (het ELAS) en het nationale leger, onder leiding van generaal

Pápagos, die begonnen was in 1945. Aanvankelijk had Groot-Brittannië de

“verantwoordelijkheid” op zich genomen om de communistische rebellie de kop in te

drukken – Churchill was bang dat wanneer Griekenland in het sovjetkamp zou

terechtkomen, ook het voor Groot-Brittannië zo belangrijke Suezkanaal in sovjethanden

zou vallen (cf. domino-theorie) –, maar op 21 februari 1947 liet zij aan de Verenigde

Staten weten dat zij de financiële middelen niet meer had om het nationale leger te

steunen en dat zij haar troepen nog voor april 1947 zou terugroepen. Truman wilde van

het Congres 400 miljoen dollar verkrijgen om hoofdzakelijk economische steun te

kunnen bieden aan Griekenland en Turkije, dat met eenzelfde “probleem” kampte. Hij

overtuigde het Congres ervan dat indien de VS niets zouden ondernemen om de Griekse

communisten tegen te houden, de wereldvrede in het gedrang zou komen en dat de VS in

gevaar zou zijn (“this is no more than a frank recognition that totalitarian regimes

imposed on free peoples, by direct or indirect aggression, undermine the foundations of

international peace and hence the security of the United States”).97

De Verenigde Staten

waren de enige natie ter wereld die het zich kon permitteren de wereldorde te handhaven,

en dus moesten ze die verantwoordelijkheid op zich nemen.

het domino-effect

Waarom lagen Truman en consorten wakker van landjes als Griekenland en Turkije?

Waarom wilden ze koste wat het kost vermijden dat deze landen in een communistische

invloedssfeer zouden terechtkomen? Waarom konden ze dit niet gewoon laten gebeuren?

Het officiële antwoord luidde: omdat men vreesde dat indien er één land communistisch

97

Fragment uit de Trumanrede. Deze is online beschikbaar op de URL:

<http://www.yale.edu/lawweb/avalon/trudoc.htm>

54

zou worden, er een soort domino-effect zou optreden waardoor zijn buurlanden ook

zouden “vallen”.

Deze dominotheorie werd ontwikkeld door Truman en later gepopulariseerd door

Dwight D. Eisenhower, om de Amerikaanse militaire interventies in Korea en Vietnam te

justificeren. De theorie is gebaseerd op twee basisveronderstellingen omtrent

alliantievorming.98

Ten eerste gaat ze ervan uit dat staten steeds geneigd zijn om een

voorbeeld te nemen aan de machtigste en meest betrouwbare staten/leiders. Men vreesde

dat indien communistische verzetsleiders zoals Ho Tsji Minh of Kim Il Song (leiders van

resp. Noord-Vietnam en Noord-Korea) de macht volledig in handen zouden krijgen, hun

niet-communistische rivalen in diskrediet zouden worden gebracht. Het prestige van de

communisten zou dan vergroten, met als gevolg dat buurlanden ook spontaan voor

communistische regeringen zouden kiezen.

Ten tweede veronderstelt ze dat regeringen met eenzelfde politieke oriëntatie

en/of ideologie allianties met elkaar zullen vormen, waardoor het communistische “blok”

– in de toenmalige Amerikaanse opvatting de facto geregeerd door Moskou of Peking –

steeds machtiger zou worden. Tegenstanders van deze theorie wijzen erop dat er onder

communistische staten meer rivaliteit dan samenwerking was, en dat het dus niet klopt

dat ideologisch gelijkgestemde staten met elkaar samenwerken. Voorbeelden hiervan zijn

legio. In 1979 viel Cambodja buurland Vietnam aan, waarop Vietnam het Cambodjaanse

Rode Khmer-regime omver wierp. Tengevolge van een grensconflict tussen China en

India, en de nefaste gevolgen van Mao's “Grote Sprong Voorwaarts” – die hij

voorbereidde zonder de Sovjets te raadplegen – distantieerde de Sovjet-Unie zich in 1960

van de Volksrepubliek China (zie ook opmerkingen hoger i.v.m. de sino-sovjetsplit).

Maar desalniettemin vormde de dominotheorie de hoeksteen van de containment-politiek.

2. Een derde perspectief: “Power Politics” en de Koude Oorlog als smoes

De tactiek van het demagogische taalgebruik

Men kan zich nu gaan afvragen in hoeverre Truman dit zelf allemaal geloofde. M.

Dockrill en M. Hopkins en vele andere auteurs merken op dat Truman in zijn redevoering

bewust het “rode gevaar” en de risico‟s die de Verenigde Staten liepen indien ze de

vermeende communistische opmars in Europa niet tegenhielden, aandikte, omdat het

Congres anders nooit haar toestemming zou geven om het defensiebudget te verhogen.

98

“Domino Theory”, Wikipedia, the Free Encyclopedia, 25 Juli 2007 21:35 UTC,

<http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Cite&page=Domino_theory&id=147082750>

55

Om de senatoren ervan te overtuigen dat Amerikaanse steun noodzakelijk was, zei

Truman:

“It is necessary only to glance at a map to realize that the survival and

integrity of the Greek nation are of grave importance in a much wider

situation. If Greece should fall under the control of an armed minority, the

effect upon its neighbor, Turkey, would be immediate and serious.

Confusion and disorder might well spread throughout the entire Middle

East. Moreover, the disappearance of Greece as an independent state

would have a profound effect upon those countries in Europe whose

peoples are struggling against great difficulties to maintain their freedoms

and their independence while they repair the damages of war.

It would be an unspeakable tragedy if these countries, which have

struggled so long against overwhelming odds, should lose that victory for

which they sacrificed so much. Collapse of free institutions and loss of

independence would be disastrous not only for them but for the world.

Discouragement and possibly failure would quickly be the lot of

neighboring peoples striving to maintain their freedom and independence.

Should we fail to aid Greece and Turkey in this fateful hour, the effect will

be far reaching to the West as well as to the East.”99

Misschien moet men Trumans motivatie om zich te mengen in de Europese politiek meer

zien vanuit het perspectief van “power politics”.100

Dat wil zeggen dat de Verenigde

Staten hun eigen (hoofdzakelijk economische) belangen in West-Europa wilden

verdedigen door hun macht te laten gelden, i.p.v. door eerlijk te onderhandelen. Waarom

zouden ze immers nog rekening houden met de Sovjet-Unie? De Verenigde Staten waren

na de Tweede Wereldoorlog de rijkste natie ter wereld – ze waren het enige land wiens

nationale inkomen tijdens de oorlog was gestegen – en bovendien hadden ze een

atoommonopolie. Hierdoor konden de Verenigde Staten hun wil opleggen aan de rest van

de wereld, en werden de spelregels van de internationale politiek bepaald door de “wet

van de sterkste”. De Europese natuurlijke rijkdommen en afzetmarkten moesten in

Amerikaanse handen blijven, en daarvoor zouden ze hun krijgsmacht aanwenden.

Truman was er zich echter van bewust dat het Congres, laat staan de publieke opinie, een

99

Fragment uit de Truman-rede. 92

VAN DE MEERSSCHE, P., Internationale Politiek 1815 – 2005; deel II 1945 – 2005, Leuven, 2006;

p. 32

56

dergelijke machtspolitiek nooit zouden goedkeuren. Er was een smoes nodig om het

wereldwijde Amerikaanse engagement te legitimeren, en dat was die van het

sovjetexpansionisme. Hoewel er vóór de heroprichting van de Comintern in 1947

nauwelijks een band bestond tussen de Europese communistische partijen en het Kremlin,

plaatste de regering-Truman het sovjetexpansionisme en het internationaal communisme

bewust op één lijn, en stelden ze het zo voor alsof communistische partijen overal ter

wereld instrumenten van het Kremlin waren, die zodra ze aan de macht zouden komen,

de democratie zouden afschaffen en zich pro-Sovjet-Unie oriënteren. In werkelijkheid –

en dat wisten Truman en zijn adviseurs wellicht ook – hadden internationale

communistische partijen, zoals het ELAS, niets met het Kremlin te maken. De situatie in

Griekenland was een burgeroorlog, en geen vanuit Moskou gedirigeerde communistische

machtsovername. “The Greek problem”, zo schrijft Walter Lafeber, “was caused by

internal forces and fueled by Tito for his own purposes”, maar van een Sovjet-Russische

betrokkenheid was geen sprake.101

Integendeel zelfs. Zoals ik heb aangetoond, maande

Stalin de internationale communistische partijen net aan tot kalmte omdat hij de

Angelsaksen niet voor het hoofd wilde stoten (cf. supra). Bovendien hadden de

ervaringen met Tito Stalin ervan overtuigd dat Europese communistische leiders zich

nooit aan zijn wil zouden onderwerpen, en dus is het zeer onwaarschijnlijk dat hij met

hen vóór het Marshallplan (cf. infra) een communistische blok zou willen oprichten.102

Wat Dean Acheson, de feitelijke auteur van de Trumanrede, en Truman wilden

vermijden was dat hun export naar Griekenland zou dalen, en dat de onrusten de

stabilisatie van Europa zouden tegenhouden.103

Europa moest immers zo snel mogelijk

gestabiliseerd worden, zodat men er weer business as usual mee kon drijven (cf. infra).

Dit gegeven was echter niet alarmerend genoeg om de Amerikanen uit hun aloude

isolationisme te krijgen en hen tot actie te doen overgaan. Enkel door het zo voor te

stellen alsof het succes van links in Europa de voorbode was van een ware sovjetexpansie

zou Truman steun krijgen voor zijn initiatieven. Zo slaat John Gaddis de nagel op de kop

wanneer hij schrijft dat “only the prospect of an undifferentiated global threat could

shake Americans out of the isolationist tendencies which remained latent among

them.”104

Deze politiek van overdrijven, van power politics camoufleren als belangen van

nationale veiligheid, of zelfs internationale veiligheid, wordt in de Verenigde Staten tot

101

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003, p. 61 102

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 363 103

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003; pp. 55 – 79 104

GADDIS, J. L., Russia, The Soviet Union and the United States, New York, 1978, pg. 195 [mijn

cursivering]

57

op de dag van vandaag nog steeds gebruikt. President Bush‟ plannen voor een

rakettenafweersysteem bijvoorbeeld, zogezegd gericht tegen een mogelijk aanval van de

“schurkenstaten”, kunnen gelijkaardig geïnterpreteerd worden. Die “schurkenstaten”

hebben immers geen ICBM‟s waarmee ze de Verenigde Staten zouden kunnen raken, dus

waarom zou Bush een ABM-systeem nodig hebben? Bovendien zijn er veel eenvoudiger

en goedkoper manieren om Amerika te treffen. Wellicht is het rakettenschild niet enkel

tegen de “Axis of Evil” gericht, en wil Bush‟ het inzetten als diplomatiek chantage-

middel, m.a.w. als instrument van de Amerikaanse machtspolitiek (zie ook mijn

opmerkingen in dit verband in punt III – 4 ). Putins commentaar dat “u nekotorych

učastnikov meţdunarodnogo obščenija vozniklo ţelanie diktovat‟ svoju volju vsem

(sommige leden van de internationale gemeenschap hun wil aan anderen willen

opleggen)” lijkt mij dan ook volkomen terecht.105

Een welgekomen vijand

Ik kom even terug op hoofstuk IV – 2. Daarin heb ik enkele gebeurtenissen uiteengezet

die erop wijzen dat de Sovjet-Unie geen expansiebeleid voerde, maar dat ze net de

samenwerking met de Verenigde Staten wilde behouden. In de meeste

geschiedenisboeken leest men dat de Amerikanen zich blindstaarden op Stalins beleid ten

aanzien van Polen, en de weigering om de sovjettroepen uit Iran terug te trekken, en niet

zagen dat Stalin in werkelijkheid de Griekse communisten niet steunde en vrije

verkiezingen hield in de meeste van zijn satellietlanden. M. P. Leffler bijvoorbeeld

schrijft:

“Truman and his aides increasingly riveted their attention on the

Kremlin‟s ominous conduct and overlooked signs of Soviet moderation.

They discounted the demobilization of Russia‟s own armies, the free

elections in Hungary and Czechoslovakia, and the establishment of

representive governments in Finland and Austria.”106

Men kan zich echter afvragen of de VS werkelijk niet zagen dat Stalin de samenwerking

wilde behouden, en dus zeker geen opmars naar Europa zou wagen, of dat ze het veeleer

niet wilden zien. Misschien moet men er eerder vanuit gaan dat een samenwerking met de

Sovjet-Unie onwenselijk was. Aan een vijandige Sovjet-Unie zou men immers geen

105

Pravda, 31/05/2007 [eigen vertaling] 106

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994; p. 52

58

concessies meer moeten doen. John Kent schrijft dat Londen een verdere samenwerking

met de USSR niet wenselijk achtte, omdat “cooperation [with the Soviet Union] would

compromise Britain‟s position in the Middle East and Africa”.107

Groot-Brittannië wilde

na de Tweede Wereldoorlog net zoals de Verenigde Staten een superstaat worden, en

daarvoor was het belangrijk dat ze haar invloedszones zou blijven behouden, omdat die

voor haar economie van vitaal belang waren. Het probleem was echter dat de Sovjet-Unie

gelijkaardige aspiraties had. Het zou moeilijk worden om in der minne een compromis te

bereiken met Stalin over een verdeling van invloedssferen. Veel makkelijker zou het zijn

om Stalin met de hulp van de Verenigde Staten manu militari tot concessies te dwingen.

Voor de Verenigde Staten zelf gold evenzo dat men liever niet met de USSR wilde

samenwerken omdat men haar dan toegevingen zou moeten doen. Een goed voorbeeld is

de hele kwestie rond de Duitse herstelbetalingen. Stalin wilde fabrieken uit zowel de

sovjetbezettingszone als uit de Westerse bezettingszones naar de USSR overbrengen,

maar het Westen wilde net de Duitse industrie herstellen, omdat ze zelf niet meer wilden

instaan voor het onderhoud van de West-Duitse bevolking. Indien de Sovjet-Unie een

bondgenoot zou zijn gebleven, zou men verplicht zijn geweest begrip te tonen voor haar

eis, en een compromis hebben moeten uitwerken. Door de Sovjet-Unie echter tot vijand

om te dopen, door haar voor te stellen als een met Hitlers nazi-Duitsland vergelijkbare

expansionistische staat, was men haar niets meer verschuldigd, en moest geen rekening

meer worden gehouden met haar eisen.108

Integendeel zelfs, het zou gerechtvaardigd zijn

haar tegen te werken. Zo konden de Verenigde Staten niet alleen hun zin doen in West-

Duitsland, maar konden ze tevens hun eigen veiligheidsbeleid onbelemmerd uitvoeren en

moesten ze de West-Europese natuurlijke rijkdommen niet delen met de Sovjet-Unie.

Als vriend liep de Sovjet-Unie de Verenigde Staten voor de voeten, maar als

vijand kwam ze haar bijzonder goed van pas. Want buiten het feit dat haar geografisch

isolement haar nationale veiligheid niet langer kon garanderen, hadden de VS nog een

andere belangrijke les geleerd uit de Tweede Oorlog. Ze waren namelijk tot de

vaststelling gekomen dat een oorlog gunstig was voor de economie. De “Grote

Depressie” van de jaren dertig was in de eerste plaats het gevolg van overproductie: er

was meer aanbod dan vraag, en dus daalden de winsten. Door de mechanisering in de

industrie – denk onder meer aan de lopende band van Henry Ford – steeg de productie

enorm, maar doordat de lonen niet waren meegestegen, was er niemand aan wie

107

KENT, J., “British Policy and the Origins of the Cold War”, in: LEFFLER, M. P. en PAINTER, D. S.

(eds.), Origins of the Cold War, an International History, London, 2005, pp. 139 – 153; p. 141 108

PAUWELS, J. R., De Mythe van de «Goede Oorlog»: Amerika en de Tweede Wereldoorlog; Berchem,

2000; pp. 178 – 186

59

bedrijven hun goederen konden verkopen, en dus bleven ze er zelf mee zitten. Fabrieken

moesten hun arbeiders ontslaan, wat de koopkracht van de Amerikaanse burgers nog

meer deed dalen, en waardoor de crisis alleen maar verergerde. Het BNP begon vanaf

1929 te dalen, van ongeveer 100 miljard dollar naar een historisch dieptepunt van 56

miljard dollar in 1933.109

Tussen 1929 en 1939 was gemiddeld ruim 13,3 procent van de

Amerikaanse bevolking werkloos.110

Roosevelts “new deal”-initiatieven, waarmee hij in

1933 beloofde de Amerikanen uit de crisis te zullen halen, deden het BNP wel iets

stijgen, maar het was pas aan het einde van de Tweede Wereldoorlog dat het probleem

volledig was opgelost. Met de groeiende vraag naar oorlogsgerelateerde producten aan

het begin van de jaren 1940 begon de Amerikaanse economie geleidelijk aan over te

schakelen op een oorlogseconomie. Bedrijven, die voor hun consumptiegoederen toch

geen markt meer vonden, begonnen nu oorlogsproducten te fabriceren. Aan de lopende

band werden jeeps, tanks, vliegtuigen en dergelijke geproduceerd, die allemaal gekocht

werden door de Amerikaanse overheid en via het Lend-Lease-programma bij de

Geallieerden (en óók bij de nazi‟s, maar dat is een ander verhaal) terechtkwamen. Tegen

1943 waren de meeste autofabrikanten, zoals Ford en General Motors overgeschakeld op

de productie van vliegtuigen. Door de massale staatsbestellingen kreeg de Amerikaanse

industrie nieuw leven ingeblazen, en werd het probleem van te weinig vraag en te veel

aanbod, dat aan de basis lag van de Depressie, opgelost. Jacques Pauwels concludeert

correct dat “de oorlog voor Amerika het einde van de Grote Depressie [betekende]”.111

Samen met de staatsuitgaven aan defensie steeg het BNP en daalde het

werkloosheidscijfer, en het was dus de omschakeling naar deze (militaire) Keynesiaanse

economie – waarbij de staat optreedt als belangrijkste klant zeg maar – die de Verenigde

Staten opnieuw voorspoed heeft gebracht. Tussen 1940 en 1945 gaf het Pentagon meer

dan 200 miljard dollar – waarvan ongeveer de helft van de belastingbetaler kwam, en de

helft uit leningen – uit aan defensie. De uitgaven aan defensie stegen van 1,5 procent van

het totale Amerikaanse BNP in 1939 naar 40 procent in 1945. In 1945 ging bijna 90

procent van de totale overheidsuitgaven naar defensie (ten nadele van allerlei sociale

voorzieningen en dergelijke meer), tegenover slechts 17 procent in 1940. In 1946 was dit

nog steeds 77 procent, en na 1946 bleef er gemiddeld 50 procent van de Amerikaanse

overheidsuitgaven naar defensie gaan.112

De Tweede Wereldoorlog was werkelijk een

109

“What was the GDP then?” Economic History Service, 1 april 2006,< http://eh.net/hmit/gdp/> 110

WHAPLES, R., “The American Economy during WWII”, Economic History Services, 27 augustus

2005, <http://eh.net/encyclopedia/article/tassava.WWII> 111

PAUWELS, J. R., De Mythe van de «Goede Oorlog»: Amerika en de Tweede Wereldoorlog, Berchem,

2000, p. 61 112

“GPO access”, U.S. Government Printing Office, 5 april 2007; <http://origin.www.gpoaccess.gov>

60

zege voor het Amerikaanse bedrijfsleven. Door deze stijgende vraag naar oorlogs-

producten zagen de grootste Amerikaanse bedrijven hun omzet stijgen met gemiddeld 40

procent tegenover 1936 – 1939.113

Bijgevolg daalde ook de werkloosheid, tot slechts 1,2

procent (!) in 1944114

, en stegen de lonen, wat het definitieve einde inluidde van de

ellendige levensomstandigheden van tijdens de “dirty thirties”. Onderstaande grafiek

illustreert hoe tijdens de Tweede Wereldoorlog het nominale BNP steeg naarmate de staat

meer ging uitgeven aan defensie:

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1940 1941 1942 1943 1944 1945

def

ensi

e (%

van

tota

le

oer

hei

dsu

itgaven

)

0

50

100

150

200

250

BN

P (

in m

ilja

rd $

)

defensie (in % van totale

overheidsuitgaven)

BNP (miljard dollar)

Lees de grafiek als volgt: in 1940 ging 17,5% van de totale overheidsuitgaven naar

defensie, en het BNP was 101,4 miljard dollar. In 1941 ging er 47,1 procent naar

defensie, met een stijging in het BNP tot 126,7 miljard dollar als gevolg, enzoverder, tot

er in 1945 89,5 procent van het totale overheidsbudget werd uitgegeven aan defensie, en

het BNP een recordhoogte kende van 223 miljard dollar.115

Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel industriëlen vreesden dat de

hoogconjunctuur samen met de oorlog zou ophouden. Nu het nazi-gevaar geweken was,

zou de stroom bestellingen van het Pentagon immers opdrogen. Gelukkig voor het

Amerikaanse bedrijfsleven was er de Sovjet-Unie. Indien men de USSR als een

gevaarlijke staat zou kunnen voorstellen, zou men weer hoge winsten kunnen maken.

113

PAUWELS, J., “Why America Needs War”, 22 maart 2003, online:

<http://www.irak.be/ned/nieuws/PauwelsJacques.htm>. Pauwels geeft als voorbeeld onder andere IBM, die

haar omzet tussen 1940 en 1945 zag stijgen van 46 miljoen dollar naar 140 miljoen dollar, en dat allemaal

dankzij “war-related order”s. 114

“U.S. Department of Labour”, bureau of labor statistics, 23 agustus 2006, <http://www.bls.gov/cps/> 115

De cijfers van het defensiepercentage zijn afkomstig van “GPO access”. Zie:

<http://www.gpoaccess.gov/usbudget/fy05/hist.html>; tabellen 1.1; 3.1 en 6.1. De cijfers van het BNP

komen van “What was the GDP then?”, <http://eh.net/hmit/gdp/>

61

Leffler schrijft dat “industry spokesmen joined with military officials and with senators

and congressmen (...) to exaggerate the external threat in order to restore company

profitability, boost local employment and revenues, and enlarge Air Force

capabilities”.116

Het sovjetexpansionisme moest niet alleen als excuus dienen om het

atlantisme voor het Congres te kunnen rechtvaardigen, maar ook om de staatsuitgaven

aan defensie te vergroten, zodat de grote Amerikaanse bedrijven weer winsten konden

maken van het formaat dat ze tijdens de oorlog maakten. Er ontstond een immense lobby

tussen het Amerikaanse bedrijfsleven en de overheid en doordat tijdens de oorlog

belangrijke overheidsposten aan vertegenwoordigers van het Amerikaanse bedrijfsleven

werden toegewezen, konden deze het beleid sturen in het voordeel van hun bedrijven.

Een in de neo-revisionistische literatuur vaak aangehaald voorbeeld hiervan is dat van

Charles Wilson, topman bij General Motors en Staatssecretaris van Defensie van 1953

tot 1957. Wanneer men hem vroeg of hij als minister van Defensie beslissingen zou

kunnen nemen die tegen het belang van General Motors zouden ingaan, antwoordde hij

domweg: “for years I thought what was good for the country was good for General

Motors and vice versa.”117

Dit samenwerkingsverband tussen overheid en bedrijfsleven

zou later door Eisenhower het “militair-industrieel complex” genoemd worden.

Het waren echter niet alleen de industriëlen die profiteerden van het “rode

gevaar”. Ook politici konden op een zodanige manier manoeuvreren dat ze voordeel

haalden uit een vijandig voorgestelde Sovjet-Unie. In de woorden van Jacques Pauwels:

“Door de Sovjet-Unie als vijand te verklaren kon men alle ermee geassocieerde radicale

ideeën, syndicale eisen en de meeste vormen van sociale zekerheid als „on-Amerikaans‟

bestempelen en zo niet alleen Amerika‟s communisten maar alle radicalen, veeleisende

vakbondsleiders en -leden, en zelfs vele „liberale‟ intellectuelen brandmerken als

landverraders en zo discrediteren en zelfs gerechtelijk laten vervolgen”.118

De zogezegde

vijandige aard van de Sovjet-Unie was voor vele Amerikaanse hoogwaardigheids-

bekleders het perfecte excuus om zich te ontdoen van hun politieke tegenstanders, en om

een al te sterk wordend klassebewustzijn bij de Amerikaanse arbeiders terug te schroeven

of zelfs uit te schakelen. Zodoende werd al wie bezwaar had tegen Trumans buitenlandse

politiek of het Marshallplan als „links‟ bestempeld, en zonder meer ontslagen. Merk wel

op dat het feit dat Truman en consorten bewust een “red fear” creëerden, teneinde hun

buitenlandse plannen te kunnen doorvoeren, niet uitsluit dat die plannen wel degelijk

116

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994; p. 79 117

“Charles Erwin Wilson”, Wikipedie, the Free Encyclopedia, 27 Juni 2007 13:00 UTC,

<http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Cite&page=Charles_Erwin_Wilson&id=140944739>. 118

PAUWELS, J., De Mythe van de Goede Oorlog, Amerika en de Tweede Wereldoorlog, Berchem, 2000,

p. 181

62

gericht waren tegen een – althans in Trumans ogen – reële rode dreiging. Truman, die

nota bene bekendstond als een zwart-wit denker, bediende zich van een anti-

communistische retoriek om zijn standpunten kracht bij te zetten, maar die standpunten

waren er wel degelijk, zij het wellicht iets genuanceerder. Bovendien draaide de hele

Amerikaanse buitenlandse politiek niet enkel om het indammen van de USSR, maar

lagen er eveneens veel subtielere economische en politieke bedoelingen aan ten

grondslag (cf. infra).

Hoewel er in de literatuur in dit verband vooral op de Verenigde Staten gefocust

wordt, kan men zich moeiteloos voorstellen dat dit evenzeer gold voor de Sovjet-Unie.

Stalin kon zijn machtspositie alleen behouden met ondemocratische middelen. De Stalin-

terreur tegenover dissidenten – de naoorlogse nieuwe golf van zuiveringen en de

ţdanovščina – die ijverden voor een democratischer beleid kon enkel gelegitimeerd

worden wanneer hun ideeën in verband konden worden gebracht met een wereld die

vijandig stond tegenover de Sovjet-Unie. Het zou volkomen onlogisch zijn

andersdenkenden te veroordelen omdat ze te westers denken wanneer het Westen en de

USSR beste vrienden zouden zijn. In die zin heeft Kennan gelijk wanneer hij stelt dat de

leiders van de USSR een voortdurende vijandigheid nodig hebben met het Westen om

hun dictatuur in eigen land te kunnen rechtvaardigen (cf. supra). De sovjetleiders konden

enkel aan de macht blijven in een ondemocratisch regime, en de enige manier om zo‟n

regime te handhaven was door het alternatief te demoniseren. Stalin wilde met het

Westen blijven samenwerken omdat hij hoopte op leningen, maar tegelijk wilde hij niet

aan macht inboeten als gevolg van deze samenwerking. Wellicht wist hij zelf niet hoe hij

deze twee doelstellingen met elkaar moest combineren. Nadat hij inzag dat

samenwerking toch niet mogelijk was, koos hij uiteindelijk resoluut voor een breuk met

het Westen. Hij zou zelf wel zorgen voor de heropbouw van zijn Sovjet-Unie.

3. Het Marshallplan

Op 5 juni 1947 maakte de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken George Marshall

in een toespraak aan de Harvard-universiteit in Cambridge zijn “European Recovery

Program” (ERP), zoals het officieel genoemd werd, bekend. Met dit programma zouden

de Verenigde Staten de heropbouw van het door de oorlog ontwrichte (West-)Europa op

zich nemen. Gedurende een periode van vier jaar vloeiden meer dan 13 miljard

Amerikaanse dollars naar West-Europa in de vorm van geld, goederen, grondstoffen en

voedsel. In 1952 moest men het programma stopzetten, omdat de Koreaanse oorlog de

Amerikanen te veel geld kostte.

63

Op aanraden van Kennan had Marshall ook de Sovjet-Unie en de Oost-Europese

landen binnen haar invloedssfeer uitgenodigd deel te nemen aan het plan – hen uitsluiten

zou de linkse publieke opinie tegen hem doen keren – maar stiekem hoopte hij dat ze

zouden weigeren. Marshall en Truman wisten dat het voornamelijk uit anti-

communistische republikeinen bestaande Congres het plan nooit zou goedkeuren indien

er ook dollars naar Oost-Europa en de USSR zouden vloeien, en men was bang dat de

Sovjet-Unie het plan van binnenuit zou proberen te saboteren. Hoewel de Sovjet-Unie

zeer wantrouwig stond tegenover het plan, ging ze toch in op de uitnodiging van

Frankrijk en Groot-Brittannië om deel te nemen aan de besprekingen die in Parijs in juli

1947 plaatsvonden. De Sovjets hoopten immers, zoals reeds gezegd, op Amerikaanse

financiële steun om de heropbouw van hun land voor mekaar te kunnen krijgen.

Aanvankelijk reageerde de sovjetdelegatie, onder leiding van minister van

buitenlandse zaken V. Molotov, positief, maar na vijf dagen trok ze zich op persoonlijk

bevel van Stalin uit de besprekingen terug. Stalin en Molotov waren ervan overtuigd dat

de Verenigde Staten politieke bijbedoelingen hadden met het Marshallplan, en ze

verboden ook de Oost- en Centraal-Europese landen binnen hun invloedssfeer de

Amerikaanse hulp aan te nemen. Na de weigering van de Sovjet-Unie werd het plan door

het Congres goedgekeurd, en kon het Europese Herstelprogramma officieel van start

gaan.

Bedoelingen

Uiteraard financierden de Amerikanen de heropbouw van West-Europa niet belangeloos.

Het Marshallplan had zowel economische als politieke bedoelingen. In de eerste plaats

wilde men de Europese koopkracht verhogen, om het Amerikaanse exportniveau op peil

te kunnen houden. De architecten van het Marshallplan waren bevreesd dat de rampzalige

economische situatie in Europa een weerslag zou hebben op de Amerikaanse economie,

waardoor er een nieuwe naoorlogse depressie zou ontstaan. De oorlog had voor veel

werkgelegenheid en industrie gezorgd, waardoor de Amerikaanse economie tussen 1941

en 1945 gegroeid was, maar nu die oorlog gedaan was, moest er een andere manier

gevonden worden om het economisch peil aan te houden. In een voorbereidende speech

voor het Marshallplan op 8 mei 1947 hamerde Dean Acheson erop dat indien de

Europese economie zich niet spoedig zou herstellen, de Amerikaanse exporten niet

zouden stijgen, met een nieuwe economische crisis als gevolg. Europa had na de oorlog

af te rekenen met een enorme inflatie, werkeloosheid en een gigantische schuldenlast.

Aan de Verenigde Staten alleen al moest het zo‟n 12 miljard dollar aan schulden

64

terugbetalen. Daarnaast was de handel met Oost- en Centraal-Europa ook verminderd, en

door de dekolonisatie dreigden de Europese staten een groot deel van “hun” natuurlijke

reserves te verliezen. De verdediging van hun kolonies tegen de vrijheidsbewegingen

kostte de Europese staten bovendien handenvol geld – geld dat niet kon worden

uitgegeven aan Amerikaanse producten.119

Indien de Amerikanen het Europese herstel

niet op zich zouden nemen, zou Europa geen geld meer over houden om haar schulden

terug te betalen, en producten te kopen van Amerikaanse bedrijven. Met het Marshallplan

steeg de Europese industriële productie tussen 1948 en 1952 met 35%, en kon de VS

weer handel drijven met Europa.

Het is nu maar de vraag of dit werkelijk uitsluitend te danken is aan het

Marshallplan. Meer en meer historici gaan er van uit dat het Marshallplan het proces

heeft versneld, maar niet heeft veroorzaakt. A. Milward bijvoorbeeld toont aan dat het

Europese herstel reeds was begonnen in 1946.120

Zonder Amerikaanse hulp had Europa

haar vooroorlogse economische peil ook wel kunnen behalen, maar dan alleen maar een

paar maanden later. In die zin had het Marshallplan vooral een psychologische waarde.

De Amerikanen wilden vooral het vertrouwen van de Europeanen winnen, opdat ze partij

voor hen zouden kiezen in de opkomende Koude Oorlog. Ze wilden hen duidelijk maken

dat zij de machtigste natie ter wereld waren, en dus ook de meest betrouwbare

bondgenoot.

De tweede bedoeling van het Marshallplan paste in de containmentpolitiek. Door

de socio-economische situatie in Europa aan te pakken zou men de communisten de wind

uit de zeilen nemen, want zoals Truman zelf zei konden totalitaire regimes maar ontstaan

“in the evil soil of poverty and strife”.121

Overal in Europa steeg het succes van

communistische partijen. Velen waren van mening dat een communistische wereldorde

beter zou zijn dan de vooroorlogse. Rechtse partijen werden verantwoordelijk geacht

voor de oorlog, terwijl communisten zich vaak actief in het verzet hadden geëngageerd.

De Amerikanen moesten de Europeanen van het tegendeel overtuigen. Men moest hen

tonen dat het kapitalistische model beter was dan het communistische. Misschien zou

men zelfs de Oost-Europeanen hiervan kunnen overtuigen, en hen aldus uit de

sovjetinvloedssfeer losrukken. De Trumandoctrine was op die manier automatisch in het

119

WOOD, R. E., “From the Marshallplan to the Third World”, in: LEFFLER, M. P. – PAINTER, D.

(eds.), Origins of the Cold War: an Interpretative History, London, 1995, pp. 201 – 214 120

MILWARD, A. S., The Reconstruction of Western Europe 1945 – 1951, London, 1992 121

citaat uit de Trumanrede

65

Marshallplan geëvolueerd.122

Het financiële overwicht van de Verenigde Staten bleek het

beste wapen in de strijd tegen de Sovjet-Unie om Europa.

Er zijn echter wel aanwijzingen voor te vinden dat het Europese links reeds

verslagen was tegen de tijd dat het Marshallplan werd gelanceerd, als gevolg van haar

eigen zwakheid, het conservatisme van de Sovjet-Unie, en het correcte beleid van de

Angelsaksen in hun bezettingszones (tegenover het wangedrag van sovjetsoldaten in

Oost-Duitsland). Sommige historici zijn daarom van mening dat het Marshallplan niet

zozeer gericht was tegen de opkomst van het socialisme in Europa, als wel tegen de

opkomst van het nationaal kapitalisme.123

Dat is een vorm van kapitalisme waarin de

winstcijfers van de grote bedrijven ondergeschikt zijn aan het welzijn van de burgers van

de staat. Staatsinterventie en centrale planningen moeten ervoor zorgen dat er een

maximale werkgelegenheid is. Bedrijven worden bijvoorbeeld niet toegelaten naar het

buitenland te verhuizen, omdat dat tot werkloosheid in eigen land leidt.

In een poging hun economieën te herstellen experimenteerden verschillende

Europese staten na de oorlog met allerlei controlemechanismen die met deze staatsvorm

verband houden. Zo bijvoorbeeld oefenden meer en meer regeringen controle uit op de

wisselkoersen en het staatskapitaal, en er werden bilaterale handelsovereenkomsten

gesloten en handelsovereenkomsten tussen de staat en het bedrijfsleven. Voor de VS

maakte het echter weinig verschil of Europa nu het nationaal kapitalisme of het

socialisme zou invoeren. De gevolgen van de eerste zouden immers even rampzalig zijn

voor Amerikaanse grootkapitaal als bij een centraal geleide economie, en dus moest het

worden aangepakt. In zijn speech aan de Baylor Universiteit in maart 1947 hamerde

Truman regelmatig op het gevaar van het Europese herstelbeleid, en herhaalde de stelling

dat economische blokken evolueren in politieke blokken, die uiteindelijk met elkaar in

conflict zullen komen (cf. supra). Hij zei dat “countries that were devastated by the war

are seeking to reconstruct their industries; their need to import, in the months that lie

ahead, will exceed their capacity to export, and so they feel that (competing) imports

must be rigidly controlled”.124

Een mogelijke manier om deze importen te controleren, is

door tariefmuren op te trekken en importquota‟s in te voeren. Indien de VS niets doen om

deze trend tegen te gaan, zullen ze op de duur verplicht zijn gelijkaardige initiatieven te

122

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003, p. 64 123

WOOD, R. E., “From the Marshallplan to the Third World”, in: LEFFLER, M. P. – PAINTER, D.

(eds.), Origins of the Cold War: an Interpretative History, London, 1995, pp. 201 – 214

124

Citaat uit Trumans rede aan de Baylor Universiteit in maart 1947; zie: “Address on Foreign Economic

Policy, Delivered at Baylor University”, The American Presidency Project,

<http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=12842>

66

nemen om haar markten te kunnen behouden. Ze zouden beperkingen moeten opleggen

aan exporteurs en hen opleggen naar waar ze zouden moeten exporteren, en dit “is not the

American way”.125

Handel mag enkel gereguleerd worden door de principes van vraag en

aanbod, en niet door inmenging van de overheid, want dat leidt onverbiddelijk tot een

nieuwe oorlog. Een dergelijk doemdenken kan dan weer geïnterpreteerd worden vanuit

het derde perspectief. Het ging Truman en zijn medewerkers uiteindelijk alleen maar om

de Amerikaanse exportcijfers, die zouden dalen indien Europa een centraal geleide

economie zou invoeren, maar hij moest deze camoufleren als belangen van nationale

veiligheid om steun te vinden voor zijn initiatieven. Vandaar de dramatiserende stelling

dat gesloten economische blokken noodgedwongen zullen evolueren tot met elkaar

concurrerende politieke blokken.

De derde bedoeling van het Marshallplan was de aanzet te geven tot nauwe

economische samenwerking tussen de West-Europese landen. Doordat de Verenigde

Staten weigerden om met de West-Europese staten afzonderlijk te onderhandelen over

het plan, werden ze gedwongen om met elkaar te overleggen over de hulp die ze nodig

achtten.126

Twee weken na de goedkeuring van het Marshallplan door het Amerikaanse

Congres vormden de deelnemende landen de Organisatie voor Europese Economische

Samenwerking (OEES) op 16 april 1948. Dit was een supranationaal orgaan dat instond

voor de uitvoering van het ERP. De bedoeling was dat uit deze economische

samenwerking een Europese Unie zou ontstaan, die dan na verloop van tijd zelf voor haar

verdediging zou kunnen instaan. De Amerikaanse belastingsbetaler zou het immers niet

blijven dulden dat de VS de “verantwoordelijkheid” om het communisme overal ter

wereld tegen te houden op zich zou blijven nemen. Dit OEES is echter nooit uitgegroeid

tot meer dan een economische samenwerking, en in die zin is de politieke bedoeling van

het Marshallplan mislukt. Het was de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal die

zou uitgroeien tot de Europese Unie, en niet de OEES.127

Hoewel dit eengemaakte Europa voor haar eigen onderhoud zou moeten instaan,

zou het wel voor lange tijd bij de VS in het krijt blijven staan. Haar financiële

afhankelijkheid van de Verenigde Staten maakte van West-Europa een Amerikaanse

semi-satellietstaat, die haar ongewild zou moeten steunen in de talloze Koude

Oorlogsconflicten die er zouden volgen. De Amerikanen konden nu ongehinderd

militaire bases in West-Europa installeren, en gebruik maken van de Europese

125

ibid. 126

VAN DE MEERSSCHE, P., Internationale Politiek 1815 – 2005; deel II 1945 – 2005, Leuven, 2006;

p. 37 127

“Marshall Plan”, Wikipedia, the Free Encyclopedia, 12 Juli 2007 02:35 UTC

<http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Cite&page=Marshall_Plan&id=144100205>

67

hulpbronnen. Wie weigerde naar de pijpen van de Verenigde Staten te dansen, moest ook

niet meer op financiële steun rekenen. Toen Nederland in 1950 weigerde troepen te

sturen naar Zuid-Korea, dreigde de VS ermee het Marshallplan te zullen stopzetten, en

van dit soort van economische chantage zijn er talloze voorbeelden te vinden.

Interpretatie en reactie van de USSR

Zoals reeds gezegd waren de sovjets en de Oost-Europeanen ook uitgenodigd om naar

Parijs te komen voor de bespreking van het ERP, maar enkel en alleen opdat ze die daar

publiekelijk zouden afwijzen. Op die manier zou de USSR, en niet de Verenigde Staten,

het “ijzeren gordijn” neerhalen dat Europa zou verdelen, en zou zij verantwoordelijk zijn

voor de opkomende Koude Oorlog. Dit zou de Verenigde Staten een enorm moreel

voordeel opleveren.128

Marshall wist dat de Sovjet-Unie zou weigeren, want één van de

voorwaarden voor de deelnemende landen was dat ze een document zouden opstellen

waarin hun economische plannen werden omschreven. Voor de sovjets zou dit

onaanvaardbaar zijn. Zo‟n regeling zou Europa economisch en politiek aan de Verenigde

Staten binden, en bijgevolg zou de sovjetinvloed in Oost- en Centraal-Europa

verzwakken.

Dit was echter niet de enige reden waarom Molotov uiteindelijk het voorstel

weigerde. In de loop van 1947 was hem ter ore gekomen dat de Verenigde Staten

Duitsland als de “basis for any plan for the rehabilitation of the continent” beschouwden

en wilden opnemen in het herstelprogramma. 129

Het hele Marshallplan leek een Brits-

Amerikaanse samenzwering om Duitsland opnieuw te doen opleven en op te stoken tegen

de Sovjet-Unie, zoals in de jaren 1930 was gebeurd. Toen Molotov zich op 2 juli 1947

terugtrok uit de conferentie in Parijs, concludeerde hij dat:

“pod vidom vyrabotki plana vosstanovlenija Evropy iniciatory soveščanija

chotjat na dele sozdat‟ zapadnyj blok s vključeniem v nego Zapadnoj

Germanii. (…) Delegacija SSSR usmotrela v ėtich pretenziach ţelanie

vmešat‟sja vo vnutrennie dela evropejskich gosudarstv, navjazav im

svojoe programmu, zatrudnit‟ im sbyvat‟ svoi izdelija tuda, kuda oni

128

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006; pp. 48 – 49 129

Geciteerd in ZUBOK, V. – PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, From Stalin to

Khrushchev, London, 1996; p. 105

68

chotjat, i, takim obrazom, postavit‟ èkonomiku ètich stran v zavisimost‟ ot

interesov SŠA”130

(“onder het mom van het uitwerken van een plan voor de heropbouw van

Europa willen de ontwerpers ervan in werkelijkheid een westers blok

stichten waar ook West-Duitsland deel van uitmaakt. (…) De

afgevaardigde delegatie van de USSR ziet in deze claims een verlangen

om zich te moeien met de Europese interne aangelegenheden, hen hun

eigen programma op te leggen, hen te verhinderen handel te drijven met

wie ze willen, en op die manier de economie van die landen afhankelijk te

maken van de belangen van de VS.”).

Het feit dat Stalin een sovjetdelegatie naar Parijs stuurde om deel te nemen aan de

besprekingen voor het ERP toont aan dat hij in 1947 nog steeds bereid was zaken te doen

met de Verenigde Staten en nog geen definitieve breuk wilde.131

Maar na het

Marshallplan veranderde dit. Het was duidelijk dat de Sovjet-Unie niet meer op de VS

moest rekenen, integendeel, ze zouden haar alleen maar tegenwerken. Kennelijk wilden

ze Oost-Europa uit haar invloedssfeer onttrekken en Duitsland opnieuw doen opleven.

Stalin moest daarop wel een hardere houding gaan aannemen, of hij zou al zijn autoriteit

in zijn veiligheidscordon verliezen.

In de neo-orthodoxe historiografie wordt Stalins reactie vaak uitgelegd vanuit een

ontgoocheling in een op Lenin teruggaand dogma dat stelt dat de imperialistische landen

gedoemd zijn om met elkaar in conflict te komen. Stalin, zo beargumenteert men, was

ervan overtuigd dat de Verenigde Staten en Groot-Brittannië redelijk vlug met elkaar in

conflict zouden komen, en dan zou niemand hem nog tegenhouden om het

sovjetimperium uit te breiden naar de rest van Europa. Het Marshallplan toonde echter

het tegendeel van wat Lenin beweerde. De imperialistische landen bleken wel in staat tot

samenwerking, en dus moest Stalin zijn doelstellingen op een actievere manier proberen

na te streven. In een artikel schrijft Gaddis dat Stalin niet kon omgaan met het besef dat

de westerse landen wél met elkaar konden samenwerken, en daarom in paniek zijn greep

130

“SSSR I plan Maršala” (de USSR en het Marshallplan): <http://www.5ka.ru/33/32409/1_print.html>;

[eigen vertaling] 131

ZUBOK, V. – PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, From Stalin to Khrushchev, London,

1996; p. 103

69

op Oost-Europa verstevigde.132

Nu hij genoegen moest nemen met slechts half Europa,

zou hij toch zorgen dat het Westen hem dat niet kan afpakken.

Een naar mijn gevoel meer nuchtere verklaring bouwt voort op Stalins angst voor

het Duitse revanchisme (cf. supra). Hij wilde de absolute controle over het buitenlandse

beleid van zijn satellieten behouden, en daarom verbood hij hen deel te nemen aan het

Marshallplan. Zo bijvoorbeeld schrijven Zubok en Pleshakov dat “the Kremlin leader

wanted to eliminate even the remote possibility of a threat to the Soviet zone of security

in Central Europe, and the best way to do this, of course, was through a show of strenght

(…)”.133

Inderdaad, enkel door zijn greep op Oost- en Centraal-Europa te verstevigen en

een einde te maken aan het democratische interludium (cf. supra) kon hij met zekerheid

vermijden dat zijn satellieten hem zouden tegenwerken. Overal voerde hij zijn eigen

Stalinistisch model in, en liet de regering naar Russisch voorbeeld zuiveren. In Bulgarije

werd Nikola Petrov, leider van de oppositie, geëxecuteerd; in Polen werden zeventien

niet-communistische leiders beschuldigd van verraad en veroordeeld; in Hongarije

werden leden van de Sociaal-Democratische partij verbannen en met de dood bedreigd;

en in Tsjecho-Slowakije organiseerden de communisten met behulp van het Kremlin een

staatsgreep waarbij de toenmalige Tsjechische minister van buitenlandse zaken Jan

Masaryk “door het raam werd gevallen”. Om zijn invloed in de gezuiverde regeringen te

consolideren, richtte Stalin de Comintern opnieuw op, maar dit keer onder de naam

“Cominform”.134

Daarnaast was het ook een instrument om internationale

communistische partijen de Moskovische belangen in het buitenland te doen dienen. Op

een van de eerste vergaderingen reeds riep Stalin Europese communistische groeperingen

op tot het omverwerpen van hun regeringen en sabotage van het Marshallplan. “Faced

with the prospect of a revived Germany and a Western bloc”, zo concludeert Melvyn

Leffler, “Stalin now demanded rigid compliance and total subordination”.135

Vanuit realpolitiek oogpunt valt Stalins reactie dus wel te begrijpen, maar langs

de andere kant was ze overdreven. Ze kwam van een “security-obsessed mind”, zoals

Zubok en Pleshakov schrijven, en was niet in verhouding met de bedreiging die het

Marshallplan vormde voor zijn veiligheidscordon.136

Of de Sovjet-Unie werkelijk al haar

Oost-Europese invloed zou zijn verloren indien Oost-Europa had meegewerkt aan het

132

GADDIS, J. L., “the New Cold War History”, Footnotes, 5, (1998), pp. 105 – 108 133

ZUBOK, V. – PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, From Stalin to Khrushchev, London,

1996; p. 51 134

ibid.; pp. 111 .e.v. 135

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994; p. 67 136

ZUBOK, V. – PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, From Stalin to Khrushchev, London,

1996; p. 51

70

plan valt immers te betwijfelen. Bovendien had Stalin andere, minder wrede manieren

kunnen bedenken om te vermijden dat Oost-Europa zou deelnemen aan het ERP. Het is

natuurlijk ook mogelijk dat hij tot het inzicht was gekomen dat hij op langere termijn ook

meer gebaat was met een vijandige relatie met de Verenigde Staten dan met een

vriendschappelijke, en dat hij nu de tijd rijp achtte voor een definitieve breuk. Vanuit die

optiek wendde hij het Marshallplan veeleer aan als excuus om zich binnen zijn

invloedssfeer te ontdoen van alles wat democratisch en kapitalistisch was, en dus een

bedreiging vormde voor zijn machtspositie, dan dat hij het werkelijk als een bedreiging

voor de nationale veiligheid van de USSR zag. Helaas is deze opvatting speculatief, en

heb ik geen bronnen gevonden waarop ik mij kan beroepen.

4. De nasleep van het Marshallplan: pat in drie zetten

Niemand twijfelt er nog aan dat het Marshallplan de Koude Oorlog in een

stroomversnelling heeft gebracht. Het gaf de aanzet tot een opeenvolging van overdreven

defensieve maatregelen die niet in verhouding waren met de acties van de tegenpartij,

waardoor de spanningen tussen Oost en West exponentieel toenamen. Door het

overschatten van elkaars bedoelingen en overreageren werd de situatie trapsgewijs

heviger, en leidde uiteindelijk tot een eerste climax, nl. de Berlijnse crisis. In dit

hoofdstuk zal ik aantonen hoe de situatie is geëscaleerd in grofweg drie stappen.

(i) Het antwoord van de USSR op het Marshallplan

Normaal gesproken valt het streven naar winst buiten de categorie van defensief, maar in

het geval van het Marshallplan zou men kunnen argumenteren dat de VS een bloeiende

economie noodzakelijk achtte om haar veiligheid te kunnen garanderen. De VS wilde een

zodanig rijke natie zijn, met een zodanig ontwikkelde krijgsmacht, dat niemand haar in

de toekomst nog de oorlog zou durven te verklaren. Wanneer men het op die manier

bekijkt, kan men het Marshallplan als een veiligheidsdilemma beschouwen. De

communistische dreiging, die voorheen eigenlijk nauwelijks bestond, was nu een feit

geworden. Na de bekendmaking van het ERP bond Stalin niet alleen Oost- en Centraal-

Europa samen tot een hecht communistisch blok, maar hij steunde nu plots wel

communistische groeperingen overal ter wereld en spoorde hen aan hun regeringen

omver te werpen en het Marshallplan te saboteren. Pas nu was het gevaar dat heel Europa

voor het communisme zou vallen reëel, en zouden de VS daadwerkelijk iets moeten doen

om dit te vermijden.

71

Doordat de internationale communistische bewegingen nu wel op Stalins steun

konden rekenen, groeide hun succes en werd hun bestrijding nog zwaarder. In november

1947, toen Italiaanse, Franse en Griekse communisten de zege nabij waren,

waarschuwden staatssecretaris George Marshall, minister van defensie James Forrestal en

minister van handel William Averell Harriman het Congres dat indien er niet

onmiddellijk 600 miljard dollar extra zou worden vrijgemaakt om deze landen bij te staan

in hun strijd tegen totalitarisme, ze binnen de kortste keren in de sovjetinvloedssfeer

zouden vallen, met alle gevolgen van dien. Indien linkse partijen in Europa zouden

zegevieren, zou de Sovjet-Unie allerlei privileges aangeboden krijgen, zoals

handelsmonopolies en baseprivileges waardoor ze uiteindelijk toch nog een sterke staat

zou worden en het zou aandurven de Verenigde Staten – de enige staat die haar

tegenhield haar territoriale ambities in Europa waar te maken – aan te vallen. En zelfs al

zou ze niet aansturen op een oorlog met de VS, dan nog zou een door linkse partijen

gedomineerd Europa een aan de Sovjet-Unie gebonden “closed bloc” worden, wat nefast

zou zijn voor de Amerikaanse economie. Indien ze haar Europese afzetmarkten verloor,

zou de VS niet langer de machtigste staat ter wereld zijn, en dus kwetsbaar voor om het

even welke tegenstander. Ze zou haar leidersrol in de wereldpolitiek verliezen, en niet

langer haar wil aan anderen kunnen opleggen. Een linkse zegeviering in Europa moest

letterlijk koste wat het kost worden vermeden.

Dwight D. Eisenhower, toen nog stafchef van het Amerikaanse leger, stelde voor

om negentig Amerikaanse militaire adviseurs naar Griekenland te sturen om de

nationalisten te helpen de communisten in te maken. Op Kennans aanraden stuurde de

regering 1000 mariniers naar de Zesde Vloot in de Middellandse Zee, en bracht ze een

speciale gevechtseenheid in paraatheid die, indien nodig, vanuit Duitsland een luchtbrug

zou moeten aanleggen naar Italië. Om ervoor te zorgen dat de gematigde Italiaanse

regering van Alcide De Gasperi de verkiezingen zou winnen, gaf Minister van Defensie

Forrestal opdracht militaire hulp te bieden aan de Italiaanse regering en autoriseerde

geheime operaties tegen de communisten. De CIA, de Amerikaanse geheime dienst,

financierde De Gasperi‟s christen-democratische partij, en deed er alles aan om door

middel van mediacampagnes de linkse Italiaanse partijen te discrediteren. Er werd zelfs

aangeklopt bij de Italiaanse maffia om links te kunnen uitschakelen. Ook in Frankrijk zijn

CIA-interventies bekend. Met geheime fondsen steunde men er rechtse partijen, en

probeerde men tweedracht te zaaien binnen de communistische partijen.137

137

Al deze voorbeelden komen van Leffler. Zie: LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York,

1994; pp. 69 e.v.

72

De VS had evenwel voorzien dat Stalin meedogenloos zou reageren op het

Marshallplan, en dat dit extra kosten met zich mee zou brengen. Voor George Marshall,

Charles Bohlen en George Kennan was Stalins plotse greep naar Tsjecho-Slowakije

bijvoorbeeld de meest logische reactie die men maar kon bedenken.138

Men zou zich

daarom kunnen afvragen of het eventueel tot de bedoelingen van het Marshallplan

behoorde om een definitieve breuk met de USSR te veroorzaken. Vanuit het derde

perspectief zouden de voordelen hiervan immers legio zijn (cf. supra). Volgens Leffler,

die de nasleep van het Marshallplan pertinent als de ontvouwing van een

veiligheidsdilemma beschouwt, was dit geenszins het geval. Hij schrijft dat Marshall en

zijn medewerkers niet de bedoeling hadden “to threaten the Soviets or divide Europe”,

maar dit was “the price the Truman administration was willing to pay in order to

revitalize Western Europe and harness the resources of Western Germany”.139

Het was

m.a.w. de keuze van het minste kwaad. Een zwakke Amerikaanse economie was op de

lange duur veel gevaarlijker dan de vijandschap met de USSR. Men dacht trouwens dat

men door militair-techonologische superioriteit Stalins toorn wel zou kunnen counteren

indien nodig, en door haar financiële overwicht zou de VS wel opgewassen zijn tegen een

globale communistische dreiging.

(ii) De VS aan zet: de oprichting van een aparte West-Duitse staat

Net zoals de Amerikanen met het Marshallplan de spanningen met de USSR

verhevigden, zo ook heeft Stalins reactie erop de westerse dreiging aangewakkerd. Nu de

VS meer dollars moesten ophoesten om de Griekse en Italiaanse communisten de kop in

te drukken, vreesde men dat het Marshallplan niet zou slagen. De enige manier om deze

bijkomende kosten te compenseren was een sterke autonome West-Duitse staat te creëren

en die dan te integreren in de West-Europese economie.140

Na de Tweede Wereldoorlog hadden de VS, Frankrijk, Groot-Brittannië en de

Sovjet-Unie Duitsland in vier bezettingszones verdeeld. De bedoeling was om het land, in

afwachting van de totstandkoming van een nieuwe Duitse regering, gezamenlijk te

besturen via de Geallieerde Controleraad. In de praktijk was er van samenwerking tussen

de vier mogendheden echter weinig sprake – allen bestuurden ze hun deel van Duitsland

volgens hun eigen principes – en men raakte het niet eens over de voorwaarden voor een

nieuwe Duitse regering. De Sovjet-Unie wilde enkel een niet-geïndustrialiseerd herenigd

138

ibid.; p. 67 139

ibid.; p. 67 140

ibid., p. 71

73

Duitsland aanvaarden, terwijl de Amerikanen en de Britten vreesden dat zo‟n Duitsland

direct ten prooi zou vallen aan het communisme.

Op 1 januari 1947 tenslotte hadden de Britten en de Amerikanen hun

bezettingszones verenigd tot het zgn. Bizonië. De Angelsaksen verkozen een verdeeld

Duitsland boven een neutraal herenigd Duitsland, dat na verloop van tijd mogelijk

opnieuw een bondgenootschap met de Sovjet-Unie zou kunnen sluiten. Door hun zones

samen te voegen hoopten Londen en Washington bovendien dat de Duitse industrie zich

zou kunnen herstellen, zodat zij, of liever hun belastingsbetalers, niet langer zouden

moeten instaan voor het onderhoud van de West-Duitse burgers. De voornamelijk door

linkse partijen vertegenwoordigde Franse regering wilde aanvankelijk niet meedoen,

omdat ze net als de Sovjet-Unie vreesde dat een hersteld (West-)Duitsland revanchistisch

zou zijn, maar nadat de Amerikanen hadden verzekerd dat ze de zaken onder controle

hadden, gaf Frankrijk uiteindelijk toch haar goedkeuring, en in februari 1948 besloten de

drie Westerse bezetters om hun zones te verenigen in een aparte West-Duitse staat.

De medewerking van Frankrijk was nodig, want de Verenigde Staten wilden de

kolenproductie in het door Frankrijk gecontroleerde Ruhrgebied maximaal opdrijven.

Men was bang dat zonder deze input het Europese economische herstel geen kans zou

maken. Een sterke West-Duitse staat zou trouwens voortaan ook nodig zijn als dam tegen

de Sovjet-Unie. “Stalin‟s efforts to tighten control over the international communist

movement produced unintended consequences”, zo schrijft John Gaddis.141

Zijn reactie

op het Marshallplan heeft het herstel van Duitsland, net dat wat Stalin zo beangstigde, in

de hand gewerkt. Men kan m.a.w. het Amerikaanse antwoord op Stalins beleid ook als

het gevolg van een veiligheidsdilemma zien. Stalin kon het risico dat zijn

veiligheidscordon in de Westerse invloedssfeer zou terechtkomen wegnemen, maar zou

daarmee wel een nieuwe reactie van de VS uitlokken.

Naast deze hervormingen in Duitsland had Stalins reactie ertoe geleid dat Groot-

Brittannië, Frankrijk en de landen van de Benelux op 17 maart 1948 het Verdrag van

Brussel oprichtten, of de Westerse Unie. De verwikkelingen in Oost-Europa, en dan

vooral de staatsgreep in Tsjecho-Slowakije hadden een gevoel van onveiligheid

teweeggebracht bij de West-Europeanen. Blijkbaar waren democratieën erg kwetsbaar,

en konden ze makkelijk worden omvergeworpen. Om zich te versterken kwamen de vijf

ondertekenende landen overeen elkaar voor een periode van vijftig jaar militaire bijstand

te zullen verlenen indien één contractant werd aangevallen. Er werd ook met de

Amerikanen onderhandeld over een Noord Atlantische Verdragsorganisatie, waarbij de

141

GADDIS, J. L., Russia, the Soviet Union and the United States, an Interpretative History, New York,

1978; p. 191

74

VS zich zou aansluiten, maar die wilde hier om financiële redenen voorlopig niet op

ingaan.

(iii) De blokkade van Berlijn en de oprichting van de NAVO

Toen de westerse mogendheden in juni 1948 een munthervorming doorvoerden om de

inflatie die de Reichsmark teweegbracht tegen te gaan, sloegen bij Stalin de stoppen door.

De oprichting van de Westerse Unie samen met de plannen voor de oprichting van een

hersteld West-Duitsland deden Stalin veronderstellen dat het Westen een offensief aan

het voorbereiden was tegen de USSR. Op 24 juni 1948 reageerde hij door alle

toegangswegen van West-Duitsland naar Berlijn te laten blokkeren. Wat hij daar precies

mee hoopte te bereiken wordt op uiteenlopende manieren verklaard, maar komt steeds op

hetzelfde neer: door 24 miljoen West-Berlijners gegijzeld te houden hoopte Stalin het

Westen te doen afzien van haar plannen met betrekking tot de economische heropleving

van West-Duitsland. En indien het Westen alsnog niet zou zwichten, zou hij hun

aanwezigheid in zijn bezettingszone (Berlijn lag honderden kilometers in Oost-Duitsland)

niet langer dulden. Stalin wou nu zelf een sterke Oost-Duitse staat maken, als buffer

tegen een mogelijke coalitie van een revanchistisch West-Duitsland en een anti-

communistische Angelsaksische alliantie, en dit zou niet mogelijk zijn indien de VS,

Groot-Brittannië en Frankrijk in Berlijn aanwezig bleven. 142

De hele blokkade betekende voor Stalin een fiasco. De Verenigde Staten

zwichtten niet maar improviseerden een luchtbrug om de West-Berlijnse bevolking te

kunnen blijven bevoorraden. Geëscorteerd door B-29 bommenwerpers vlogen gedurende

324 dagen dagelijks vrachtvliegtuigen van West-Duitsland naar Berlijn. West-Berlijn

moest absoluut binnen het Westerse kamp blijven. Indien men het aan haar lot zou

overlaten, zou de VS haar geloofwaardigheid als “crusader against communism”143

verliezen, en bovendien zou een westers bastion diep in de Sovjet-Unie handig van pas

komen als spionagecentrum. Via Berlijn zou men zelfs eventueel het communisme in de

landen achter het Ijzeren Gordijn kunnen terugdringen (de roll-back politiek). Walter

Lafeber schrijft in dit verband dat “the domino-theory could work, apparently, on both

sides of the Iron Curtain, and Germany had become the first stone.”144

Deze luchtbrug is een van de treffendste voorbeelden uit de vroege Koude Oorlog

dat illustreert hoe de Amerikanen dankzij hun atoommonopolie hun wil aan de Sovjet-

142

ZUBOK, V. en PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, London, 1996; p. 52; pp.169 – 170 143

DOCKRILL, M. L. – HOPKINS, M. F., The Cold War, 1945 – 1991, New York, 2006, p. 38 144

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003; p. 84

75

Unie konden opleggen. Deze bommenwerpers hadden wel geen atoombommen aan boord

– hoewel ze er toch voor ontworpen waren – maar Stalin moet geweten hebben dat er een

nucleaire vergelding zou volgen indien hij er een zou neerhalen.145

Door dit hele

Amerikaanse machtsvertoon was het nu voor iedereen duidelijk wie de sterkste was. Wie

een atoombom bezit, heeft het voor het zeggen. Zich bewust van de zinloosheid van zijn

onderneming, hief Stalin uiteindelijk op 12 mei 1949 de blokkade op.

De blokkade had een contraproductieve uitwerking, en gaf, zoals Gaddis schrijft,

“the impetus to transform the Western Union into the North Atlantic Treaty

Organisation”.146

Precies vijf maand na de start van de blokkade, op 24 november 1948,

ondertekende Truman het NSC-20/4 document, dat duidelijk stelde dat de Sovjet-Unie

West-Europa wou veroveren (“The immediate goal of top priority since the recent war

has been the political conquest of western Europe”).147

Alleen de Verenigde Staten

konden dit tegenhouden, en daarom moesten ze de verdediging van West-Europa op zich

nemen. Op 18 maart 1949 werd de tekst van de North Atlantic Treaty Organisation

(NATO), of Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, bekendgemaakt. In tegenstelling tot

het Verdrag van Brussel verbond de tekst van de NAVO de contracten tot slechts 20 jaar

militaire bijstand indien er één werd aangevallen. De overige contractanten, buiten de VS

en de leden van de Westerse Unie, waren Canada, Denemarken, Ijsland, Italië,

Noorwegen en Portugal.

Samengevat

Het beleid van beide partijen na het Marshallplan werd door de ander systematisch

verkeerd geïnterpreteerd en had daarom het ongewenste neveneffect dat het de

spanningen tussen beiden vergrootte. De Sovjet-Unie zag in het Marshallplan een poging

haar veiligheidscordon uit haar invloedssfeer te halen. Door de Cominform op te richten

hoopte Stalin het Marshallplan te kunnen saboteren, maar de oprichting van deze nieuwe

internationale beweging had het ongewenste gevolg dat de Verenigde Staten overgingen

tot de oprichting van een aparte West-Duitse staat, en die bovendien integreerden in de

West-Europese economie. Daarenboven werd het gezien als een aanwijzing dat de sovjets

opnieuw een wereldrevolutie beoogden. De gebeurtenissen in Oost- en Centraal-Europa

145

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdam/Antwerpen, 2006; p. 78 146

GADDIS, J. L., Russia, the Soviet Union and the United States, an Interpretative History, New York,

1978; p. 191 147

“U.S. Objectives with Respect to the USSR to Counter Soviet Threats to U.S. Security, NSC 20/4”, U.S.

Government Printing Office, 19 juli 2007, 9:06 UTC, < http://www.gpo.gov/>

76

leken dit vermoeden alleen maar te bevestigen, en om zich hiertegen te beveiligen

verenigden Groot-Brittannië, Frankrijk en de Beneluxlanden zich in de Westerse Unie.

Stalin op zijn beurt zag hierin een poging van de Amerikanen een sterk westers

blok op te richten, met inbegrip van Duitsland, en dat tegen de Sovjet-Unie te richten, en

antwoordde met de blokkade van Berlijn. Na 1949 waren er niet alleen twee Duitse staten

ontstaan, maar was Europa eveneens definitief verdeeld in twee “kampen”, zoals Ţdanov

in een speech verklaarde: het westerse kamp onder de NAVO, en het oosterse kamp

onder het Warschaupact.

Het puur defensieve karakter van de Westerse Unie, en vooral van de NAVO,

wordt wel niet door iedereen aanvaard. Vanden Berghe schrijft er het volgende over:

“Het bestaan van de NAVO bracht met zich mee dat Amerikaanse en

West-Europese elites naar elkaar toegroeiden. In het kader van het

“Atlantisme” ontstond een nieuwe ideologische band gesteund op de

consensus van de fictieve militaire sovjetdreiging. Het bevorderde in

West-Europa een systematische compromisvorming tussen kapitaal en

sociaal-democratie en leidde tot stabilisatie en welvaart. Daarom wou de

Atlantische burgerij, zowel in de Verenigde Staten als Europa, het systeem

zo lang mogelijk verder zetten.”148

Vanden Berghe interpreteert de oprichting van de NAVO met andere woorden vanuit het

derde perspectief. De NAVO bood de Amerikanen de garantie dat hun handel met West-

Europa zou blijven bestaan. Ook Lafeber redeneert in deze lijn, en schrijft dat “the United

States was attempting to strenghthen its political ties with, and influence over, Europe,

through the creation of common military institutions”.149

Voor deze auteurs liet een

militaire alliantie met West-Europa gebaseerd op en in leven gehouden door een fictieve

sovjetdreiging, toe dat de Verenigde Staten hun militaire industrie konden uitbouwen en

daarmee hun hele economie konden aanzwengelen.

148

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 126 [mijn cursivering] 149

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003; p. 91

77

VI. DE KOREAANSE OORLOG (25 juni 1950 – 27 juli 1953)

1. voorgeschiedenis

Tijdens de Russisch – Japanse Oorlog van 8-9 februari 1904 tot 5 september 1905 had

Japan de belangrijkste strategische punten van Korea bezet, en later, na de

vredesconferentie van Portsmouth, het hele schiereiland geannexeerd. Korea zou tot de

zomer van 1945 een kolonie blijven van het keizerrijk Japan. Toen Japan op 10 augustus

capituleerde, lag de weg open voor Sovjet-Russische soldaten om op te rukken naar

Noord-Korea, en voor Amerikaanse soldaten naar Zuid-Korea. Geen van beide partijen

had ooit een invasie in Korea gepland, en dus was de bezetting van het schiereiland

eerder per ongeluk dan welbewust. John Gaddis merkt op dat dit wellicht verklaart

waarom “Moskou en Washington zonder problemen overeen konden komen dat de 38ste

breedtegraad als demarcatielijn zou dienen”.150

Net als in Duitsland waren de VS en de

USSR overeengekomen het land gezamenlijk te besturen, maar in de praktijk lieten beide

machten toe dat hun bezettingszones autonoom bestuurd werden, en probeerden ze er hun

eigen maatschappijmodel in te voeren. De Sovjet-Unie steunde de nationalist Kim Il

Song, terwijl de Verenigde Staten er alles aan deden om de rechtse en corrupte Syngman

Rhee aan de macht te houden. In een poging Korea te herenigen organiseerden de

Verenigde Staten in 1948 “vrije” verkiezingen, maar enkel in het zuidelijke deel van het

land. Rechts won deze (gedeeltelijk vervalste) verkiezingen, en Syngman Rhee werd

president van een regering die door de Verenigde Naties werd aanvaard als de enige

wettige regering van geheel Korea.151

De Sovjets vormden hierop een Noord-Koreaanse

communistische regering onder Kim Il Song. In 1949 tenslotte trokken beide bezetters

zich terug, en droegen de verantwoordelijkheid van de hereniging van Korea over aan de

Verenigde Naties.

Zowel Kim Il Song als Syngman Rhee wilden Korea graag herenigen onder hun

eigen bewind. Tussen 1949 en 1950 vonden regelmatig grensconflicten plaats tussen

Noord- en Zuid-Koreaanse milities, die bijna altijd gestart waren door Rhee, maar de

demarcatielijn op de 38ste breedtegraad werd daarbij eigenlijk nooit echt overschreden.

Zowel Syngman Rhee als Kim Il Song wisten dat ze geen kans maakten op een

overwinning zonder steun van een supermacht. Vanaf medio 1949 bezocht Kim Il Song

verscheidene malen het Kremlin om er bij Stalin op aan te dringen groen licht te geven

150

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdam/Antwerpen, 2006, p. 59 151

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002; p. 133

78

voor een invasie, maar Stalin, die bang was dat dit een botsing met de VS zou uitlokken,

weigerde. Ook de Amerikanen wilden zich niet in een oorlog storten om een gebied dat

toch niet binnen hun veiligheidsperimeter viel. In april 1950, na een zoveelste bezoek van

Il Song, stemde Stalin uiteindelijk in met een invasie.

2. Waarom keurde Stalin de invasie van Zuid-Korea goed?

Waarom gaf Stalin de jonge en onervaren Kim Il Song nu wel groen licht, terwijl hij

voorheen noch de Griekse communisten, noch Mao Zedong steunde in hun pogingen

revoluties te ontketenen? Een vaak aangehaalde redenering luidt dat Stalin het

communisme in Azië wou verspreiden, om zijn verliezen in Europa te compenseren.

Nadat Stalin zijn hoop om het communisme in West-Europa te verspreiden moest

opgeven door het Marshallplan, richtte hij zijn aandacht op het Oosten. John Gaddis

bijvoorbeeld schrijft dat een overwinning in Zuid-Korea een “tegenwicht [zou] bieden

voor de nederlagen die de Sovjet-Unie in Europa had geleden”.152

Net als bij de kwestie

in Oost- en Centraal-Europa is deze interpretatie te eenzijdig en verheldert ze Stalins

motivatie niet. Ze herformuleert enkel de vraagstelling in ideologische termen, maar

preciseert niet welk voordeel Stalin zou hebben bij een vanuit het communistische

Noorden verenigd Korea. Stalins buitenlandse beleid enkel en alleen motiveren vanuit

een romantisch-idealistisch verlangen een communistische wereldrevolutie te ontketenen

is pure onzin, want een dergelijke redenering houdt geen rekening met de toenmalige

internationale politieke situatie.

Zo waren er vooreerst de ontwikkelingen in Japan. In 1947 – 1948 hadden de

Verenigde Staten beslist dat ze de Japanse economie zouden doen heropleven, en hun

voormalige vijand aan het Westerse non-communistische blok zouden liëren. Het feit dat

haar tweede grootste vijand (naast Duitsland) nu ook een Amerikaanse bondgenoot zou

worden, noopte de Sovjet-Unie tot een herziening van haar geostrategische positie. Net

zoals Oost-Europa dienst deed als een bufferstaat tegen mogelijk Duits geweld, moest

Korea dienen als buffer tegen een aanval vanuit het Oosten. De Sovjet-Unie moest zorgen

dat ze Korea binnen haar invloedssfeer kreeg vóór Japan dit zou proberen, want in dat

laatste geval zou er een hiaat ontstaan in de verdediging van haar oostgrens.153

Walter

Lafeber schrijft dat “if North Korea could unify the country, peacefully or otherwise, the

152

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdam/Antwerpen, 2006; p. 61 153

Deze analyse wordt o.m. naar voren gebracht door: LEFFLER, M. P., “Bringing it Together: the Parts

and the Whole”, in: WESTAD, A. O. (ed.), Reviewing the Cold War, Approaches, Interpretations, Theory,

London, 2000; pp. 43 – 64; en ook Lafeber en Zubok en Pleshakov

79

threat of a militarized, Western-oriented Japan would be blunted, perhaps neutralised”.154

Dat Japan zou proberen Korea opnieuw in te lijven was overigens helemaal niet zo

onrealistisch. Tussen 1910 en 1945 teerde de Japanse economie immers in grote mate op

de natuurlijke rijkdommen van haar Koreaanse kolonie. Wanneer Japan opnieuw een

machtige staat zou zijn, en bovendien gesteund zou worden door de VS, zou ze kunnen

proberen haar voormalige kolonie terug in te lijven.

Dan was er het succes van Mao Zedong. Doorredenerend vanuit het tweede

perspectief – dat de gebeurtenissen in de Koude Oorlog verklaart vanuit de machtswellust

van de wereldleiders – schrijven verschillende auteurs dat Stalin vreesde dat Mao‟s

overwinning op de Kwomintang andere revolutionaire bewegingen in Azië zou inspireren

om ook tot actie over te gaan. Indien Indochina, de Filippijnen en Indonesië

communistisch zouden worden, al dan niet onder Mao‟s leiding, zou Stalin zijn

leiderspositie binnen het communistische blok aan Mao kunnen verliezen. Stalin had de

Chinese communisten niet gesteund, en dit had Mao onthouden. Indien Stalin weigerde

Kim Il Song van oorlogstuig te voorzien, zou de leider van de nieuwe Volksrepubliek

China dit zeker doen. Zubok en Pleshakov schrijven in dit verband dat “the Chinese

could start supporting Kim without the sanction of Moscow, in the same way Tito‟s

Yugoslavia had supported the Albanians and the Greek guerillas, ignoring Moscow‟s

objections”.155

Moskou kon zich geen breuk met Peking permitteren. De positie van de

Sovjet-Unie tegenover het Westen was sowieso al zwak – dat had de Berlijnse crisis

aangetoond –, en in geval van een sino-sovjet-split zou Mao zeker samenwerken met de

VS.

Dit waren de twee voornaamste redenen dat Stalin zijn fiat gaf aan Kim Il Song

om Zuid-Korea binnen te vallen. Hij dacht trouwens niet dat de Verenigde Staten zouden

tussenkomen. Dean Acheson had op 12 januari 1950 in een bekende speech laten weten

dat Korea buiten de Amerikaanse “defense perimeter” in de Stille Oceaan viel, en dus

meende Stalin dat de VS zich niet druk zouden maken om Korea.156

Kim Il Song had

overigens beloofd dat Zuid-Korea al na enkele dagen zou capituleren, en dus als de

Amerikanen al zouden willen tussenkomen, zouden ze toch te laat gekomen zijn. Stalin

rekende er trouwens op dat indien de oorlog langer zou duren, de Chinezen wel zouden

tussenkomen, en dan zou de Sovjet-Unie haar handen niet moeten vuilmaken.

154

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003; p. 107 155

ZUBOK, V en PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, London, 1996, p. 63 156

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994, p. 100

80

3. Waarom mengden de Amerikanen zich in het conflict?

Toen op 25 juni 1950 Noord-Koreaanse troepen onder Sovjet-Russische auspiciën de

38ste breedtegraad overschreden, dacht Washington verkeerdelijk dat dit de eerste stap

was van een groots sino-sovjet-offensief. Amerikaanse analisten schatten echter de

samenwerking tussen Mao‟s Volksrepubliek China en Stalins Sovjet-Unie verkeerd in, en

dachten verkeerdelijk dat de communistische wereld één monolithisch blok vormde onder

leiding van de Sovjet-Unie. Toen de Chinese communisten op 1 oktober 1949 China

uitriepen tot “Volksrepubliek China”, dachten de Amerikanen dat de Sovjet-Unie er nu

een sterke bondgenoot bij kregen, waardoor ze in het offensief zouden durven gaan.

Daarbij kwam nog eens dat de USSR in augustus 1949 haar eerste atoombom met succes

had getest, veel vroeger dan de Amerikanen hadden ingeschat. Paul Nitze, hoofd van de

policy planning staff van buitenlandse zaken en minister Dean Acheson waarschuwden er

in het NSC-68 voor dat de Sovjet-Unie als kernmacht bijzonder gevaarlijk zou zijn.

Wanneer ze al zo onverschrokken tewerk gaan zonder atoomwapens, zoals in Polen en

Tsjecho-Slowakije, zouden ze zeker niet terugdeinzen voor een oorlog met de Verenigde

Staten wanneer ze een A-bom zouden bezitten. De Sovjet-Unie was uit op

werelddominantie, en nu ze over een atoombom beschikte, zou ze proberen die te

verkrijgen. De analyses van het NSC-68 waren een merkelijke overschatting van de

Sovjet-Russische capaciteiten. De Sovjet-Unie had in 1950 wel enkele atoombommen,

maar verre van genoeg om de Amerikaanse industrie te kunnen uitschakelen, en ze

beschikte niet eens over degelijke bommenwerpers om die atoombommen ook te kunnen

transporteren. Bovendien was er nog altijd niets wat erop wees dat de Sovjet-Unie

offensieve bedoelingen zou hebben gehad met haar atoomwapens. De grote fout van

Washington tijdens de Koude Oorlog was dat ze haar beleid meer afstemde op de

capaciteiten van de Sovjet-Unie, dan op haar werkelijke intenties.

Op 12 januari 1950 verklaarde Dean Acheson in een beroemde toespraak dat

Korea voor de Verenigde Staten niet van strategisch belang was, en suggereerde daarmee

dat de VS niet zou tussenkomen indien het schiereiland zou worden aangevallen.

Waarom heeft men dit uiteindelijk dan toch gedaan?

Ten eerste was Korea dan misschien niet direct van strategisch belang voor de

Verenigde Staten, maar wel voor haar belangrijkste Aziatische bondgenoot, Japan. Als de

VS haar positie in het Verre Oosten wilde behouden, had ze er alle baat bij dat Japan in

een zo kort mogelijke tijd terug welvarend zou worden. John Foster Dulles merkte op dat

dit alleen maar mogelijk zou zijn als ze overeenkomsten afsloot met haar traditionele

handelspartner China, dat ondertussen wel communistisch was geworden, ofwel moest ze

81

ergens anders in Zuid-Oost-Azië afzetmarkten vinden. Het was voor de Verenigde Staten

ontoelaatbaar dat Japan met Mao in zee zou gaan, en dus moest Korea “open” blijven

voor de Japanse exploitatie.157

Ten tweede wordt Trumans beslissing om VS-troepen naar Korea te sturen vaak

geïnterpreteerd vanuit het tweede perspectief. Binnen de Verenigde Staten was er

ondertussen een zondanig anti-communistisch klimaat ontstaan, dat politici door hun

rivalen en de publieke opinie afgerekend werden op hun houding tegenover de

communistische wereld. Truman bijvoorbeeld had harde kritiek moeten verduren omdat

hij China in 1949 aan het communistische blok was “verloren”, en ook Dean Achesons

hierboven besproken speech werd door de democraten op zware kritiek onthaald. Door te

suggereren dat de Verenigde Staten – de zelfverklaarde leider in de strijd tegen het

communisme – niet zouden tussenkomen indien Korea in het communistische kamp zou

vallen, beschuldigden vele democraten Acheson van een laisser-faire-mentaliteit ten

aanzien van het communisme en van anti-patriottisme. Walter Lafeber schrijft dat

Truman en Acheson van de Koreaanse Oorlog profiteerden “to shut up their critics at

home”.158

Doordat Truman China aan het communistische kamp was “verloren” en

Acheson te kennen gaf dat zijn regering niet bereid zou zijn om voor Korea ten strijde te

trekken, werd hen een laksheid tegenover het communisme verweten, die hen bij de

volgende verkiezingen gegarandeerd hun kop zou kosten. Door deel te nemen aan de

Koreaanse Oorlog konden Truman en Acheson tonen aan hun kiezers en politieke

tegenstanders dat ze wel degelijk patriotten waren die tegen het communisme streden. De

Amerikaanse steun aan Syngman Rhee was vanuit deze optiek deels een verkiezingsstunt.

Ten derde paste de deelname aan de Koreaanse Oorlog in de globale Koude

Oorlogsstrategie van de Verenigde Staten. Zoals gezegd dacht men aanvankelijk dat de

Sovjet-Unie achter de Noord-Koreaanse invasie zat. Men dacht dat de Noord-Koreaanse

invasie bedoeld was als een valstrik om de Amerikanen bezig te houden. Terwijl de

Amerikaanse aandacht volledig naar Korea ging, zouden de Sovjets kunnen toeslaan in

Iran of de Perzische golf. Of erger zelfs, de invasie in Korea zou een manoeuvre kunnen

zijn om de aandacht van West-Europa af te leiden, zodat ze West-Duitsland of West-

Europa zou kunnen binnenvallen.159

Vanaf het begin van de Koude Oorlog heerste er in

het Witte Huis de opvatting dat men het overwicht aan manschappen uit de

communistische wereld – door de niet-democratische aard van hun regimes konden

dictators ongelimiteerd rekruteren – moest compenseren door een kwalitatieve

157

LAFEBER, W., America, Russia, and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003, p. 114 158

ibid., p. 111 159

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994, p. 103

82

superioriteit. Tegenover x-aantal communistische soldaten, uitgerust met conventionele

wapens, zou de VS telkens één GI stellen, uitgerust met een nucleair wapen. Maar nu de

Sovjet-Unie ook atoomwapens kon produceren, en ze dus niet alleen kwantitatief

superieur was, maar kwalitatief evenwaardig, was de strategische pariteit niet meer in

balans.160

Er moest dus dringend meer geïnvesteerd worden in defensie, en daarvoor zou

de Koreaanse Oorlog goed van pas komen. De oorlog was voor Walter Lafeber “the

opportunity to put the United States, finally, on full military footing to fight the larger

Cold War.”161

Het Congres zou nooit haar goedkeuring geven om het defensiebudget te

verhogen tenzij de VS in een oorlog met een communistische land – en dus met het hele

communistische blok – verwikkeld zou zijn. Het defensiebudget steeg van ongeveer

15 000 miljoen dollar in 1950 tot 33 000 miljoen dollar in 1951 en 47 000 miljoen dollar

in 1952. Daarnaast gaf Truman zijn goedkeuring voor de ontwikkeling van een nog

machtiger wapen dan de atoombom: de “superbom”, of de waterstofbom. De

waterstofbom was niet gebaseerd op kernsplitsing, zoals de atoombom, maar op

kernfusie. Het is het meest destructieve wapen dat ooit werd ontwikkeld. Na de eerste H-

bomtest berekenden sovjetwetenschappers dat de detonatie van enkele honderden van dit

soort bommen alle leven op aarde onmogelijk zou maken. De krachtigste waterstofbom

die tijdens de Koude Oorlog ooit tot ontploffing werd gebracht was “car‟ Bomba (koning

Bom)”. Met zijn 50 megaton was deze bom ruim 4000 keer zo krachtig als de “little boy”

die op Hiroshima werd gedropt, en kon hij bijna een oppervlakte ter grootte van België in

de as leggen.

160

FRIEDBERG, A. L., “The United States and the Cold War Arms Race”, in: WESTAD, A. O. (ed.),

Reviewing the Cold War, Approaches, Interpretations, Theory, London, 2000; pp. 207 – 232 161

LAFEBER, W., America, Russia, and the Cold War, 1945 – 2000 , New York, 2003, p. 123

83

VII. BESLUIT

Er is nog steeds geen volledige concensus over hoe nu precies de Koude Oorlog is

ontstaan, en dat is vooral te wijten aan het feit dat nog niet alle archieven uit de sovjettijd

zijn opengesteld. Historici die een analyse willen maken van het na-oorlogse sovjetbeleid

kunnen niet terugvallen op officiële documenten, zoals die voor het Amerikaanse beleid

wel voorhanden zijn en dientengevolge heeft men het raden naar Stalins ultieme ambities.

In navolging van de orthodoxe school interpreteren neo-orthodoxe historici als John

Gaddis, Constantine Pleshakov en David Holloway Stalins beleid voornamelijk vanuit

zijn Marxistisch-Leninistische ideologie. Stalin zou in het door de Tweede Wereldoorlog

verwoeste Europa zijn kans hebben gezien het sovjetimperium uit te breiden, zoals Lenin

dat zag. Hij zou geloofd hebben dat de Europese imperialistische staten spoedig met

elkaar in conflict zouden komen, en dan zou de weg naar West-Europa volledig vrij zijn.

Voor hen is het duidelijk dat Stalin de grote schuldige is van de Koude Oorlog. Stalin

was een paranoïde, door macht geobsedeerde halvegare, en de Verenigde Staten, als

machtigste natie ter wereld, konden niet anders dan hem tegen te houden.

Dit paradigma geeft echter geen afdoend antwoord op de vraag waarom Stalin in

de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog ten aanzien van Polen een ander beleid

voerde dan in de rest van Oost- en Centraal-Europa. Waarom liet Stalin een

democratische interlude toe in Tsjecho-Slovakije, Oostenrijk, Finland en Hongarije,

terwijl hij Polen vrijwel onmiddellijk “sovjetiseerde”? En als Stalin dan toch van plan

was zijn grenzen te expanderen, waarom deed hij dat dan niet onmiddellijk na de Duitse

capitulatie, op het moment dat Europa het zwakst was? Een andere zienswijze dringt zich

op (cfr. IV – 2). Meer en meer geschiedkundigen zullen Stalins buitenlandse beleid niet

meer gaan verklaren vanuit diens ideologie of verziekte persoonlijkheid, maar vanuit zijn

angst voor Duits revanchisme. Men zal beargumenteren dat Stalin in zijn binnenlandse

beleid inderdaad vaak onvoorspelbaar, en soms zelfs onlogisch handelde, maar in zijn

buitenlands beleid was hij een waar realpoliticus. Stalin was er tot twee maal toe getuige

van geweest hoe de Duitsers zijn land binnenmarcheerden, en was ervan overtuigd dat ze

het een derde keer zouden proberen. Dit wou hij opvangen door enerzijds Duitsland zwak

te houden en niet opnieuw te industrialiseren, en anderzijds door in Oost- en Centraal-

Europa een veiligheidszone te installeren die toekomstig Duits geweld zouden opvangen.

Dit paradigma verklaart waarom Stalin zich aanvankelijk weinig inliet met de

binnenlandse politiek van zijn satellieten; maar na het Marshallplan plots een hardere

koers ging volgen. Hij vreesde dat de Verenigde Staten zijn bufferzone aan zijn invloed

84

wou onttrekken, en dus sloot hij Oost- en Centraal-Europa hermetisch af van het Westen

door het “Ijzeren Gordijn” te laten zakken.

Net zoals er bij de interpretatie van het sovjetbeleid twee hoofdstromen zijn, zo

ook wordt het beleid van de VS op twee manieren geïnterpreteerd. Niemand – zelfs John

Gaddis niet – zal nog betwisten dat de VS na de Tweede Wereldoorlog een

imperialistisch beleid voerde, maar niet iedere geschiedkundige acht dit van hetzelfde

belang op de Oost-West relatie na 1945. Neo-revisionistische historici, als Walter

Lafeber, Melvyn Leffler en Yvan Vanden Berghe leggen in hun analyse sterk de nadruk

op de economische dimensie van het Amerikaanse na-oorlogse buitenlandse beleid. Ze

stellen dat hun voornaamste vrees was dat ze opnieuw in een economische depressie

zouden terechtkomen, en dat heel hun buitenlandse beleid hierop was gebaseerd. De

Trumandoctrine, het Marshallplan en de vele Amerikaanse bemoeienissen in geheime

operaties en oorlogen bij volmacht worden vanuit deze optiek verklaard. Neo-orthodoxe

historici daarentegen spreken hier over het algemeen minder over. Voor hen draait de

Amerikaanse buitenlandse politiek in de eerste plaats rond nationale veiligheid.

Naargelang de opvatting men hierboven aanhangt, kan men tot een viertal

algemene opvattingen komen over de Koude Oorlog. Wanneer men ervan uitgaat dat een

van beide supermachten erop uit waren winst te halen uit de nieuwe wereldorde, hetzij

territoriale winst, hetzij geldelijke winst, dan komt men tot het orthodoxe en het

revisionistische paradigma. Deze opvattingen zijn nog lang niet uitgestorven in de

moderne historiografie. Wanneer men er echter vanuit gaat dat beide partijen niet uit

waren op winst, maar enkel op het verhogen van hun veiligheid, kan men de ontstane

spanningsverhouding tussen Oost en West zien als het gevolg van het

veiligheidsdilemma. Beide partijen trachtten hun nationale veiligheid te vergroten, maar

wekten hiermee de vijandigheid van de ander op, omdat die dacht dat de ander offensieve

bedoelingen had. Een derde paradigma, dat ingaat tegen het collectieve aspect van

voorgaande opvatting, stelt dat de Koude Oorlog verklaard kan worden als een

neveneffect van binnenlandse factoren. In deze opvatting zijn politici meer bekommerd

om hun persoonlijke status en succes dan om de territoriale omvang, welstand of

veiligheid van hun natie, en dus zal dit de voornaamste drijfveer zijn in hun beleid. Zowel

in de VS als in de Sovjet-Unie was er een sfeer van patriottisme en antipathie tegenover

de ideologie van de ander onstaan dat politici niet anders konden dan hierin meegaan,

wilden ze hun macht niet verliezen. Een laatste paradigma, enigzins aansluitend bij het

vorige, stelt dat de hele Koude Oorlog een smoes was om binnenlandse problemen uit de

weg te kunnen gaan. “Marxistische” historici, zoals Jacques Pauwel en Michael Parenti,

schrijven dat de VS teren op een oorlogseconomie, en daarom voortdurend vijanden

85

nodig hebben. Alleen wanneer de staat massale bestellingen plaatst, kan de Amerikaanse

economie staande worden gehouden, en het enige waar de staat iets mee kan aanvangen,

zijn defensiegerelateerde producten. Zeer radicaal wordt gesteld dat de USSR louter

voorgesteld werd als vijand, opdat corporate America, zoals Pauwel het zelf noemt,

winsten zou kunnen blijven maken. Marxistische historici suggereren dat de Verenigde

Staten de Sovjet-Unie helemaal niet als een bedreiging zagen, maar enkel de schijn

ophielden naar de publieke opinie toe. In zekere zin klopt dit – met de ontwikkeling van

de waterstofbom en later de doctrine van de Mutual Assured Destruction zou een oorlog

volledig zinloos geweest zijn, wat beide zijden ook aanvoelden – maar in 1945 gold dit

absoluut niet. De gruwelen van de Tweede Wereldoorlog lagen bij beide partijen nog vers

in het geheugen, en dit heeft hun wederzijdse beeldvorming ongetwijfeld sterk beïnvloed.

De meeste historici zullen de post-revisionistische these herhalen dat beide

partijen aan het einde van de Tweede Oorlog een verkeerd beeld van elkaar hebben

gevormd, dat gedurende de hele Koude Oorlog in hun buitenlandse beleid zal blijven

nazinderen. De Poolse crisis, de Iraanse crisis, Kennans “lange telegram” en Stalin

retoriek maakten dat de Amerikaanse beleidsmakers zijn gaan denken dat de USSR

wilden expanderen, en gedurende de hele Koude Oorlog is deze gedachte blijven bestaan,

zij het dan wel iets genuanceerder dan in 1945. Net zoals de ontstane spanningen tussen

1945 en 1947 kunnen beschreven worden als het gevolg van een verkeerd inschatten van

elkaars bedoelingen, zo ook kan de nasleep van het Marshallplan beschreven worden als

een “misverstand”. Hun obsessie voor nationale veiligheid, aangewakkerd door anti-

communisme en anti-Amerikanisme in resp. de VS en de USSR, maakte dat Washinton

en Moskou zijn gaan overreageren op elkaars politiek, waardoor de hele situatie is gaan

escaleren.

Het foutief inschatten van elkaars beleid is een in de moderne literatuur vaak

voorkomende verklaring voor de talloze crisissituaties in de Koude Oorlog. De Cubaanse

crisis is bijna geëscaleerd tot wereldwijde kernoorlog, omdat de VS dachten dat Chruščëv

zijn raketten werkelijk wou afvuren. In werkelijkheid wilde hij alleen maar zijn tekort aan

ICBM‟s compenseren, om meer troeven achter de hand te hebben aan de

onderhandelingstafel en zich niet te laten dicteren door de VS – althans zo wordt het

geïnterpreteerd in de revisionistische literatuur.

In mijn uiteenzetting heb ik deze paradigma‟s bewust “perspectieven” genoemd,

omdat nagenoeg geen enkele auteur zich beperkt tot een van deze paradigma‟s. Men kan

zich geen adequaat beeld vormen van de Koude Oorlog door zich strikt aan een

paradigma te houden. De hele Oost-West confrontatie is een toevalligheid, en geen

wetmatigheid. Wanneer men de Koude Oorlog, met al haar onderdelen, vanuit deze al

86

verschillende perspectieven bekijkt komt men tot een juister verhaal dan wanneer men

zich houdt aan een opvatting. Bovendien lopen al deze paradigma‟s door elkaar. Men kan

bijvoorbeeld stellen dat Truman het “rode gevaar” overdreef, of zelfs verzon, zoals men

in de marxistische literatuur stelt, teneinde zijn nationale veiligheidsbeleid te kunnen

doorvoeren, of als excuus om een economisch imperium te kunnen uitbouwen (enkel een

succesvolle vrije markt kan de “reds” tegenhouden).

Ikzelf ben geneigd het Amerikaanse beleid eerder vanuit het tweede en het derde

perspectief te bekijken, en het Sovjet-Russische beleid eerder vanuit het eerste

perspectief. Ik denk dat in de Amerikaanse besluitvorming veiligheidsoverwegingen

minder hebben meegespeeld dan in de Sovjet-Russische, eenvoudigweg omdat de VS niet

aan Eurazië grenzen. Hoewel er reeds langeafstandsbommenwerpers waren en zelfs

primitieve raketten, zou de USSR in geval van een nieuwe oorlog met de toenmalige

technologie toch nog steeds de zwaarste klappen hebben gekregen. Het Amerikaanse

geografische isolement maakte de VS weliswaar niet meer onschendbaar, maar in

vergelijking met de Sovjet-Unie, die grensde aan Duitsland en andere potentieel vijandige

staten, bood het haar toch nog vele strategische voordelen. De Amerikaanse

betrokkenheid in de Koreaanse Oorlog “bewijst” ergens dat het de VS vooral om

winstbejag te doen was, aangezien Korea voor de VS niet van strategisch belang was.

87

VIII. BIBLIOGRAFIE

ALPEROVITZ, G., The Decision to Use the Atomic Bomb, New York, 1996

BEZEMER, J. W., Een Geschiedenis van Rusland, Amsterdam, 2001

DOCKRILL, M. L. – HOPKINS, M. F., The Cold War, 1945 – 1991, New York, 2006

GADDIS, J. L., De Koude Oorlog, Amsterdag/Antwerpen, 2006

GADDIS, J. L., “The Emerging Post-Revisionist Synthesis on the Origins of the Cold

War”, Diplomatic History, 7 (1983), pp. 171 – 190

GADDIS, J. L., Russia, the Soviet Union and the United States, an Interpretative History,

New York, 1978

GADDIS, J. L., “the New Cold War History”, Footnotes, 5, (1998), pp. 105 – 108

GARTHOFF, R. L., A Journey Through the Cold War: a Memoir of Containment and

Coexistence, Washington, 2001

GRIFFITHS, R. T. (ed.), Van Strohalm tot Strategie: het Marshall-plan in Perspectief,

Assen, 1997

HOLLOWAY, D., The Soviet Union and the Arms Race, New Haven/London, 1984

JERVIS, R., “the Impact of the Korean War on the Cold War”, The Journal of Conflict

Resolution, 24 (1980), pp. 563-592

JERVIS, R., “Was the Cold War a Security Dilemma?”, Journal of War Studies, 3

(2001), pp. 36 – 60

KOLODZIEJ, E. A., Security and International Relations, Cambridge, 2005

LAFEBER, W., America, Russia and the Cold War, 1945 – 2000, New York, 2003

88

LARSON, D. W., Anatomy of Distrust: U.S. – Soviet Relations During the Cold War,

Ithaca, 1997

LEFFLER, M. P., a Preponderance of Power: National Security, the Truman

administration and the Cold War, Stanford, 1992

LEFFLER, M. P., The Specter of Communism, New York, 1994

LEFFLER, M. P. – PAINTER, D. (eds.), Origins of the Cold War, an Interpretative

History, London, 1995

MILWARD, A. S., The Reconstruction of Western Europe 1945 – 1951, London, 1992

MORGAN, P. M. – NELSON, K. L. (eds.), Re-viewing the Cold War, Domestic Factors

and Foreign Policy in the East-West Confrontation, Connecticut, 2000

PAINTER, D. S., The Cold War: an Interdisciplinary History, New York, 1999

PARENTI, M., Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of

Communisme, San Francisco, 1997

PAUWELS, J. R., De Mythe van de „Goede Oorlog‟: Amerika en de Tweede

Wereldoorlog, Berchem, 2000

PEKELDER, J., “De Terugkeer van Ideologie: Geschiedschrijving over de Koude Oorlog

na 1989”, Spiegel Historiael, 37 (2002), pp. 10 – 17

PRAVDA, 31/05/2007

VANDEN BERGHE, Y., De Koude Oorlog (1917 – 1990), Leuven, 2002

VAN DE MEERSSCHE, P., Internationale Politiek 1815 – 2005; deel II 1945 – 2005,

Leuven, 2006

89

VAN POELJE, N., Russische Jongeren en het Stalinverleden: de Toekomst van de

Herinnering aan de Repressie (scriptie UA), 2006

VON BORRIES, B., “The Third Reich in German History Textbooks since 1945”,

Journal of Contemporary History, 38 (2003), pp. 45 – 62

WESTAD, A. O. (ed.), Reviewing the Cold War, Approaches, Interpretations, Theory,

London, 2000

ZUBOK, V. – PLESHAKOV, C., Inside the Kremlin‟s Cold War, From Stalin to

Khrushchev, London, 1996

90

BIJLAGE: transciptiesysteem

cyrillisch

а

б

в

г

д

е

ѐ

ж

з

и

й

к

л

м

н

о

п

р

с

т

у

ф

х

ц

ш

щ

ъ

ы

ь

э

ю

я

ISO R/9

a

b

v

g

d

e

ë

ţ

z

i

j

k

l

m

n

o

p

r

s

t

u

f

ch

c

š

šč

”

y

‟

ė

ju

ja

Nederlands

a

b

v/w

g

d

je

jo

zj

z

i

j

k

l

m

n

o

p

r

s

t

oe

f

ch

ts

tsj

sjtsj

-

y

j

è

joe

ja