A AA - Friese Rassen en Gewassen...Samenstelling en tekst: Johannes Spyksma en Jan Velema Adviezen:...
Transcript of A AA - Friese Rassen en Gewassen...Samenstelling en tekst: Johannes Spyksma en Jan Velema Adviezen:...
FRIES LEVEND ERFGOEDWerken aan verscheidenheid
HET WINNEN VAN ZAAD EN KNOLLENeen handleiding voor telers die de Friese en met Fryslân verwante
landbouwgewassen in stand willen houden en vermeerderen.
Platformreeksnr.20,december2017Prijslosseverkoop:5euro
Bank:NL16TRIO0197646174tennamevanWerkverbandFrieseRassenteBurgum.
Dezebrochureiseenuitgavevanhet'PlatformFrieserassenengewassen'waarindeorganisatiesdiezichrichtenophetbehoudvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassen,fruitrassenenhoutigegewassensamenwerken.
Samenstellingentekst:JohannesSpyksmaenJanVelemaAdviezen:WimGrit,JorisViëtorenEdwinNuytenFoto's:SimonBosma,JanVelemaenPatZijlstraGrafischeverzorging:STIP,Leeuwarden,www.stipwerk.nl
EenenanderkwamtotstanddooreenfinanciëlebijdragevandeprovincieFryslân.
Deindezebrochurebehandeldelandbouwgewassenwordeninstandgehoudendoorhet'WerkverbandFrieseRassen'.(www.werkverband-frieserassen.nl)
�2
VOORAF
Zadenzijndeeersteschakelindevoedselketen.Zezijnhetresultaatvanduizendenjarenvaninspanningendoorlandbouwers.Hetvrijwinnenenuitwisselenvanzadenisdaardooreeneeuwenoudetradi_e.Deeigenschappenvanhetzaadzijngebaseerdopverscheidenheid,aanpassingsvermogen,veerkrachtenopenheid.Bovendienzijnzadenverbondenmetmensenrechten,collec_evegoederenenhetgemeengoed.DitalleswordtbedreigddooreenEuropesezaadwetgevingdieeeneeuwenoudezaadveredeling,zaadwinningenzaaduitwisselingdoorlandbouwersonmogelijkmaakt.Deeigendomvanhetzaadkomtmeerenmeerinhandenvaneenhandvolgroteondernemingen.
Omdezetendenstegentegaan,werddooreenwerkgroeponderleidingvanVandanaShiva,eenIndiaseac_visteophetterreinvanlandbouwenvoedsel,de'Wetvandezaden'ontworpen.Devolgendeprincipesvormdenhierbijdeinspira_ebron:
1.Delangetermijnbelangenvandemensheidmoetenvoorrangkrijgenopdekortetermijnbelangenvanenkelen.
2.Hetbehoudvandenatuurlijkerijkdommen,inclusiefdeagrobiodiversiteit,moetvoorrangkrijgenopeenniet-duurzaamgebruikervandoordehuidigegenera_es.
3.Agrobiodiversiteitkanwordenbeschouwdalsdemotorvoorduurzameontwikkelingenalseennoodzakelijkebufferomduurzamelandbouwtegaranderenineenonzekeretoekomstdiewordtgetekenddoorglobaliseringenklimaatverandering.
4.Doorverscheidenheidtebehoudenentebenubenhoudenwekanseninlevenvooriedereen.
5.Geenenkellandbouwkundigproduc_esysteemmagondemocra_schwordenopgelegd.6.Doorverscheidenheidvandeproduc_esystemenmoetenhetmilieuendenatuurlijke
rijkdommenendemenselijkewaardenbeschermdworden.7.Vernieuwingindelandbouwmoetiedereentengoedekomen.8.Biodiversiteitengene_scherijkdommenendekenniservan,moetenwordengedeeldin
plaatsvantoegeëigend.Planten,plantvariëteiten,hunonderdelenencomponentenmoetennietgeoctrooieerdkunnenworden.
HetWerkverbandFrieseRassenprobeertbovenstaandeprincipesbijhetinstandhoudenenvermeerderenvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassenzoveelmogelijkwaartemaken.
�3
WAARGAATHETOVER
Decollectievanhet'WerkverbandFrieseRassen'bevatanno2017110landbouwgewassen.Omzeinstandtehoudeniszaadnodig.Hetvermeerderenvanaardappelenverondersteltdatelkjaarpootgoedaandegrondkanwordentoevertrouwd.Dezehandleidingisgemaaktomteinformerenoverhetwinnenvanhetzaadendeknollendiehiervoornodigzijn.
WAARHETOMGAAT
ErzijnmeerdereredenenwaaromhetvanbelangisdeindecollectievanhetWerkverbandvoorkomenderassenengewasseninstandtehoudenentevermeerderen.Zezijnvaakzeldzaamgeworden.Vijfenzeventigprocentvandevoedseldiversiteitisdeafgelopenjarenverdwenen.Hetbiedtdemogelijkheideigenrassendievaakdoorbulkproductenverdrongenworden(weer)alsvoedseltegebruiken.Hetbestelokaleenregionalevoedselwordtgekweektmetzaadenknollenvanrassendieontwikkeldzijnvooreenbepaaldestreek.Omzetekunnentelenzuljezemoetenwinnen.Zelfzaadenknollenwinnenkanergbevredigendzijn.
�4
I.WAAROPTELETTEN
Bijhetwinnenvanzaadenknollenvanlandbouwgewassenmoetaandevolgendetwin_gpuntenaandachtwordenbesteed.
1.Gaathetomgenera<eve(geslachtelijke)ofvegeta<eve(ongeslachtelijke)vermeerdering?
Erzijntweemanierenomplantentevermeerderen:metbehulpvandelenvaneenplantofdoormiddelvanzaden.Heteersteheetvegeta_eveofongeslachtelijkevermeerdering,hetvermeerderenmetbehulpvanzaadheetgenera_eveofgeslachtelijkevermeerdering.Planten
dievegeta_efvermeerderdworden,gevenhuneigenschappenongewijzigddooraanhunnakomelingen.Zowordendeaardappelenenderabarberindecollec_evanhetWerkverbandvegeta_efvermeerderddoormiddelvanknollenofstek,deoverigevariëteitengenera_efmetbehulpvanzaad.
2.Gaathetomeenzel,estuiverofombevruch<ngdiemetkruisbestuivinggepaardgaat?
Bijbestuivingkomenmannelijkestuifmeelkorrelsopdevrouwelijkestempelterecht.Hierdoorkomeninelkegenera_eexemplarenvoordedagdieovereenuniekeseteigenschappenbeschikken.Zedelendeeigenschappenvantweeoudersdieelkdehelevanhetgene_schmateriaalleveren.Stuifmeelkorrelsontstaanindemeeldradenenwordenvrijgegevenalszerijpzijnenklaarvoorbestuiving.Zezijnmicroscopischklein.Omplantengenera_ef(dusdoormiddelvanzaden)tevermeerderen,ishetbelangrijkomtewetenofdebewustesoortzelfestuivend,danwelkruisbestuivendis.Zelfestuiversmakenvoordebevruch_nggebruikvaneigenstuifmeel(mannelijkevoortplan_ngscellen).Hierdoorzullendenakomelingendieopgroeienuithetontstanezaadnauwelijksafwijkenvanhunouders.Zehebbenimmershetvolledige
�5
Geslachtelijkevermeerdering
Ongeslachtelijkevermeerdering
gene_schemateriaalvandeplantgeërfd,diehunmoederenhunvaderwas.Voorbeeldenvanzelfestuiverszijnbonenenvlas.Kruisbestuivershebbenoverhetalgemeenmeervaria_e(vorm,opbrengst,bloemkleur),zekunneninkorte_jdsterkveranderen.Eenandereeigenschapvankruisbestuiversis,datzeookeenvoudigkunnenkruisenmetexemplarendieniettothetzelfderasbehoren.Kruisbestuivendegewassenzijnondermeerboekweit,wortelen,pronkbonenenuien.ZievooreenoverzichtbijlageVI.Bijkruisbestuiversishetwinnenvanzaadmetweinigplantenriskant,omdathetgemakkelijktotinteeltleidt.Eenmanieromongewenstekruisbestuivingtegentegaanishetwerkenmetkassenvangaas(isoleertunnels)diebestuivendeinsecten(bijen,hommels,vliegen)detoegangversperren.Minderbewerkelijkishetaanhoudenvaneenzodanigeafstandtussenzaaddragers,datdekansopkruisbestuivingdoorinsectenverhinderdwordt.Rasechtezadenwordenookverkregendoorhetinde_jdtespreiden.Demeestezadenhoevennietelkjaargewonnenteworden.Zelfevruchtendegewassenbestuivenzichzelf,doordatstempelenmeeldradenelkaar_jdensdebloeiraken.Kruisbestuivendeplantenwordenbestovendoorandereplantenvandezelfdesoort.Debestuivinggebeurtdoorinsecten(nector-producerendebloemen)ofdewind,zoalsbijrogge,vaakmetzeerveelstuifmeel.
3.Totwelkesoortbehoortdeplant.Metwelketotdezeoftoteenanderesoortbehorenderassenzoukruisbestuivingkunnenplaatsvinden?Uitdebotanischenaamvaneenplantvaltafteleidentotwelkesoortdezebehoort.Zobehorenveelkoolrassentotdebotanischesoort:Brassicaoleracea.Hiertoebehorenbijvoorbeelddeindecollec_evoorkomendebloemkool,dekoolraap,hetkoolzaadenhetraapzaad.Dezevariëteitenkunnenmetelkaarkruisen.Kruisentussendetotdecollec_ebehorendekoolrasseneneenanderesoortgebeurtbijbestuivingmetanderkoolsoortenenraapzaadenookmetdeherikdieveelinbermenvoorkomt.Bijondermeerdeerwt,voorkomtdevormvandebloemkruisbestuiving.BijlageVIgeeeeenoverzichtvanrassendietotopzekerehoogteaankruisbestuivingonderhevigzijn.
�6
Devormvandebloemvoorkomtkruisbestuiving.
4.Zaadvastoff-1hybrideZaadvastzaadisviazelfestuivingofdoorkruisbestuivingvanhetzelfderasverkregen.F-1hybridezaadisontstaanuitz.g.moederplanten,dievantevorenopeenbepaaldaspect(bijv.ziekteresisten_e)zijndoorgeteeld(veredeld).NakruisingvandemoederplantenontstaatdeeerstezoondieaangeduidwordtalsF1.EenF2bevatnietmeerdezelfdeeigenschappenalsdeF1,vandaardatdienooitwordtaangeboden.5.EenhuizigoftweehuizigEenhuizigisdeplantensoort,diemannelijkeenvrouwelijkebloemenaaneenzelfdeplantvoortbrengt.Tweehuizigzijnplantenwanneerdevrouwelijkeenmannelijkeorganenovertweeplantenzijnverdeeld.
6.Gaathetomeeneenjarigeofeentweejarigeplant?Eenjarigeplanten,zoalserwten,bonenenboekweitrondenallelevensfasenbinneneenjaar_jdaf.Nahetvormenvanhetzaadstervendeplanten.Bijtweejarigeplantenisdezaadwinningverdeeldovertweegroeiseizoenen.Uienenwortelenvormeninheteerstejaarwelresp.eenuiofeenwortel,bloemenenzaadontstaanpasnaeenwinterrustperiode.Dezeplantenstervennazaadvorminginhettweedelevensjaaraf.Detotdecollec_ebehorendenutsplantenzijneen-oftweejarig.ZiebijlageIVvooreenoverzichtvandetweejarigegewassen.Bijdeteeltvandezegewassenverschiltdezeinheteersteentweedejaarwatbetreeplantaantallen,bemes_ngendergelijke.
7.Moetergeïsoleerdworden?Welkevormisdaarbijgeëigend?
Isolerenomkruisbestuivingtevoorkomengebeurtmetkassenvangaas,doorspreidinginde_jdofdooreenvoldoendeafstandtussensoorteninachttenemen.Dezeafstandmoetmethetoogopstuifmeelverspreidendeinsectenmeestalgrootzijn.Demeestbewerkelijkevormishetwerkenmetkassenvangaas.Spreidinginde_jdismogelijkdoordattweejarigeplantenpasinhettweedejaarzaadvormen.Inheteerstejaarhoevenzedusnietgeïsoleerdteworden.
Metnamedoorwindbestovengewassen,zoalsroggelopengevaarvoorkruisbestuivingmetandererassen.Alleanderegranenzijnzelfevruchters.
�7
IsolaAekas
8.Gedijtdeplanthetbestophetzand,opklei,opveenofopzavel?Sommigevandetotdecollec_ebehorendegewassengedijenhetbestopzandgrond,anderevariëteitenopkleigrond,veenofzavel.Roggebijvoorbeeldhoortophetzand,vlasopdeklei.ZwarteVeenboekweitgroeitopveen.Demeesteaardappelrassengroeienhetbestopzavel.
9.Isdegrondvoldoendebemestmethetoogophettelenvandeplantenwaarhetzaadofdeknollenuitgewonnenwordt?Omditteweten,isgrondonderzoeknodig.Dezuurgraadkanmeteeneenvoudiglakmoesproekeofeensetjeuithettuincentrumbijbenaderingbepaaldworden.Eenbodemonderzoekgeeeeenpreciezerbeeld.
Zaaddragersmoetenvanvoldoendevoedingsstoffenwordenvoorzien.Extreemgebrekofovermaatkanleidentotkwijnendeendaardoorminderkiemkrach_gezaden.Zaaddragersmoetnietteveels_kstofwordentoegediend.Vooralbijdevermeerderingvantweejarigeplantenmoetmenzuinigzijnmethettoedienenvanmeststoffen.Forseplantennemenveelwaterop.Ditkanbijtweejarigeplantendekansopschimmelenbederfgedurendehetbewaren_jdensdewintervergroten.Tweejarigeplantenzoalskoolraapenwortelenbrengenuitheteerstejaareenrestaanvoedingsstoffenmeediezeopwegnaarzaadvormingverteren.
10.Hoerekeningtehoudenmetvruchtwisseling?Doorvruchtwisselingvoorkomjedatgewassenvandezelfdefamilieelkaardirectopvolgen.Inhetvervolgwordtpergewasaangegevenwatdebestevruchtwisselingis.Dekansopaantas_ngdoorgrondgebondenziektenwordthierdoorverminderd.Ookdebemes_ngisvanbelanginhetinbijlageIIIvermeldevruchtwisselingsschema.Ziedetoelich_ngbijhetschema.
11.Iservoldoendeplaats?Zaaddragerskunnenhoogwordenenveelplaatsinnemen.Daaromishetergbelangrijkomopdeplantafstandteleben.Ditverlichthetwinnenvanhetzaad,doordatzenaregenofdauwsnellerdrogen,waardoordezadenbeterkunnenrijpen.Ditverkleinthetrisicodatplantengaanschimmelen.
12.Hee[hetzaadvoldoendekiemkracht?Hetkiemingspercentageisvrijeenvoudigtebepalendooreenhoeveelheidzadenineenbakjetedoenmetonderinwatkeukenpapierofvergelijkbaarmateriaal.Gietervoldoendewaterbijzodatdezadenkunnenzwellen.Controleergedurendeeenweekregelma_gofdezadenvoldoendevochthebben.Na7à10dagen(anankelijkvanhetgewas)kanhetaantalgekiemdezadengeteldwordenenhetkiemingspercentagewordenvastgesteld.
�8
13.Opwelk=jds=pdientergezaaidofgeplantteworden?
Het_jds_pvanzaaienismedeanankelijkvandeweersomstandigheden.Zovragenboneneentemperatuurvandegrondvan_engradenC.ofhoger.ZiebijlageIIvooreenoverzichtvandeaantehouden_jds_ppen.Bijzaadwinningwordeneenjarigeplantenvroeg
gezaaidopgronddieisaangedruktofgerold.Tweejarigeplantenwordenlatergezaaid,zodatzeineenjongstadiumdewinteringaan.
14.Welkebelangrijkeziektenofandereschadezouzichbijdezesoortkunnenvoordoen?Bijplantenziektenwordtonderscheidgemaaktinschimmelziekten,bacterieziekten,virusziektenenaantas_ngdoorinsecten.Gebrekdoorbepaaldevoedingsstoffenwordenookwelgebreksziektengenoemd.
Schimmelziektentredenvaakopbijjongeenkiemendeplantenofbijouderedelenvanplanten.Hetzijnaanloopziektenofzehebbenmetdeafouwvandeplanttemaken.Deplantgaatsneldood.Voorbeeld:phytophthorabijaardappelen;Bacterieziektenverbreidenzichmeestalbinnenineenplantlangsdesapstroom.Zerakenverstoptwaardoordeplantafstere.Voorbeeld:schurebijaardappelen.VirusziektenopenbarenzichvooralaanjongedelenvanplantenVoorbeeld:jongebladerendieeenkleurveranderingondergaan.Hetafstervingsprocesgaatmeestallangzamerdanbijbacterie-ofschimmelziekten.Voorbeeld:X-enIJ-virusbijaardappelen.Ziektenkunnenookhetgevolgzijnvanhetwerkvaninsecten.
Eenbijzonderevormvanschadezijnslakkenenvogelvraat.Slakkenkunnenmetonschadelijkemiddelentegengehoudenworden.Eenfijnzaaibedenhetrollenvanhetbednahetzaaienvoorkomtslakkenschade.Hettegengaanvanvogelvraatgebeurtmetbehulpvanneben.Verliesvanzaadopkleinepercelengraanofboekweitkanzovoorkomenworden.
�9
Kiemproefvanduivebonen
Rolmozaiek(zaadoverdraagbaar)
Veelzaaddragerszijnindeperiodevanlaterijpinggevoeligvoorregen.Zekunnengaanschimmelenofdoorregenwegspoelen.Meestaliseeneenvoudigefolievoldoendeomzeaftedekken.Zaaddragersmogennooitvan
boven,alleenmaartussendeplantenofdoordruppelbevloeiingbegotenworden.
Plantenmetstengelsmoetenomzesterkengezondtehoudenvoldoendegesteundworden.
Ziekteverwekkersdiezichaandeoppervlaktevanhetzaadvoordoen,kunnenverwijderdwordendoorzaadgoedmetwarmwater(plusm.43-hooguit50gradenC.)tebehandelen.
Sommigezaad-overdraagbareziektendoenzichvoorbijdeteelt,aangetasteplantenmoetendaaromverwijderdworden.Ishetzaadvanziekeplantengewonnendangaandezeziektenmethetzaadover.Daaromdienthetontsmetteworden.
Voordezaadteeltwordtonderscheidgemaakttussenniet-enwelzaad-overdraagbareziekten.Zaad-overdraagbareziektenontstaanineenzaadgewasenwordenviahetzaadovergedragenopdevolgendegenera_e.Zulkzaadisongeschiktvoorverdereteelt.Zaad-overdraagbareziektenkunnenveroorzaaktwordendoorbepaalde(maarnietalle)schimmels,virussenenbacteriën.Ookbepaaldeinsectenkunnenvialarvenofeitjesmethetzaadovergaan.
15.Hoeveelplantenofknollenzijnnodigbijhetwinnenvanzaad?Dehoeveelheidplantenofknollenwaarvanzaadgewonnenwordtmoetaanminimaleeisenvoldoen.Bijinstandhoudingovereenlangereperiodemoetditaantalinverbandmetgene_scheverarmingvoldoendezijn.Ominteelttevoorkomen,moetenbijkruisbestuivendeplantengroteaantallenaangehoudenworden.Voorhetwinnenvanzaadvandeuibijvoorbeeldzijntenminste100plantennodig.
�10
TegengaanvanvogelvraatmetneQen.
16.Hoegebeurtdeselec=ebijhetbetreffenderas?Bijdekeuzevan(onderdelenvan)plantenwaarvanzaadofknollengewonnenworden,wordtselec_etoegepast.Omtekunnenselecterenmoetenervoldoendekeuzemogelijkhedenzijn.Groobe,vorm,kleur,smaakenweerstandtegenziektenenplagenspeelthierbijeenrol.
Ishetrasredelijkuniformdanwordenplantenmeteenafwijkendebladvorm,stengelkleur,vruchtkleur,smaak,enz.doornegaAeveselecAeaankantgelegd.Iseenrasminderuniform,danwordendebesteplantenerdoorposiAeveselecAeuitgehaald.Dezedienendanalsuitgangsmateriaalbijhetwinnenvanzaadofknollen.
Bijkruisbestuiverswordtgeselecteerdvoordatdeplantbloeit,omtevoorkomendat"verkeerdeplanten"aandebestuiving
hebbenbijgedragen.Dezewordenverwijderd.Begintmenteselecteren,dankanmenhetbestmeteengrootveldbeginnen.
Bijposi_eveselec_emoetmengoedoplebenofdeselec_edeoorspronkelijkeeigenschappenvanhetrasblijebehouden,ofdatmeneennieuweselec_eontwikkeltmetandereeigenschappen.Omderassenzoveelmogelijkbinnenhuneigenschappentehouden,wordtbijhetselecterengebruikgemaaktvandenogdoorhetWerkverbandsamentestellengedetailleerdebeschrijvingvandetotdecollec_ebehorenderassen.
17.Aanwelkevoorwaardenvoldoetbijtweejarigegewasseneengoedewinteropslag?Eengoedewinteropslagisvorstvrij,heeeeenconstantetemperatuurtussen1en5gradenC.Bijwortelgewassenmoetdewinteropslags_kdonkerzijn.Bijkoolgewassenenbijoverwinteringvanjongeplantenalszaaddragerszijnooklichtevorstvrijeruimtengeschikt.Voorhetoverwinterenmoetmenalleengezondeplantengebruiken.Andersbestaathetgevaardatgezondeplantendoorziekeplantenaangestokenworden.Inhetbeginmoetdewinteropslagwekelijksgecontroleerdworden.Ziekeofrobendeplantenofdelenervanwordendadelijkverwijderd.
Bijhetuitplantenuitdewinteropslagmoetmendeplantenlangzaamweeraanlichtenzonlatenwennen.
�11
Wortelendienietvermeerderdmoetenworden
Voorhetuitplanteniseenbewolkte,zachte,regenach_gedagideaal.Isergeenbewolktedaginzichtdankaneenbeschermnetbovendeplantenwordengespannen.Menmoetalleuitgezebeplantengoedwatergeven.Vooralwortelgroentenmoetenvoldoendebegotenworden.Ishetweernognietgeschiktvoorhetuitplanten,dankunnenplanteneerstinpobengeplaatstworden.Zewordenopeenkoelevorstvrijeplaatsvoorgetrokkenenstapsgewijsafgehardtotzekunnenwordenuitgezet.
18.Waaraanvaltderijpheidvanhetzaadaftelezen?Watishetjuistemomentommethetoogophetwinnenvanzaadteoogsten?Nognietgeheelrijpezadenzijngroenengevuldmetwater.Zekunnenhetbestegeoogstwordenalszevolrijpzijn.Danzijndezaadkorrelsomslotendoorvolledigdrogevliezenofhauwtjesdiemeber_jdscheurenwaardoordezadeneruitvallen.Daaromkanmenbijvoorbeeldbijkoolzaadhetbeste'sochtendsvroegoogstenalshetgewasnognatis,dezadengaandanmindersnelverloren.Omdatdezadennietal_jdophetzelfdemomentrijpzijn,kunnensommigegewassen(boekweitenbonen)meermalengeoogstworden.
19.Hoewordtgeoogst?Deoogstverschilt,rekeninghoudendmetdeweersomstandighedenenhetras,vangewastotgewas.Anankelijkvandehoeveelheidgebeurthethandma_gofmetkleineofgroterewerktuigenopeenmomentdathetzaadvoldoendeafgerijptis.Hetzaadwordtalsdeomhulselsgeelendroogzijngeoogst.
20.Hoewordthetzaadverwerkt?Hetverwerkenvandezadengebeurtindriestappen:drogen,dorsenenreinigen.Drogengebeurtaandeplant,nadathetmeestalvanhetveldverwijderdis.Kleinehoeveelhedenzadenkunneninkoffiefilterzakjesopeenwinderigedrogeplekgedroogdworden.Omzetedrogenkunnenplantenmetzaadenalondersteboveninnetzakkenopgehangenworden.
Dorsen:dezadenwordengescheidenvandeplant.Bijkleinehoeveelhedengebeurtditmetdehand.Zijnzaden,zoalsbijvlas,inbolletjesofbijkoolzaadinhauwtjesverpakt,dankunnenzeineenzakofsloopopgeborgenworden.Doorhiermeetegeneenmuurteslaanrakendezadenlos.Bijzaden(zoalsdievanbonenenerwten)
�12
moetmenvoorzich_gzijn,alsopdiemaniergedorstwordt.Zekunnenbeschadigdraken.Nahetdorsenwordendezadenooknognagedroogd.Reinigen:Hetvuil,zoalsgrond-,blad-enstengelresten,wordtvanhetzaadverwijderd.Datgebeurtvaakmeteenzeef.Bijhetzevenisdegroobevandemazenbeslissend.Zevenkunnenzelfgemaaktofgekochtworden.Menkanhetzaadookuitdehandofuiteenkomineentweedekomofbaklaten
vallen,zodatdewindhetlichterevuilwegblaast.Zijnerdannoglichteverontreinigingen,dankunnendezeeenvoudigmetdemondwordenweggeblazen.Bijgroterehoeveelhedenkaneenhaarföhngebruiktworden.Groterehoeveelhedenwordengereinigdmethiervoorontwikkeldemachines.Nareinigenisnodigomhetlaatstevuilteverwijderen.
21.Hoewordthetzaadbewaard?Debewaarbaarheidvanzaad(=behoudvankiemkracht)hangtvanveelfactorenaf:Hoemooierhetzaadgewasgroeide,hoebeterdegroeiomstandigheden_jdensdezaadteeltwaren,hoebeterhetzaadendebewaarbaarheid.Goedgerijptzaadaandeplantisbeterdangroengeoogstengedroogdzaad.Grotezadenzijnvaakbeterhoudbaardandekleinezadenuiteenpar_j.Koeleendrogebewaaromstandighedenzijngoedvoorhetbehoudvandekiemkrachtvanhetzaad.Klamaanvoelendzaadverschimmelt.Zadenkunnenwordenopgeborgeninpapierenzakkendiebijdegroenteboerverkrijgbaarzijn.Kleinehoeveelhedenkunnenwordenopgeslageninloonzakjesdiebijsommigekantoorboekhandelstekoopzijn.Zakjeszaadkunnengoedinmetbeugelsafgeslotenweckflessenbewaardworden.Zaaddatbewaardwordtmoetweinigkunnenademenendusweinigluchtcontacthebben.Op_maalzijntemperaturenvan1tot10gradenC.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Zaadmoetinhetdonkerendroogbewaardworden.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.
�13
Wordendezaden,zoalsineengenenbank,onderzeerlagetemperaturenbewaard,danwordenzeluchtdichtinaluminiumverpakt.HetzaadvanhetWerkverbandwordtdoordezeorganisa_ebewaard.
22.Hoewordendezadenenknollenbijdeselec<egedocumenteerd?Opdezakjesofanderbewaarmateriaalwordthetrasvermeld,inwelkjaarhetgeoogstis,wiehetgewonnenheeeenhoeveelhetweegt.Isergebruikgemaaktvandegedetailleerdebeschrijvingdanwordtvermeldofhetdaaraanbeantwoordt.Deze
verschijntindekomendejaren.HetzaadvanhetWerkverbandkrijgteencode.Dezebegintmethetjaarwaarinhetzaadgeproduceerdis.
23.Hee[hetzaadvoldoendekiemkracht?Onderdekiemkrachtvanhetzaadverstaanwehetvermogeneennormaalontwikkeldekiemplantteleveren.Dezeverschiltperras.Dekiemkrachtwordtnaeenaantaldagenbepaald.Hierbijwordteengeschiktetemperatuuraangehouden.DedoorhetWerkverbandgeleverdezadenzijnmetbehulpvaneenmonsteropkiemkrachtonderzocht.Omstandighedendiehierbijvanbelangzijn:(1)Rijpheidsgraad:ongerijptgeoogstezadenhebbeneenslechtekiemkracht;(2)Ouderdom:dehoudbaarheidvandezadeniszeerverschillend(ziebijlageIII);(3)Weersomstandigheden_jdensdeoogswjd:hetzaadwordtbeschadigdalshetdoorderegenvroeg_jdigontkiemt;(4)Dorsen:doorruwdorsenkanzaadbeschadigdrakenen(5)Vreterijdoorschadelijkedieren:muizen,kevers,galmug,mijten,enzovoort.
24.Ishetzaadgecer=ficeerd?DedoorhetWerkverbandinstandgehoudenzadenzijndoordeorganisa_eerkendestreekrassen.Dezerassenwordendoorgene_scheerosiebedreigd.Zezijnduidelijkteonderscheidenvanandererassen.Ditveronderstelteenveldkeuring,eenzaadbemonstering,zaadcontrole,eenjuistedocumenta_e,administra_eennacontrole.Hetgewasblijeerkend,zolanghetmetgebruikmakingvandedoorhetWerkverbandvastgelegderasstandaard,instandwordtgehouden.Vanzaadvanhetstreekrasmagvolgensdelandelijkeregelingjaarlijksnietmeerdanvoor500euroverkochtworden.StreekrassendrageneenNederlandseeneenFriesenaam.Zekunnenzowelbiologischalsgangbaargeteeldworden.DoorhetWerkverbandiseenregisteraangelegdwaarindeFriesestreekrassenmetdeaanvullendegegevensvermeld
�14
staan.DetelersvandestreekrassenhebbeneensamenwerkingsovereenkomstmethetWerkverband.
25.Isersprakevaneengezondbodemleven?Eengezondbodemlevenisbelangrijkvooreengoedeontwikkelingvanplanten.ZiebijlageIX.
26.Watzijndegewensteeigenschappen?ZiebijlageX
Bovenstaandezesentwin_gaandachtspuntenwordeninhetvervolgvandezehandleidingperindecollec_evoorkomendesoortenbehandeld.
�15
II.MEELVRUCHTEN/MOALFRUCHTEN
Totdemeelvruchtenindecollec_ebehoren:deSintJansrogge,deAmelanderRogge,deOldambsterWintertarwe,Mansholt'sWibeZomertarwe,deTerschellingerTweerijigeZomergerst,deFrieseZesrijigeWintergerst,deGroningseVierkanteZomergerst,deZwarteHaverPresident,deZwarteHaver,deZandhaver,deWinterhaver,deGierst,deZwarteNijbeetsterVeenboekweitendeGrijzeBrabantseZandboekweit.Gegroepeerdtotsoortenzijndatrogge,tarwe,gerst,haver,gierstenboekweit.
II.1ROGGE/ROGGE
DeLa_jnsenaamisSecalecereale.Totderoggerassenindecollec_ebehorendeSt.JansroggeendeAmelanderRogge.Beidezijnwinterrogge's.
Zaadvanroggewordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Ditgaatgepaardmetdoordewindveroorzaaktekruisbestuiving.St.JansroggeenAmelanderRoggemoetendusopeenafstandvantenminste1000metervanandereroggerassengeteeldworden.
Roggeiseeneenjarigeplant.
Hetgewaswerdenwordthetbestgeteeldopdewatlichterezand-endalgronden.Inlossegrondzaaitmenalgauwtediep.Degrondmoetvoordatergezaaidwordtveer_endagenbezaktzijn.Hetgewasheeeweinigofgeenbemes_ngnodig.Eenma_gestalmestgiewerktvooralgoedopzuregrond.Des_kstofehoeeekomtpasinhetvoorjaar:30-60kg/ha.Menzaaitca.120kggereinigdzaaddatvrijisvanzaad-overdraagbareziektenperha.Rijenzaaiishetbestemeteenafstandvan12,5-25cen_meter.Ondiepezaai(1-2cm)geeedekrach_gsteplanten.
Bijonvoldoendevruchtwisselingkanmoederkorenoptreden.Bijeenhogebesmewngmetmoederkorenisdeoogstongeschiktvoormenselijkeconsump_eenalsdiervoeding.Bovendienheeehetstengelaaltjevoorkeurvoorgrondendieerslechtvoorstaan.Degewenstevruchtwisselingisvierjaar.
�16
Inhetgevalvanslechteopkomst,moederkorenenanderezaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaadkantwee-driejaarbewaardwordenzonderduidelijkverliesaankiemkracht.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.
Vijftottwin_goktoberisvoordebeidetotdewinterroggebehorenderassendebestezaai_jd.Oplichte,goeddoorlatendegrondenkanmentotheteindevanhetjaar
echterookmetsucceswinterroggezaaien.SintJansroggeenAmelanderRoggekunnenookeerdergezaaidworden.Methetoogophetuitstoelenkanhetgewasvooren/ofnadewintergemaaideninhetvoorjaardoorschapenafgeweidworden.
Roggekentheelwatparasietendieafentoeoogstverminderinggeven,tochisheteentamelijkzekergewas.
Omroggezaadtekunnentelen,isminimaal10vierkantemeternodig.
Onkruiddientopeen_jds_pdathetnogkanzoveelmogelijkdoorwiedenofschoffelenbestredenteworden.Doorhetgewasbijkleinerehoeveelhedenmetnebenaftedekkenwordtvogelvraatvoorkomen.SintJansroggekanmeerdantweemeterhoogworden.Hetheeeweiniglastvanlegering.Dearengaaninjulibijdekorrelvullingvoorovereninelkaarhangen.Winterroggeisopgewassentegendroogte,natheidenwinterkou.Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelateoogstgebruiken.Bijreiniginghoudtmenalleendegrootstezaadkorrelsover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijteeltopprak_jkschaal.Bijeenkleineoppervlaktekanmenposi_eveselec_etoepassen.Hierbijwordtvandebesteplantenzaadgewonnen.Hierbijwordtgeletop:strolengteenstevigheid,korrelopbrengst,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,meeldauw,stuifrandenschot.Bijposi_eveselec_emoetmengoedoplebenofdeselec_edeoorspronkelijkeeigenschappenvanhetrasblijebehouden,ofdatmeneennieuweselec_eontwikkeltmetandereeigenschappen.
�17
OngereinigdeSt.Jansrogge,aangetastdoorwikke
Deoogstgebeurtalshetgewasgeelrijpis.Eengemiddeldeoogstlevert2000kgzaad/haen4-6000kgstro/ha.Roggemoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorhetdorsendroogzijn.Omhetgoedtekunnentebewarenmoethetvochtpercentagemaximaalvijeienprocentzijn.Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgedorstendaarnameteenzeefgereinigdworden.
Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.OpdezakkenwordtaangegevenoferSt.JansroggeofAmelanderRoggeinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.
Omtevoorkomendatongedierte(kevers)hetzaadaantasten,wordtderoggeeen_entaldagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Nadienwordthetzaadgedroogd.Hetzaadindevrieskistmoetdaarvoorgoedgedroogdzijn.Ditismetnamebelangrijkalshetmeerderejarenbewaardwordt.Alsdeoogstdirectinhetnajaargebruiktwordtishetnietnodighetindevrieskisttestoppen.
II.2TARWE/WEET
DeLa_jnsenaamisTri_cumaes_vum.Totdecollec_ebehorendeWilhelminaTarwe,Wintertarwe,RodeSpelt,WibeEmmertarweenMansholt'sWibeZomertarwe.
Zaadvantarwewordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Tarweiseeneenjarigeplant,hetiseenzelfevruchter.
Tarwegedijtgoedopkleienzavel.Hetkanookopzandgrondgeteeldworden.Degrondmoetflinkbewerktenbemestzijn.Vooroudetarwerasseniseenma_gebemes_ngvoldoende,omlegeringtevoorkomen.
Degewenstevruchtwisselingis4jaar.
Inhetgevalvanslechteopkomst,moederkorenenanderezaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaad
�18
kantwee-driejaarbewaardwordenzonderduidelijkverliesaankiemkracht.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.Wintertarwekanmenvanafhalfoktoberdeheleherfstzaaien;hetonguns_gstisdemaandnovember.Zomertarwemoetzovroegmogelijkinhetvoorjaarindegrond,vaakinmaart.Hetgewaswordtmetgereinigdzaadingezaaidopeendieptevan1-2cm.Vanwintertarweca160kg/ha,vanzomertarweca150kg/ha.Hetwordtbijvoorkeurmeteenafstandvan12,5-25cen_meterinrijengezaaid.Behalvedoorstrengewinters,kantarweschadelijdendooreenaantalziekten.Roestenbladvlekkenziekteverkleinendewerkzamebladoppervlakteenkunnenbijzwareaantas_ngleidentotopbrengstderving.Meeldauwkomtalleenvooropeenzeerrijkbemestegrond.Fusariumkanzowelinhetzaailingstadiumals_jdensdeafrijpingschadeveroorzaken.Fusariumopdekorrelisherkenbaaraanderozekleurophetkafenkanmycotoxineveroorzaken.Ditiszeldeneenprobleem.Vaakzietmeninhetveldnietmeerdan1besmebeaarperhonderdaren.Moederkorenkomt
zeldenvoorintarwe.Gebreksziektenkomenvooralvooropdearmeregronden.
Omdathetopnemendvermogenvantarwewortelsnietgrootis,moetdegrondnietzuurenwegensdelangegroei_jdtamelijkwaterhoudendenonkruidvrijzijn.
Omzaadvantarwetewinnenvoorinstandhoudingisminimaal_envierkantemeternodig.
Onkruiddientopeen_jds_pdathetnogkanzoveelmogelijkdoorwiedenofschoffelenbestredenteworden.Bijkleinerehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.
Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelateoogstgebruiken.Bijdereiniginghoudtmenalleenhetgrootstezaadover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijdeteeltopprak_jkschaal.
Alserenigegene_schevaria_einhetraszichtbaaris,kanposi_eveselec_ewordentoegepastdoorvandebestearenzaadtewinnen.Hierbijwordtondermeergeletop:
�19
strolengteenstevigheid,korrelopbrengstvandeaar,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,meeldauwenschot.
Deoogstgebeurthetbestalshetgewasrijpis.Eengemiddeldeoogstlevertongeveer4500kgzaad/haen5-7000kgstro/ha.Tarwemoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorafgaandaanhetdorsendroogzijn.Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgedorstendaarnameteenzeefgereinigdworden.
Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Omtevoorkomendatongedierte(keversenklanders)hetzaadaantast,wordtdetarweongeveer_endagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Hetwordtdaarnanagedroogd.
Hetzaaddatindevrieskistwordtgestopt,moet-vooralalshetmeerderejarenbewaardwordt-vantevorengoedgedroogdzijn.Alshetzaaddirectinhetnajaargebruiktwordt,hoeehetnietineenvrieskist.
Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.
II.3GERST/KOARN
DeLa_jnsenaamisHordeum.Totdegerstrassenindecollec_ebehoreneenZesrijigeWintergerst,eenVierkanteZomergerstendeTerschellingerTweerijigeZomergerst.Zesrijigegerst:Hordeumhexa_chum;VierkanteGerst:Hordeumvulgare;TweerijigeGerst:Hordeumdis_chum.
Zaadvangerstwordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Gerstiseenzelfevruchter.Hetiseeneenjarigeplant.Gerstgedijthetbestopkleienzavel.Hetkanookopzandgeteeldworden.
�20
Tweerijige,vierkante-enzesrijigegerst
Hetgewasvraagteengoedebemes_ng.Vooroudegerstrassenmetlangstroiseenma_gebemes_ngvoldoende,omlegeringtevoorkomen.Degewenstevruchtwisselingvanwintergerstisvierjaar,vanzomergerstvijfjaar.Inhetgevalvanslechteopkomstenzaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaadkantwee-driejaarbewaardwordenzonderduidelijkverliesaankiemkracht.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.
Vroegzaaieniszowelvoorwintergerst(eindseptember-beginoktober)alsvoorzomergerst(maart)nuwg.Gerstwordtbijvoorkeurgezaaidinrijenmeteenafstandvan12,5tot25cen_meter.Hoeveelheid:Circa100kg/havoorwintergerstencirca150kg/havoordemeergrofzadigezomergerst.Zaaidiepte:1-2cm.Doortragevoorjaarsontwikkelingvraagtgersteennauwgezebeonkruidbestrijding.Hetdientopeen_jds_pdathetnogkanzoveelmogelijkdoorwiedenofschoffelenbestredenteworden.Bijkleinerehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.
Gerstkaninsommigewintersbehoorlijkuitwinteren,waardoorjongeaanplantverlorengaat.Voordevoornaamsteingerstoptredendeziekteenschadewordtverwezennaarwatdaarovergezegdwordtbijhetonderwerptarwe.Inhetgevalvanzaad-overdraagbareziektenkanmenmetreservezaadinhetvolgendeseizoenverdergaan,ofzaaizaadontsmewngdoormiddelvanwarmwaterbehandelingtoepassen.
Omzaadvangersttekunnenwinnenvoorinstandhoudingisminimaal10vierkantemeternodig.
Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelaatsteoogstgebruiken.Bijdereiniginghoudtmenalleenhetgrootstezaadover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijteeltopprak_jkschaal.Alserenigegene_schevaria_einhetraszichtbaaris,kanposi_eveselec_ewordentoegepastdoorvandebesteplantenzaadtewinnen.Hierbijwordtgeletop:strolengteenstevigheid,korrelopbrengst,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,strepenziekte,meeldauwenschot.
Deoogstgebeurtbijvoorkeur_jdensdevolrijpheid.Eengemiddeldeoogstlevert3500kgzaad/haen4000kgstro/ha.Gerstmoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorhetdorsendroogzijn.
�21
Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgeritstendaarnameteenzeefgereinigdworden.Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Omtevoorkomendatongediertehetzaadaantast,wordthetzaadongeveer_endagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Hetzaadindevrieskistmoetmetnamealshetmeerderejarenbewaardwordteerdergoedgedroogdzijn.Wordthetdirectinhetnajaargebruiktdanisdevrieskistnietnodig.
Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.
II.4.HAVER/HJOUWER
DeLa_jnsenaamisAvenasa_va.Totdecollec_ebehorendeZwartePresident,deZwarteHaver,deZandhaverendeWinterhaver.
Zaadvanhaverwordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Haveriseenzelfevruchtereneenjarig.Haverneemtgenoegenmetallerleigrond,alsdewatervoorzieninggedurendedelangegroeiperiodegewaarborgdis.Oplichteregrondenisditnietal_jdhetgeval.Grondbewerkinggebeurtmeestalvóórdewinter.
Degewenstevruchtwisselingisvijfjaar.
Inhetgevalvanslechteopkomstenzaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaadkantweetotdriejaarzonderduidelijkverliesaankiemkrachtbewaardworden.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.Haverwordtvroeginhetvoorjaar,liefstvoorhalfmaart,gezaaid,zomogelijkinrijenmeteenafstandvan15-25cm.Zaaidiepte2-3cm.Dehoeveelheidtegebruikenzaaizaadligtalnaardetoestandvandegrondtussen100en150kg/ha.Opweinigvruchtbaregrondwordthetdichtstgezaaid.
�22
ZwarteHaverenZandhaver
Dezaadopbrengstis4500kg/ha
Haverisgoedbestandtegenkoude-invalleninhetvoorjaar.Hetopschietendgewaskangoedtegenstormofregen.Hibegolvenvooral_jdensofnadebloeizijnonguns_g.Roestenmeeldauwdoenzeldenveelschade.Ziektenwaaraanhaverkanlijdenzoalsstuifrandenkiemschimmelsenstrepenziektezijntebestrijdendoorzaaizaadontsmewng.Roestenmeeldauwdoenzeldenveelschade.
Inhetgevalvanzaad-overdraagbareziektenzoalsstuifrandmoetmenmetverszaad(reservezaad)verderwerken,ofhetzaadontsmebenmiddelswarmwaterbehandeling.
Omzaadvanhavertekunnenwinnenvoorinstandhoudingisminimaal10vierkantemeternodig.
Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengeodgereinigddeelvandeoogstgebruiken.Bijdereiniginghoudtmenalleendegrootstezaadkorrelsover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijteeltopprak_jkschaal.
Alserenigegene_schevaria_einhetraszichtbaaris,kanposi_eveselec_ewordentoegepastdoorvandebesteplantenzaadtewinnen.Hierbijwordtgeletop:strolengteenstevigheid,korrelopbrengst,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,meeldauwenschot.
Doordelangegroei_jdvanhaverkomensommigeonkruidengemakkelijktotzaadvorming.Schoffelenofwiedenbiedtdanuitkomst.Bijkleinerehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.
Deoogstgebeurtbijvoorkeurbijgeelrijpheidindeperiodeeindjulitoteindaugustus.Hetisbeterniettewachtentotvolrijpheid,omdatdanzaadverlorenkangaan.Vaakkanhetstrodannoggroenzijn.Eengemiddeldeoogstlevert3500kgzaad/haen5000kgstro/ha.Bijeenguns_geoogstkanhetmeerzijn.Havermoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorhetdorsendroogzijn.Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgeritstendaarnameteenzeefgereinigdworden.Zaaizaadvanhaverwordtnietgepeld.Hetkafwordtdusnietvandekorrelsgescheiden.
�23
Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Omtevoorkomendatongedierte(keversenklanders)hetzaadaantast,wordtdetarweongeveer_endagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Metnamealshetzaadmeerderejarengebruiktwordt,moethetvoorafgoedgedroogdzijn.Wordthetdirectinhetnajaargezaaiddanisvrieskastnietnodig.
Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.
II.5.GIERST/GARSTDeLatijnsenaamvandeindecollectievoorkomendepluimgierstisPanicum.Allegraangewassendienietbehorentotdetarwe,rogge,gerst,haver,maisenrijstwordenonderdebenaminggierstsamengevat.Hetgewasheeftkleinezadendiemeerronddanlangwerpigzijn.Hetisgoedbestandtegenhitteendroogte.Eigenschappen:kortegroeitijd,behoorlijke'oogstzekerheid'enkleinehoeveelheidbenodigdzaaizaad.Hetzaadvaltgemakkelijkuit.
II.6BOEKWEIT/BOEKWYT
DeLa_jnsenaamisFagopyrumesculentum.Totdecollec_ebehorendeNederlandselandrassenBrabantseGrijzeZandboekweitenNijbeetsterZwarteVeenboekweit.Boekweitbehoorttotdegranen
Zaadvanboekweitwordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Hierbijissprakevankruisbestuivingdoorinsecten.Bijzaadwinningmoetzand-enveenboekweitdusopeenafstandvanminimaal150metervanelkaargeteeldworden.Hetiseengewasvandearmezand-endalgronden.Opvruchtbaregrondisdegroeiteweelderigenwordthetwelmeerdaneenmeterhoog.Erkomtdanteveelbladaandeplantendezaadvormingvermindert.Bovendiengaathetdaneerderplat
�24
liggen.Opboekweitlandwordtgeenmestgebracht.Nabeenzwaregrondenzijnongeschikt.Hetgewasvraagtongeveer30-45kgzaadper/ha.Deopbrengstis4000kg/ha.
Devruchtwisselingbijboekweitis3jaar.
Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.
Dezaai_jdligttussenhalfmei(nadeijsheiligen)enhalfjuni,somszelfsnognadelangstedag.Hetiseenzomergewasdatzeergevoeligisvoornachtvorst.
Boekweitverlangteendiepelosgemaaktebouwvoor,depenwortelkrijgtdangemakkelijkergelegenheidomtegroeien.Boekweitlandopzandgrondwerdvaaktweekeergeploegd.Bijhetzaaiengebeurdeditnogeens,maardanondiep.Hetheeeeenkortegroeiperiodevandriemaanden.Hetgewasisgevoeligvoorhardewind,regenenhagel.Onderploegenenherzaaiissomsnodig.
Bijboekweitzijngeenziektenofplagenbekend.Weltreedtbijafrijpingvogelschadeop.Bijkleinerehoeveelhedenkanditwordenvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.
Omzaadvanboekweittewinnenvoorinstandhouding,isminimaal10vierkantemeternodig.
Demeestezaadjeswordennadeeerstedriewekenvandebloeigewonnen.Dezeduurtongeveerzesweken.
Voorhetzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelaatsteoogstgebruiken.Ditisvantoepassingbijdeteeltopprak_jkschaal.
Bijposi_eveselec_ewordtvandebesteplantenzaadgewonnen.
Anankelijkvandezomerseomstandighedengebeurthetoogstenvanafaugustustotseptember.Voordatdebloeiisopgehoudenzijner,indevormvangroene"beukenootjes',alongeveer6mm.langevruchtjes.Hetzaadisrijpashetzwart(veenboekweit)ofgrijs(zandboekweit)is.Doordeonregelma_gerijpingkanniet
�25
Boekweit
gewachtwordentotallezadendezekleurhebben.Bijdeoogstiseendeelvandestengelsenbladerennoggroen.Kleinerehoeveelhedenkunnenhandma_ggeoogstworden.Hetmaaiengebeurtalnaargelangdestreekmetdezeis,zichtofsikkel.Boekweitwordtookwelgetrokken.Ditmoetvoorzich_ggebeuren,bijdroogweeriseralgauwzaaduitval.Daaromgebeurthetmaaienoftrekkenvaakbijavond,'snachtsofindevroegemorgenalsdeluchtvoch_gheidhoogiswaardoorminderzaadverlorengaat.Nahetmaaienkanboekweitophetlandlosliggendinstapelsofinschovengedroogdworden.Bijkleinerehoeveelhedengebeurthetdorsenopeendorskleedophetlandofindeschuurmetdorsstokofvlegel.Bijgroterehoeveelhedenwordteenmaaidorsergebruikt.Zijndeomstandighedenguns_g,dankandegemiddeldezaadopbrengst1500à2000kg/hazijn.Kleinerehoeveelhedenzaadkunnenmeteenzeefgereinigdworden.Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Behalvedecode,wordtopdezakkenaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.
�26
IIIPEULVRUCHTEN/PULFRUCHTEN
Peulvruchtendieindecollec_evoorkomenzijn:FrieseGeleWoudboon,Sietske(GeleFrieseBoonaandestok),BruineWoudboon,ReadeKrobbe,LeverkleurigeBoon,Gritney,Citroentje,KoudumerBoontje-stam,KoudumerBoontje-stok,Rinox,Graddus'Reuzen,KoudumerStamsnijboon,JanumerPronkboon,KollumerPronkboon,WaalseTuin-enAkkerboon,Adrie,GrieneNêst,Robyntsje,Akke,VerbeterdeHeerenveenseWitkiem,OldambsterWierdeboon,RinalPaardeboon,Duiveboon,FrieseCapucijner,ZoeteGrauweErwt,DoperwtFryslân,PeulopReis,deRoodbonteFrieseStokboonenLinzen.
Peulvruchtenvragenweinigs_kstof.
Vooralbijkleinehoeveelhedenvoorinstandhoudingbegintdeselec_eopstam(denakomelingschapvanéénplant).Debonenvandebestestammenwordendanhandma_ggedopt.
Weekschilligesperziebonenensnijbonenrijpenmindergoedafdanhardschilligebonen.Daaromishetraadzaamsteedsdedrogepeulenteoogsten,zodatzenietweernatworden.
Depeulvruchtenwordenindezehandleidinggegroepeerdin:DrogebonenenSperziebonen,Pronkbonen,Tuinbonen,Veldbonen,ErwtenenPeulen.
III.1DROGEBONENENSPERZIEBONEN/DROEGEBEANEENTUSEARTEN
DeLa_jnseaanduidingis:Phaseolusvulgaris.Totdedrogebonenbehoren:FrieseGeleWoudboon,Sietske(stok),BruineWoudboon,ReadeKrobbe,LeverkleurigeBoon,Gritney,Graddus'Reuzen,CitroentjeendeRoodbonteFrieseStokboon.Zebehorentotdehardschilligebonensoorten.Totdeweekschilligesperziebonenbehoren:KoudumerBoontje-stam,KoudumerBoontje-stok,Rinox(stok)enKoudumerStamsnijboon.
Drogebonenensperziebonenzijneenjarigeplanten,zewordengenera_efvermeerderd.Hetzijnzelfevruchters.Bijenofhommelskunnenechterbijbonentoteenzekerpercentagekruisbestuivingveroorzaken(vaakongeveertweeprocent).Bijhetvermeerderenvandediversebonenrassenmoetdaaromeenafstandvantenminste5tot10meterwordenaangehouden.
�27
Bonengedijenopniettenabe,humus-enkalkrijkezandgrond.Dezuurgraadisbelangrijk.GrondmeteenPHvan7ishetmeestgeschikt.Sommigebonendoenhetmetgevolgenvoordesmaakookgoedopkleigrond.Oponvoldoendeontwaterdegrondzijnderesultatenslecht.Bijeenminderop_malesitua_ebiedt'teeltopruggen','teeltopverhoogdebedden','teeltoprababen'of'teeltopakkers'eenalterna_ef.Voorhetbevorderenvandebodemvruchtbaarheidzijnenkelezakenvanbelang:hetorganischstofgehalte,dezuurgraad,deluch_gheid,aanvullendebodemverbeterendematerialen(compost)eneventueelaanvullendemineralen.Bonenvormenaandewortelknolletjeswaarmeezes_kstofuitdeluchtkunnenbinden.Zehebbendaardoorveelmindermeststoffennodigdanandereplanten.
Doorvruchtwisselingbijdrogebonenvan6-8jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.Voorsperziebonengeldteenvruchtwisselingvanvierjaar.
Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.
Normaalwordenbonenhalfmeigezaaid,nietvroegeromdaterdankansopnachtvorstis.Isdetemperatuurvandebodem'sochtendsmeerdan10gradenC.dankanmenbonenzaaien.Laterzaaiendaneindmeimaakthetgroeiseizoenalsneltekort.Zaaizaad:120-160kg/ha.Deopbrengstis2000kg/ha.Omdebonenineenrechtelijnteleggenkaneenlijngespannenworden.Alszaaiafstandwordttussenderijenmeestal50cmaangehouden.Inderijwordenop30cmafstanddrieboontjesgelegd.Meteenrechteschoffelvan_encmbreed
�28
wordenzaaigeultjesvanong.viercm.diepuitgestoken.Bonenkunnenookineengeulmetdenodigeafstandineenrijwordengelegd.Zadenkiemenhetbestalsdekuiltjesofgeulenvoch_gwordengemaakt.Bonenkunnenookmeteenmeerofmindergrootwerktuigmachinaalgezaaidworden.Dezadenvandestokvariantenwordenvanhalfmeitoteindjuniineenkuiltjedrieaandriebijdeongeveerdriemeterlangestakengelegd.Deafstandtussendestokkenis30tot50cmen120tot140cmtussenderijen.Zadenkunnenookvoorgetrokkenenlateropdejuisteplekgeplantworden.Koudweernahetzaaienisergnadeligvoorhetkiemenvanhetgewas.Mogelijkmoeteropnieuwgezaaidworden,datkantothalfjuni.Ineendrogezomerblijehetgewasietskleinerensteredeplantvaakwateerderaf.Beregeningwordtindeteeltvanbonengewoonlijkniettoegepast.Weekschilligesperziebonenensnijbonenrijpenmindergoeddanhardschilligebonen.
Bijbonenbehorendeziektenenplagenzijnondermeer:schimmel,bonenboorderenstengelrot.BonenkunnenookwordenaangetastdoorvirussenzoalsBonrolmozaiekvirus,ZwarteVaatziekteofBonenscherpmozaïekvirus.Overhetalgemeenleverendezevirussenbijdezegewassengeengroteproblemenop.Deziekteresisten_evandrogebonenisoverhetalgemeengroot.
Minimaleaantallenvoorhetinstandhoudenvanbonenzijn_entotvijeienplanten.Geschikteplantenkunnenmeteentouwtjeofanderszinsgemarkeerdworden.Debonenvandebeste
stammenwordenbijkleinehoeveelhedenhandma_ggedopt.
Depeulenwordengeoogstalszeindeeerstehelevanseptemberdoorverwijderenvandebladerenaandeplantgeelofbruinzijngeworden.Bijslechtweerkunnendebladerenvanafhalfseptemberverwijderdworden.Voordezaadwinningzijndeeerstekrach_gepeulendieaandeplantgroeienhetmeestgeschikt.Peulenmeteengrootaantalzadenhebbenhierbijdevoorkeur.Lukthetnietdebonendroogvanhetveldtekrijgen,dankunnenzeookineengoedgeluchtekasofineentunneloplandbouwplas_cgedroogdworden.Omzetedrogen
�29
Bonenboorderbijsperziebonen
kunnenzeooktweetotdriewekenondereenafdakofineenopenschuurluch_gwordenopgehangen.Hetdorsengebeurthandma_gofdoordegedroogdeplantenineenjutezaktestoppenennadatdezedichtgebondenismeteenstokofdorsvlegeltebewerken.Bijgroterehoeveelhedengebeurthetmachinaal.BijdeGeleFrieseWoudboonluktditmindergoed,omdatdeboondangemakkelijkintweedelenuiteenvalt.Hetschonenensorterengebeurthandma_gofmachinaal.Zaadvoorbonenkanzondermoderneopslag-enbewaarfaciliteitenlange_jdinzakkenbewaardwordenwaaropstaatwaterinziteninwelkjaarzedoorwiegewonnenwerden.Omtevoorkomendatdebonenboordergaatjesindevruchtenmaakt,wordenboneneen_entaldagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Nadatzeuitdevrieskistzijngehaaldwordenbonennagedroogd.
Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.
III.2PRONKBONEN/PRONKBEANE
PronkbonenwordenmeteenLa_jnsenaamaangeduidalsPhaseoluscoccineus.Deaanstokkengroeiendepronkbonenindecollec_ezijn:KollumerPronkboonenJanumerPronkboon.
Pronkbonenzijneenjarigeplantendiegenera_efvermeerderen.Zezijnonderhevigaankruisbestuiving.OmdittussendeKollumerenJanumerpronkbonentevoorkomen,moeteenafstandvantenminstetweehonderdmetertotanderepronkbonenwordenaangehouden.
Doorvruchtwisselingineencyclusvan4jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.
Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.
Dezadenindepeulendieonderaandestokkengroeienhebbendemeestekiemkracht.
�30
JanumerPronkboon
Pronkbonenkunnentegeneenlagetemperatuurwaardoorzeeerderdandeoverigebonenmet80kg/hagezaaidworden.Deopbrengstis2000kg/ha.Vroegezaaivoorkomtziektenenplagen.Alshooggebergteplantkandepronkboonslechttegenhogetemperaturen,waardoorafsto_ngvandevruchtoptreedt.Deplantzelfheeedaargeenlastvanengeeenadienweergewoonbonen.Erisalleeneenhiaatindeproduc_e.Depronkboonisweinigvatbaarvoorziektenenheeeweiniglastvanruweweersomstandigheden.
Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagt_entotvijeien.
Debeidepronkboonvariëteitenindecollec_edragenrodebloemen.Wibeofandersniet-roodgekleurdebloemenwordenverwijderd.Alsdepeulenbruinzijnwordenzeverwijderdomerzaadvantewinnenverwijderd.Doorposi_eveselec_ewordtvandemooisteplantenzaadgewonnen.
Bijhetwinnen,verwerkenenbewarenvanzaadvandepronkbonenmoetrekeningwordengehoudenmetwatdaaroverindevoorafgaandeparagraafoverdrogebonenensperziebonengezegdwerd.
III.3.TUIN-OFVELDBONEN/TUN-OFFJILDBEANE
DetuinofveldbonenwordeninhetLa_jnaangeduidmetViciafaba.Totdecollec_ebehoren:WaalseTuin-enAkkerboon,Adrie,VerbeterdeHeerenveenseWitkiem,OldambsterWierdeboon,RinalPaardeboonenDuiveboon(wibebloeisels),GrieneNêst,Robyntsje,Akke(rodebloeisels).
Tuin-ofveldbonenzijneenjarigenvermeerderengenera_ef.Bijdeze
bonenkanzelfevruch_ngènkruisbestuivingvoorkomen.Omdatzegraagbezochtwordendoorinsecten,komtvaakkruisbestuivingvoor.Veld-entuinbonenmoetenbijzaadwinningdusopruimeafstandgeïsoleerdvermeerderdworden.
Zekunnenophetzandenopdekleiverbouwdworden.�31
Doorvruchtwisselingineencyclusvan6jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.
Tuin-ofveldbonenkunnenvanaffebruaritot20maartmet150-200kg/hagezaaidworden.Deopbrengsis2500kg/ha.Zezijnbestandtegenenigevorst.Vroegezaaivermindertdekansopziektenenplagen.
Deplantafstandinderijis15-20cen_meter,tussenderijen60cen_meter.Diepte5à6cen_meter.Zadenvantuin-ofveldbonenkunnenookvoorgetrokkenendaarnaopdejuisteplekgeplantworden.
Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.
Tuin-ofveldbonenkunnenwordenaangetastdoorbonenluis.Omdatdezeheteerstindetoppenvandeplantenzijntevinden,moetendezeverwijderdworden.Luizenkunnenookmeteenzeep-spiritusoplossingbestredenworden.
Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagt_entotvijeien.
Doorposi_eveselec_ewordtvandemooistebonenzaadgewonnen.Voordezaadwinningwordenbijvoorkeurdepeulengebruiktdieonderaandeplantgroeien.
Bijhetwinnenenbewarenvanzaadvandetuin-ofveldbonenmoetrekeningwordengehoudenmetwatdaaroverineenvoorafgaandeparagraafoverdrogebonenensperziebonengezegdwerd.
III.4ERWTENENPEULTJES/EARTEENPULTSJES
DeLa_jnseaanduidingvanerwtenenpeultjesis:Pisumsa_vum.Totdecollec_ebehoren:deerwtenZoeteGrauweErwt,FrieseKapucijner,DoperwtFryslânenPeulopReis.
Erwtenenpeultjesvermeerderengenera_efenzijneenjarig.Hetzijnzelfevruchtersmetdemogelijkheidtotkruisbestuiving.Daarommoetendeindecollec_evoorkomendevariëteitengeïsoleerdverbouwdworden.
Erwtenenpeultjesgedijenopzand-enopkleigrond.
�32
Zekunnenalinmaartgezaaidworden.Hoehogerdetemperatuurvandegrondhoesnellerzekiemen.Deplantafstandinderijis15-20cen_meter,tussenderijenwordt60cen_meteraangehouden.Zaaidiepte:6cen_meter.Zadenkunnenookvoorgetrokkenendanopdejuisteplekgeplantworden.
Doorvruchtwisselingineencyclusvan6jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.
Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.
Behalvedoordeerwtenkever,kunnenerwtenenpeultjeswordenaangetastdoordevalseenechtemeeldauwendoorvirussendievaakdoorbladluizenwordenovergebracht.Sommigevlindersleggeneitjesophetblad.Delarventastendepeulenaan.Eenanderschadelijkinsectisdegroeneerwtenbladluis.Dekansopziektenkanwordenvoorkomendooromdezesjaarwisselteelttoetepassen.Muizenzijnverzotoperwtenenkapucijners.
Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.
Opgroeiendeerwtenenpeultjeswordenmetgaasofrijshoutondersteund.Alsdepeulenbruingewordenzijnvolgtvanafhalfjunideoogstvanhetzaad.Voordezaadwinningkunnenhetbestdepeulengebruiktwordendieonderaandeplantgroeien.Ingroterehoeveelhedenwordenerwtengezaaidmetong.170kg/ha.Deopbrengsis1500kg/ha.
Bijhetwinnenenbewarenvanzaadvandeerwtenenpeultjesmoetrekeningwordengehoudenmetwatdaaroverineenvoorafgaandeparagraafoverdrogebonenensperziebonengezegdwerd.
�33
FrieseKapucijnerenZoeteGrauweErwt
IVOLIEGEWASSEN/OALJEGEWAAKSEN
Totdeolievruchtenindecollec_ebehorenallereerstdeFriesevlasrassen.BovendienisplaatsingeruimdvoordeHubentut,Mansholt'sHamburger(winterkoolzaad),Hanna(zomerkoolzaad),Raapzaad,KarwijzaadVolhouden,HennepenHop.Detotdecollec_ebehorendeolievruchtenwordeninstandgehoudenennietingroterehoeveelhedenvermeerderd.Zezijnindezehandleidinggegroepeerdtot:Vlas,HubentutenKoolzaad,Raapzaad,Karwijzaad,Herik,HennepenHop.
IV.1.VLAS/FLAAKS
DeLa_jnseaanduidingisLinumusita_simum.Totdevlasrassenindecollec_ebehoren:FriesWitbloeivlas,Concurrent,Concordia,Nynke,Natasja,Saskia,Noblesse,Solido,Berber,RembrandtenBella.HetFrieseWitbloeivlas,deNynke,deConcordia,deBerber,deConcurrentendeBellabloeienwit,deoverigerassen(licht)blauw.
Vlasiseenjarigeplantenvermeerdertgenera_ef.Hetiseenzelfestuiver,omtevoorkomendatzedoorelkaarraken,wordenderassenopenigeafstandvanelkaarvermeerderd.
Vlasgedijtopniettezware,redelijkvruchtbareklei.Extrabemes_ngisnietnodig.Nietopgrondwaareerdergrasgroeide.
Degewenstevruchtwisselingis7jaar.
Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.
Hetzaadwordtbeginaprilmet110kg/hagezaaidinrijenmetachtcen_metertussenruimtenietaltediepmetdehandgezaaid.Evenalswortelzaad,kanhetvooreengelijkma_ge
�34HetwinnenvanzaadvanvlasopdeFrieseklei
verdelingeventueelmetfijnzandvermengdworden.Zaaidiepte:1tot2cen_meter.Nahetzaaienwordthetlichtaangeharkt.Zaaieninrijenheeehetvoordeeldatonkruidbeterverwijderdkanworden.Roest,zwarts_p,brandenverwelkingsziektekunnenvlasaantasten.Deopbrengstis1500kg/ha.
Vlasrijptnietafalshetnadelangstedaggezaaidwordt.Hetbloeitalleen'sochtendstotongeveer12uur.Plantenmetbloemenmeteenafwijkendekleurmoetenbijvoorkeurelkedagverwijderdworden.Debloemengroeienuittotbolletjeswaarinhetzaadligtopgesloten.Dezadenrijpendriemaandennadezaaidatumeindjuliofbeginaugustus.Gerijptvlaswordtinschovenophetlandofinbossenondereenafdakgedroogd.Rijpvlaszaadkunjebijhetschuddenvandezaadknoppenhorenrammelen.Hetzaadwordtbijvoorkeurinschovenindebolletjesbewaard.Omdebolletjeslostemakenwordendeschovendooreenkamgehaald,hetzogenoemderepelen.Hiernadirectschonen.Hetkandaarnaineenzakgedorstworden.Degeoogstezadenwordenineenzeefdoorblazengereinigd.Hetzaadkanzonderverliesaankiemkrachteentweetaljarenbewaardworden.
IV.2.HUTTENTUT/RIJSIED
DeLa_jnsenaamisCamelinasa_va.DemeerofficiëleNederlandsenaamisDederzaad.
Hubentutiseenjarig,vermeerdertgenera_efenisonderhevigaankruisbestuivingmetanderekoolsoorten.
Hetwordtbijvoorkeuropvochthoudendleemofzanduiterstdungezaaid.
Hubentutkanvan1maarttot30junigezaaidgezaaidworden.Devruchtwisselingisvierjaar.
Hetzaadisoliehoudend,hetkanzonderkiemkrachtverlieseentweetaljarenbewaardworden.
�35
Natasja
Hubentutisnietgevoeligvoorziektenofplagen.
Deminimaleoppervlaktevoorhetinstandhoudenis1vierkantemeter.
Dezaaizaadhoeveelheidisca5kg/ha.Gezaaidwordtoprijenmet20cmafstand.Deopbrengtistot1500kg/ha,hetoliegehalteca.37%.Hubentutbloeitinmei-junimetgelebloempjes.Devegeta_eperiodeis12-14weken,dehoogte50tot70cen_meter.Oprijenkanhetgewasgoedschoongehoudenworden.Hetheeeveelruimtenodig.Hetzaadissteenroodenergklein(1,5tot2mm).Hetrijptinpeervormigehauwtjes.Alsdebolletjesgeelzijnenhetzaadgerijptiskunnendeplantengetrokkenworden.
Omzetedrogenkunnenzewordenopgehangen.Degedroogdeplantenkunnenineenzakgedorstworden.Dezadenwordenineenzeefdoorzachtblazengereinigdennagedroogd.Hubentutsteltweinigeisenaandeweersomstandigheden.
IV.3.KOOLZAADENRAAPZAAD/KOALSIEDENRAAPSIED
DeLa_jnsenaamisBrassicanapus(koolzaad)enBrassicarapa(raapzaad).Totditonderdeelvandecollec_ebehoren:hetwinterkoolzaadMansholt'sHamburger,hetzomerkoolzaadHannaeneenvariëteitvanhetRaapzaad.
KoolzaadenRaapzaadvermeerderengenera_ef.Hetzomerkoolzaadiseenjarig,hetwinterkoolzaadoverwintertophetveld.Kruis-zowelalszelfevruch_ngkomenvoor,redenwaaromdeindecollec_eopgenomenkoolzaad-enraapzaadvariëteitengeïsoleerdvaneenanderkoolzaadras,vankoolrapenenvananderetotdefamiliebehorendeonkruidenzoalsdeherik,opeenafstandvan500meterverbouwdmoetenworden.
Hetgewasvraagtvruchtbaregronddienietzuurmagzijnenooknietaltelicht(liefstleemhoudend).
Devruchtwisselingiséénopzesjaar.�36
RijpeHuQentut
Hetzaadisoliehoudendenkandusgemakkelijkmeerderejarenbewaardworden.
Degewenstezaai_jdvoorwinterkoolzaadismiddentoteindaugustus.Hetbloeitvaneindapriltotbeginjuni.Erwordt6-8kgzaadperhectarezeerondiepop30-50cen_meterrijenafstandineenfijnzaadbedgezaaid.Deminimaleoppervlaktebijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.Indeherfstenhetvroegevoorjaarwordtgeschoffeld.Zomerkoolzaadwordtinmaarttot10aprilgezaaidenbloeittotbeginjuni,hetvraagtveels_kstof.Zomerkoolzaadheeeeenkortergroeiseizoendanwinterkoolzaadenbrengtdaardoorminderop.
Hetzaadvankoolzaadenraapzaadisalshetrijpisdonkerbruintotzwart.Hetisrijpalsdehauwtjesgeelbruinworden.Dezespringengemakkelijkopen.Daarommoetendehauwtjes'sochtendsvroegalsdeplantnognatisgeoogstworden.Destengelskunnen,zodatgeenzaadverlorengaat,opeenzeilgespreidworden.
Raapzaadiseentypischevoorjaarsplantdieweleenmeterhoogkanworden.Deplantlijktopkoolzaadenwordttenonrechtesomsookzogenoemd.Degedroogdeplantenkunnenineenzakgeoogstworden.Dezaadoogstwisseltsterkenligtbijgroterehoeveelhedentussenca1500-2000kg/ha.
IV.4.KARWIJZAAD/KARWIJSIED
DeLa_jnsenaamisCarumcarvi.Totditonderdeelvandecollec_ebehoortKarwijzaadVolhouden.
Karwijiseentweejarigplant,hetvermeerdertgenera_ef.Hetgewasisnietonderhevigaankruisbestuiving.
Devruchtwisselingis1op6jaar.Karwijzaadwordtopkleigrondverbouwd.Doordediepgaandepenwortelengoedegrondbedekkingheeehetgewaseenguns_geuitwerkingopdebodemstructuur.
�37
Zomerkoolzaad
Raapzaad
Karwijwordteindfebruari-beginmaartmet3-5kg/haoprijenvan30tot40cen_meterafstandgezaaid.Hetgewasisgoedbestandtegenvorst,maarmoet_jdenszeerzwarevorstwelafgedektworden.
Deergstevijandvandekarwijisdekarwijmot.
Deminimaleoppervlaktebijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.
Inhettweedejaarwordtdeplantder_gtotzes_gcen_meterhoog.Dezeheeefijne,langwerpig-eironde,dubbelgeveerdebladeren.Omstreeksbeginjulikanhetgewasalshetgoedafgerijptisgeoogstworden.Echter,niettelang,omdathetzaadvrijloszit.Ditgebeurthetbesteondereenafdakmetzaadopvang.Debruingewordenvruchtenvallendangemakkelijkaf,hetoogstenmoetdaaromvoorzich_g,liefstindenachtofdevroegemorgenurenalshetgewasnognatis,plaatsvinden.Deopbrengstis1750kg/ha.Hetgewaskaninschovengedroogdworden.Naongeveerdriewekenzijnzaadenstrovoldoendedroogomgedorstteworden.
IV.5.HERIK/KRODEDeLatijnsenaamvanherikisSinapusarvensis.Herikwordtbehandeldalskoolzaadenraapzaad.Hetiseeneenjarigeplantmetgelebloemen.Zewordttot80cmhoog.
�38
Karwij
IV.6.HENNEP/HIMP
DeLatijnsenaamvanhennepisCanabissativa.Hetiseeneenjarigentweehuiziggewas.Bijhetrijpwordenvandezadengaateendeelverloren.
IV.7.HOP/HOPPE
DeLatijnsenaamvanhopisHumulusInpulus.Hetiseenkruidachtigeplantdiezichomallerleisteunpuntenwint.Deplantistweehuizig.Deplantbezetmeerdantienjaardezelfdegrond.Tussenhalfaugustusenhalfseptemberwordenvandemoederplantdehopbellengeplukt.Dewortelstokvandemeerjarigeplantkan,nadatdebovenaardsedelenafgestorvenzijn,opnieuwuitlopenengestektworden.
�39
VUI-ENWORTELGEWASSEN/SIPEL-ENWOARTELGEWAAKSEN
Totdeui-enwortelgewassenindecollec_ebehoreneendrietalvariëteitenvandeBerlikumerWortel.TotditonderdeelbehoortookdeMaagdenburgerCichorei.HetuigewasheetBerlikumerBruineUi.Zezijnindezehandleidinggegroepeerdals:WortelenenUien.Bijwortelenenuienwordtgeenstalmestgebruikt.
V.1.WORTELEN/WOARTELS
DeLa_jnseaanduidingis:Daucuscarota.Totdewortelgewassenindecollec_ebehorendeBerlikumerWortel,zoalsdezedoorPieterPikteLuinjeberdvermarktwordt;deBerlikumerWortel-modelBierma,enWestra'sLangeDunneHerfstwortel.
Deworteliseengenera_efvermeerderdeplantwaarvanpasinhettweedejaarzaadgewonnenwordt.Methetoogdaaropwordendewortelengedurendedewinteropeendrogeenkoeleplekbewaardeninhettweedejaarindegrondgezet.Indatjaarmoetgewaaktwordenvoorkruisbestuivingmetdewildepeenenanderewortelrassen.Dezemoetenbijzaadwinningtenminste200-300metervanelkaarverwijderdworden.
Wortelengroeienhetliefstineenlosse,vruchtbarebodemdievoldoendekalkbevat.AfgezienvanWestra'sherfstwortel,isdeBerlikumerWorteleenwinterwortel.Dezegedijthetbestopkleiofzavel.
Wortelenbehoevengeenstalmest.Zegroeienhetliefstineenlosse,vruchtbarebodemdievoldoendekalkbevat.
Devruchtwisselingis1op6.Bijonvoldoendevruchtwisselingzijnaaltjeseenprobleem.
Detweejarigeplantwordthalftoteindaprilmet4-7kg/hagezaaisinrijen,vaakopruggen,gezaaid,omindeherfstgeoogstteworden.Eengoedeafstandtussenderijenis75cen_meter.Hetaantalplantenopeenstrekkendemeterhoeenietmeer
�40Wortelzaden,sterkvergroot
tezijndan70.Eenhalvegramzaadpervierkantemeterisvoldoende.Omdekansopwortelvliegtevoorkomen,kunnenzezosnelmogelijknadezaaiuitgedundworden.Toteindjunikanmendoorgaanmetzaaien.Omhetbetertekunnenspreidenkanhetmetfijnzandvermengdworden.Wortelzaadkanondereennabedoekenige_jdvoorgekiemdworden.
Aantas_ngdoordewortelvliegiseenvandegrootsteplagen.Fijnmaziginsectengaaskanhetinsectbijdeplantenweghouden.Belangrijkeschimmelziektenzijn:loofverbruining,violetwortelrotenmeeldauw.
Minimaalaantalplantenvoorinstandhouding15tot20,beternog100tot125ominteeltdepressietevoorkomen.Inverbandmetrot_jdensdebewaringkanhetdubbeleaantalwordenaangehouden.
Inhettweedejaarwordendeworteleninmaart-apriluitgeplant.Afstandtussenderijen60à75,inderijen40cen_meter.Debloemstengelskunnenmeerdaneenmeterhoogworden,hetkannodigzijnzeteondersteunen.Deopbrengstvanhetzaadis600kg/ha.
Selec_ecriteria:bladvorm,bladkleur,vormvandewortel(behorendbijhetras),gladdeschil,geenbijwortels,zoetheidenaroma,bewaarbaarheid.
Deeerstebloemschermendieopdehoofdstengelgroeiengevendebestezaden.Diemoetenheteerstgeoogstworden.Dekleinereschermenaandezijkantkunnenbeterafgesnedenworden,zodatdehoofdschermenbetergevoedwordenendiezadenbeterekiemkrachthebben.Wortelzadenvrageneenlangerijp_jd.Alsdeeersteschermenbruinendroogzijn,kunnenze,liefstopwarmeendrogedagen,meteenschaargeoogstworden.Dedrogeschermenwordenineenzakgedorst,zekunneninkoffiefilterzakjesopgehangenengedroogdworden.Doorlichtblazenwordenzegereinigd.Hetzaadlaatzichbeteruitzaaienalsde'wimpers'vandezadendoortegenelkaaraanwrijvenverwijderdzijn.
Indewinteropslagwordenwortelenopeendrogeenkoeleplekbewaard.Hetzaadvanwortelenkantweejaarbewaardworden.Daarnaiserveelverliesaankiemkracht.
�41
V.2.UIEN/SIPELS
DeLa_jnseaanduidingis:Alliumsepavar.cepaTotdecollec_ebehoortdeBerlikumerBruineUi.Dezeuiheeesomsroderokken,bijhetdoorsnijdenkomenwedanrodelijntjestegen.
Uienwordengenera_efvermeerderd,zezijntweejarig.Omzaadtewinnen,wordenzenaheteerstejaargedurendedewinteropeendrogeenkoeleplekbewaard.Deuizetuitsluitendnakruisbestuivingzaad.Contactmetanderevariëteitenmoetdusvermedenworden.Afstand:tenminste150ofmeermeters.Uienwordenbijvoorkeuropkleiofzavelop1à2cen_meterdiepte,ongeveertweedehelemaarttotmiddenapril,zonderveels_kstofgeteeld.Gewoonwegwordtperbedvan1,5meter4of5rijengezaaid.Hetaantalplantenperstrekkendemeterisongeveer50à100.Zonodigmoetendezeuitgedundworden.Zehebbenbetrekkelijkveelwaternodig.Teveelmestisschadelijkvoordeplant.
Devruchtwisselingis1op6.
De_jdensdewinterbewaardeuienwordeninhettweedejaarvanafdetweedehelevanmaarttotdeeerstehelevanaprilmeestalinrijengeplant.Afstandtussenderijen60,inderijen40cen_meter.Debloemstengelskunnenmeerdaneenmeterhoogworden,hetkannodigzijnzeteondersteunen.
Alsdegrondteveelbemestis,krijgenuienvliegeneenkans.Hetloofsterevoor_jdigaf.Valsemeeldauwuitzichdoorlichtgeeltotgeelgekleurdevlekkenophetloof.Witrottastvooraldekiemplantenaan.Zewordengeelenslapengaanroben.Dooreenruimevruchtwisselingkunnenziektenwordenvoorkomen.
Kiemkrach_gezadenkunnenineenkommetwatervandelozezadenwordengescheiden.Lozezadendrijvenboven,kiemkrach_gezadenzinkennaardebodem.Daarnawordendegoedezadengoedgedroogd.
�42
Uienzaad
Hetminimaalaantalplantenvoorzaadwinnenis30,beterisnog100à200plantenominteeltdepressietevoorkomen.
Debesteuienwordengebruiktvoorzaadwinning.Uiendiealinheteerstejaarbloeienzijnnietgeschikt.
Dezwartezadenwordenmeestalvanmiddentoteindaugustusrijp.Zemoetengeoogstwordenzodradebladenvandezaaddozendroog(datwilzeggenbruin)zijnendeeerstezadenzichtbaarworden.Eindseptemberwordtgeoogst.Nadeoogstwordendezaadbollenmetstengelineenofmeerpapierenzakkengedaan,daarnawordtdestengelpasafgesneden.
Vruchtbarezadenkunneninkoffiefilterzakjeswordengedroogd.Hetzaadkantweejaarbewaardworden.Daarnaiserveelverliesaankiemkracht.
V.3.CICHOREI/SUKEREI
DeLa_jnsenaamis:Cichoriumintybus.Totdecollec_ebehoortdeMaagdenburgerCichorei.
Cichoreiiseengenera_efvermeerderde,tweejarige,plantdienakruisbestuivingzaadzet.
Hoearmerdegrondhoebeterdecichoreiwortelzichontwikkelt.Teveels_kstofleidttotteveelbladgroeiwattenkostegaatvandewortelontwikkeling.Inrijkegrondvertakkendewortelszich.
Devruchtwisselingis4jaar.
Cichoreiwordtvanaf15meiinvollegrondmet3-4kg/hagezaaidoprijenmeteenruimtetussenderijenvan30enin
derijen40cen_metereenhalvetot1cmdiepgezaaid.Naopkomstwordthetgewasgedund.Deplantengroeienmeestaldoortoteindoktober.
�43
Plantendiealinheteerstejaarbloeienwordennietvoorzaadwinninggebruikt.Zemoeten_jdigverwijderdworden.Inhettweedejaarwordende_jdensdewinterbewaardewortelenopeenafstandvan60-75cmtussenderijenen40-50cminderijengeplant.Debloemstengelskunnenmeerdaneenmeterhoogworden,hetkannodigzijnzeteondersteunen.
Cichoreiisweiniggevoeligvoorziektenenplagen.
Hetminimaalaantalplantenvoorzaadwinningis:15à20.Meerisbeterominteeltdepressietevoorkomen.
Ombevriezentevoorkomen,wordendewortelsindewintermetafgesnedenbladenineendrogekelderinzandondergebracht.Inverbandmetrotishetbeterhetdubbeleaantaltebewaren.Bijeennietaltestrengevorstkunnenzeookophunplekblijvenstaan.Infebruariwordendegeselecteerdewortelsuitgezet,waarnadetweejarigeplantengaanbloeienenzaadvormen.Deopbrengstis500kg/ha.Devollezaaddozenwordenafgesnedenengedroogd.Menkandezadenmeteendeegrolvrijmaken.Stengelrestenwordenverwijderd.
Hetzaadkanzonderdatdekiemkrachtverdwijntenkelejarenbewaardworden.
�44
VIKNOLVRUCHTEN/KNOLFRUCHTEN
Totdeknolvruchtenindecollec_ebehoreneendrietalvariëteitenvandeFrieseGeleBronskop,deFriesePaarskop,deMenaldumerRondeWibeRoodkopèndrieënder_gFrieseaardappelrassen.Deknolvruchtenwordengegroepeerdtot:aardappelen,rapenenkoolrapen.
VI.1.AARDAPPELEN/IERPELS
DeLa_jnsebenamingis:Solanumtuberosum.Totdecollec_ebehoren:Woudgeeltje,MarrumerGele,WierumerGele,FinkumerGele,BerlikumerGele,BildtseGele,VroegOp,Nynke,Redmer,Fransen,Munstersen,Kike,FrieseJammen,FrieseBlauwe,Blauke,Nederlander,Carina,Amaryl,Woudster,Saskia,Burmania,Bea,Furore,Marijke,RodeEersteling,Bintje,Lekkerlander,Irene,Ukama,Bildstar,Frieslander,Alpha,Desirée,Pandora,Sirtema,Doré,MonaLisaenAnnabelle.
Aardappelenzijneenjarig,zewordenvegeta_efvermeerderd.
VanbovenstaanderassengedijenhetWoudgeeltjeendeWoudsterophetzand,deoverigehetbesteopkleiofzavel.DeWoudsterdoethetookgoedopzavel.
Erwordteenonderscheidgemaakttussenzeervroege,vroege,middelma_gvroege,middelma_glateenlateaardappelen.(ZiebijlageII).
S_jveenzwaregrondismindergeschikt(moeilijkrooien),terwijlopzandgronddeopbrengstdikwijlstewensenoverlaat.Ideaalzijnlossegoeddoorlatendegrondenmetregelma_gevochtvoorzieninggedurendehetgehelegroeiseizoen.Stalmestofandereorganischebemes_ngkandeopbrengstofkwaliteitsterkbeïnvloeden.Anankelijkvandegrondsoorttredensmaakverschillenop.
Devruchtwisselingisminimaal1op4.
Hetisgebruikelijkdataardappel-pootgoedvoorgekiemdwordt,voordathetaandegrondwordttoevertrouwd.Deknollenwordenhiertoedichtopelkaarophunkantineenkistjegezet,waarbijdezijdemetdemeesteogennaarbovenwijst.Onderindekistjeskomteenlaagjeturfmolm.Dekistjeswordenbijongeveer15gradenCelsiusingedemptlichtgeplaatst.Staandepoterstedonker,danontstaanlange,slappekiemen,diebijhetpotengemakkelijkafreken.Kortegedrongenkiemenverdienen
�45
devoorkeur.Deaardappelenmetkiemenkunnenwordenafgehard,doorzevlakvoorhetplantenoverdagbuitentezeben.
Aardappelenmogenechterniettevroeggeplantworden,omdatzeslechttegennachtvorstkunnen.Valtdieteverwachten,danmoetendejongeplantendiebovendegrondkomen,wordenaangeaardofafgedektmetvliesdoek.Debesteplanwjdisdelaatsteweekvanapril.Hetvoorkiemenmoetdaneindmaartbeginnen.Zondervoorkiemenkanhalfaprilgepootworden.Voorgekiemdeaardappelenstaanbijredelijkweerbinnentweewekenbovendegrond.Bijhetplantenisdeafstandtussendepoters30cen_meter,dietussenderijenstandaard75cen_meter.Depootdiepteis8-10cen_meter.Voordepootgatengebruiktmeneensmallespadeofeenaardappelboor.Degatenwordenmeteenweerdichtgemaakt.
Totuiterlijkhalfjunikunnendeaardappelenwordenaangeaard.Erwordtdanextragrondronddeplantenaangebracht.Daardoorkomendeknollennietbovendegrondenwordenzenietgroen.Aanaardenverhoogtdeopbrengstenvergemakkelijktdeonkruidbestrijding.
Pootgoedwordteerdergerooiddandeconsump_eteelt.Allereerstomdatditdekansopvirusziektenverkleint.Detweederedenisdat35-50mm.omvangvaakalsmooistemaatvoorpootgoedwordtbeschouwd.Deknollenzijndannognietvollediguitgegroeid,maarzezijntochalgeschiktalspootgoed.Hetdeelvandeplantbovendegrondwordtindatgeval
verwijderd.Menlaatdeknollendannogtenminstetweewekenindegronduitharden.
Devoorsprongdiebijvoorkiemenontstaat,evenwich_gebemes_ngendejuisteplantafstandbiedtvoordelenbijhetvoorkomen/ontspringenvanziekten.Doorzovroegmogelijktepotenenteoogstenkanmenziektenvoorzijn.
�46
Erzijnruimvijeigziektenenplagenbekenddieaardappelenkunnenaantasten,waarvanalleenaltwaalfvirusziekten.Plantendiebesmetzijnmeteenviruswordennietmeergezond.Eenviruskannietzelfeenplantinfecteren,datgebeurtdooreenwond.HetX-enY-viruswordtdoordiversebladluizenovergebracht.Besmewngkanookoptredenalsmendooreengewasloopt.Dankanhetvirusviakleinewondjesinhetbladdoordebroekspijpenovergebrachtworden.Bladrolviruswordtdoorbladluizenovergebracht.Hettabaksratelvirusveroorzaakt"kringerigheid"indeknollen.Ditviruswordtovergedragendooraaltjesdiedewortelsaantasten.Hetiseengrondgebondenvirusziekte.Aaltjeszijnkleinewormach_gediertjes.Omvirusinaardappelentevoorkomenkanhetbestevanafhalfjuligerooidworden.Ziekeplantenwordenopgespoordenvernie_gd.Deaardappelziekte(Phytophthorainfestans)iseenschimmelziektedieinEuropasinds1845voorkomt.Dezeheeetotvelemisoogstenenhetverrobenvangeoogsteknollengeleid.Dieziektewordtviasporenindeluchtverspreid.Debronvandeverspreidingwordtgevormddoorziekeplantenvanhetvoriggroeiseizoendievoortkomenuitaangetasteknollen.Aandeonderkantvanhetbladwordensporengevormddiedoordewindverspreidworden.Ondervoch_geomstandighedenkomenzwemsporenvrijdieeenzweepstaartbeziben.Plantenwordengeïnfecteerd,alsdebladeren_jdenseenregenperiodelangdurigvoch_gzijnenhetgewasgeslotenis.
Bacterieziektenalszwartbenigheid,wratziekteenschurezijnbijkleinschaligeteeltwaarschijnlijknietergbedreigend.Aardappelmoeheidwordtveroorzaaktdoorhetaardappelcysten-aaltje.Dezeorganismenlevenuitsluitendopdewortelsvandeaardappelplant.Besmewngkanvoorkomenwordendoorschoonpootgoedtegebruikeneneenruimevruchtwisselingtoetepassen.Aangetastloofwordtverwijderdenineendichteplas_czakafgevoerd.
Bijaardappelenzijnvooreenredelijkevermeerderingvanknollentenminstevijfplantennodig.
�47
Aardappelziekte
Deknolvormingkanmenwetendoornaardebloeitekijken.Deoogstkanongeveertweewekennadatdeplantenuitgebloeidzijn.Voorconsump_eteeltisdeoogswjdvoordevroegeaardappelenongeveer60dagen,nadatzegepootzijn.Demiddenvroegeaardappelenwordeninaugustusgeoogst,demiddenlateenlateeindseptember,somsoktober.Omdeknollenniettebeschadigen,kanbijhetoogstenhetbesteeengreepmetstompetandenwordengebruikt.Letwel:Methetoogopdevluchtenvandebladluizenwordenookdemiddenlateenlaterassenuiterlijkhalfjuligeoogst.Eindjuliofbeginaugustusismogelijk,maardanwordthetrisicoopvirusinfec_egroter.
Hetpootgoedwordtdonker,luch_genbijeentemperatuurvan2tot4gradenCelsiusopgeslagen.Toteindefebruarimoethetkiemenverhinderdworden.Daaromwordendepootaardappelenbijvoorkeurvanafnovemberineenkoelcelopgeslagen.
VI.2.RAPEN/RAPEN
DeLa_jnseaanduidingisBrassicanapusssprapa.Totderapenindecollec_ebehoortdeMenaldumerRondeWibeRoodkop.Deraapiseenstengelknol.
Rapenwordengenera_efvermeerderd,zezijntweejarig.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.Zekunnenmetkoolrapenkruisenenmoetendusgeïsoleerdverbouwdworden.
DeMenaldumerRondeWibeRoodkopgedijtopniettezware,redelijkvruchtbarebodem.Hetrasstamtvandeklei.
Devruchtwisselingis6jaar.
Hetzaadkan,zonderdatdekiemkrachtverdwijnt,4-6jarenbewaardworden.
Deraapwordteindapril-beginmeimet3kg/haindevollegrondgezaaid.Derijafstandis25tot30cen_meter,lateruitgedundtot10à15cen_meterinderij.Rapenkunnenookwordenvoorgetrokkenendaarnaopdejuisteplekgeplantworden.
�48
Inhettweedejaarwordendeindewinteropgeslagenrapeninmaartop50cen_metertussenen50cen_meterinderijengeplant.Omkruisbestuivingtevoorkomenmoetdeafstandtotanderekoolsoorten1000meterzijn.
Rapenkunnenwordenaangetastdoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Hartrotwijstopboriumgebrekbijrapen.
Hetminimaalaantalplantenvoorhetwinnenvanzaadis10à15.Beterisom20à30plantenaantehouden.Bijgrotereaantallenkunnendemooisteplantenwordengebruiktvoorzaadwinning.
Rapenwaarvanzaadgewonnenwordt,wordenbijvoorkeurindemaandjunigezaaid,bijeenlangebewaar_jdzoudenzekunnenverroben.Deknollenwordeninheteerstejaarzolaatmogelijkgeoogst,daarnawordenzeingekuildofopgeborgenineenkoeling.Hetjaardaaropzullenzegaanbloeienenzaadvormen.
Hetzaadisopgeborgeninhauwtjesdieongelijk_jdigrijpzijn.Hetisrijpalshettussenbeginjulieneindejuli/beginaugustuseengeelbruineofzwartekleurheee.Telangwachtenmetdeoogstvandezadenheeealsgevolgdatdehauwtjesopenspringenenhetzaadopdegrondverstrooidwordt.Zodradehauwtjesaandestengelsrijpzijn,kunnendestengelswordenafgesnedenenopeenkleed/lakengedroogdworden.Eenanderemethodeisomdestengels,waaraandehauwtjesmethetzaadgroeien,tedrogenineendoekdieopeenwarme,drogeenluch_geplek,maarnietindevollezon,isopgehangen.Dezadenwordengedorstdoorzeboveneendoektussendehandentewrijven.Zaaduithauwtjesdienietgemakkelijkopengaan,zijnwaarschijnlijknognietrijpendaardoornietkiemkrach_g.Deopbrengstis1000kg/ha.Degeoogstezadenwordenineenzeefdoorzachtblazengereinigdennagedroogd.
Indewinteropslagwordendeknollenluch_genbijeentemperatuurvan2tot4gradenCelsiusopgeslagen.
�49
MenaldumerRondeWiQeRoodkop
VI.3.KOOLRAPEN/KOALRAPEN
DeLa_jnseaanduidingisBrasssicanapusssssp.napifera.Totdekoolrapenindecollec_ebehorendeFrieseGeleBronskop-selec_eRunia,deFrieseGeleBronskop-selec_eSybrandy,deFrieseGeleBronskop-selec_eBornendeFriesePaarskop.
Dekoolraapiseenwortelknol.DeFriesekoolrapenbehorentotdegeelvlezigerassen.Koolrapenzijnvanrapenteonderscheidendooreenverdikkingbijdeovergangnaardebladerenendoordeblauwgroenekleurvandebladeren.Rapenhebbengroenebladeren.
Koolrapenwordengenera_efvermeerderd,zezijntweejarig.Koolraapvarië_etenkunnenmetelkaar,metrapenenmetanderekoolsoortenkruisenenmoetendusgeïsoleerdverbouwdworden.
Koolrapengedijenopniettezware,redelijkvruchtbarebodem.DeFrieserassenstammenvandeklei.
Devruchtwisselingis6jaar.
Zaadvankoolrapenkan,zonderdatdekiemkrachtverdwijnt,4-6jarenbewaardworden.
Koolrapenwordeninderegelhalfmeimet4kg/hagezaaid,vroegerzaaienkanhou_geknollengeven.Zekunneninpotjesvoorgetrokkenwordenenopdejuisteplekuitgeplantworden.Deplantafstandis50cen_metertussenderijenen40cen_meterinderijen.Tediepplantengeeeeenmindermooieknolvorm.
Inhettweedejaarwordendeindewinterbewaarderapenop70cen_metertussenderijenen70cen_meterinderijenuitgezet.
Voorkoolrapenwaarvanzaadgewonnenwordtkanbeterbijhetzaaiendemaandjuniaangehoudenworden,omdatzebijeerderplantenmogelijkverroben.
�50
FrieseGeleBronskop
Koolrapenkunnenwordenaangetastdoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Boriumgebrekuitzichdoorglazigevlekken,eenkurkach_gknoloppervlakenhollekoppen.Teveels_kstofgeeeeenmindergoedesmaak.Hartrotwijstopboriumgebrekbijkoolrapen.
Vandemooisterapenwordtzaadgewonnen.Minimaalaantalplanten:10à15.Beterisom20tot30plantenaantehoudenominteeltdepressietevoorkomen.Omkruisbestuivingtevoorkomenmoeteenafstandvan1000meterwordenaangehouden.Opbrengst1200kg/ha.
Hetzaadisopgeborgeninhauwtjesdieongelijk_jdigrijpzijn.Dezadenzijnrijpalsdepeulentussenbeginjulieneindejuli/beginaugustuseengeelbruinekleurhebben.Telangwachtenmetdeoogstvandezadenheeealsgevolgdatdehauwtjesopenspringenenhetzaadopdegrondverstrooidwordt.Koolrapenvoorzaadwinningwordenzolaatmogelijkgeoogst,daarnaingekuildofopgeborgenineenkoeling.Zodradehauwenaandestengelsrijpzijn,kunnenzewordenafgesneden.Destengelswordenineendoekopeenwarme,drogeenluch_geplek,nietindevollezon,opgehangenomtedrogen.Dezadenwordengedorstdoorzeboveneendoektussendehandentewrijven.Zaaduithauwendienietgemakkelijkopengaanzijnwaarschijnlijknognietrijpendaardoornietkiemkrach_g.Degeoogstezadenwordenineenzeefdoorzachtblazengereinigdennagedroogd.
�51
VIIBLADGEWASSEN/BLEDGEWAAKSEN
Hettotdecollec_ebehorendbladgewasisdeSumarderOorlogstabak.
VII.1.SUMARDEROORLOGSTABAK/SUMARDEROARLOCHSTABAK
DeLa_jnseaanduidingisNico_anatabacum.
Tabakiseeneenjariggewasenwordtgenera_efvermeerderd,hetiseenzelfevruchter,kruisbestuivingismogelijk.
Hetgewaswordtbijvoorkeuroplichtegrondenverbouwdwaarbijeenintensievegrondbewerkingwordttoegepast.Geenzwarebemes_ng.
Devruchtwisselingis6jaar.
Tabakwordtinmaart/aprilmet15-25gr/havoorgezaaidenhalfmeiuitgeplant.Deplantafstandis70cm.tussenderijenen70cm.inderijen.Hetfijnezaadkaninpobenwordenvoorgetrokken,dezaailingenwordennaruimeenmaanduitgeplant.Eénplantlevertongeveer25gramzaad.
Devoornaamsteplagenvantabakbestaanuitschadeenvraat,veroorzaaktdoorallerleirupsen,boordersenluizen.Schimmelskunnenwortel-,blad-enstengelziektenveroorzaken.Bacterie-envirusziektenzijnmoeilijktebestrijden.
Voorzaadwinningwordenminimaal_enplantenaangehouden.
Vandemooisteplantenwordtzaadgewonnen.
Zaadvantabakkan,zonderdatdekiemkrachtverdwijnt,4-6jarenbewaardworden.
�52
SumarderOorlogstabak
VIIIBLOEMGEWASSEN/BLOMGEWAAKSEN
Hettotdecollec_ebehorendbloemgewasisdeKoudumerBloemkool.
VIII.1.KOUDUMERBLOEMKOOL/KOUDUMERBLOMKOAL
DeLa_jnseaanduidingis:Brassicaoleracea.
Bloemkoolwordtgenera_efvermeerderd,hetiseentweejariggewas.Hetzetnakruisbestuivingzaad.Enigematevanzelfestuivingkanvoorkomen.DeKoudumerBloemkoolmoetgeïsoleerdverbouwdwordenomkruisbestuivingmetanderekoolsoortentevoorkomen.
Hetgewasgedijthetbestopkleiofopzavel.Bloemkoolvraagteenflinkebemes_ng,omdatandersdekansoptevroegekoolvorming,dezogenaamdeboorders,toeslaat.
Voorzaadwinningwordtmet0,4kg/hagebruikgemaaktvanweeuwenteelt.Gezaaidwordtinpobeninaugustusofbeginseptember.Deplantenwordeninhettweedejaarinmaart-aprilop70cm.tussenderijenen70cm.inderijenuitgezet.
Devruchtwisselingis6jaar.
Hetzaadkanmeerderejarenbewaardworden.
Hetwinnenvanbloemkoolzaadiseenkunstopzich.Bloemkooldraagtweinigbloemenenheeenietveelvruchtbarezaden.Hetgewaskomtbijvoorkeurineenkastotbloei.
Bloemkoolisvatbaarvoorknolvoet.Daarnaastkomendeschimmelziektenvallersenkankerstronkenenvalsemeeldauwvoor.Hetlaatsteveroorzaaktzwartkleuringvandekool.Rupsaantas_ngenkomeneveneensveelvuldigvoor.
�53
Bloemkoolzaad
Doorslechtegroeiomstandigheden,zoalsvochbekortofhogetemperaturenkan_jdensdegroeidoorwasenschieoptredenwaardoordekoolerhariguitziet.
Vandebesteplantenwordtzaadgewonnen.Hetminimaalaantalplantenis:10tot15.Beteris20tot30,bloemkoolheeesomsmoeiteomdoorteschietenenbloementevormen.
Inaugustuswordendeplantenaandestengelopgehangenenzogedroogd.Eenmaaldroogwordtzaadgewonnen,doordehauwtjestussendehandenofopeenzeeftewrijven.
�54
IXSTEELGEWASSEN/STALLEGEWAAKSEN
Totdesteelgewassenindecollec_ebehorenderabarberrassenLioessens1en2.
IX.1.LIOESSENS1EN2/LJUSSENS1EN2
DeLa_jnseaanduidingis:Rheumrhabarbarum.
Rabarberwordtoverhetalgemeendoorhetscheurenvandewortelstoklangsvegeta_evewegvermeerderd.
Hetgewasvraagtvoch_gekoeleschaduwrijkegrond.
Devruchtwisselingisnietvantoepassing.
Rabarberismeestalnietonderhevigaanziekten.Zijndebladerenwelaangetast,danmoetenzeverwijderdworden.
Hetgewasvormteenvlezigewortelstokwaaropdeknoppen
geplaatstzijn.Uitdezeknoppenontstaaniederjaaropnieuweenaantalbladerenmeteendikke,vlezigestengeldievoorconsump_ewordtgebruikt.Somsontstaaneruitdezeknoppenstengelsmetbloemen,dezemoetenverwijderdworden.Hetaantalbenodigdeplantenvoorinstandhoudingisvijftot_en.Destengelswordennahalfjuninietmeergeoogst.Menlaatdebladerenafsterven.Deplantenkunnenweltottwaalfjaaroudworden.Daarnamoetenzeverjongdworden.Zewordenindeherfstgedeeldenopnieuwuitgezet.
�55
Lioessens1en2
XGROENVOEDER-ENGROENBEMESTERGEWASSEN/GRIENFOER-ENGRIENBEMESTERGEWAAKSEN
Totditonderdeelvandecollec_ebehoortdeFries-GroningseWibeKlaver.Hetrasbevatweinigblauwzuurenisgeschiktvoortoepassingdoormetnamebiologischeboeren.
X.1.FRIESGRONINGER-WITTEKLAVER/FRYSK-GRINZERWITEKLAVER
DeLa_jnsebenamingis:Trifoliumrepens.
Wibeklaverisnietalleeneengewaardeerdbestanddeelvandezodebijblijvendgraslandmaarwordtalsgenera_efvermeerderd,tweejarig,voedergewasopdeakkergeteeldofnaafweidenalsstoppelklavervoorgroenbemes_ngondergeploegd.Hetgewaswordtsomsondervlas,echterookwelondergranengezaaid.Hetiseenkruisbestuiver,hetgewasmoetdusopruimeafstandvanandereklaversoortengeteeldworden.
Klaverwordtopzandgrond,opkleigrondenopzavelgeteeld.Bijzaadwinningmoeteengeruimeafstandtotandereklaversoortenwordenaangehouden.
Devruchtwisselingiszesjaar.Wordtklavervlugnaelkaarophetzelfdeperceelgezaaid,danwordtdegrondondermeeralsgevolgvaneensnellevermeerderingvanparasietenklavermoe.Woekerplantenkrijgendanookmeerkansopverbreiding.Deminimaleoppervlaktevoorhetwinnenvanklaverzaadis:vijfvierkantemeter.
Debenodigdehoeveelheidzaaizaadopbouwlandisca.8kilo/ha,ingrasmengselsminder.Hetmomentwaaropgezaaidwordtismaart-april,deoogstgebeurteindjuli.
Klaverkanopruitersophetveldgedroogdworden.�56
WiQeKlaver
Hetgewasisdoorhetzeerfijnezaadmoeilijktedorsen,ditgebeurtbijvoorkeuronderlagetemperaturen.Dezaadopbrengstiszeerwisselvallig:tweehonderdtotvierhonderdkilogramperhectare.Dorsenvanwitklaverzaadgaatgemakkelijkerdanzaadvanrodeklaver.
DeFries-GroningerWibeKlaverisbestandtegenvorst.
Vanklaverwordtklaverhoninggewonnen.
Hetzaadisoliehoudend,hetkanenkelejarenbewaardworden.
�57
BijlageICHECKLIJST
1.Gaathetomvegetatieve(geslachtelijke)ofgeneratieve(ongeslachtelijke)vermeerdering?
2.Gaathetomeenzelfbevruchterofombevruchtingdoorkruisbestuiving?
3.Totwelkesoortbehoortdenutsplant.Metwelkevreemdesoortenzoukruisbestuivingkunnenplaatsvinden.
4.Gaathetomzaadvastofhybridezaad?
5.Isdeplanteen-oftweehuizig?
6.Gaathetomeeneenjarigeofeentweejarigeplant?
7.Moetergeïsoleerdworden?Welkevormisdaarbijgeëigend?
8.Gedijtdeplantophetzand,klei,dalgrondofopzavel?
9.Isdegrondvoldoendebemest?
10.Hoerekeningtehoudenmetdevruchtwisseling?
11.Iservoldoendeplaatsruimte?
12.Heefthetzaadvoldoendekiemkracht?
13.Opwelktijdstipdientergezaaidofgeplantteworden?
14.Welkebelangrijkeziektenofandereschadekunnenzichbijdezesoortvoordoen?
15.Hoeveelplantenofknollenzijnvooreenredelijkevermeerderingnodig?
16.Welkezijnbijdezesoortdebelangrijkeselectiecriteriabijdekeuzevanuitgangsmateriaal?
17.Hoegebeurtdewinteropslagbijtweejarigegewassen?
18.Waaraanvaltderijpheidvanhetzaadaftelezen.Watishetjuistemomentommethetoogopdevermeerderingteoogsten?
�58
19.Hoewordtgeoogst?
20.Hoewordthetzaadverwerkt?
21.Hoewordthetzaadbewaard?
22.Hoewordenzadenenknollenbijdeselectiegedocumenteerd?
23.Heefthetzaadvoldoendekiemkracht?
24.Ishetzaadgecertificeerd?
25.Isersprakevaneengezondbodemleven?
26.Watzijndegewensteeigenschappen?
�59
BijlageIIZAAIEN,ZAAIZAAD/HA,OPBRENGSTZAAD/HA,RUIMTEKGZAAD/M2
Dehoeveelheidzaadisafhankelijkvanondermeerdeomstandighedendiewebijdegrondaantreffen.Deinonderstaandoverzichtvermeldegetallenmoetendanookalseenbenaderingenalseenrichtlijnwordenopgevat.
Gewas: Zaaien: Zaaizaad/ha:Opbrengst/ha Aantalm2 bijeenkgzaadWinterrogge 1okt.tot 120kg 2000kg 83 31december
Wintertarwe eindseptember/ 160kg 4500kg 62 halfoktober
Zomertarwe febr./maart 150/190kg 4500kg 66
Wintergerst eindseptember 100kg 3000kg 100
Zomergerst maart-begin 120/150kg 4500kg 83-66 april
ZwarteenZandhaver maarttot10 4500kg 100-66 april 100/150kg
Winterhaver eindseptember/ halfoktober 100/150kg 5000kg 100-66
Gierst 15/20kg 2500kg 500
Boekweit halfmei/half 30/45kg 2000kg 333-222 juni
Drogebonen halfmei 120-160kg 2000kg 83-62
Slabonen halfmei 120-160kg 2000kg 83-62
�60
Pronkbonen beginmei/ halfmei 80kg 2000kg 125Tuin-ofveldbonen februaritot 150/300kg 2500kg 66-33 20maartErwtenenpeultjes maarttot 140/200kg 2500kg 71-50 15april
Vlas halfapril 110/120kg 1500kg 79-83
Dederzaad/huttentut 1maarttot 2000 30juni 5kg 1500kg
Zomerkoolzaad mrt/10april 6-8kg 1500kg 1666-1250
Winterkoolzaad half/eind augustus 4-6kg 2000kg 2500-1666
Raapzaad halfaugustus/ halfseptember 4-6kg 2000kg 2500-1666
Karwij eindfebr./maart 8-10kg 1750kg 1250-1000
Uien 20maart/10apr. 6-8kg 500-800kg 1666-1250
Hennep halfmei 10kg 1000kg 1000
Herik zieonderKoolzaad
Wortelen mei/juni 4-7kg 600kg 2500-14282ejaar 1-20maart
Cichorei Vanaf15maart- 20mei 3-4kg 500kg 3333-25002ejaar 1-20maart
�61
Aardappelen maart/april 1500kg 20.000kg 6,6onderglas maartkoudegrond halfapril
Rapen eindapril/ 3kg 1000kg 33332ejaar maart
Koolrapen begin/halfmei 4kg 1200kg 25002ejaar april
Tabak voorzaaienmrt/ halfapril 15/25gram
Bloemkool augustus/begin 0,4kg 350kg 25.000 september2ejaar maart/beginapril uitplanten
Rabarber oktober/november scheuren2ejaar maart/beginapril
WitteKlaver maart-april 1250onderdekvrucht 8kg 300kg
VROEGE,MIDDENVROEGEENLATEAARDAPPELEN
Zeervroegetotvroegerassen:Woudgeeltje/WâldgieltsjeMarrumerGele/MarrumerGeleWierumerGele/WierumerGeleFinkumerGele/FeinsumerGeleBerlikumerGele/BerltsumerGeleBildtseGele/BildtseGeleVroegOp/VroegOpNederlander/Nederlander
�62
Carina/KarinaFrieseJammen/FryskeJammenFrieslander/FrieslanderDoré/DoréSirtema/SirtemaAnnabelle/Annabelle
Vroegerassen:RodeEersteling/ReadeEarstelingKike/KikeMonaLisa/MonaLisaUkama/UkamaSaskia/SaskiaBea/Bea
Vroegtotmiddelvroeg:Bintje/BintsjeRedmer/RedmerNynke/NynkeBlauke/BlaukeBildtstar/BildtstarAmaryl/Amaryl
Middelmatigvroegtotlaat:Burmania/BurmaniaPandora/Pandora
Middelmatiglaat:Furore/FuroreMarijke/MarijkeBurmania/BurmaniaDesirée/DesiréeLekkerlander/LekkerlanderIrene/Irene
Laat:Alpha/AlphaFrieseBlauwe/FryskeBlauweWoudster/Woudster
�63
BijlageIIIHOUDBAARHEIDZADEN:
Eenalgemenestelregelis:hoemeerolieinhetzaad,hoelangerlevensvatbaar,enhoemeereiwithoeminderlevensvatbaar.
Granen 2-3jaarBoekweit 3-4jaarPeulvruchten 2-3jaarVlas 2-3jaarHuttentut,Koolzaad,Raapzaad 4-5jaarKarwij 2-3jaarWortel 2-3jaarUi 1-2jaarCichorei 3-4jaarKoolsoorten 4-5jaarTabak 3-4jaarKlaver 2-3jaar
Dezetermijnengeldenalleenalsdezadengezondenrijpgeoogstenkoelendroogbewaardzijn.Wordendezadenbijwisselendevochtigheidentemperatuurbewaard,danzijnzemeestalslechtseenjaartebewaren.
�64
BijlageIVVRUCHTWISSELINGOVER4JAREN
�65
De vakken liggen vast. De gewassen rouleren over de vakken. Het vijfde jaar in het betreffende vak is weer als in het eerste jaar.
Toelichtingbijhetvruchtwisselingsschema(bijlageIV)
Vruchtwisselingtoegepastvolgenshetopdevorigepaginaweergegevenschemavoorkomtgrondgebondenziekten.Bovendienzijnindevakkencombinatiesbijelkaargebrachtdieelkaarpositiefbeïnvloeden.
Bemesting
Bijvruchtwisselingspeeltdebemestingeenrol.Gewassendieweinigbemestingvragenstaanbijelkaarinhetwortelvak.Koolsoortenvragenjuistveelmest,behalvedeplekwaarderadijskomt.Hetvakwaardewortelenkomenwordtnietbemest,zegroeienop"oudekracht".Hetvoorkomtaantastingenenisbetervoordebewaarkwaliteit.Aardappel,evenalsbonen,vragenvraagteenmatigebemesting.Tuinbonenhoeveninditvaknietbemestteworden.
Hetisniettevermijdendatplantenvandezelfdefamilieopverschillendeplekkeninhetzelfdevakkomen.Elkvakkandaartoeonderverdeeldworden.Dezefamilieszijn:
Familievandekoolo.a.:koolsoorten,koolrabi,raapstelen,rapen,radijs,rammenas,mierikswortel,gelemosterd,tuinkers.
Familievanuieno.a.:stengelui,sjalot,prei,knoflook,bieslook.
Familievanaardappelo.a.:paprika,tomaat,aubergine,peper.Familievanboneno.a.:erwt,peul,kapucijner,linze,allestam-enstokbonen,sojabonen.
Familievanslao.a.:soortensla,andijvie,witlof,groenlof,schorseneer.
Familievandewortelo.a.:wortelen,selderij,peterselie,pastinaak,knolvenkel.
Hetishandigeendeelvandetuinbuitendevakverdelingtehouden.Hierkunjegewassenkwijtdiemeerderejarenblijvenstaan,zoalsaardbeienenrabarber.
�66
BijlageVTWEEJARIGEGEWASSEN
Devolgendegewassenuitdecollectiezijntweejarig:
WortelenUienRapenKoolrapenKarwijBloemkoolCichorei
Deoverigegewassenindecollectiezijneenjarig.
BijlageVIKRUISBESTUIVING
Devolgendegewassenzijnonderhevigaankruisbestuiving:
RoggeBoekweitSperziebonen(mogelijk)Drogebonen(mogelijk)PronkbonenTuin-ofveldbonenErwtenenpeultjes(mogelijk)HuttentutKoolzaadenRaapzaadWortelenUienCichoreiRapenKoolrapenTabak(mogelijk)BloemkoolKlaverGierst(gedeeltelijk)
�67
BijlageVIIRASSENVOORCOMMERCIËLETOEPASSINGEN
St.JansroggeRodeSpeltTerschellingerTweerijigeZomergerstZesrijigeWintergerstVierkanteZomergerstZwarteHaverPresidentWinterhaverGrijzeZandboekweitZwarteVeenboekweit
FrieseGeleWoudboonFrieseBruineWoudboonSietskeReadeKrobbeLeverkleurigeBoonGritneyCitroentjeRoodbonteFrieseStokboonRinoxFriesBoontjestamFriesBoontjestokGraddus'ReuzenKoudumerStamsnijboonJanumerPronkboonWaalseTuin-enAkkerboonAdrieFrieseKapucijnerDoperwtFryslânPeulopreisFrieseWitkiem
FriesWitbloeivlasNatasja
Mansholt'sWinterkoolzaadHannaZomerkoolzaadMansholt'sKarwijzaad
�68
BerlikumerBruineUiBerlikumerWortelBierma
FrieseGeleBronskop
KoudumerBloemkoolSumarderOologstabakKoudumerStamsnijboonFries-GroningerWitteKlaver
DEOVERIGETOTDECOLLECTIEBEHORENDERASSENWORDENALLEENINSTANDGEHOUDEN.
BijlageVIIIMOEILIJKHEIDSGRAADZAADWINNING
Zaadvandemeelvruchtenenpeulvruchtenisbetrekkelijkgemakkelijktewinnen.Lastigerwordthetbijdeolievruchtenendeui-enwortelgewassen.Aardappelenzijnvrijgemakkelijktevermeerderen.Hetwinnenvanzaadvanrapen,koolrapenraapzaadentabakisvrijlastig.Vanbloemkooliserglastigzaadtewinnen.Rabarberlaatzichgemakkelijkvermeerderen.Hetwinnenvanhetzeerfijnezaadvanklaverislastig.
BijlageIXBODEMLEVEN
Plantenhebbeninwisselendehoeveelhedenallerleivoedingsstoffennodig.Isereentekortdanlijdtdegroeiendeontwikkelingdaaronder,zelfsalzijnanderevoedingsstoffeninovervloedaanwezig.In'Ecologischtuinieren'valttelezen,datdebouwstenenvandeplantdeelementenkoolstof(C),waterstof(H)enzuurstof(O)zijn.Dezewordenvastgelegddoordeopnamevanwater(H2O)uitdebodemenkoolstofdioxide(CO2)uitdelucht(doorfotosynthese).
�69
Devoedingsstoffenwordeningedeeldinhoofdelementenensporenelementennaargelangdehoeveelheidvanbovengenoemdestoffendiedeplantnodigheeft.Hoofdelementenzijn:stikstof(N),fosfor(P),kalium(K),magnesium(mg)enzwavel(S).Vandesporenelementenisdeopnameveelkleiner,zezijnvaaknauwelijksaantoonbaar.Zeverhogendeweerstandtegenziektenenplagen.Deessentiëlesporenelementenzijn:ijzer(Fe),mangaan(MN),zink(ZN),borium(B),molybdeen(Mo)enkoper(Cu).Daarnaastzijnereenaantalelementenindeplantwaarvandenoodzakelijkheidvooreengoedeontwikkelingnietisaangetoond.
Bijdehoofdelementenisstikstofessentieelvoordegroeivandeplant.Fosforspeelteenbelangrijkerolbijprocessenalsademhalingenenergievoorziening.Kaliumbevordertdestevigheidvanhetgewas.OpzuurderegrondenwordtCalciumverdrongen,hetspeelteenbelangrijkerolalsbodemverbeteraar.Eenplantheeftmagnesiumtekort,alshetbladmoesgekleurdevlekkenheeftendenervengroenblijven.Zwavelkomtvoorinenkeleessentiëleaminozurendieonderdeelzijnvaneiwitten.
Sporenelementenhebbeninkleinehoeveelhedenvaakeenbelangrijkerolinlevensprocessen.Zehebbeneenbelangrijkefunctieindegroeivandeplant.IJzerkomtvoorineiwittendiebelangrijkzijnvoordeaanmaakvanbladgroenenvoordeademhaling.Mangaanisvanbelangbijdeceldeling,fotosyntheseenstofwisseling.Zinkiseenessentieelbestanddeelvanallerhandeeiwittenenbeschermtdeplanttegenschadelijkeschimmelenbacteriën.Boriumzorgtvooreengoedecelwandeneengoedwortelontwikkeling.Boriumgebrekgeefteenzwarteverkleuring,tebeginnenbijdevoetvanhetjongstebladenhetafstervenvanhetgroeipuntdatgaatrotten(hartrot).Gevoeligeplantenindecollectiezijn:koolrapen,bloemkool,wortelen.Molybdeengebrekiszichtbaarinjongerblad.Ditverdroogt,krultofwordtpaars.Koperisessentieelvoordestofwisselingindewortels.
Eengrondonderzoekwijstuitinhoeverredehoofd-ensporenelementeninvoldoendemateaanwezigzijn.Ermoetrekeningmeewordengehouden,datervanbepaaldeelementenookteveelkunnenzijn.Anderegewassendankoolrapen,bloemkoolenwortelenhebbenbijvoorbeeldlastvaneenteveelaanborium.Datkandaarominzeerkleinehoeveelhedeneninpoedervormmetbehulpvanbladbemestingwordentoegepast.
�70
Uitspoelingnaargrond-enoppervlaktewaterwordtdooreengezondebodemtegengegaan.Eenrijkbodemleven-ondermeermetmijten,bacteriën,schimmelsenwormen-zorgtvooreennatuurlijkeonderdrukkingvanziekenenplagen.Eenhoogniveauvanbemesting,intensievegrondbewerking,bodemverdichtingengebruikvanbestrijdingsmiddelenhebbeneennegatiefeffectopdebodem.Alshetdoordeklimaatveranderingmindervriest,krijgenwesteedsmeerproblemenmetdebodemstructuur.Doordeermeegepaardgaandeovervloedigeregenvaloflangedroogteraaktdebodemontregeld.Bijdeecologischetuinbouwwordtbijhetbeïnvloedenvanhetbodemlevendenatuuralsvoorbeeldgenomen.Devoedingvandeplantenverlooptviadetrageafbraakvanorganischafval.Denadrukligtdusoporganischebemesting.Mineralemeststoffenwordenalleenbijwijzevankringloopinbepaaldegevallengebruikt,zemoetenbovendienonbewerktenvannatuurlijkeoorsprongzijn.
BijlageXOVERZICHTEIGENSCHAPPEN
Bestuiving,generatiefofvegetatief,eenjarigoftweejarig,eenhuizigoftweehuizig,afstandbijvermeerdering.
MEELVRUCHTENRogge:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1000meterTarwe:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Gerst:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Tarwe:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Haver:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Boekweit:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand150meter
PEULVRUCHTENDrogebonen:zelfbestuivingmetmogelijkkruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand5-10meter.Sperziebonen:ziedrogebonenSnijbonen:ziedrogebonenPronkbonen:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand200meter.
�71
Tuin-ofveldbonen:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand150meterErwtenenpeultjes:zelfbestuivingmetmogelijkkruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand2-5meter.Linzen:zelfbestuivingmetmogelijkkruisbestuiving;generatief,eenjarig,eenhuizig;afstand2-5meter,
OLIEGEWASSENVlas:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig:afstand1meter.Huttentut:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizigKoolzaadenRaapzaad:kruisbestuiving;generatief;eenhuizig,afstand150meter.Karwij:zelfbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizigHerik:kruisbestuiving;generatief;eenhuizig,afstand150meter.Hennep:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;tweehuizig;afstand2kmHop:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;tweehuizig
UI-ENWORTELGEWASSENWortelen:kruisbestuiving;generatief;tweejarig,eenhuizig;afstand400meter.Uien:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig;afstand400meter.Cichorei:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig,afstand150meter.
KNOLVRUCHTENAardappelen:vegetatief;eenjarig.Rapen:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig;afstand150meter.Koolrapen:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig;afstand150meter.
BLADGEWASSENTabak:zelfbestuivingmetmogelijkekruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand100meter.
BLOEMGEWASSENKoudumerBloemkool:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;afstand300meter.
STEELGEWASSENLioessens1en2:vegetatief,meerjarig.
GROENVOEDER-ENGROENBEMESTERSFries-GroningerWitteKlaver:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig.
�72
LITERATUUR
1.B.KabbesenJ.Spyksma'Hetkweken,oogstenenvermeerderenvandenutsplantenopItGrieneNêst'.
2.Veenman'sAgrarischeWinklerPrins.
3.J.deBoer.Teelthandleidingvoor'GieleWâldbeantjes'en'Wâldgieltsjes'.
4.ProSpecieRara'HandbuchSamengärtnerei'.
5.D.Holemane.a.Dewetvandezaden:Waaromhetbeheervanzadeneencollectiefbelangmoetdienen.DeGroenen/EVAinhetEuropeesParlement.
6.E.NuytenenM.Tiemens-Hulscher.HandleidingZaadvermeerderingenSelectie.Algemenegrondslagen.LouisBolkInstituut/StichtingZaadgoedDriebergen.
7.WerkverbandFrieseRassen.Gedetailleerdebeschrijvingvandetotdecollectiebehorendezadenenknollen(invoorbereiding).
8.Zaden-enKnollengids-WerkverbandFrieseRassen.
9.C.vonEschbach.MeineeigeneSamengärtnerei.
10.M.Serenae.a.DasLexikonderaltenGemüsesorten
11.H.vanEekelen.Zaadagenda
12.Velt.Zelfzadentelen
13.A.Heisingere.a.HandbuchSamengärtnerei
14.H.Haszkerl.AlteGemüseartenneuentdeckt.
�73
OPDRACHTEN
Geefaanofdevolgendebeweringenwaarofonwaarzijn
1.Aardappelenenrabarberwordengeslachtelijkvermeerderd
2.Devormvandebloemvoorkomtkruisbestuiving
3.Bijtweehuizigeplantenzijndemannelijkeenvrouwelijkeorganenovertweeplantenverdeeld
4.Deuiiseeneenjarigeplant
5.Tweejarigeplantenmoetenalinheteerstejaargeïsoleerdworden
6.Bemestingheeftinvloedopdekiemkrachtvandezaden
7.Vruchtwisselingwilzeggendatjeplanteneenandereplekgeeft
8.Phythopothoraiseenschimmelziekte
9.Bijhetwinnenvanzaadvankruisbestuivendeplantenmoetengrotehoeveelhedenplantenaangehoudenworden
10.Bijkruisbestuiverswordtgeselecteerdvoordatdeplantbloeit
11.Rijpezadenzijngroenengevuldmetwater
12.Hetverwerkenvanzaadgebeurtindevolgordereinigen,dorsen,drogen
13.Bijhetbewarenvanzaadmoetdetemperatuurongeveergelijkblijven.
14.Bijhetbepalenvandekiemkrachtspeeltderijpheidsgraadvanhetzaadeenrol
15.Eengrondonderzoekwijstuitofdebodemvoldoendehoofd-ensporenelementenbevat
16.Roggeiseenzelfbestuiver
17.Oliegewassenzijnkruisbestuivers
�74
18.Aardappelenwordenvegetatiefvermeerderd
19.WitteKlaveriseeneenjarigeplant
20.Tarweiseenzomer-eneenwintervrucht
21.Boekweitbehoorttotdegranen
22.Bonengedijenopnatte,humus-enkalkrijkegrond
23.Pronkbonenkunnentegeneenlagetemperatuur
24.Tuin-enveldbonenkunnenalsinfebruarigezaaidworden
25.Peulenenerwtenzijneenjarig
26.Hetzaadvanvlasenwortelenkanlangbewaardworden
27.Huttentutentabakgeeftgrofzaad
28.Uienkunnenelkjaaropdezelfdeplekgeteeldworden
29.Vancichoreiwordtinhettweedejaarzaadgewonnen
30.Aardappelenkunnengoedtegennachtvorst
31.Hetzaadvanrapenisopgeborgeninhauwtjes
32.Boriumgebrekveroorzaaktbijkoolrapenhollekoppen
33.Bloemkoolgedijthetbeestopzandgrond
34.ZaadvanFries-GroningerWitteKlaverisoliehoudend
�75
UITDEPLATFORMREEKSTEBESTELLENPUBLICATIES
1.Werkenaanverscheidenheid:werkzaamhedenvanhetPla�ormFrieseRassenenGewassen.Prijs:€3.50
2.DeFrieserassenengewassenengrondeigenaarsPrijs:€2.503.DeFrieserassenengewassenenreceptuur,kookkunstengastronomiePrijs:€2.504.DeFrieserassenengewassenenstreekproductenPrijs:€2.505.DeFrieserassenengewassenenruimtelijkekwaliteitPrijs:€2.506.DeFrieserassenengewassenendenatuurinclusievelandbouwPrijs:€2.507.DeFrieserassenengewassenendestads-endorpslandbouwPrijs:€2.508.DeFrieserassenengewasseneneducaAePrijs:€2.509-11Ineendrietalbrochureswordtverduidelijktomwelkerassenengewassenhetgaaten
voorbeeldengegevenvanwaternualmeegedaanwordt.Prijs:€7.50perstuk12.IneennaslagwerkwordendeFrieserassenengewassenuitgebreidbeschreven.Prijs:€1013.In2019verschijnteenuitgebreidedocumentaAemettekstenenfoto'svanderassen.Prijs:
€1514.Indepublica_e'TidenhawweAden'wordtdeFrieseagrarischegeschiedenisvanafhet
eerstebegintotdehuidige_jdbeschreven.Per_jdvakwordtvermeldwelkeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassenenfruitrassenzichvoordeden.Prijs:€10
15.EenglobalebeschrijvingvandelandbouwgewassencollecAevanhetWerkverbandFrieseRassenenGewassen.Prijs:€5
16.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenPrijs:€517.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassen.Prijs:€518.EenglobalebeschrijvingvandeinFryslângesignaleerdeoorspronkelijkebomenen
struiken.Prijs€519.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Prijs:€520.HetwinnenvanzadenenknollenvandeFrieseenmetFryslânverwante
landbouwgewassen.Prijs:€521.HetinstandhoudenenvermeerderenvanhetFriesefruitPrijs:€522.Eenintroduc_evanhetzaadvoordetetelenconsumpAegewassen.Prijs:€2.23.Eenintroduc_evanhetaantebiedenzaadinzakjesenzakken.Prijs:€2.24.FANFRYSLANSGRUN:Raamplanvooreengebundeldeaanpakvandeprak_scheen
economischetoepassingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassen,fruitrassenenhou_gegewassen.Prijs:€10
Bovengenoemdepublica<eskunnenmetvermeldingvandenummerswordenbestelddoorovermakenvandegenoemdebedragenopbanknummerTRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.Afgezienvanhetin2019verschijnendnummer13kanhetgehelepakketdoorovermakingvan€60viahetvermeldebanknummerbesteldworden.Portokosten:€7.50.
�76
ANTWOORDEN
1.Nietwaar2.Waar3.Waar4.Nietwaar5.Nietwaar6.Waar7.Waar8.Waar9.Waar10.Waar11.Nietwaar12.Nietwaar13.Waar14.Waar15.Waar16.Nietwaar17.Nietwaar18.Waar19.Waar20.Waar21.Nietwaar22.Nietwaar23.Waar24.Waar25.Waar26.Nietwaar27.Nietwaar28.Nietwaar29.Waar30.Nietwaar31.Waar32.Waar33.Nietwaar34.Waar
�77
�78
INHOUD
VOORAF pagina's
I WAAROPTELETTEN 4II MEELVRUCHTEN 14 Rogge Tarwe Gerst Haver Boekweit
IIIPEULVRUCHTEN 23 Drogebonenensperziebonen Snijbonen Pronkbonen Tuin-ofveldbonen ErwtenenpeultjesLinzen
IVOLIEGEWASSEN 30 Vlas Huttentut KoolzaadenRaapzaad Karwij Hennep Hop
VUI-ENWORTELGEWASSEN 34 Wortelen Uien Cichorei
VIKNOLVRUCHTEN 38 Aardappelen Rapen Koolrapen
VIIBLADGEWASSEN 44 Tabak
VIIIBLOEMGEWASSEN 45 Bloemkool
IXSTEELGEWASSEN 46 Rabarber
X GROENVOEDER-ENGROENBEMESTERS47
WitteKlaver
BijlageICHECKLIJST 49BijlageIIZAAIEN,ZAAIZAAD/HAenOPBRENGST/HA 51
BijlageIIIHOUDBAARHEID 55ZADENBijlageIVVRUCHTWISSELING 56BijlageVTWEEJARIGEGEWASSEN 58BijlageVIKRUISBESTUIVING 58BijlageVIIRASSENTEVERMEER-DERENVOORCOMMERCIËLETOEPASSINGEN59
BijlageVIIIMOEILIJKHEIDSGRAADZAADWINNING 60
BijlageIXBODEMLEVEN 60BijlageXOVERZICHT 62EIGENSCHAPPEN
LITERATUUR 67
Opdrachten
Publicaties
Antwoorden
Aantekeningen
�79
www.onzestabyhoun.nl
www.dwvn.nl
www.friesehoenderclub.nl
www.nzs.nl
www.fruitynfryslan.nl
www.roodbontfriesvee.nl
www.nvsw.nl
www.werkverband-frieserassen.nl
www.landgeit.nl
www.melkschapen.nl
www.frieshollands.nl
www.szh.nl
www.zeldzamerassen.nl/zwartbles-fokkersgroep
Platform Friese Rassen en Gewassen
www.herbariumfrisicum.nl www.vriendenvanhetoudefruit.nl
Voor €12,50 abonnementsgeld in het jaar blijft u door het tijdschrift OER op de hoogte van wat er zich afspeelt bij het Platform Friese Rassen en Gewassen. Banknummer: NL 16 TRIO 0197 646 174 t.n.v. Werkverband Friese Rassen.