1857 Lkku {nkLk Mktøkúk{ yLku Ãkt[{nk÷...

$: 1857 Lkku {nkLk Mktøkúk{ yLku Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kushodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/4136/7/07_chapter 2.pdf · 1857 Lkku {nkLk Mktøkúk ... [k÷fkuyu yuðku Xhkð fhu÷ku$
25

«fhý – 2 1857 Lkku {nkLk Mktøkúk{ yLku Ãkt[{nk÷ rsÕ÷ku

«MíkkðLkk :

«Míkwík «fhý{kt 1857 Lkk {nkLk Mktøkúk{{kt Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkk «ËkLkLku íkÃkkMkðkLkku Au. 1857 Lkk Mktøkúk{ yu ykÄwLkef ¼khíkLkk RríknkMk{kt ytøkúuòu Mkk{u ÚkÞu÷k «[tz rðÿkun níkku. íkuLke rðMík]ík [[ko fhíkk Ãknu÷kt ¼khík{kt rçkúrxþ þkMkLkLkwt ykøk{Lk yLku 19{e-20{e MkËe{kt rçkúrxþ þkMkLk Mkk{uLkk fux÷kf rðÿkunkuLke [[ko fhðk{kt ykðe Au. Mkku¤{k Mkifk ÃkAeLkku ¼khíkLkku hksfeÞ yLku MkktMf]ríkf EríknkMk ÞwhkuÃkLkk ykÄwrLkf EríknkMkÚke ½ýku «¼krðík ÚkÞu÷ Au.íkuLkk {w¤{kt sEyu íkku. ÞwhkuÃk{kt Lkðòøk]ríkLke ÷nuh Vhe ð¤e íkuLkk Ãkrhýk{u «òLku LkwíkLk [uíkLkkLkku Mkt[kh ÃkuËk Úkíkk {kLkðSðLkLku ¾qçk s WÃkÞkuøke yuðe yLkuf þkuÄ¾ku¤ku Úkðk ÷køke, Lkðk s¤{køkkuo, Lkðk «ËuþkuLke þkuÄÚke Lkðk «Ëuþku{kt ÞwhkuÃkðkMkeykuyuu MktMÚkkLkku MÚkkÃkeLku ðuÃkkhð]ÂæÄLkku «ÞkMk fÞkuo níkku. íku{ktÚke ËuþLke ¼kiøkkur÷f Mke{k yLku hkßÞLke {níðfktûkk ykÄkrhík hk»xÙeÞíkkLkku WËÞ Úkíkk ÞwhkuÃkeÞ Ëuþku ðå[u yk Lkðk «Ëuþku Ãkh hksfeÞ «¼wíð MÚkkÃkðk {kxu ÃkhMÃkh nheVkE þY ÚkE. ¼khík{kt {w½÷ Mkk{úkßÞLkk ÃkíkLkLkku ÷k¼ QXkðe ÞwhkuÃkeÞ «òyu Äe{uÄe{u hksfeÞ ð[oMð MÚkkÃkeLku ¼khíkLku ¼kuøku ÞwhkuÃkLku Mk{]æÄ fhðk {kxu fqxLkerík, Mk¥kk yLku Mkk{ÚÞoLkku WÃkÞkuøk fhe ¼khík Ãkh ykrÄÃkíÞ MÚkkÃkðk{kt MkV¤íkk {u¤ðe níke. ¼khík{kt ÞwhkuÃkeÞLk ð[oMð yLku þku»ký LkeríkLkku Ãkrh[Þ Lke[uLkk þçËku{kt {¤u Au : “yur÷ÍkçkuÚkLkk Mk{Þ{kt rçkúrxþ EMx ELzeÞk ftÃkLkeLku rnLË ðuÃkkh fhðkLke MkLkË ykÃkðk{kt ykðe íku{kt ftÃkLkeLku “MkknrMkf ykË{eykuLke MktMÚkk ” (Society of Adventures) yu Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðe Au. ftÃkLkeLkk ðneðx{kt MkËk[khe MkËøk]nMÚkkuLke sYh sýkE Lknkuíke fkhý fu íkk.3 S ykuõxkuçkh 1690 Lkk hkus ftÃkLkeLkk Mkt[k÷fkuyu yuðku Xhkð fhu÷ku sýkÞ Au fu rnLË{kt fkuE Ãký {níðLke søkkyu MkËk[khe MkËøk]nMÚkLke rLk{ýqf fhðe Lkne.”1 rðËuþe ðuÃkkhe ftÃkLkeykuLku ¼khík{kt MkV¤íkk {¤ðkLkwt {ÏÞ fkhý rnLËwMíkkLkLkk hkòyku íku{s LkðkçkkuLkk

26

yktíkrhf Mkt½»ko{ktÚke ½ýku VkÞËku WXkÔÞku íku níkwt. yk Mk{Þøkk¤ku ¼khík{kt {w½÷ Mkk{úkßÞLkk ÃkíkLkLkku Mk{Þ níkku. yk {kxu Lkku Mkki «Úk{ MkV¤íkkLke þYykík E.Mk. 1757Lkk Ã÷kMkeLkk ÞwæÄ îkhk {¤e níke. {w½÷ Mkk{úkßÞLkwt rð½xLk ÚkðkLke «r¢Þk ykuhtøkÍuçkLkk Mk{ÞÚke s þY ÚkE økE níke Aíkkt ykuhtøkÍuçkLkk «¼kðLku ÷eÄu Mkk{úkßÞLku rðþu»k ykt[ ykðe Lknª Ãkhtíkw rLkçko¤ yLku yÞkuøÞ W¥khkr½fkheykuLkk Mk{Þ{kt rð½xLkLke «r¢Þkyu ðuøk Ãkfzâku. “yZkh{e MkËe{kt Mk¥kk nkÚk fhðkLku Lkef¤e Ãkzu÷k ®nË{kt ¾hu¾h [kh Ãkûkku níkk yu{kLkk çku rnLËe yLku çku rðËuþe níkkt. ®nËeyku{kt {hkXkyku íku{s Ëûkeý{kt niËhy÷e yLku íkuLkku Ãkwºk xeÃkw Mkw÷íkkLk yLku rðËuþeyku{kt ytøkúuòu yLku £uL[ku níkk. yk [kh{ktÚke {hkXkyku yk¾k rnLkË Ãkh ÃkkuíkkLkwt ykrÄÃkíÞ s{ktðþu yLku {kuøk÷ Mkk{úßÞLkk ðkhMk çkLkþu yu{ yZkh{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt ÷øk¼øk rLkþtfÃkýu ÷køkíkwt níkwt. Auf 1737 Lke Mkk÷{kt íku{Lkk MkiLÞku XuX ËeÕneLkk Ëhðkò MkwÄe ÃknkU[e økÞk níkk yLku íku{Lkku Mkk{Lkku fhe þfu yuðe çkeS fkuE çk¤ðkLk Mk¥kk níke Lknª .”2 ykihtøkÍuçkLkk rLkçko¤ yLku rð÷kMke W¥khkrÄfkheykuLkk Mk{Þ{kt Ãkuïkykuyu {hkXk þÂõíkLkku rðMíkkh fhe ËeÄku. çkeòu Ãkuïk çkkShkð 1÷ku ( E. Mk. 1720 – 1740 ) ½ýku {níðkfktûke níkku. íkuýu W¥kh¼khík{kt {hkXk hkßÞLkku rðMíkkh fhðkLkk WËTu~ÞÚke rðþk¤ MkuLkkLkwt MktøkXLk fÞwO. íkuýu økwshkík yLku çkwtËu÷¾tzLkku ½ýku {kuxku rðMíkkh {w½÷ku ÃkkMkuÚke Mkh fhe ÷eÄku. rLkÍk{ ÃkkMkuÚke fkUfýLkku rðMíkkh ÃkzkÔÞku, yLku rLkÍk{ ÃkkMkuÚke [kuÚk yLku MkhËuþ{w¾eLkk {hkXkykuLkk Mðefkh fhkÔÞku. E. Mk. 1737 {kt íkuLke MkuLkk Auf ËeÕneÚke LkSf ÃknkU[e sE {w½÷ Mk{úkxLku øk¼hkðe {qõÞku. íkuýu ËuþLkk ½ýk {kuxk ¼køk{ktÚke {hkXk fh ðMkq÷ fÞkO. yk Mk{Þu {hkXkyku ¼khíkLke Mkðkuoå[ þÂõíkþk¤e Mk¥kk çkLke økÞk. íÞkhçkkË ºkeò Ãkuþðk çkk÷kS çkkShkðu {hkXkMkt½Lke MkÚkkÃkLkk fheLku ÃkqLkk ¾kíku hksÄkLke çkLkkðeLku Ãkkuíku «{w¾ çkLÞku. íkuLkk ¼kE hk½kuçkkyu ykurhMMkk yLku fxf Ãkh ð[oMð MÚkkÃÞwt íku{s çktøkk¤ WÃkh AkÃkk {khðkLkwt þÁ fÞwO . E.Mk. 1758 {kt hk½kuçkkyu ÷knkuh Ãkh yk¢{ý fheLku Ãktòçk {u¤ðe ÷eÄw. yk rðsÞkuÚke yuðwt ÷køkðk

27

{ktzâwt níkwt fu Mk{økú ¼khík Ãkh {hkXkykuLkwt yuf nÚÚkwt þkMkLk yÂMíkíð{kt ykðe sþu fkhý fu Ërûkýu fýkoxfÚke W¥khu Ãktòçk MkwÄe yLku Ãkrù{u fkXeÞkðzÚke {ktzeLku Ãkqðo{kt çktøkk¤Lke Mke{k MkwÄe íku{Lkku hkßÞ rðMíkkh Vu÷kÞku níkku. yLku íku{Lku hkufðk {kxu {w½÷ Mkk{úkßÞ{kt þÂõík hne Lk níke. Ãkhtíkw Ãktòçk {hkXkykuLkk nkÚk{kt síkkt yV½krLkMíkkLk W~fuhkÞu÷k yn{Ëþkn yçËk÷eyu E.Mk. 1761{kt ÃkkýeÃkíkLkk ºkeò ÞwæÄ{kt {hkXkykuLku Mk¾ík nkh ykÃke níke. Ãkrhýk{u {hkXk Mkt½ íkqxe økÞku yLku íkuLku MÚkkLku Ãkkt[ {hkXk hkßÞkuLke MÚkkÃkLkk ÚkE. øðkr÷Þh{kt ®þËu , ELËkuh{kt nku¤fh, ðzkuËhk{kt økkÞfðkz, LkkøkÃkwh{kt ¼kUMk÷u,yLku ÃkqLkk{kt Ãkuïk. yk{ {w½÷ Mkk{úkßÞLke ytrík{ ½zeyku{kt Mk{økú ¼khík Ãkh yuf nÚÚkwt þkMkLk MÚkkÃkðk{kt {hkXkykuLku rLk»V¤íkk MkktÃkze níke. Ãkhtíkw ÞwhkuÃkeÞ «òyku{kt çkkfe hnu÷ çku þÂõíkþk¤e Mk¥kkyku{kt ½ýe çkÄe ÷zkEyku ÃkAe ytøkúuòuLku MkV¤íkk MkktÃkze níke fkhý fu øk{uíku ¼kuøku rnLË{kt Mk¥kk

s{kððk EåAíkk ytøkúuòu MkknMk¾kuhkuLku ÃkkuíkkLkk Ëuþ íkhVÚke ÃkqhuÃkqhe MknkÞ {¤íke hne. rnLË{ktLkk ytøkúuòuLke ÃkkA¤ #ø÷uLzLkku ðuÃkkhe ðøko íkÚkk EMx ELzeÞk ftÃkLkeLkk þuh ÄhkðLkkhkyku níkk. yLku íkuyku rçkúrxþ Mkhfkh WÃkh Ëçkký ÷kðe þfíkk. Ãkhtíkwt rntË{kLkk £u[kuLke WÃkh íkku yu Mk{Þu ÃktËh{kt ÷qELke Mk¥kk níke. yLku íku íkku {òÚke MkíÞLkkþ íkhV ðÌkku síkku níkku. ytøkúuòuyu ËrhÞk Ãkh «¼wíð {u¤ÔÞwt níkwt íku{Lku ¼khu MknkÞ {¤e. yux÷u ytøkúuòuyu ®nË{kt £U[kuLku nhkÔÞkt.3 yk heíku £U[kuLku nhkÔÞk ÃkAe ytøkúuòu {kxu Mkkðo¼ki{ Mk¥kk MíkkÃkðk ykzu Ãkqðuo íkÚkk {æÞ rnLË yLku Úkkuzu ytþu W¥kh rnLË{kt {hkXkyku níkk. ð¤e niÿkçkkËLkku Lkðkçk níkku. Ãký íkuLke ¾kMk økýLkk Lk níke. Ãkhtíkw Ërûký{kt sqLkk rðsÞLkøkhLkk Mkk{úkßÞLkk yðþu»kku WÃkh niËhy÷eyu MÚkkÃku÷e Mk¥kk Ãkzfkh YÃk níke. ytøkúuòuyu ¼khíkLke yk yktíkrhf Lkçk¤kEykuLkku ÷k¼ ÷ELku ÔÞkÃkkhe «ð]íkeykuLke MkkÚkuMkkÚku hksfeÞ ð[oMð MÚkkÃkðkLkk «ÞkMkku þY fhe ËeÄk yLku íkuLke MkV¤íkk E.Mk. 1757 Lkk Ã÷kMkeLkk ÞwæÄ{kt rðsÞ ÃkAe rçkúrxþhkuyu ¼khík{kt hksfeÞ ûkuºku Mk¥kk «kó fhe rçkúrxþ þkMkLkLkku ÃkkÞku LkkÏÞku. 18{e MkËeLkk {æÞ¼køk{kt ¼khíkLke hksfeÞ yufíkk MktÃkqýoÃkýu íkqxe Ãkze níke. ¼khík{kt LkkLkk {kuxk Mkk{tíkþkne ÔÞðMÚkk Ähkðíkk hkßÞku MÚkÃkkE økÞk

28

níkk.rðËuþeykuLku yk yhksfíkk ÃkkuíkkLkk ÔÞkÃkkh {kxu LkwfMkkLkfkhf ÷køkðk {ktze. íku{ýu ¼khíkLkk yktíkrhf hksfkhý{k t®n{ík¼uh «ðuþe ÃkkuíkkLkk ðuÃkkhLku Mk÷k{ík yLku Mk{]æÄ çkLkkððkLke fkurþþ fhðk {ktze ¼khík{k MkðkuoÃkrhík s{kððk {Úkíkk ÞwhkuÃkeÞLkku{kt ÔÞðÂMÚkík hksLkerík y{÷{kt {qfðkLke Wå[«fkhLke ûk{íkk níke. ¼khíkeÞ Lkuíkkyku{kt y «fkhLke ¾k{e níke. hksfeÞ heíku ¼khíkeÞ Mk{ks ðkhMkkøkík Mkk{tíkþkne (òøkehËkhe ) «ÚkkLkk ytfwþ nuX¤ níkku. Ãkrï{e Mk{ks Ãkh yk¢{f yLku LkVkfkhf ÔÞkÃkkhe {qzeðkËLkwt «¼wíð òBÞwt níkwt ykÚke þÂõík «ËþoLk{kt ¼khíkLkk Mkk{tíkþkne {k¤¾k Mkk{u Ãkrï{Lkk {qzeðkËLke ÍLkqLke ÍwtçkuþLkku rðsÞ ÚkÞku ykLke þYykík çktøkk¤{ktÚke ykht¼kE. ¼khík{kt ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLke Mk¥kk s{kðe íku Ãknu÷k LkkLkk {kuxkk yLkuf ÞwæÄku fheLku Ëe½o þkMkLk {kxu {sçkqík ÃkkÞku LkkÏÞku níkku. yºku íkuLke xqtf{kt rðøkík òuEyu. E.Mk. 1857 Ãknu÷k ÚkÞu÷k rðÿkun

E.Mk. 1857 {kt ¼khík{kt ÚkÞu÷ rðÿkun yÚkðk íkku MðkíktºÞ Mktøkúk{ Ãkqðuo Ãký ¼khík{kt ½ýk çkÄk rðÿkun ÚkÞk níkk. suLkk {q¤{kt íkku rçkúrxþ þkMkLk Mkk{u sLkíkkLkku yMktíkku»k s {wÏÞ níkku. E.Mk. 1757 ÃkAeLkk 100 ðhMkku Ëhr{ÞkLk ¼khík{kt ykðu÷ yLkuf rðËuþe «òyku îkhk ¼khíkLkk MÚkkrLkf þkMkLk{kt Ëhr{ÞkLkøkehe, ðneðxeÞ ÃkrhðíkoLk ðÄw fhLke {ktøkýe, WãkuøkkuLke ÃkkÞ{k÷e suðk rðrðÄ fkhýkuLku ÷ELku ¼khíkLkk swËkswËk ¼køkku{kt swËkswËk Mk{Þu rðÿkun ÚkÞk. su çkÄkLke rðøkíkðkh [[ko yMÚkkLku Au. Ãkhtíkw Mk{økú ¼khíkLkk swËkswËk rðMíkkhku{kt su {níðLkk rðÿkun ÚkÞk níkk íku Lke[u {wsçk Au. yÞkuæÞk®Mknu |¢¢Ú¼ ÜU¢ }¢éçQU S¢x¢í¢}¢ Lkk{Lkk økútÚk{kt yk çkÄk s rðÿkun ytøku

rðMík]ík [[ko fhu÷e Au. su{kLkk fux÷kf {níðLkk rðÿkun rðþu yºku ÞkËe ykÃkðk{kt ykðe Au. MktLÞkMke rðÿkun (1763 – 1800),{uËeLkeÃkwhLkku rðÿkun (1766 – 1767), ðýfhkuLkku Mktøkúk{ (1700 – 1800), huþ{Lkk fheøkhkuLkku Mktøkúk{ (1770 – 1800), yVeýLkk ¾uzqíkkuLkku Mktøkúk{ (1770 – 1804), {eXkLkk fkheøkhkuLkku Mktøkúk{ ( 1770 – 1804), økkuh¾ÃkwhLkku rðÿkun (1778 – 1781 ),

29

htøkÃkwhLkku rðÿkun (1783),ÃknkzeÞk rðÿkun (1788 – 1790),MkwçkkLËeÞk rðÿkun (1792), ðShy÷eLkku rðÿkun (1799), øktò{Lkku Mkt½»ko ( 1800 – 1805 ),ËrûkýLkku rMkÃkkne rðÿkun (1806), çkøkzeLkk LkkÞfkuLkku rðÿkun (1806 – 1816 ),ºkkðýfkuhLkku MðkÄeLkíkk Mktøkúk{ ( 1808 – 1809), çkwLËu÷¾tz yLku çkÄu÷¾tzLke [wLkkiíke (1808 – 1812 ), çkLkkhMkLke nzíkk÷ ( 1810 – 1811 ), fåA{kt yþktíke (1815 – 1832 ), çkhu÷eLkku rðÿkun ( 1816 ), ¼e÷ rðÿkun ( 1818 – 1831 ),nku ykrËðkMkeykuLkku {kuh[ku (1820 –1821), {uh rðÿkun (1820), Ãkkøk÷ ÃktÚke rðÿkun (2824 – 1833), MkËkÄh®MknLkku rðÿkun (1818 – 1830), ¾krMkÞk rðÿkun (1829 – 1831), ðnkçke rðÿkun (1830 – 1869), {iMkqhLke hiÞíkLkku rðÿkun (1830 – 1831), fku÷ rðÿkun (1831 – 1832), fwøkeoykuLkku {kuh[ku (1833 – 1834), økkUz rðÿkun (1833), fku÷eykuLkku {kuh[ku (1839 – 1840), çkwLËu÷kLkku rðÿkun (1842), Lkh®Mkn huzeLkku rðÿkun (184617 – 1847), økkhku ÷kufkuLkku {kuh[ku (1848 – 1866), Lkkøkk òríkykuLkku {kuh[ku (1849 – 1900) yk{ rçkúrxþ þkMkLk yÚkðk íkku rðËuþe «òLkk þkMkLk Mkk{u «ò ½ýk ÷kttçkk Mk{ÞÚke MÚkkrLkf sLkíkk{kt yMktíkku»k íkku níkku s yux÷u íku{Lkk rðÁæÄ ½ýeðkh Aqxk AðkÞk LkkLkk {kuxk ½ýk çkÄk rðÿkunku ÚkÞk níkk. íku{kt økwshkík fûkkyu 18-19{kt Mkifk{kt fux÷kf {níðÃkqýo rðÿkunku yktËku÷LkkuLke ÞkËe Lke[u {wsçk Au. (1) Ãkrù{ ¼khík{kt ¼e÷ rðÿkun :

¼khíkLkk Ãkrù{ rfLkkhkLkk ¾kLkËuþ rsÕ÷k{kt ¼e÷kuLk ykË{e òrík ðMkíke níke. R.Mk. 1812-19 {kt yk òríkyu ytøkúuòu Mkk{u rðÿkun fÞkuo. ftÃkLkeLkk yrÄfkheykuLkk {íku yk rðÿkun ÃkkA¤ Ãkuïk çkkShkð çkeòu yLku íkuLkk «ríkrLkrÄ ºkeçktfS Ëktøk÷eÞkLkku Ëkuhe Mkt[kh níkku. Ãkhtíkw ¾hu¾h íkku ¾uíke MktçktÄe fux÷ef {w~fu÷eyku yLku Lkðe MkhfkhÚke ¼Þ¼eík çkLku÷e yk «òyu rðÿkun fÞkuo níkku. ytøkúus ÷~fhu yk rðÿkunLku f[ze Lkk¾ðk ¾qçk s «ÞkMkku fÞko. Ãkhtíkw ¼Þ¼eík çkLku÷k ¼e÷kuLke W¥kusLkk{kt ðÄkhku

30

Úkíkku síkku níkku yLku íku Ãký çk{ko{kt ytøkúuòuLku {¤u÷e rLk»V¤íkkLkwt ¿kkLk ÚkÞk ÃkAe ðÄkhku økÞku níkku. R.Mk. 1825 {kt Mkuðkhk{Lkk Lkuík]íð nuX¤ VheÚke rðÿkun fÞkuo. R.Mk. 1831 yLku R.Mk. 1846 {kt Ãký VheÚke rðÿkun ÚkÞku yk{ yktËku÷LkLke ÷kufr«ÞíkkLku fkhýu ðkhtðkh rðÿkun Úkíkk hÌkk níkk. íkuLke økwshkíkLkk ykrËðkMkeyku Ãkh Ãký yMkh Ãkze níke. (2) fåALkku rðÿkun :

fåA{kt ytøkúuòu rðÁæÄ MktÄ»koLkwt ¾hu¾h fkhý fåALkk hkò ¼kh{÷ yLku òzuòLkk Mk{Úkof MkhËkhkuLkku hku»k níkku. R.Mk. 1819 {kt hkò ¼kh{÷Lku ytøkúuòuyu nxkðeLku íkuLkk Mkøkeh ÃkwºkLku økkËeyu çkuMkkzâku níkku. yLku ytøkúus hurMkzuLxLku ykÄeLk «ríkþkMkf Ãkrh»kË (Council of Regency) Lku nMíkf ðkMíkrðf þkMkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt. yk Ãkrh»kËu fhu÷k fux÷kf VuhVkhku íkÚkk s{eLk {nuMkq÷{kt fhu÷k ðÄkhkLku fkhýu ÷kufkuLku ytøkúus ftÃkLke þkMkLk Mkk{u hku»k níkku. çk{ko rðøkún{kt ytøkúuòuLke ÚkÞu÷e nkh{ktÚke yk «ËuþLkk ÷kufkuLku «uhýk {¤íkk íku{ýu hkò ¼kh{÷Lku VheÚke økkËeyu çkuMkkzðk {ktøk fhe suLku Ëçkkðe Ëuðk ytøkúuòuyu ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ÷~fhe fkÞoðkne fhðe Ãkze níke. íku{ Aíkkt Ãký R.Mk. 1831 {kt VheÚke rðÿkun Úkíkkt ftÃkLkeyu ¥ÝéÚæÁ¢ÝçÝ çÝç¼

yÃkLkkððe Ãkze níke.

(3) yku¾k {tz¤Lkk ðk½uhkuLkku rðÿkun :

Mkkihk»xÙ{kt ‘yku¾k{tz¤’ íkhefu yku¤¾kíkk îkhfk, yku¾k, çkux ðøkuhu «Ëuþ{kt økkÞfðkzLke Mk¥kk níke. økkÞfðkzu yk «Ëuþ ðk½uhku ÃkkMkuÚke Ãkzkðe ÷eÄku níkku. íkuÚke íkuyku R.Mk. 1820 Úke økkÞfðkz Mkk{u rðÿkun fhíkk hÌkk níkk. Ãkhtíkw íku{kt MkV¤íkk {¤e Lk níke. yk Mk{Þu yku¾k {tz¤Lkk ðk½uhkuyu çktz ÃkkufkÞwO níkwt. ðk½uhku Mðíktºkíkkr«Þ ÷zkÞf òrík níke. íkuyku yku¾k yLku îkhfk ykMkÃkkMkLkk yku¾k {tz¤ íkhefu yku¤¾kíkk «Ëuþ{kt økkÞfðkz fu ytøkúuòuLke nfq{íkLkk rðhkuÄe níkk. fkhý fu yk «Ëuþku WÃkh ðk½uhkuLkk ÃkqðoòuLke Mk¥kk níke. R.Mk. 1820 {kt íku{ýu økkÞfðkz Mkk{u

31

rðÿkun fhu÷ku íku R.Mk. 1822 {kt økkÞfðkzu rçkúrxþ yusLMkeLke {ËËÚke þ{kðe ËeÄku níkku.4 R.Mk. 1857 Lkk Wÿuf Mk{Þu yuðe yku¾k {tz¤{kt yuðe yVðk Vu÷kE níke fu rðÿkuneyku ¼khík{ktÚke ytøkúuòuLku nktfe fkZðk{kt MkV¤ ÚkÞk Au. íkuÚke ðk½uhkuyu yk ÃkrhÂMÚkríkLkku ÷k¼ ÷E E.Mk. 1858 {kt yufºk ÚkE sE òuÄk {kýuf yLku {w¤w {kýufLkk Lkuík]íð nuX¤ økkÞfðkz ÃkkMkuÚke ÃkkuíkkLku «Ëuþ {wõík fhkððkLkku MktøkrX[ «ÞkMk ffÞkuo. økkÞfðkz yLku ytøkúuòuLkk MktÞwõík ÷~fhLku ÃkeAunX fhkðe ðk½uhkuyu 1858 {kt çkux, îkhfk Síke ÷eÄk. Ãkhtíkw R.Mk. 1859 {kt rçkúrxþ MkuLkkÃkrík zkuLkkðkLkLkk Lkuík]¥ð nuX¤Lke MktÞwõík MkuLkkyu yu «Ëuþku ÃkkAk {u¤ÔÞk níkk.5

(4) MkqhíkLkwt {eXkt yktËku÷Lk :

EMx EÂLzÞk ftÃkLkeyu R.Mk. 1844 {kt {eXk Ãkh {ý ËeX yuf YrÃkÞku fh ðÄkhíkkt fhðk{kt ykðíkk ÷kufku{kt ¾qçk yMktíkku»k Vu÷kÞku yLku xqtf Mk{Þ{kt s Mkhfkh rðhkuÄe ¼kðLkk ytøkúuòu rðYæÄLke ¼kðLkk{kt ÃkrhðíkoLk Ãkk{íkk fux÷kf ÞwhkuÃkeÞLkku Ãkh nw{÷kyku fÞko. yk¾hu ytøkúuòuLku ÷køÞwt fu rðhkuÄ ¾qçk s ðÄe hÌkku Au yux÷u yk fh ðÄkhku ÃkkAku ¾U[e ÷eÄku yk s heíku R.Mk. 1848 {kt yuf Mkh¾k íkku÷{kÃk ÷køkw fhðkLkku «ÞkMk fÞkuo íkku ÷kufkuyu áZíkk Ãkqðof íkuLkku çkrn»fkh fÞkuo yLku MkíÞkøkún fhíkk çkÒku Ãký ÃkkAk ¾U[ðk Ãkzâk níkk.

yk¾k Ëuþ{kt Ãknu÷e ðnu÷e ÷kuf¢ktrík økwshkík{kt ÚkE. E.Mk. 1848 {kt {wtçkE R÷kfk{kt Lk{f ({eXkt) Ãkh yuf {ýu ykX ykLkk sfkík (fh) níke íku ðÄkheLku yuf YrÃkÞku fhðk{kt ykðe. økheçk «ò{kt Ëufkhku Ãkze økÞku. yuýu MktøkXLk fÞwO, Ëu¾kðku fÞkO. 1848 Lkk íkk. 29-30 yLku 31 ykuøküu Mkwhík þnuh{kt Ëu¾kðku ÚkÞk, nzíkk÷ku Ãkze, 30,000 ÷kufku yufºk ÚkÞk. yktËku÷Lk yuftËrh y®nMkf hÌkwt, ÷~fh ykÔÞwt, «òyu þkktík çk¤ðku ÃkkufkÞkuo. rnLËw, {wMk÷{kLk, ÃkkhMke rºkrðÄ «òyu yufíkkÚke Lkðk fhLkku rðhkuÄ fÞkuo. fux÷kf y¾çkkhkuyu Ãký Mk{ÚkoLk fÞwO. Auðxu 1848 Lkk íkk. 14 {e MkÃxuBçkhu nwf{Lkk{w çknkh Ãkkzâwt, fu Lk{f ðuhku yuf {ýu, yuf YrÃkÞku ÃkhÚke ½xkzeLku çkkh ykLkk fhðk{kt ykðu Au. MkwhíkLke «òLkku yk Ãknu÷ku rðsÞ, RMx

32

RÂLzÞk ftÃkLkeLkku yk Ãknu÷ku ÃkhksÞ, ¼khík{kt økwshkík{kt yk Ãknu÷e MkV¤ ÷kuf¢ktrík.6 (5) Lkðk íkku÷{kÃk rðhkuÄe yktËku÷Lk : (1848)

R.Mk.1844 {kt {eXkðuhku ykuAk fhðk{kt {¤u÷e MkV¤íkkyu Mktçkðík: «òLke hk»xÙeÞ yrM{íkkLku «kuíMkkrník fhe. R.Mk. 1848 Lkk yur«÷{kt Mkwhíku MkhfkhLkk çktøkk¤e ðsLk Ëk¾÷ fhðkLkk nwf{Lkku rðhkuÄ fÞkuo. ÷kufkuyu rËðMkku MkwÄe nzíkk÷ Ãkkze, ËwfkLkku yLku çkòhku çktÄ hÌkk, ÷kufkuLku yLkks yLku {he{Mkk÷k rðLkk íkf÷eV Ãkze. Mkhfkhu íku çknkhøkk{Úke {tøkkððkLkku «çktÄ fÞkuo. íku {Vík ðnU[kÞk, ònuhLkk{k «fx ÚkÞk fu yk Mkk{u Ãkkt[ nòh MkneLke yhS XuX $ø÷uLz MkwÄe {kuf÷ðe, yu {kxu Yk. 50 nòhLkku Vk¤ku yufºkeík ÚkÞku. yk yktËku÷Lk yuf yXðkzeÞwt [k÷wt hÌkwt. íkk. 5 {e yur«÷u LkøkhsLkkuLkwt «ríkrLkrÄ {tz¤ {ursMxÙuxLku {éÞwt. íku{Lke ÃkkA¤ nòhku Lkkøkrhfku økÞk. {ursMxÙuxu íku{Lke rðLktíke Mkkt¼¤e Ãkrhýk{u ËwfkLkku xÃkkuxÃk ¾w÷e økE. Auðxu Mkhfkhu ÃkkuíkkLke Ëh¾kMík Ãkzíke {wfe yLku yk{ økwshkík{kt MkwhíkLke «òLkku çkeòu rðsÞ ÚkÞku. íkku÷{kÃkLkk MkkÄLkku rðÁæÄLkwt yk yktËku÷Lk ¼khíkLkk ykÄwrLkf RríknkMk{kt Lkðíkh yktËku÷Lk níkwt.7 (6) Ãkt[{nk÷Lkk LkkÞfzkLkku çk¤ðku (R.Mk. 1838-1868)

yuf MkwrðrËík nfefík Au fu økwshkík{kt rçkúrxþ þkMkLkLkku Mkk{qrnf Äkuhýu Mkki «Úk{ rðhkuÄ fhðk ðk¤e «ò ykrËðkMke «ò níke íkuLke ÃkkA¤ íku{Lkk ykøkðk ÃkhtÃkhkøkík fkhýku níkk. rðÿkunLkk Mk{Þu ykrËðkMke Mk{qnkuLke Lkuíkkøkehe ÷uLkkh ÔÞÂõíkyku{kt fux÷kf s{eLkËkhku, òøkehËkhku fu íku{Lkk ðtþòu Ãký níkk. ðuhLke ykøk{kt íkzÃkíkk ykrËðkMke Lkuíkkykuyu Ãký MÚkkrÃkík Mk¥kk Mkk{u þMºkku WXkÔÞk nkuðkLkk Ëk¾÷k ynª LkkutÄkÞk Au. LkkÞf ¿kkrík Mk{økú ykuøkýeMk{e MkËe Ëhr{ÞkLk íku{Lke rðÿkune «ð]r¥kykuLku fkhýu RríknkMk «rMkØ hne níke. R.Mk. 1818 Úke rçkúrxþ Mk¥kk yLku Ëuþe hsðkzkyku LkkÞfkykuLke çk¤ðk¾kuhe «ð]r¥kykuÚke ºkMík hnÞk níkk.

33

1818, 1826, 1838-39, 1854, 1857-59 yLku AuÕ÷u 1868 {kt íku{ýu ykŠÚkf-hksfeÞ fkhýkuMkh MÚkkrÃkík Mk¥kkLkku Mkk{qrnf Mkk{Lkku fÞkuo níkku. su{kt R.Mk. 1838 Úke 1868 MkwÄe Mk{Þu Mk{Þu LkkÞfkykuLke ykøkuðkLke ÷uLkkh ÁÃk®Mkn LkkÞfLke «ð]r¥kyku ¾kMk WÕ÷u¾LkeÞ Au. YÃk®MknLkkt rÃkíkk økkuçkh LkkÞf LkkÁfkux MktMÚkkLkLkk Stshe økk{ Ãkh ðkhMkkøkík røkhkMke nf Ähkðíkku níkku íku íkuLke ÃkkMkuÚke AeLkðe ÷uðk{kt ykðe níke. íkuLkk rÃkíkkLkwt ¾qLk LkkÁfkuxLkk søkíkk çkkheÞkyu òøkehe Í½zk {kxu fÞwO níkwt. íkuLkk ðkhMkkE nf Ãk[kðe Ãkkzðk{kt íkÚkk çkkÃkLkwt ¾qLk fhðk{kt Akuxk WËuÃkwh, ËuðøkZ çkkheÞk suðk hkßÞku Mk{kLk heíku Ëkur»kík níkk. LkkÞfkyku rLkÁæÄ Ëuþe hkßÞkuLku «kuíMkkrník fhíke rçkúrxþ Mk¥kk Mkk{u yk fkhýu íkuLku ðktÄku níkku. MÚkkrÃkík rníkku ÃkAkík LkkÞfkyku ÃkkMku çk¤sçkhe Ãkqðof ðuX fhkðíkk níkk. suÚke ¿kkríkLke MktøkrXík þÂõík íkuLke MkkÚku níke. R.Mk. 1838 {kt çkkheÞk, AkuxkWËuÃkwh, òtçkw½kuzk yLku økkuÄhkLkk LkkÞfzkykuyu yux÷k çkÄk økwLkk fÞko níkk fu íku{ýu Xufkýu ÷kððkLku rçkúrxþe MkhfkhLku [ktÃkíkk WÃkkÞ ÷uðk Ãkzâk. r.Mk. 1838 Lke ½xLkk{kt ÁÃk®Mkn LkkÞf ÃkfzkÞku Ãkhtíkw Mkkhe [k÷[÷økíkLkk ò{eLk ykÃkðkÚke íku Awxe økÞku Aíkkt ðuhLke ykøk{kt s÷íkku íku n¬Lke {ktøkýe {kxu fkÞ{ þktík çkuMku íku{ Lk níkku. 1857 {kt Vkxe Lkef¤u÷k rðÃ÷ðLke yk þktík ÃkrhÂMÚkríkLkku ÁÃk®Mknu Ãkqhku ÷k¼ WXkÔÞku níkku. økwshkíkLkk ykrËðkMkeyku îkhk rçkúrxþ Mk¥kkLkku Mkki «Úk{ rðhkuÄ fhLkkhkyku{kt LkkÞf ykrËðkMkeyku {wÏÞ níkk.8 1857 Lkk {nk Mktøkúk{ Ãknu÷kt økwshkík fûkkyu WÃkh WÕ÷u¾u÷k rðÿkunku, yktËku÷Lkku WÃkhktík MkkøkçkkhLkk ðMkkðk ykrËðkMkeykuLkk çk¤ðkyku, zktøkLkk ¼e÷ hkòykuLkk çk¤ðkyku ðøkuhu {wÏÞ níkk. WÃkhLkk WËknhýku îkhk yu çkíkkððkLkku «ÞíLk Au fu 1857 Lkk Mktøkúk{{kt økwshkíku ÞkuøkËkLk ykÃÞwt íku yk «fkhLkku Ãknu÷ku «ÞíLk Lk níkku. RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk þkMkLkfk¤Lke ¾kuxe Lkerík-heríkykuLkku ®nMkf-y®nMkf heíku sðkçk økwshkíku Ãký ykÃÞku níkku. 1857Lkk Mktøkúk{ ð¾íku íkuLkwt rðMík]ík MðYÃk Ëu¾kÞwt níkwt. íkuLkk rðþu rðMíkkhÚke òuEyu.

34

1857 Lkku {nkMktøkúk{ yLku økwshkík :

1857 Lkku MðkíktºÞ Mktøkúk{ ¼khíkeÞ RríknkMkLkwt Mkwðýo Ãk]c Au. yk ½xLkk ¼khíkLke {w½÷ hksÄkLke rËÕne yÚkðk ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhku Ãkqhíke Mker{ík hne Lknkuíke Ãkhtíkw yuLkwt ûkuºk ¾qçk s rðMík]ík níkwt. 1857 Lkk yk MðkíktºÞ Mktøkúk{{kt rVhtøkeyku (ytøkúuòu) Lku ¼khík{ktÚke nktfe fkZðk {kxu çkÄk ðøkkuo, Mk{wËkÞku, Mkt«ËkÞku yLku òríkykuyu {ËË fhe. nfefík{kt yk MðkíktºÞ Mktøkúk{ ytøkúuòuLkk «ríkhkuÄLkku Mkk{qrnf çkkuÄ níkku. yu{kt çkÄk ûkuºkeÞ, ¼kr»kf, ÄkŠ{f yLku òíkeÞ Mkt«ËkÞku íkÚkk ðøkkuoyu ¼køk ÷eÄku níkku. yk Mkt½»ko{kt MkirLkfku, ËwfkLkËkhku yLku sLkòríkykuyu WíMkknÚke ¼køk ÷eÄku níkku. yk MðkíktºÞ Mktøkúk{ ¼khíkLkk çkÄk «ktíkku, økk{ku, fMkçkkyku, Lkøkhku, MkirLkf Akðýeyku, ÃkðoíkeÞ yLku støk÷Lkk rðMíkkhku{kt Vu÷kÞku níkku. ¼khíkLkk «rMkØ RríknkMkfkh ykh.Mke. {sw{Ëkhu 1963 {kt «rMkØ fhu÷k çku ÃkwMíkfku (rMkÃkkE BÞwrLkxe yuLz Äe heðkuÕx 1857, f÷f¥kk, 1963 yLku rçkúrxþ Ãkuhk{kWLxMke yuLz ELzeÞLk huLkuMkkt ¼køk -1, {wtçkE, 1963) {kt yk Mktøkúk{Lke ÔÞkÃkf [[ko fhe Au. yu{ýu ÷ÏÞwt Au fu MkirLkfkuLkk rðÿkunLke fze{kt Lkkøkrhfkuyu Ãkrù{ rçknkh{kt rðÿkuneykuLku sLkíkk MkkÚku ÃkkuíkkLku ¼u¤ðe ËeÄkt níkkt. yu{Lkku {ík Au fu rðÿkunLkwt MðÁÃk íkÚkk sLkMk{ÚkoLk swËkt swËkt MÚk¤kuyu yuf Mkh¾kt Lk níkkt. fux÷kf «Ëuþku{kt (Ãktòçk íkÚkk {æÞ¼khík{kt) fuð¤ MkirLkf rðÿkun níkku ßÞkhu W¥kh«Ëuþ yLku {æÞ¼khíkLkk fux÷kf ¼køkku{kt yLku Ãkrù{ rçknkh{kt MkðoMkkÄkhý rðÿkun{kt MkirLkf yLku yMkirLkf çkÒku níkk yLku hksMÚkkLk íkÚkk {nkhk»xÙ{kt fuð¤ sLkíkkLkwt «ríkrLkrÄíð níkwt. 1857 MkwÄe{kt sLkíkkLkk yktËku÷Lk {kxu Ãkw»f¤ fkhýku sðkçkËkh{kt su{kt [hçkeðk¤e fkhíkqMkLke ½xLkkyu íkkífkr÷f fkhý Ãkwhwt Ãkkzâwt. ÃkkuíkkLke ÄkŠ{f ÷køkýeykuLkk yÃk{kLkÚke rMkÃkkEyku ¢kuÄu ¼hkÞk yLku rðÿkun fhðk íkiÞkh ÚkÞk yu íku{Lkk çktzÚke ¼khíkeÞ Mk{ksLkk yLÞ ðøkkuoLku Ãký çk¤ðku fhðkLkwt fkhý Ãkwhwt ÃkzðkLkwt níkwt. rËÕneÚke 36 {kE÷ Ëqh {uhX{kt 10 {e {u, 1857 Lkk rËðMku rMkÃkkEykuLkk çk¤ðkÚke yk çktzLke þÁykík ÚkE yLku ÃkAe òuh Ãkfzíkkt Ãkfzíkkt W¥kh{kt Ãktòçk yLku

35

Ërûký{kt Lk{oËkÚke {ktzeLku Ãkqðo{kt rçknkh yLku Ãkrù{{kt hsÃkqíkkLkk MkwÄeLkk rðMík]ík «Ëuþku{kt íku Vu÷kE økÞwt. {uhX{kt MkirLkfkuyu yu{Lkk y{÷ËkhkuLke fík÷ fhe yLku rËÕne íkhV fq[ {ktze. çkesu rËðMku Mkðkhu íkuyku rËÕne ykðe ÃknkUåÞk íkuÚke íÞktLkk MkirLkfkuLku Ãký Mkq[Lkk {¤e økE yLku yu{ýu çk¤ðku fÞkuo. yu{ýu þnuh fçksu fÞwO yLku ð]æÄ çknkËwhþknLku ¼khíkLkku þnuLkþkn ònuh fÞkuo. yk{ MkirLkfkuyu çktzLku ¢ktríkfkhe MðÁÃk ykÃke ËeÄwt. yk ÃkAe rðÿkun{kt ¼køk ÷uLkkh çkÄk s MkirLkfku, ¼khíkeÞ MkhËkhku yLku s{eLkËkhkuyu ¼khíkLke yufíkkLkk «ríkf çkLke økÞu÷k {kuøk÷ þnuLkþkn «íÞu íkífk¤ ÃkkuíkkLke ðVkËkhe ònuh fhe ËeÄe. W¥kh yLku {æÞ ¼khík{kt Mkðoºk rMkÃkkEykuLkk çk¤ðk ÃkAe Lkkøkrhf sLkíkkLkk çktzku ÚkÞk. Mkk{kLÞ sLkíkkyu fux÷efðkh íkku ¼k÷k yLku fwnkze, íkehfk{Xkt, ÷kXe yLku Ëkíkhzkt yLku Mkk{kLÞ çktËqfÚke ÷zík ykÃke. ¾kMk fheLku yksLkk W¥kh «Ëuþ yLku rçknkhLkk rðMíkkhku{kt rfMkkLkkuyu çktz{kt ÔÞkÃkfÃkýu ¼køk ÷eÄku yLku íkuLku ÷eÄu íkuLku Mkk[wt çk¤ {éÞwt yuf ytËks {wsçk yðÄ{kt ytøkúuòuLke Mkk{u ÷zíkkt ÔÞkÃkfÃkýu ¼køk ÷eÄku yLku íkuLku ÷eÄu íkuLku Mkk[wt çk¤ {éÞwt yuf ytËks {wsçk yðÄ{kt ytøkúuòuLke Mkk{u ÷zíkkt yuftËh 1,50,000 {kýMkku {kÞko økÞk íku{kt 1,00,000 fhíkkt íkku ðÄkhu Mkk{kLÞ LkøkhsLkku níkk.9 rðÿkun ¾qçk s ÍzÃkÚke W¥kh yLku {æÞ¼khík{kt Vu÷kE økÞku. ÷¾Lkki, yÕçkkçkkË, fkLkÃkwwh, çkhu÷e, çkLkkhMk rçknkhLkku fux÷kuf ¼køk, ÍktMke yLku yLÞ fux÷ktf «Ëuþku ðøkuhu{kt rðÿkun ÚkÞku. ytøkúuòuLkk MkËT¼køÞu fux÷ktf ¼khíkeÞ þkMkfku hks¼õík çkLÞk yLku íku{ýu rðÿkunLkk Ë{Lk{kt ytøkúuòuLku ¾qçk s ÞkuøkËkLk ykÃÞwt. Lk{oËk LkËeLkku ËrûkýLkku «Ëuþ {kxu ¼køku þkLík hÌkku níkku.10 1857 Lkk {nkLk Mktøkúk{ ð¾íku W¥kh ¼khíkLkk fux÷kf {níðÃkqýo rðÃ÷ðe fuLÿku{kt yðÄ, çkhkfÃkwh, ytçkk÷k, {ehík, rËÕne, Mkíkkhk, øðkr÷Þh, $Ëkuh, {tËMkkih, fkLkÃkwh, Ãktòçk, ÷¾Lkki, rçknkh, ÍktMke, çkLkkhMk, yÕnkçkkË, ViÍkçkkË, økkuh¾Ãkwh, Lke{[ rðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.

36

R.Mk. 1853 MkwÄe Ãkt[{nk÷ {hkXkykuLkk fçkò{kt níkwt. øðkr÷ÞhLkk ®MkrÄÞkLkkt íkkçkk{kt Ãkt[{nk÷ rsÕ÷ku íkÚkk ÃkkðkøkZ yLku [ktÃkkLkuh þnuh níkkt. øðkr÷ÞhÚke yk «ËuþkuLkku ðneðx fhðkLkwt {w~fu÷ nkuðkÚke ®MkrÄÞku yk «ËuþkuLkku ðneðx 1853 {kt rçkúrxþ MkhfkhLku ËMk ð»ko {kxu MkkUÃÞku. ËMk ð»koLke {wËíkLkku ytík ykðu íku Ãknu÷kt s ®MkrÄÞkyu 1861 {kt yk «Ëuþku rçkúrxþ MkhfkhLku íkçkËe÷ fhe ykÃÞk yLku yuLkk çkË÷k{kt yu «Ëuþ sux÷ku s rðMíkkh, su ÍktMke ÃkkMku ykðu÷ku níkku íku, ÷eÄku. «ËuþkuLke ykðe yË÷kçkË÷eÚke Ãkt[{nk÷Lku VkÞËku ÚkÞku.11 rçkúrxþ þkMkLk nuX¤ økwshkíkLkku yk rsÕ÷ku AuÕ÷ku ykÔÞku níkku. R.Mk. 1860 ËhBÞkLk yk rsÕ÷ku ®MkrÄÞk {kxu rçkúrxþ nðk÷k nuX¤ níkku. yuLkwt Mkt[k÷Lk huðkfktXkLkk hksfeÞ yusLx îkhk Úkíkwt. ÍktMke{ktLkk «ËuþLkk çkË÷k{kt yuLke MkkUÃkýe ÚkE níke yLku R.Mk. 1861 Úke yu «ktíkLkk ¼køkYÃku níkku. yk{ nðu økwshkík{kt rçkúrxþ ftÃkLkeLke Mk¥kk MkðkorÄf yLku MkðkuoÃkhe çkLke níke. 1857 Ãkqðuo Mkk{kLÞík: þktrík «ðíkoíke níke. Aíkkt ÃkhËuþe Mk¥kk «íÞu yuf «fkhLkku AqÃkku hku»k níkku. «MktøkkuÃkkík íku{ýu þktík «ríkfkh îkhk íku{Lkk hku»k yLku ríkhMfkhLku ðk[k ykÃke níke. økkÞfðkzLkk Ëhçkkh{kt ytøkúus rðhkuÄe ík¥ðku níkk. ÃkuïkE økR íkuÚke {hkXk ÷kufkuLku Ëw:¾ ÚkÞwt níkwt. MkwhíkLkk Lkðkçk MkkÚku ytøkúuòuLkwt ðíkoLk MkkÁt Lk níkwt. LÞkÞkur[ík Lk níkwt. WãkuøkÄtÄk íkÚkk ¾uíke Ãkze ¼ktøÞk níkk. ¼khu {nuMkq÷ yLku Mk¾íkkEÚke fhkíke ðMkw÷kíkLku fkh{u ¾uzqíkku{kt yMktíkku»k níkku. Mkk{krsf íkÚkk ÄkŠ{f çkkçkíkku{kt {kÚkwt {khðkLke LkeríkLku fkhýu ÷kufku{kt økuhMk{s Vu÷kE níke. Mkwhík yLku {wtçkR{kt þk¤k{kt ¼ýíkk ÃkkhMke rðãkÚkeoykuLkkt Ä{kotLíkhLkk «Mktøkkuyu ytøkúus MkhfkhLke ðxk¤ íkhVe Lkerík nkuðkLke þtfk sL{kðe níke. 1857 Lkk Mktøkúk{{kt økwshkíkLkk çkLku÷k çkLkkðku :

1857-58 Lkku çk¤ðku {q¤¼qík heíku hsðkzkykuLkku rðÃ÷ð níkku. yu{kt hk»xÙeÞíkkLkwt Ãký ík¥ð {kusqË níkwt. yLku Aíkkt Ëuþe hkòyku íku{s hsðkze MkhËkhku íkuLkkÚke y÷øk hÌkk Lku ytøkúuòuLku íku{Lke Mk¢eÞ {ËË {¤e yuLku ÷eÄu íkuyku íkuLku Ëkçke

37

ËE þõÞk. su{Lkku {w÷f ¾k÷Mkk fhðk{kt ykÔÞku níkku. íku{s su{Lkk nfku yLku rðþu»k yrÄfkhku Ãkzkðe ÷uðk{kt ykÔÞk níkk. íkuyku íku{s ykÃkýe Ãký ßÞkhu íÞkhu ykðe s Ëþk ÚkðkLke Au. yuðku su{Lku zh níkku íkuðk ÷kufku s çk¤ðk{kt ¼éÞk níkk.12

økwshkík{kt {wMk÷{kLkku, ¼e÷ku, fku¤e yLku ÃkkxeËkhkuyu ytøkúus þkMkLkLku ÷zík ykÃke níke. Mkkihk»xÙLkk ðk½uhkuyu Ãký íku{Lkk Ëktík ¾kxk fÞko níkk. {wtçkE yLku økwshkíkLkk {kuxk¼køkLkk ÃkkhMkeyku íkÚkk ðzkuËhkLkk {nkhkò MkrníkLkk hksðeyku ytøkúusrLkc hÌkk. hksfkux, sqLkkøkZ, LkðkLkøkh (ò{Lkøkh) yLku ÃkkuhçktËhLkk hksðe ytøkúusrLkc níkk. ÷wýkðkzk hksÃkeÃk¤k, AkuxkWËuÃkwh yLku Rzh MkrníkLkk hksðeykuyu ytøkúuòu rðÁæÄ {kÚkwt ô[fLkkhkykuLku f[zðk{kt MknÞkuøk fÞkuo. økwshkíkLkk yu ðu¤kLkk ytøkúusrLkc Ãkrhðkhku yLku ÃkkhMke Mk{ks yksu Ãký yøkú¢{u s Au. ynª çkeS Ãký yuf ðkík LkkUÄðk suðe Au : økwshkík{kt þkMkLk ®nËwykuLkwt nkuÞ fu {wÂM÷{kuLkwt fu ÃkAe ¾úeMíke ytøkúuòuLkwt, íku{Lkk ËeðkLkku yLku ðneðxËkhku íkhefu {nËT ytþu Lkkøkhku yLku çkúkñý ðkýeÞk s hÌkk Au. yk yiríknkrMkf MkíÞ h¾u Lk ¼q÷eyu. (ykh. xe. Mkkðr÷Þk yLku {nuíkk {fhLË (MktÃkk.), 1857 : fux÷kf «ðknku, økwshkíkLkk hkò hòðkzktLke MkÕíkLkíkku ¾k÷Mkk ÚkðkLkk «Mktøk ykÔÞk Lknkuíkk yux÷u økwshkík {nËT ytþu þktík hÌkkLkwt {LkkÞwt.

Mkk{kLÞ {kLÞíkk yuðe Au fu økwshkíku 1857 Lkk rðÃ÷ð{kt fkuE ¼køk ¼sÔÞku LkÚke. rðÃ÷ðLku ÷økíkkt ÃkwMíkfku{kt Ãký økwshkíkLkk rnMMkk rðþu ¼køÞu s ftE WÕ÷u¾ Au. Ãkhtíkw ËMíkkðuS Ãkwhkðk yLku yrÄf]ík ÃkºkÔÞðnkh ÃkhÚke Vr÷ík ÚkkÞ Au fu 1857 Lkk rðÃ÷ð{kt økwshkíkLkku Vk¤ku LkøkÛÞ Lk níkku. y{ËkðkË, Ãkt[{nk÷, {nefktXk íkÚkk huðkfktXk rsÕ÷kyku{kt rðÃ÷ðLke r[Lkøkkhe Vu÷kE níke. su 1857-58 Lkk ð»kkuo Ëhr{ÞkLk [k÷wt hne yLku íkkíÞk xkuÃkuLke fnuðkíke ÄhÃkfz yLku VktMke çkkË yku÷ðe þfkE níke.13

yuðe yuf {kLÞíkk «ðíkuo Au fu yk {nkLk Wÿuf {kºk W¥kh yLku {æÞ ¼khík Ãkqhíkku {ÞkorËík hÌkku níkku yLku økwshkík{kt íku çkLkkð «íÞu WËkMkeLkíkk «ðíkoíke níke. økwshkíku Lk íkku rçkúxeþ Mk¥kkLkku rðhkuÄ fu Mkk{Lkku fÞkuo fu Lk íkku Wÿuf{kt ¼køk ÷uLkkhkyku

38

«íÞu fkuE MknkLkw¼qrík Ëþkoðe níke. yk {kLÞíkk yíÞtík ¼q÷ ¼hu÷e Au. íku yk ytøku ÚkÞu÷k MktþkuÄLkkuÚke Ãkwhðkh ÚkkÞ Au. òu fu yu çkkçkíkLkku RLfkh ÚkE þfu Lkrn fu W¥kh yLku {æÞ ¼khík{kt íku sux÷ku ÔÞkÃkf, Wøkú yLku ÄkhËkh níkku, íkux÷ku yu yk çkLkkðLkk {wÏÞ ûkuºkÚke çknkh ykðu÷k yuðk økwshkík fu Mkkihk»xÙ{kt íku yux÷ku çkÄku ÄkhËkh níkku, íkux÷ku yu yk çkLkkðLkk {wÏÞ ûkuºkÚke çknkh ykðu÷k yuðk økwshkík fu Mkkihk»xÙ{kt íku yux÷ku çkÄku «¼kðf fu yMkhfkhf çkLke þõÞku Lk níkku.14

Mkkihk»xÙLkku «Ëuþ Mðíktºkíkk Ãkqðuo fkrXÞkðkz íkhefu yku¤¾kíkku níkku. íku MktÃkqýoÃkýu Ëuþe hsðkzktykuLkku «Ëuþ níkku. R.Mk. 1820 {kt ðzkuËhkLkk økkÞfðkzu Mkkihk»xÙ{ktÚke ÃkkuíkkLkku ¾tzýe W½hkððkLkku n¬ rçkúxeþ Mk¥kkLku MkkUÃke ËeÄku íÞkh ÃkAe íkwhík Mkkihk»xÙLkk MkkiÚke þÂõíkþk¤e hkßÞ sqLkkøkZ fu su Mkkihk»xÙLkk «Úk{ðøkoLkk hkßÞku yuðkt ò{Lkøkh, ¼kðLkøkh Mkrník 137 Ëuþe hkßÞku ÃkkMkuÚke òuhík÷çkeLkk 92424 Yk. ðkŠ»kf {u¤ðíkwt níkwt. (òLke zkp. yuMk.ðe. Mkkihk»xÙLkku RríknkMk, y{ËkðkË, 2003 Ãk]. 142) íkuýu yk ¾tzýe W½hkððkLkwt ytøkúus Mk¥kkLku MkkUÃke ËeÄwt. yk W½hkýeLkk {nuLkíkkýk íkhefu W½hkðu÷e hf{Lkk Ãk[eMk xfk ytøkúuòuLku ykÃkðkLkwt XhkðkÞwt níkwt. yk{ rçkúxeþ Mk¥kk íkku økkÞfðkz yLku sqLkkøkZLkk {nuíkkS íkhefuLke níke. Ãkhtíkw ÃkkuíkkLkk «¼kðÚke Mkkihk»xÙ{kt «¼wíð MÚkkÃkeLku íkuyku {kr÷f çkLke økÞk níkk. økwshkíkLkk MkkiÚke þÂõíkþk¤e Ëuþe hkßÞ yuðk ðzkuËhkLkk økkÞfðkz íkÚkk Mkkihk»xÙLkk MkkiÚke þÂõíkþk¤e hkßÞ yuðk sqLkkøkZLkk Lkðkçk Ãký rçkúxeþ Mk¥kk Mkk{u òýu fu ®Mkn Mkk{u çkfhe suðk rLk{koÕÞ çkLke økÞk níkkt. íkuÚke rçkúxeþ RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu Mkkihk»xÙLkk {æÞ{kt ykðu÷ hksfkux{kt 1820 {kt ÃkkuíkkLke fkuXeLke MÚkkÃkLkk fhe níke. íÞkhu Mkkihk»xÙLkwt ûkuºkV¤ 52038 [ku.rf.{e. níkwt. yLku íku{kt 4368 økk{zkt níkk íkÚkk íkuLke ðkŠ»kf ykðf Yk. 148 ÷k¾ 87 nòh níke.15

ykuøkýeMk{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt Mkkihk»xÙLke «ò{kt hksfeÞ òøk]ríkLkku y¼kð níkku, Ãkhtíkw íÞkh ÃkAe rçkrxþ ®nË{kt ytøkúuòuLke yíÞk[khe, yLÞkÞe yLku þku»kýÃkqýo Lkerík Mkk{u 1857 {kt rðÃ÷ð ÚkÞku níkku. íkuLke Ãkhkuûk yMkh Mkkihk»xÙ{kt Ãký ÚkE níke. rðÃ÷ð Mk{Þu yku¾k {tz¤{kt yuðe yVðk Vu÷kE níke fu rðÿkuneyku ¼khík{ktÚke

39

ytøkúuòuLku nktfe fkZðk{kt MkV¤ ÚkÞk Au. îkhfk íkÚkk yku¾k çkuxLke Þkºkkyu W¥kh ¼khík{ktÚke ykðíkk Þkºkk¤wyku Ãký yk ðkíkLku Mk{ÚkoLk ykÃkíkk níkk. íkuÚke ðk½uhkuyu yk ÃkrhÂMÚkríkLkku ÷k¼ ÷E 1858 {kt yufºk ÚkE òuÄk {kýuf íkÚkk {w¤w {kýufLkk Lkuík]íð nuX¤ økkÞfðkz ÃkkMkuÚke «Ëuþ {wõík fhkððkLkku MktøkrXík «ÞkMk fÞkuo níkku. rçkúrxþ Mk¥kkLke {ËËLke òuhu fqËíkk økkÞfðkzLku ntVkððkLke yk íkf íku{ýu ÍzÃke ÷eÄe.

Mkk{kLÞ {kLÞíkk yuðe Au fu 1857 Lkk Mktøkú{{kt økwshkíku LkrnðíkT ¼køk ¼sÔÞku níkku íku{s rðËuþe Mk¥kk Mkk{uLkk fnuðkíkk çk¤ðk{kt ÃkkuíkkLkk ËuþçkktÄðkuLku yuýu fkuE økýLkkÃkkºk Mknfkh ykÃÞku Lk níkku. Ãkhtíkw r¼Òk r¼Òk «fkhLkk Lk¬h Ãkwhkðk yk {kLÞíkkLku íkÆLk ¼q÷¼hu÷e Mkkrçkík fhu Au. 1857 Lkk WíÚkkLk {kxu ¼khík{kt su MktÞkuøkku yLku Ãkrhçk¤ku sðkçkËkh níkk íku íkku økwshkík{kt {kusqË níkkt s, Ãkhtíkw yu WÃkhktík fux÷ktf ¾kMk fkhý Ãký økwshkík{kt sðkçkËkh fne þfkÞ. ÷kuzo zuÕnkWMkeyu rçkLk ËMíkkðuS s{eLk só fhðk {kxu RLkk{ fr{þLkLke rLkÞwÂõík fhe níke. ¼khíkLke yk «fkhLke fw÷ s{eLkLke ykþhu 1/4 ¼køkLke s{eLk økwshkík{kt níke.

ËMíkkðuS Ãkwhkðk Lkrn nkuðkÚke økwshkíkLkk {kuxk¼køkLkk íkk÷wfkËkhku yLku s{eLkËkhkuLke s{eLk só Úkíke níke. ykÚke íkuykuyu økwshkík{kt 1857 Lkk rðÃ÷ðLku W¥kusLk ykÃÞwt yux÷wt s Lkrn, Ãkhtíkw yu{kt Mkr¢Þ ¼køk ¼sÔÞku. 1857 {kt hkòykuLkku MkkÚk {u¤ððk rçkrxþ Mkhfkhu hkòyku Mkk{uLkk íkk÷wfkËkhkuLkk ËkðkykuLke WÃkuûkk fheLku hkòykuLke hsqqykíkLku {tsqh fhe, ykÚke {kuxk¼køkLkk ¼kÞkíkku yLku íkk÷wfkËkhku ykŠÚkf heíku ÃkkÞ{k÷ ÚkE økÞk. ykÚke {nefktXkLkk 140 sux÷k ¼kÞkíkku ÃkkuíkkLke ¾hkçk ykŠÚkf ÂMÚkríkLku ÷eÄu nhÃk¤u rðÃ÷ðLku MkkÚk ykÃkðk íkiÞkh níkk. økwshkíkLkk ÷~fh{kt çknwÄk ykhçk, Ãkðkhe, {hkXk ðøkuhuLke ¼híke Úkíke níke. Ãkhtíkw fkXe, fku¤e, ¼e÷, Äkhk¤k, LkkÞfzk ðøkuhu suðe økwshkíkLke ÷zkÞf fku{kuLkk ÷kufkuLke yÃkðkËYÃku s ¼híke Úkíke níke. ykÚke yu{kLkkt {kuxk¼køkLkk çkufkh níkkt. yLku íkuyku ÷qtxVkxLkku ÄtÄku fhíkk. økwshkík{kt rðÃ÷ð Úkíkkt íkuykuyu yu{kt {n¥ðLkku ¼køk ¼sÔÞku.

økwshkíkLkk ½ýk¾hk hkòyku, Lkðkçkku yLku Mkk{ktíkku ÃkkuíkkLkk ÷~fhku{kt ykhçk, {fhkýe yLku ®MkÄe {wÂM÷{kuLke Mkkhk «{ký{kt ¼híke fhíkkt. yu{Lku

40

Mðk¼krðf heíku s {w½÷ Mk{úkx «íÞu fqýe ÷køkýe yLku rçkúrxþe Mkhfkh «íÞu LkVhík níke. ykÚke íkuykuyu økwshkík{kt 1857 Lkk rðÃ÷ðLkk Vu÷kðk{kt {níðLkku ¼sÔÞku.

økwshkík{ktÚke Úku÷k{kt {eXwt fåALkk hý {khVík hksÃkqíkkLkk{kt {kuf÷kíkwt níkwt. yk Úku÷k{kt yøkkW ®MkËqh ¼hu÷ nkuðkÚke {eXwt ÷k÷ çkLke økÞwt níkwt. {ne fktXk{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt yk Úku÷k ÷kufkuyu òuÞk íÞkhu íku{Lku ÷køÞwt fu ÷kufkuLku RhkËkÃkqðof Ä{o¼úü fhðk {kxu {eXk Ãkh økkÞLkwt ÷kune Aktxðk{kt ykÔÞwt níkwt. yk yVðk økwshkíkLkk yLÞ ¼køkku{kt Vu÷kíkkt rðÃ÷ðLku W¥kusLk {éÞwt. 1857 {kt økwshkíkLkk ÷~fh{kt øðkr÷ÞhLkk fux÷ktf MkirLkf níkkt. yk Mk{Þu øðkr÷Þh{kt Ëku÷íkhkð ®þËuLke rðÄðk hkýe çkiÍkçkkE ÃkkuíkkLkk Mkøkeh Ãkwºk ðíke hkßÞLkku ðneðx fhíke. yuLku rçkúxeþ þkMkLk «íÞu ¼khu LkVhík níke. íkuÚke yuýu økwshkík{kt òMkqMkku {kuf÷eLku ÃkkuíkkLkk MkirLkfkuLku íkÚkk økwshkíkLkk yLÞ XkfkuhkuLku rçkúxeþ Mkhfkh Mkk{u rðÃ÷ð Ãkkufkhðk W~fuÞko.

økwshkík{kt MkkÄwyku, Vfehku, {ki÷ðeykuyu rçkúrxþ Mkhfkh Mkk{u ¾wÕ÷e sunkË søkkðe níke. MkhkswÆeLk {ki÷ðe y{ËkðkËLke swB{k {ÂMsË íkÚkk y{ËkðkËLke ÷~fhe xwfzeyku{kt rçkúrxþ Mkhfkh rðÁæÄ ¾wÕ÷k ¼k»ký fhíkku, ykÚke yuLke ÄhÃkfz fheLku yuLku Mkò fhðk{kt ykðu÷e. su{ ¼khíkLkk yLÞ «Ëuþku{kt [Ãkkxe {khVík rðÃ÷ðLkku MktËuþku Vu÷kðkíkku nkuðkLkwt {Lkkíkwt íku{ økwshkík{kt ð]ûkLke zk¤¾eyku {khVík ykðku MktËuþku Vu÷kðkíkku. økwshkík{kt íku{ s yLÞ «Ëuþku{kt fqíkhk {khVík Ãký rðÃ÷ðLkku MktËuþku Vu÷kðkíkku.

¼khíkeÞ ¼k»kkyku{kt «rMkØ Úkíkkt ðíko{kLkÃkºkkuyu Ãký rðÃ÷ðLku W¥kursík fhðk{kt {n¥ðLkku ¼køk ¼sÔÞku. {wtçkELkk økðLkoh {kWLx Mxwyxo yuÂÕVLMxLku {wtçkE R÷kfk{kt LÞkÞLke «Úkk çkË÷e Lkk¾e. yuýu MÚkkrLkf yËk÷íkkuLku çkË÷u Mkhfkhe yËk÷íkku MÚkkÃke, su ½ýe ¾[ko¤ íkÚkk ÷kt[ ÷uLkkhe níke. ð¤e yu{kt LÞkÞLke Ze÷ Ãký ¾qçk Úkíke. ð¤e rçkúxeþ Mkhfkhu økwshkík íkÚkk yLÞ ¼køkku{kt fhu÷k fux÷kf MkwÄkhk yLku fkÞËk ¼khíkeÞ rhðkòu yLku «ýkr÷fkykuLkk rðhkuÄe níkk. ykÚke rçkúxeþ þkMkLk «íÞuLkk ÷kufkuLkk yýøk{k{kt ðÄkhku ÚkÞku. økwshkíkLke ykMkÃkkMkLkk «Ëuþku{kt çkLku÷k rðÃ÷ðLkk çkLkkðkuyu Ãký økwshkík{kt rðÃ÷ðLku W¥kursík fhðk{kt økýLkkÃkkºk Vk¤ku

41

ykÃÞku. hksÃkqíkkLkk, {æÞ«Ëuþ íkÚkk {nkhk»xÙLkk y{wf ¼køkkuLkk çktzkuyu økwshkíkLkk MkirLkf, ÷kufku íkÚkk Xkfkuhku{kt rðÃ÷ð søkkððkLke ð]¥keLku Mkíkus fhe. çknkËwhþkn Ãknu÷kLkk MkeÄk ðtþs þknòËk rVhkusþknu hksÃkqíkLkkLkk y{wf ¼køkku{kt rðÃ÷ð Vu÷kððk{kt yøkú¼køk ¼sÔÞku. Ãkkuíku Võík 20 ð»koLkku swðkLk nkuðk AíkktÞ íkuýu {fhkýeyku yV½kLkku ykhçkkuLke MknkÞÚke {tËMkkuhLkku rfÕ÷ku yLku þnuh fçksu fÞko íkÚkk íÞkt ÃkkuíkkLku sqLk 1857 {kt hkò íkhefu ònuh fÞkuo. yuýu ykþhu 20,000 Lkwt ÷~fh yufrºkík fÞwO íkÚkk yuLke {ËËÚke hksÃkqíkkLkk, {æÞ«Ëuþ íkÚkk W¥kh økwshkík yLku {æÞ økwshkíkLkk y{wf «Ëuþ fçksu fhðkLke ÞkusLkk fhe yk {kxu yuýu su íku «ËuþLkk XkfkuhkuLku ÃkkuíkkLku Mknfkh ykÃkðk Ãkºkku ÷ÏÞk, Ãkhtíkwt yuLku Ãkqhíkku Mknfkh Lkrn {¤íkkt yuLke ÞkusLkk rLk»V¤ økE. ¾kMk fheLku $Ëkuh, Bnkð íkÚkk ÄkhLkkt çktzkuyu {nefktXk, Ãkt[{nk÷ íkÚkk ¾uzkLkk «Ëuþku{kt çkLku÷k rðÃ÷ðLkk çkLkkðku Ãkh ôzku «¼kð Ãkkzâku níkku. ð¤e LkMkehkçkkË íkÚkk $ËkuhLkk çkLkkðkuyu ËknkuË, ðzkuËhk íkÚkk ¼Á[Lkk çkLkkðku Ãkh MkeÄe yMkh fhe níke.

¼Á[{kt {u, 1857 {kt {wÂM÷{ku yLku ÃkkhMkeyku ðå[u ÚkÞu÷k fku{e h{¾kýLku 1857 Lkk rðÃ÷ðLkk çkLkkðku MkkÚku Mkktf¤e ÷uðk{kt ykðíkkt ¼Á[ íkÚkk Ërûký økwshkíkLkk y{wf «Ëuþku{kt rðÃ÷ð rðþu»k Vu÷kÞku. MÚkkrLkf Ãkkur÷Mk h{¾ký Ëçkkððk{kt rLk»V¤ síkkt ðzkuËhk, ðkøkhk, nktMkkux, ytf÷uïh ðøkuhu þnuhku{ktÚke çkku÷kððk{kt ykðu÷e ÷~fhe fw{fÚke h{¾kýLku Ëkçke Ëuðk{kt ykÔÞwt. hkusMkoLku 13 {e sqLk 1857 Lkk hkus ¼Á[Lkk fk{[÷kW {uSMxÙux íkhefu rLkÞwõík fhðk{kt ykÔÞku. yuLke íkÃkkMk{kt ¼Á[Lkk {ki÷ðeLkku Ãkwºk íkÚkk çkeò 16 {wÂM÷{ ÷qtxVkx íkÚkk ÃkkhMke økwÁLke níÞk {kxu {wÏÞ yÃkhkÄe sýkÞk. ykÚke yu{ktLkk çku Lku VktMke ykÃkðk{kt ykðe. ºkýLku su÷ðkMk {éÞku íkÚkk çkkfeLkkLku yÃkhkÄLkk «{ký{kt ðÄíke ykuAe Mkò fhðk{kt ykðe. yk çkLkkð{kt Mkhfkhu ÃkkhMkeykuLke íkhVuý fhe níke yuðk çknkLkk nuX¤ Ãknu÷k ¼Á[Lkk {wÂM÷{kuyu Mkhfkh Mkk{u çktz ÃkkufkÞwO, íkÚkk yu{Lke «uhýkÚke ytf÷uïh, hksÃkeÃk¤k, nktMkkux ðøkuhu MÚk¤kuyu Ãký çktz ÚkÞk. Mkwhík{kt {wÂM÷{kuLkk Ä{oøkwÁ þu¾ MkiÞË nwMkuLke RÿwMkLke yMkh ík¤u MkwhíkLkk {wÂM÷{kuyu çktz ÃkkufkÞwo Lkrn.

42

Ãkrhýk{u MkiÞË RÿwMkLku Y. 599 Lkwt ð»kkuoMkLk çkktÄe yÃkkÞwt íkÚkk yuLku fBÃkurLkÞLk ykuV Äe Mxkh ykuV RÂLzÞkLkku r¾íkkçk yÃkkÞku.16

1857 {kt økwshkík{ktÞu ®nMkf ¢ktrík ÚkE níke. ¾Át yu Au fu ¢ktrík W¥kh økwshkík sux÷e «[tz ËkðkLk¤ suðe Lknkuíke. økwshkíkLkku WÃk÷ku ðøko, rþrûkík ¼ÿ Mk{ks, yu{kt ykøk¤ Lknkuíkku ykÔÞku. yu{ Aíkkt økwshkíku ÃkkAe ÃkkLke fhe Lknkuíke. «ò Ëw:¾e níke. hsðkzk ËuðkËkh níkk. ytøkúusLke ÷ku¼e ykt¾ ÷k÷ ÚkE níke. økk{Lku {kÚku ytøkúus fu Ëuþe hkòLkku ÚkkýuËkh Xkufkíkku níkku. ÷~fh{kt ÃkhËuþeyku yux÷u hkurn÷k, hksÃkqík, rð÷kÞíke yux÷u rMkLÄe, {fhkýe ðøkuhuLku Lkkufhe {¤íkkt økwshkíkLke ûkkºkíkusðk¤e «ò Mk{Mk{e WXe níke. {nefktXkLkk {nuðkMke, fku¤e, ¼e÷, Äkhk¤k ðøkuhu ¼q¾u {híkkt níkkt. íku{Lkk {Lk{kt ytøkúuS yLku Ëuþe hks yktfhk ÚkE Ãkzâkt níkkt....

W¥kh ¼khíkLkku [uÃk ÷køÞku yux÷u s W¥khLke ¢ktríkLkk íký¾k yykçkw Ãkt[{nk÷Lkk støk÷ku{kt Ãkzíkkt, ðÄkhu ÄqtÄðk {kzâwt. yu Äw{kzku W¥kh yLku Ãkqðo MkhnË Ãkh Aðkíkku økÞku. LkktËkuË, ËknkuË, Ãkk÷k, òtçkw½kuzk, økkuÄhk, huðkfktXk, Mktík, hk{Ãkwh, z¼kuzk, [kzÃk, «íkkÃkÃkwh, yLkøkz, ¾kLkÃkwh ðøkuhu huðkfktXk, {nefktXk yLku huðkfktXkLkku «Ëuþ ¢ktrík{kt òuzkÞku. ¢ktrík{kt òu ¾tzuhkð økkÞfðkzLkku MkkÚk nkuík, íkku økwshkík{kt yufÃký ytøkúus Sðíkku Lk níkku. ðzkuËhkLkk ytøkúus hurMkzLx ©e þuõMkrÃkÞh ÷¾e økÞk Au, fu........ ykÃkýu ytøkúuòu økwshkíkLku fçksu hk¾ðk sux÷k Mk{Úko LkÚke. økkÞfðkz Ãkh rþhòuhe fhðk sux÷e Ãký ykÃkýe íkkfkík LkÚke. Aíkkt fkuEÃký W~fuhkx Mkk{u økkÞfðkzLku ykøk¤ fheLku, íku{Lku Lkuík]íð ykÃkeLku, økwshkíkLku íkkçkk{kt hk¾ðk {kxu ykÃkýu Ãkqhíkkt çk¤ðkLk Aeyu...

yk¾k økwshkík{kt r[Lkøkkheyku :- y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkqhík, ¼Y[ çkÄu {ÂMsËku{kt ðkÞÍ ÚkíkeLku rËÕneLkk çkkËþknLkk rðsÞ {kxu çktË÷e økwòhkíke. yk WÃkÿð þY ÚkÞku íÞkhu økwshkíkLkku ðuÃkkhe Mk{ks ¼kUÞhk{kt shsðknh AqÃkkðíkku níkku. íkuLke h¾uðk¤e {kxu [kufeËkhku hk¾íkku níkku. íkku íku ðu¤k W¥kh økwshkíkLkk ÃkkýeËkh Xfhzk, Ãkt[{nk÷Lkk {hýeÞk, ¼e÷, [hkuíkhLkk ¾{ehðtíkk ÃkkxeËkh yLku Ãknkze

43

støk÷Lkk ¾uzqíkku ¾uíkhkuLku ÃkkËhku, fhkzku Lku fkuíkhku, støk÷ku Lku Íkzeyku, LkkLkk fkux-rfÕ÷k Lku ¾eýku{ktMk, ÃkkuíkkLke økurh÷k ÞwæÄ ÃkæÄríkLkk «Þkuøk fhíkkt níkk.17 1857 {kt Mkkihk»xÙ ½xu÷e ½xLkkyku :

R.Mk. 1857 Lkkt Mktøkúk{ ð¾íku yku¾k {tz¤{kt yuðe yVðk Vu÷kE níke fu rðÿkuneyku ¼khík{ktÚke ytøkúuòuLku nktfe fkZðk{kt MkV¤ ÚkÞk Au. íkuÚke ðk½uhkuyu yk ÃkrhÂMÚkríkLkku ÷k¼ ÷E E.Mk. 1858 {kt yufºk ÚkE òuÄk {kýuf yLku {w¤w {kýufLkk Lkuík]íð nuX¤ økkÞfðkz ÃkkMkuÚke ÃkkuíkkLkku «Ëuþ {wõík fhkððkLkku MktøkrXík «ÞkMk fÞkuo. økkÞfðkz yLku ytøkúuòuLkk MktÞwõík ÷~fhLku ÃkeAunX fhkðe ðk½uhkuyu 1858 {kt çkux, îkhfk, Síke ÷eÄkt Ãkhtíkw E.Mk. 1859 {kt rçkúrxþ MkuLkkÃkrík zkuLkkðkLkLkk Lkuík]íð nuX¤Lke ,MktÞwõík MkuLkkyu yu «Ëuþku ÃkkAk {u¤ÔÞk níkk.18 yku¾k{tz¤Lke ½xLkkyku :

Mkkihk»xÙLkku yku¾k{tz¤Lkku «Ëuþ íÞktLkk ðk½uhku nMíkf níkku. Ãkhtíkw 1820 çkkË íku økkÞfðkzLkk Mkkðo¼ki{íð ík¤u ykÔÞku níkku. MðkíktºÞ r«Þ ðk½uhkuLku yk Á[íkwt Lknª yux÷u íkuyku yðkh Lkðkh íku Mkk{u çktz fhíkkt níkkt. ykðk ð¾íku ftÃkLke Mkhfkh økkÞfðkzLku xufku ykÃkíke níke. yux÷u ðk½uhku ytøkúus Mkhfkh Ãkh Ãký hu»kku ¼hkÞk níkk. yk fkhýu 1857 Lkk rðÃ÷ð Mk{Þu íkf òuELku ðk½uhkuyu ÃkkuíkkLkk Lkuíkk òuÄk {kýufLkk Lkuík]íð ík¤u çk¤ðku fÞkuo. ÃkkuíkkLkk «Ëuþ çkux, yku¾k, îkhfk ðøkuhu{ktÚke íkuykuyu rçkúrxþ Úkkýkt LkkçkqË fÞko yLku íÞkt ÃkkuíkkLke Mk¥kk MÚkkÃke ËeÄe. ytøkúus MkhfkhLku ðk½uhkuLkwt çktz Ëçkkðíkkt ½ýe {w~fu÷e Ãkze. 1858 Úke 1860 Lkk {æÞ ¼køk MkwÄe ËrhÞkE íkÚkk s{eLk {køkuo Mkíkík Mkt½»kkuo [k÷wt hÌkk. Auðxu Mkhfkhu y{wfLku íku{Lke òøkehku ÃkkAe ykÃke, y{wfLku çkeò «Ëuþku{kt s{eLkku ykÃke íkÚkk fux÷kfLku ËuþÃkkh fheLku {k{÷ku Úkk¤u Ãkkzâku.19 yLÞ «ËuþkuLke {kVf økwshkík{kt Ãký rðÃ÷ðLke Lkuíkkøkehe rLkçko¤ níke. íku{kt ÞkuøÞ ykÞkusLk íkÚkk MktøkXLkLke ¾k{e níke. ð¤e rðÃ÷ð AqxkAðkÞk yLku {kuzk ÚkÞk

44

íkÚkk íku{kt yufÁÃkíkkLkku y¼kð níkku. {kuxk hkò-{nkhkòyku ytøkúuòuLkk Ãkûku níkk. íku{ýu Ãký økwshkíkLkk rðÃ÷ðLke rLk»V¤íkk{kt {n¥ðLkku ¼køk ¼sÔÞku. þuõMkrÃkÞh LkkUÄu Au fu, økwshkíkLkk økkÞfðkzu ytøkúuòuLku MkkÚk ykÃÞku Lk nkuík íkku ytøkúus hks økwshkík{ktÚke ¼wMkkE òík yLku íkuLkk økt¼eh «íÞk½kíkku Ërûký íkÚkk yLÞ ¼køkku{kt Ãkzík.20 W¥kh ®nË{kt «[tz MðÁÃku þÁ ÚkÞu÷k yk çk¤ðkLkk Ãkz½k yLku íký¾k økwshkík{kt Ãkzâk. íkuLke yMkh {wÏÞíðu økwshkíkLke W¥kh yLku Ãkqðo MkhnËku Ãkh ÚkE. LkktËkuË, ËknkuË, økkuÄhk, huðkfktXk íkÚkk {nefktXk yLku ÷wýkðkzkLkku «Ëuþ Mktøkúk{{kt òuzkÞku. y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkqhík yLku ¼Á[{kt ¢ktríkLke MkV¤íkk {kxu Úkkuzkf «ÞkMkku ÚkÞk yLku íÞkt rðsÞ {kxu «kÚkoLkkyku Ãký ÚkE. y{ËkðkË{kt íkku rMkÃkkEykuyu çk¤ðkLkku «ÞkMk Ãký fÞkuo. W¥kh økwshkík, Ãkt[{nk÷ íkÚkk [hkuíkh{kt økurh÷k ÞwØ ÃkæÄríkLkk «Þkuøkku Ãký ÚkÞk. yk ð»koLke sw÷kELke Aêeyu ËknkuËLkk ÚkkýuËkh fuÃxLk çkf÷u Ãký nw{÷ku ÚkÞku. íku{kt Ãkt[{nk÷Lkk {wÂM÷{ku, {k{÷íkËkh, s{eLkËkh íkÚkk Ãkkt[Mkku sux÷k {kýMkku òuzkÞk. íÞkt çktz fhLkkhkykuLkku A rËðMk y{÷ hÌkku.21

økkuÄhk Ãký Mk¤øÞwt, íku ½uhkÞwt. Ãkhtíkw Úkkuzk Mk{Þ{kt çktzfkhku ÃkkAk Ãkzâk. ÃktËh ¢ktríkfkhku ÃkfzkÞk. íku{ktÚke [khLku íkkuÃkLku {kUyu [Zkððk{kt ykÔÞk yLku LkðLku fuË íkÚkk yufLku fk¤kÃkkýeLke Mkò fhðk{kt ykðe. y{ËkðkË :

{æÞ¼khíkLkk rðÃ÷ðLke Mkki«Úk{ yMkh y{ËkðkË Ãkh ÚkR. $ËkuhÚke rðÃ÷ðfkheykuLke xwfzeyku y{ËkðkË ykðe hÌkkLke yVðk Mkkt¼¤eLku sqLk 1857 {kt y{ËkðkËLke Mkkík{e xwfzeyu íkuLkk MkwçkuËkhLkk Lkuík]íð ík¤u çk¤ðku ÃkkufkÞkuo. çk¤ðk¾kuhkuyu «Úk{ y{ËkðkË fçksu fheLku ðzkuËhk fq[ fhðkLkku rLkýoÞ fÞkuo. íÞkt økkÞfðkzLkku xufku {¤ðkLke yÃkuûkkyu yk¾wt økwshkík rçkúrxþ Mk¥kkÚke {wõík fhðkLke íkuykuyu ÞkusLkk ½ze, Ãkhtíkw y{ËkðkËLkk {wÏÞ ÷~fhe yrÄfkhe sLkh÷ hkuçkxoMkLku yk ÞkusLkkLke yøkkWÚke òý ÚkR síkkt íkuýu MkwçkuËkhLku rþûkk fheLku 7 {e xwfzeLku

45

rLk:þMºk fhe Lkkt¾e.22 ËhBÞkLk{kt {æÞ«Ëuþ{kt çk¤ðku Vu÷kíkk Vhe y{ËkðkËLkk yïË¤Lkk Mkkík Mkðkhkuyu 9 {e sw÷kE 1857 Lkk hkus çk¤ðku fÞkuo. íkuyku y{ËkðkËLkwt yk¾wtÞu þMºkkøkkh fçksu fhðk {køkíkkt níkkt. Ãkhtíkw yLÞ xwfzeykuyu íku{Lku MkkÚk Lknª ykÃkíkk íku{Lku LkkMke sðwt Ãkzâwt. ÷u^xLx Ãke{uLx yLku fuÃxLk xuE÷h íku{Lke ÃkkA¤ Ãkzâk. íkksÃkwh Lkk{Lkk økk{ ÃkkMku çkÒku ðå[u Mkt½»ko Úkíkkt Ãke{uLxLkk rMkÃkkEykuyu çk¤ðk¾kuhku Mkk{u ÷zðkLkku ELfkh fÞkuo. Ãkhtíkw xuE÷hLke fk¤e xwfzeyu çk¤ðk¾kuhkuLku {nkík fÞko. íku Ãknu÷k çkÒku y{÷Ëkhku ½kÞð ÚkÞk. Mkkík{ktÚke çku Mkðkhku Mkt½»ko{kt {hý ÃkkBÞk, yLku çkkfeLkk Ãkkt[Lku VktMke ykÃkðk{kt ykðe.23 y{ËkðkËLkk rMkÃkkEykuyu rðÃ÷ðLkku AuÕ÷ku «ÞíLk 14 {e MkÃxuBçkh, 1857 Lkk hkus fÞkuo 21 rMkÃkkEykuyu yLÞ rMkÃkkEykuLku ÃkkuíkkLke MkkÚku òuzkðk ÷÷fkh fÞkuo. íkuykuyu íkkuÃk[eykuLku Ãký ÃkkuíkkLke MkkÚku òuzkðk yÃke÷ fhe, Ãkhtíkw yLÞ rMkÃkkEykuLkku íku{Lku MkkÚk Lk {¤íkkt. íku{Lku LkkMke sðwt Ãkzâwt. fLko÷ økúkE{Lke xwfzeyu íku{Lku Ãkfze Ãkkzâkt. íku{Lkk Ãkh fk{ [÷kðeLku 5 Lku íkkuÃkLku økku¤u Wzkðe {wfðk{kt ykÔÞk. 3 Lku økku¤eyu Ëuðk{kt ykÔÞk íkÚkk çkkfeLkkLku Mk{Mík ÷~fhLke nkshe{kt VktMke ykÃkðk{kt ykðe.24

økkÞfðkz íkÚkk rçkúrxþ Mk¥kkLku økwshkík{ktÚke QÚk÷kðe Lkk¾ðkLkwt yuf rðþu»k fkðíkÁt Ãký y{ËkðkË{kt ½zkÞwt. çkkÃkw økkÞfðkz Lkk{u òýeíkku ÚkÞu÷ku økku®ðËhk{ Lkk{u økkÞfðkzLkku Mkkðfku ¼kE y{ËkðkËLkk þkneçkkøk rðMíkkh{kt hnuíkku níkku. íkuLku ½uh ¼kW Mkknuçk Ãkðkh, ¼kUMk÷u hkò, ðzkuËhkLkk rLknk÷[tË Íðuhe íkÚkk ÃkkxýLkk ðkýeÞk {økLk÷k÷u {¤eLku yuf ÞkusLkk fhe, su {wsçk økwshkíkLkkt swËk swËk «ËuþkuLke ÷~fhe xwfzeykuLku yufrºkík fheLku 16 {e ykuõxkuçkh 1857- Ëþuh{kt rËðMku ðzkuËhk Ãkh nÕ÷ku fhðkLkwt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt. økkÞfðkzLku íkuLkk rçkúrxþ íkhVe ð÷ý {kxu «Ë¼úü fheLku ÃkAe y{ËkðkË Ãkh yk¢{ý fheLku íku fçksu fhðkLkwt Ãký Xhkððk{kt ykÔÞwt. yk ÞkusLkkLkk y{÷ {kxu WÃkhkuõík Lkuíkkykuyu swËk swËk rðMíkkhku{ktÚke Mkkhe yuðe MktÏÞk{kt þMºkkuðk¤k {kýMkku rLkrùík MÚk¤u yufXk fÞko. Ãkhtíkw íku Ãknu÷k ykuõxkuçkhLkk «Úk{ MkÃíkkn{kt rËÕneLkk ÃkíkLkLkk Mk{k[kh {éÞk, yux÷u çk¤ðk¾kuhku

46

Úkkuzk níkkþ ÚkÞk. ¾tzuhkð økkÞfðkzu yk «MktøkLke Wsðýe fhðk {kxu íkkhe¾ 10 {e ykuõxkuçkhu ÃkkuíkkLkk {nu÷{kt yuf ¼ÔÞ r{s÷Mk økkuXðe. íku{kt ðzkuËhkLkk ytøkúus hurMkzuLx þuõMkrÃkÞh íkÚkk yLÞ ytøkúus yrÄfkheyku Ãký nksh níkk. íku Mk{Þu yuf çk¤ðk¾kuhu yk fkðíkhkLke rðøkík ¾tzuhkðLku ykÃke ËeÄe. íkuýu íku hurMkzuLxLku ykÃkíkkt hurMkzuLxu íkwhík ¾uzk rsÕ÷kLkk {ursMxÙux ykþçkLkohLku çk¤ðk¾kuhkuLku rþûkk fhðk Mkq[Lkk ykÃke. íkuýu rðÃ÷ðfkheyku Ãkh yku®[íkku nw{÷ku fheLku íku{Lku rð¾uhe LkkÏÞk. rLknk÷[tË Íðuhe íkÚkk {økLk÷k÷ ÃkfzkE síkkt íku{Lku VktMke ykÃkðk{kt ykðe.25

økwshkíkLkk rðÃ÷ðLke þYykík y{ËkðkË{kt sqLk, 1857 {kt çkLku÷k çkLkkðÚke ÚkR. $Ëkuh yLku BnkðLkk rðÃ÷ðfkheyku sqLk, 1857 {kt y{ËkðkË $Ëkuh-hík÷k{Lke Mkhfkhe xÃkk÷ hkufíkk níkk. yuLkk yLkwMktÄkLk{kt y{ËkðkËLkk rMkÃkkEykuyu Ãký çktz ÃkkufkhðkLkwt Lk¬e fÞwO. y{ËkðkËLke Mkkík{e xwfzeLkk MkqçkuËkhu rðÃ÷ðfkhkuLke ykøkuðkLke ÷eÄe. yu{Lku RhkËku «Úk{ y{ËkðkË íkkçku fheLku çkkË{kt ðzkuËhk fq[ fheLku økkÞfðkzLke MknkÞÚke økwshkík{ktÚke rçkúxeþ þkMkLk LkkçkqË fhðkLkku níkku. Ãkhtíkw y{ËkðkËLkk {wÏÞ ÷~fhe yrÄfkhe sLkh÷ hkuçkxTMkoLku òMkqMk {khVík yk ÞkusLkkLke òý ÚkR síkkt, çktz þÁ ÚkkÞ íku Ãknu÷kt s MkqçkuËkhLke ÄhÃkfz fheLku yuLku Mkò fhe íkÚkk 7 {e xwfzeLku íkkífkr÷f rð¾uhe Lkkt¾e. {æÞ«Ëuþ yLku {nkhk»xÙLkk y{wf ¼køkkuLkk rðÃ÷ðLkk Mk{k[kh òýeLku y{ËkðkËLkk MkirLkfku Vhe çku[uLk çkLÞk. 1857Lke sw÷kELke þÁykík{kt {hkXe xwfzeLkk y{wf MkirLkfkuyu çk¤ðku ÃkkufkÞkuo. Ãkhtíkw økúuLkurzÞh xwfzeyu MkkÚk Lkrn ykÃkíkkt çk¤ðku rLk»V¤ økÞku yLku çktz¾kuhkuLku ykfhe Mkòyku fhðk{kt ykðe. ËhBÞkLk{kt økwshkíkLkk yrLkÞr{ík yïË¤Lkk y{wf MkirLkfkuyu y{ËkðkË{kt 9 {e sw÷kE 1857 Lkk hkus çktz ÃkkufkÞwO. yu{Lkku RhkËku Mkhfkhe þMºkkøkkh yLku þMºkku fçksu fhðkLkku níkku. Ãkhtíkw yu{Lke rðhkuÄe xwfzeLkk rMkÃkkEykuLku yu{Lku MkkÚk Lkrn ykÃkíkkt yk RhkËku çkh ykÔÞku Lkrn. Mkò ÚkðkLke çkefu yu{ktLkk Mkkík ½kuzuMkðkh MkirLkfku Mkh¾us çkksw LkkMke økÞk. ÷~fhe yrÄfkhe Ãke{ íkÚkk fuÃxLk xuE÷hLke ÷~fhe xwfzeykuyu yu{Lkku ÃkeAku fheLku yu{Lku y{ËkðkË – Äku¤fk {køko Ãkh íkksÃkwh ÃkkMku Ãkfze Ãkkzâk. ÚkÞu÷ Mkt½»ko{kt Mkkík{ktÚke çku ½kuzuMkðkh {kÞko økÞk. çkkfeLkk

47

Ãkkt[ íkkçku ÚkÞk. su{Lku VktMke ykÃkðk{kt ykðe. íkuykuLku {ËË fhðkLkk ykhkuÃkMkh çkeò 10 MkirLkfkuLku su÷Lke Mkò fhðk{kt ykðe.

W¥kh ¼khík{kt rðÃ÷ð Vu÷kÞkLkk Mk{k[kh òýeLku y{ËkðkËe økúuLkurzÞh MkirLkfkuyu 14 {e MkÃxuBçkh, 1857 Lkk hkus çktz fÞwO. íkuyku íkkuÃkË¤ fçksu fhðk {ktøkíkk níkk, Ãkhtíkw {hkXk xwfzeLkk íkkuÃk[eykuyu íku{Lku MkkÚk Lkrn ykÃkíkkt økúuLkurzÞh çktz¾kuhku{ktLkk 21 MkirLkf ÃkkuíkkLke çktËqfku {qfe LkkMke økÞk. yu{Lku ÃkAeÚke Ãkfzðk{kt ykÔÞk, ºkýLku çktËqfÚke ðªÄðk{kt yÔÞk yLku çkkfeLkk 13 Lku VktMke ykÃkðk{kt ykðe.

økwshkík{ktÚke rçkúrxþ þkMkLkLkku ytík ÷kðððkLkku yLku ðzkuËhkLkk rçkúrxþ íkhVe {nkhkò ¾tzuhkð økkÞfðkzLku ÃkË¼úü fhðkLkku «ÞkMk MkÃxuBçkh 1857 {kt y{ËkðkË{kt ½zkÞu÷ yuf økwÃík ÞkusLkk {khVík ÚkÞku. þkneçkkøk{kt økku®ðËhkð (çkkÃkw) økkÞfðkzLkk hnuXkýu LkuíkkykuLke {¤u÷ çkuXf{kt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt fu çkkÃkw økkÞfðkzu y{ËkðkËLke ÷~fhe xwfzeyku{kt çkurË÷e Vu÷kðe yu{Lku ÃkkuíkkLke MkkÚku çktz{kt Mkk{u÷ Úkðk Mk{òððe, su çkkÃkw økkÞfðkz fhe þõÞku Lkrn. ¼kUMk÷u yLku ðzkuËhkLkk rLknk÷[tË ÍðuheLku W{uxk íkÚkk ¼kËhðkLkk ËhçkkhkuLke yLku ¾uzk íkÚkk {nefktXkLkk «ËuþkuLkk Ãkxu÷kuLke yk fkÞo{kt MknkÞ {u¤ððkLke fk{økehe MkkUÃkkE, su íkuykuyu Mkkhe heíku Ãkkh Ãkkze. ÃkkxýLkk {økLk÷k÷ ðkýeÞkLku økkÞfðkzLkk fze «Ëuþ{ktÚke ÷~fh yufrºkík fhðkLkwt fkÞo MkwÃkhík ÚkÞwt. yuýu yk íkk÷wfk{ktÚke 2,000 ÃkkÞË¤ íkÚkk 150 nÞË¤Lkk {kýMkku yufrºkík fÞkO. íÞkhçkkË yuðwt Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt fu rðÃ÷ðfkhe Lkuíkkyku yLku yu{Lke ÷~fhe xwfzeykuyu 16 {e ykuõxkuçkh, 1857 Lku ÄLkíkuhMkLkk hkus ðzkuËhk Ãkh nw{÷ku fhðku. ðzkuËhk fçksu fÞko çkkË çktz¾kuhku y{ËkðkË yLku økwshkíkLkk yLÞ ¼køkku fçkòu fhðk {ktøkíkk níkkt. ËhBÞkLk rËÕneLkk ÃkíkLkLkk Mk{k[kh ykuõxkuçkhLkk Ãknu÷k Mkókn{kt y{ËkðkË yLku økwshkíkLkk yLÞ ¼køkku{kt Vu÷kÞk. ykÚke rçkúxeþ íkhVe çk¤ níkkþ ÚkÞkt. ðzkuËhkLkk økkÞfðkz ¾tzuhkðu rËÕneLkk ÃkíkLkLkk «MktøkLke Wsðýe fhðk {kxu 10 {e ykuõxkuçkhLkk hkus yuf ¼ÔÞ ¼kusð Mk{kht¼ ÞkußÞku. yk «Mktøku yuf çktz¾kuhu økkÞfðkf rðhkuÄLkk fkðíkhkLke ¾tzuhkðLku òý fhe, su ¾çkh ¾tzuhkðu íkwhík ðzkuËhkLkk hurMkzuLx fLko÷ þuõMkrÃkÞhLku ykÃke.

48

þuõMkrÃkÞhLkk ykËuþÚke íkwhík s ¾uzkLkk {ursMxÙux ykþçkLkohu íkÚkk huðkfktXkLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLx[Lkk ykËuþÚke íkwhík s ¾uzkLkk {ursMxÙux ykþçkLkohu íkÚkk huðkfktXkLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLx çkf÷uyu ÃkkuíkkLke ÷~fhe xwfzeyku MkkÚku, {ne LkËe fktXu Ãkzkð Lkk¾e Ãkzu÷k çktz¾kuhku Ãkh, yku®[íkku nw{÷ku fÞkuo. {kuxk¼køkLkk çktz¾kuhku ÃkfzkE økÞk, ßÞkhu çkkfeLkk LkkMke AqxÞk. ËMkLku íkkuÃkLku økku¤u Wzkðe Ëuðk{kt ykÔÞk yLku LkðLku SðLk¼h ËuþrLkfk÷ fhðk{kt ykÔÞk. LkkMke Aqxu÷k {økLk÷k÷ ðkýeÞkyu ÷kuËhk{kt sELku çk¤ðku ÃkkufkÞkuo. yuLku íkÚkk yuLkk MkkÚkeËkhkuLku y{ËkðkËLkk Ãkku÷eMk yrÄfkhe {ush yøkhu Ãkfze Ãkkzâk. yu ík{k{Lku íkkuÃkLku økku¤u Wzkðe Ëuðk{kt ykÔÞk. rLknk÷[tË ÍðuheLku Ãký VktMke ykÃkðk{kt ykðe, ßÞkhu økkÞfðkzLke Mkq[LkkÚke økku®ðËhkð yLku ¼kUMk÷uLku ðzkuËhkLke su÷{kt Ãkqhðk{kt ykÔÞk. ¾uzk rsÕ÷kLkk «íkkÃkÃkwh íkÚkk yøkh økk{kuLkku fkðíkhk{kt yøkú ¼køk ÷uðk {kxu íkÚkk çktz¾kuhkuLku yk©Þ ykÃkðk çkË÷ MktÃkqýo Lkkþ fhðk{kt ykÔÞku. yk çkLkkð ÃkAe y{ËkðkËLke ÷~fhe xwfzeyku{kt LkkUÄÃkkºk ðÄkhku fhðk{kt ykÔÞku íkÚkk 14 {e ykuõxkuçkh, 1857 Lkk hkus {wtçkEÚke ½ku½k çkË÷u r¢{eÞkLkk ÞwØ{kt ÃktfkÞu÷e 89 {e ÷~fhe xwfzeLku Wíkkhðk{kt ykðe, suLkku {wfk{ y{ËkðkË hk¾ðk{kt ykÔÞku. ykÚke y{ËkðkË{kt VheÚke rðÃ÷ðLkku fkuE çkLkkð çkLÞku Lkrn.26 Sðk¼kE yLku økhçkzËkMkLke Lkuíkkøkehe :

yk{tË ÃkkMkuLkk ¾kLkÃkwh økk{{kt Xkfkuh Sðk¼kE íkÚkk ykýtËLkk {w¾e økhçkzËkMk Ãkxu÷u ¾uzk rsÕ÷k{kt çk¤ðkLke ykøkuðkLke ÷eÄe níke. íkuykuyu fku¤e,¼e÷, LkkÞfzk, MkeçkLËe ðøkuhu {¤eLku ykþhu 2000 sux÷k Mkþ† ÷kufku yufXk fÞkO yLku yu{Lke MknkÞÚke ¾uzk, LkrzÞkË, ykýtË ðøkuhu «ËuþkuLkk rçkúrxþ ÚkkýktÃkh nw{÷k fÞkO. ðzkuËhkÚke çktz¾kuhkuLku íkkçku fhðk Lkef¤u÷e rçkúrxþ ÷~fhe xwfzeykuyu ðzkuËhk yLku yktýË ðå[uLkk økk{zktykuLku ÷qxâkt, yu{Lkk y{wf ÷kufkuLku VktMkeyu ÷xfkÔÞkt íkÚkk fux÷kfLku su÷{kt ÃkqÞkO . íkuykuyu çk¤ðk¾kuhkuLku rð¾uhe Lkk¾eLku Xkfkuh Sðk¼kELke ÄhÃkfz fhe yLku ÃkAeÚke yuLku VktMke ykÃke. {w¾e økhçkzËkMk yLku íkuLkk MkkÚkeËkhku

49

{k÷kS òuþe, çkkÃkwS Ãkxu÷, f]»ýhk{ Ëðu ðøkuhu yktýËLke ÷kurxÞk ¼køkku¤u Ãkzu÷e rçkúrxþ ÷~fhe xwfzeykuLkkt nrÚkÞkh {æÞ hkºkeyu ÷E økÞk. rçkúrxþ ÷~fhe xwfzeLku yk çkLkkðLke òý Úkíkkt ¾kLkÃkwh{ktÚke økhçkzËkMkLkk MkkÚkeËkhkuLku Ãkfzðk{kt ykÔÞkt yLku yu{Lku íkkuÃkLkk økku¤u Wzkðe Ëuðk{kt ykÔÞkt ,ßÞkhu ÃkkuíkkLkk ÷øLk {kxu ykMkkus økÞu÷ økhçkzËkMkLke ÃkAeÚke ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe yLku yuLku SðLk¼h yktËk{kLk ËuþrLkfk÷ fhðk{kt ykÔÞku, ßÞkt ÃkAeÚke íkuLkwt {]íÞwt ÚkÞwt.27 huðkfktXk yLku Ërûký økwshkíkLkk çkLkkðku :

{æÞ økwshkík yLku W¥kh økwshkíkLkk çkLkkðkuLke íkw÷Lkk{kt Ërûký økwshkík{kt rðÃ÷ðLkk çkLkkð sqs níkk. huðkfktXuLkk økk{ku LkktËkuË-hksÃkeÃk¤k{kt rðrÃk÷ðLke rðþu»k yMkh ÚkE níke. ¼Á[Lkk fku{e çktzLku rðÃ÷ð MkkÚku Mkktf¤e ÷uðk{kt ykðíkkt ¼Á[ íkÚkk yuLke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt rðøkún Vu÷kÞku. ðkøkhk, yk{kuË, stçkwMkh ðøkuhu MÚk¤kuyu 12 Úke 15sqLk, 1857 Lke ðå[u ykþhu 3000 Úke 4000 sux÷kt Mk~Mºk {wÂM÷{ku, fku¤e íkÚkk çke÷ yufºk ÚkÞk. yu{Lkku EhkËku ¼Á[ fçksu fhðkLkku níkku. ¼Á[Lkk {ursMxÙux zurðMkLku ykLke òý Úkíkkt yuýu íkwhtík s ðzkuËhk, ¾uzk, ¼Á[ ðøkuhuLke Mkhfkhe ÷~fhe xwfzeykuLku íkkfeË fhe, yu xwfzeykuyu íkkfeËLkk Ãkøk÷k ÷uíkkt çktz¾kuhkuLku rð¾uhkE sðkLke Vhs Ãkze. ¼Á[Lkk h{¾kýLkk «íÞk½kíkÁÃku LkktËkuË{kt ykuøkMx,1857 {kt {whkËy÷eLkk Lkuík]íð Lke[u çktz ÚkÞwt. hksÃkeÃk¤kLkk hkòyu huðkfktXkLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLx çkf÷u íku{s ¼Á[Lkk {ursMxÙux hkusMkoLku hksÃkeÃk¤k íkÚkk LkktËkuËLku çk[kððk íkkífkr÷f {ËË {kuf÷ðk yÃke÷ fhe. çkf÷u ËknkuËLkku çk¤ðku Mk{kððk{kt hkufkÞu÷ nkuðkÚke hkuøkMko Ãkkuíku Úkkuzku íkkuÃkË¤ íkÚkk yïË¤ íkkÚku íkwhtík LkktËkuË ÃknkUåÞku. çk¤ðk¾kuhku Ãkhkrsík Úkíkkt LkkMke økÞkt. yk ÃkAe hksÃkeÃk¤k{kt MkkçkLËeykuyu çktz Ãkkufkhíkkt çkf÷uyu yLku Mk¾ík nkÚku Ëkçke ËeÄku.

50

ðzkuËhk{kt økwó ykÞkusLk :

ðzkuËhkLkk økkÞfðkz {nkhkò ¾tzuhkð rçkúrxþ Mkhfkh íkhVe nkuðkÚke yuLku WÚk÷kððkLkk fkðíkhkt Úkíkkt hÌkkt. økkÞfðkzLku ÃkË¼úü fhðkLkwt yLku ðzkuËhkLkk ytøkúus yrÄfkheykuLke níÞk fhðkLkwt yuf AqÃkwt fkðíkÁt fux÷kf rMkÃkkEyku {khVíku fhðk{kt ykÔÞwt. yuLkku ykøkuðkLk hk{LkkhkÞý Lkk{u rMkÃkkE níkku. ¾kLkÃkwh, ¼kËhðk íkÚkk «íkkÃkwhLkk Xkfkuhkuyu yk fkðíkhkLku xufku ykÃÞku. Ãkhtíkw yuf çktz¾kuhu yk ykÞkusLkLke MkhfkhLku òý fhe Ëuíkkt ykøkuðkLkkuLku Ãkfze ÷uðk{kt ykÔÞk. hk{LkkhkÞý, ¼kËhðk Ëhçkkh yLku çkeò ÚkkuzkfLku íkkuÃkLku økku¤u Wzkðe Ëuðk{kt ykÔÞk. íkkíÞk xkuÃkuLkku «¼kð :

íkkíÞk xkuÃku 1857 Lkk Mktøkúk{Lkku {níðÃkqýo Lkuíkk níkkt. {æÞ¼khík{kt rçkúrxþ ÷~fhLke ÄkUþ ðÄíkk íku økwshkík{kt Wíkhe ykÔÞku níkku. íkkíÞk xkuÃkuyu 1÷e rzMkuBçkh 1858 Lkk hkus ðzkuËhkÚke 80 rf.{e. Lkk ytíkhu ykðu÷ AkuxkWËuÃkwh þnuh fçksu fÞwO. yu ÃkAe íkhík s íkkíÞkyu økwshkík{kt rðÃ÷ðfkheykuLku MkkÚk ykÃkðkLke yÃke÷ fhíkku MktËuþku økkÞfðkzLku {kufÕÞku. økkÞfðkzu ykLke òý rçkúrxþ yr½fkheykuLku fhíkkt íkuykuyu ðzkuËhku, AkuxkWËuÃkwh {køko Ãkh íkkífkr÷f ÷~fhe xwfzeyku økkuXðe ËeÄe. ËhBÞkLk{kt íkkíÞkLkku AkuxkWËuÃkwh ÃkkMkuLke ÷zkE{kt {kfoLku nkÚku ÃkhksÞ Úkíkkt yLku «Úk{ Ãkt[{nk÷ yLku çkkË{kt hksÃkqíkLkk LkkMke sðwt Ãkzâwt. Ãkrhýk{u ðzkuËhk{kt rðÃ÷ðLke n÷[÷ çktÄ ÚkE økE. {nefktXk :

økwshkíkLkku {nefktXk rsÕ÷ku MkkiÚke rðþu»k çktz¾kuh níkku íku{kt ðÄkhu{kt ðÄkhu íkk÷wfËkhku yLku òøkehËkhku níkk. íkuykuLku ÃkkuíkkLkk Mkðuo¼ki{ hkòyku íkÚkk Mkhfkh Mkk{u ½uhku yMktíkku»k níkku. íkf {¤íkkt s íkuykuyu fku¤e, Äkhk¤k,Xkfhzk, ¼e÷ ðøkuhu ÷kufkuLku W~fuÞkO. íkuykuyu ðeòÃkwh,¾uhk÷wt, Ãkkxý, ¼e÷kuzk ðøkuhu{kt çktz ÃkkufÞwO. rsÕ÷kLkk [tzÃk økk{u ºký {kMk MkwÄe Mkhfkhe Ë¤kuLkku Mkk{Lkku fÞkuo Auðxu Mkhfkhu íkuLke çkk¤e LkkÏÞwt.

51

rsÕ÷kLkk Ãkku÷exef÷ yusLx {ush ÔnkEx ÷kufLku çktzku þ{kðíkk ¼hu {wþfu÷e Ãkze íkuýu økwshkíkLkk fr{þLkh þuõMkrÃkÞhLkk ykËuþÚke çktzku LkkçkqË fhðk íkkuVkLkk økýíkkt ykXuf økk{zktLkku Lkkþ fÞkuo. yktýËLkk ÞwðkLk {w¾e økhçkzËkMk yLku íkuLkk MkkÚkeËkhku {k÷kS, çkkÃkwS ðøkuhuyu {nefkXkt yLku ¾uzk rsÕ÷k{kt {neLkkyku MkwÄe rðÃ÷ðLkku ðkðxku Vhfíkku hkÏÞku. Auðxu Mkhfkhu íkuLke íkÚkk íkuLkk MkkÚkeËkhkuLke ÄhÃkfz fhe, MkkÚkeËkhkuLku VktMke ykÃkðk{kt ykðe, ßÞkhu økhçkzËkMkLku yktËk{kLk {kuf÷e ykÃkðk{kt ykÔÞku, ßÞkt íkuLkwt yðMkkLk ÚkÞwt.28

{nefktXkLkk «Ëuþ{kt LkkLkk-{kuxk 140 sux÷k íkk÷wfËkh níkk. hkòyku Mkk{uLkk ÃkkuíkkLkk nfËkðk{kt rçkúrxþ Mkhfkh hkòykuLke íkhVËkhe fhíke nkuðkÚke íkuyku {nefktXkLkk «ËuþkuLkk çktzkuLku W¥kusLk ykÃkíkkt níkk íkÚkk Mkr¢Þ MknkÞ Ãký fhíkk ykðwt s WÃkhkuõík fkhýkuLku ÷eÄu rsÕ÷kLkk Ãkxu÷ s{eLkËkhku Ãký fhíkkt. {nefktXk{kt rðÃ÷ðLke þÁykík EzhÚke ykþhu 25 rf.{e. Lku ytíkhu ykðu÷k [ktzÃk økk{ (íkk.Ezh) Úke. yu økk{Lkk fku¤e ðzkyku íkhefu LkkÚkkS yLku Þk{kS níkk. økk{ «rík ð»ko ðzkuËhkLkk økkÞfðkzLku íkÚkk EzhLkk hkòLku rLkùík ¾tzýe ykÃkíkwt níkwt. Mkkð[uíkeLkk Ãkøk÷k íkhefu økkÞfðkzu 1857 {kt 10 ½kuzu MkðkhkuLkwt Úkkýwt MÚkkÃÞwt. LkkÚkkS yLku Þk{kSyu yk Ãkøk÷kLku økk{{k ykíkrhf ËhBÞkLkøkehe økýeLku yuLkku Mk¾ík rðhkuÄ fÞkuo. LkkÚkkSLke ykøkuðkLke Lke[u [ktzÃkLkk fk¤eykuLku ½kuzuMkðkhku MkkÚku ÚkÞu÷ Mkt½»ko{kt yuf ½kuzuMkðkh {kÞkuo økÞku yLku çkkfeLkk LkkMke økÞk. økkÞfðkz yLku EzhLkk hksuyu {kuf÷u÷ ÷~fhe xwfzeLku 20 MkÃxuBçkh, 1857 Lkkhkus LkkÚkkSLke ykøkuðkLke Lke[u fku¤eykuyu Mk¾ík ÃkhksÞ ykÃÞku.ËhBÞkLk çkkswLkwt økk{ Ëwçkkhk Ãký çk¤ðk{kt Mkk{u÷ Úkíkkt çktz¾kuhkuLke ÂMÚkrík ðÄkhu {sçkqík çkLke. ykÚke rçkúrxþ Mkhfkh, økkÞfðkz íkÚkk EzhLkk hkò ykþhu 800 MkirLkfkuLkk çkLku÷k MktÞwõík ÷~fhu 17 ykuõxkuçkh,1857 Lkk hkus [ktzÃk Ãkh yk¢{ý fÞwO. ykLke Mkk{u [ktzÃkLkk ÷kufkuLku xfðwt {w~fu÷ ÷køkíkkt íkuyku Mk{Mík ðMíke Mkrník økk{ AkuzeLku ÃkkMkuLke xufheyku{kt síkkt hÌkkt. MktÞwõík ÷~fhu [ktzÃk økk{Lku Mk¤økkðe {qõÞwt. yuLke MkkÚku yLkksLkk {kuxk sÚÚkkLkku Ãký Lkkþ ÚkÞku. LkkÚkkSLke ykøkuðkLke Lke[u fku¤eykuyu

52

xufheyku{ktÚke rçkúrxþ Mkhfkh, økkÞfðkz íkÚkk Ezh hkò Mkk{u ykþhu [kh Úke A {kMk MkwÄe ÷zík [k÷w hk¾e. Auðxu LkkÚkkSLkk yðMkkLk MkkÚku fku¤eykuLkk Mkk{LkkLkkuytík ykÔÞku. rçkúrxþ yLku økkÞfðkze MkirLkfkuyu [ktzÃkLkku Lkkþ fÞkoLke, ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhLkkt økk{kuLku òý Úkíkkt íkuykuyu Mkhfkh yLku økkÞfðkz Mkk{u çk¤ðku ÃkkufkÞkuo. økkÞfðkzLkk íkkçkk nuX¤Lkk rðòÃkwh, ðzLkøkh yLku ¾uhk¤w rðMíkkh{kt ykþhu 2000 fku¤e,¼e÷ yLku Mkþ† ÷kufku yufXk ÚkÞk. íkkuykuyu 20 {e ykuõxkuçkh, 1857 Lkk hkus økkÞfðkze økk{ ÷kuËhk (íkk. rðòÃkwh) Ãkh nw{÷ku fÞkuo. Ãkhtíkw {ush yuLz‰sLkk Lkuík]íð ík¤u ÷kuËhk{kt ðÄkhu rçkúrxþ ÷~fhe MknkÞ ykðe Ãknkut[íkk çk¤ðk¾kuhku ÃkkAk nXe sðkLke Vhs Ãkze. EzhLkk hkòLkk rçkúrxþ íkhVe ð÷ýLku ÷eÄu yuLkk MkirLkfku yLku ÷kufku yuLke Mkk{u øk{u íku {MkÞu çktz fhu yuðe ÂMÚkrík nkuðkÚke, hkòyu rçkúrxþ ÷~fhe hûký {køkíkkt yu yuLku ykÃkðk{kt ykÔÞwt. {nefktXkLke MVkuxf ÃkrhÂMÚkrík òuíkkt {ush ÔnkEx÷kufu {wtçkE MkhfkhLku íkkífkr÷f {nefktXk{kt ð½khu ÷~fh {kuf÷ðkLkwt sýkÔÞwt. {wtzuxeLkk Xkfkuh Mkqhs{÷Lkku çk¤ðku :

{nefktXk{kt ykðu÷wt {tzuxe EzhLkk Mkkðo¼ki{íð nuX¤Lkwt yuf LkkLkfzwt hkßÞ níkwt. yuLkku Xkfkuh Mkqhs{÷ EzhLkk hkòLku rLkÞr{ík ¾tzýe ¼he þfíkku Lkrn,ykÚke 1857 Lkk ytíku EzhLkk hkò «íÞuLkwt yuLkwt Ëuðwt ykþhu Y.42,000 Lkwt ÚkÞwt níkwt. suÚke EzhLkk hkò sðkLk®MknSyu Ezh íkhVÚke yÃkkíke SðkE çktÄ fhe íkÚkk {nefktXkLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLx {ush ÔnkEx÷kufu Mkqhs{÷Lku ÃkkuíkkLku {¤e sðk íkÚkk EzhLkk hkò MkkÚku yk {k{÷kLke Ãkíkkðkx fhðk sýkÔÞwt. Mkqhs{÷u ÃkkuíkkLkk MkirLkfku MkkÚku ÃkkMkuLke xufheyku{kt síkkt hneLku 30 {k {k[o 1858 Lkk hkus rçkúrxþ Mkhfkh yLku EzhLkk hkò Mkk{u çk¤ðku ÃkkufkÞkuo. yLku {uðkzLkk hkò, {nefktXkLkk {kuxk¼køkLkk íkk÷wfËkhku yLku ÷kufkuLkku MkkÚk níkku. yLku Ãkrhýk{u rçkúrxþ Mkhfkh íkÚkk EzhLkk hkòLke MktÞwõík ÷~fhe xwfzeykuyu {tzuxe{kt ÷~fhe Úkkýwt LkkÏÞwt. þuõMkrÃkÞhLke Mkq[LkkÚke ÔnkEx÷kufu Mkqhs{÷Lku {tzuxe ykððk Vhe MktËuþku {kufÕÞku, suLkku «íÞwíkh{kt Mkqhs{÷u {wtzuxe{ktÚke

53

íkwhík ÷~fhe Úkkýwt nXkðe ÷uðk íkÚkk ÃkkuíkkLke SðkE íkkífkr÷f [k÷w fhkðe ykÃkðk çkkçkík ÔnkEx÷kufLku 7 {e yur«÷ 1858 Lkk hkus yuf Ãkºk ÷ÏÞku, suLkku ELfkh Úkíkkt Mkqhs{÷u rçkúrxþ Mkhfkh íkÚkk EzhLkk hkò Mkk{uLke ÃkkuíkkLke ÷zík ykht¼e, íkuÚke ÔnkEx÷kufu y{ËkðkËÚke íkkuÃkË¤, ®nËe yLku ÞwhkuÃkeÞLk ÃkkÞË¤, økwshkíkLkwt yrLkÞr{ík yïË¤ ðøkuhu {¤eLku ykþhu 1000 MkirLkfkuLke çkLku÷e ÷~fhe xwfzeyku {twzuxe çkku÷kðe. ËhBÞkLk Mkqhs{÷ yLku Mkhfkh ðå[u Mk{kÄkLk MkkÄðk ðÄw çku yMkV¤ «ÞíLk ÚkÞkt. Mkqhs{÷Lkk çkúñý fkh¼khe ðsuhk{ yLku ÔnkEx÷kuf ðå[uLke 27 yur«÷, 1858 Lke ðkík[eík rLk»V¤ økE íkÚkk 25 {e {u 1858 Lkk hkus {twzuxe{k Mkqhs{÷ yLku ÔnkEx÷kufLkk «ríkrLkrÄ fuÃxLk yuLzMkoLk ðå[uLke [[ko Ãký rLk»V¤ Lkeðze ykÚke Auðxu Mkqhs{÷u {twzuxe{ktÚke †çkk¤fkuLku xufheyku{kt {kuf÷e ykÃÞkt yLku {twzuxeLkku fçkòu ÷ELku íÞkt hksÃkqíkku, ¼e÷ku íkÚkk fku¤eykuLkwt {sçkwík ÷~fh hkÏÞwt. yuýu ykMkÃkkMkLkk rðMkkíkkhku{ktÚke {fhkýeyku, hsÃkqíkku,¼e÷ku ðøkuhuLkwt {¤eLku sw÷kELkk ytík Mkw½e{kt çkkswt ykþhu yuf nòh MkirLkfkuLkwt ÷~fh W¼t wfÞwO. ykLkk sðkçk{k t ÔnkEx÷kufLkk Mkq[LkkÚke fuÃxLk ç÷uf yLku WÃk÷~fhe yr½fkhe ÷ku Lkk Lkuík]íð ík¤u Mkhfkh íkÚkk EzhLkk hkòLke ykþhu 800 MkirLkfkuLke çkLku÷e ÷~fhe xwfzeykuyu {tzuxe Ãkh nw{÷ku fÞkuo. Ãký yu{Lkku Mk¾ík ÃkhksÞ ÚkÞku yLku ð¤íkk nw{÷kÚke çk[ðk yu{Lku {twzuxeÚke 8 rf.{e. Ëqh ykðu÷k çkzku÷e økk{ MkwÄe ÃkkAk nXe sðkLke Vhs Ãkze. Mkqhs{÷u Ezh Ãkh nw{÷ku fhðkLke ÞkusLkk rð[khíkkt yLku ¾k¤ðk y{ËkðkË, zeMkk íkÚkk økwshkíkLkk yLÞ ¼køkku{ktÚke rçkúrxþ ÷~fhe xwfzeyku {tzuxe sðk hðkLkk fhðk{kt ykðe. yk xwfzeykuyu Mkqhs{÷Lku çkÄe çkkswyuÚke ½uhe ÷uíkkt Mkqhs{÷u ÃkkuíkkLke Mkhíku rçkúrxþ Mkhfkh MkkÚku Mk{kÄkLkLkku yuf ðÄw «ÞkMk fÞkuo. Ãkhtíkw ÔnkEx÷kufu Mkqhs{÷Lke «Úk{ rçkLkþhíke þhýkøkríkLkku ykøkún hk¾íkkt Mkqhs{÷u ÃkkuíkkLke ÷zík [k÷wt hk¾e. Ãkrhýk{u økwshkíkLkk Ãkkur÷rxf÷ fr{þLkh þuõMkrÃkÞhLke ÃkhðkLkøkeÚke ÔnkEx÷kufu {twzuxeLkku fçkòu ÷uðk fuÃxLk ç÷uf,fuÃxLk nefkuf yLku hMkk÷kËkh nMkLk¾kLkLke xwfzeykuLku {kuf÷e, su{Lkku {twzuxeLkk {fhkýe, fku¤e íkÚkk ¼e÷ ÷kufkuyu Mk¾ík Mkk{Lkku fÞkuo. Ãkhtíkw Auðxu [rzÞkíkk çk¤ ykøk¤ Ãkhkrsík ÚkE™u íkuyku xkufheyku{ktLkkMke økÞk.

54

Mkqhs{÷u xkufheyku{kt ðÄkhu ÷~fh yufrºkík fheLku {tzuxe ÃkkAwt fçksu fhðkLkku {¬{ rLkýoÞ fÞkuo. {twzuxeLku fçkòu ÷uðkLkwt Ãkøk÷wt znkÃký¼ÞwO Lkrn nkuELku yu Akuze Ëuðk ÔnkEx÷kufLku sýkÔÞwt, fuÃxLk huõMk íkÚkk ÷eSxku Mkqhs{÷Lku þhýu ÷kððkLke ÞkusLkk ½ze fkZe Mkhfkhe Ë¤kuyu çkÄe çkkswyuÚke Mkqhs{÷ Ãkh 7 {e MkÃxuBçkh,1858 Lkk hkus yk¢{ý fÞwO. ¼khu ÷zkELkk ytíku Mkqhs{÷ xufheyku{kt LkkMke økÞku. ËhBÞkLk òýeíkku çktz¾kuh zVuh ÞËw fuþð ÃkkuíkkLkk ÷~fh Mkrník Mkqhs{÷ MkkÚku òuzkíkk MkhfkhLku Mkqhs{÷Lku {nkík fhðk ðÄkhu ÷~fhLke sYh Ãkze íkkuÃkË¤,ðÄkhu yïË¤ yuf ðÄkhkLke ¼e÷ xwfze íkÚkk rðþu»k ÃkkÞË¤ ¾tzuhe çkksw íkkífkr÷f {u¤ðíkkt Mkwhs{÷ rçkúrxþ Ë¤kuÚke çkÄe çkkswyuÚke ½uhkE økÞku. {kºk xufhkykuLke ÃkkA÷e çkkswÚke rþhkune íkhV LkkMke sðkLkku {køko yuLku {kxu ¾wÕ÷ku hÌkku. suÚke yuýu Vhe 17 ykuõxkuçkhu yLku 26 ykuõxkuçkhu ÔnkEx÷kuf yLku ÷eSxLku Ãkºkku ÷¾e ÃkkuíkkLke þhíku þhýkøkrík MðefkhðkLke íkiÞkhe çkíkkðe , suLkku Vhe MkkV ELfkh fhðk{kt ykÔÞku. yk ÃkAe huõMku Mkqhs{÷Lku þhýu ÷kððk swËkt «fkhLkkt Ãkøk÷kt y{÷{kt {qõÞk. yuýu Mkqhs{÷Lku MkkÚk ykÃkíkk XkfkuhkuLku {kuxkt {kuxkt ð[Lk ykÃkeLku Mkhfkh íkÚkk hkòLkk Ãkûk{kt ÷E ÷eÄk. yk{ økkuíkkLkku Xkfkuh íkÚkk Mkqhs{÷Lkku ¼ºkeòu [kinký n{ehMkªøk EzhLkk hkòLkk þhýu økÞku íkÚkk [wzk÷kLkku Xkfkuh hkXkuz ËwsoLkMkªøk MkhfkhLku íkkçku ÚkÞku., ßÞkhu {uðkzk, {k÷wMkk, ¾kLkÃkwh ðøkuhuLkk Xkfkuhkuyu òu Mkqhs{÷ RzhLkk hkò yLku Mkhfkh MkkÚku Mk{kÄkLk fhu Lkrn, íkku yuLkku MkkÚk Akuze ËuðkLke Ä{fe ykÃke, ykÚke Mkqhs{÷ rLk:MknkÞ ÂMÚkrík{kt {wfkÞku. ð¤e Mkhfkhu íkÚkk RzhLkk hkòyu þhýu ykðu÷k Xkufkuhku «íÞu WËkh ðíkoLk hk¾íkkt Mkqhs{÷ Ãký þhýu ykððk ÷÷[kÞku. yk ÂMÚkrík{kt Mkqhs{÷u Rzh sRLku íÞktLkk hkò MkkÚku ÃkkuíkkLke þhýkøkríkLke þhíkku Lk¬e fhe íkÚkk ÃkAeÚke hpõMkLku {¤eLku yuLku yk¾he MðÁÃk ykÃÞwt. yk{ ykþhu ËMk {kMk çkkË {tzuxeLkku WÃkÿð þktík Ãkzâku.29

55

huðkfktXkLkk ½xLkk¢{ku :

¼Y[ íkÚkk íkuLke ykMkÃkkMkLkk økk{ku{kt Ãký 1857 Lkk rðÃ÷ðLkk íký¾k Wzâk níkk. LkktËkuË-hksÃkeÃk¤kLke Ëuþe xwfzeykuLkk rMkÃkkEyku, íkk÷wfkËkhku ðøkuhu çk¤ðk{kt Mkk{u÷ ÚkÞk. íkuykuyu ytøkúus íkhVe hksÃkeÃk¤kLkk hkòLku ÃkË¼úü fhe Mk¥kk ÃkkuíkkLkk nMíkf ÷eÄe. LkktËkuËLkk {k{÷íkËkh íkÚkk s{eLkËkh {whkËy÷e çk¤ðkLkk {wÏÞ ykøkuðkLkku níkk. huðkfktXkLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLx çkf÷uyu çk¤ðk¾kuhku Ãkh yku®[íkku nÕ÷ku fhe íku{Lku ðuhrð¾uh fhe LkkÏÞk. {k{÷íkËkhLke ÄhÃkfz fheLku íkuLku Mkò fhe, ßÞkhu {whkËy÷e LkkMke økÞku. íÞkhçkkË hksÃkeÃk¤kLkk rð÷kÞíke ÷kufkuyu çktz ÃkkufkÞwO. ÃkhËuþe MkirLkfku MkeçktËe, ykhçk, {fhkýe, fkçkw÷e, ®MkÄe ðøkuhu økwshkík{kt rð÷kÞíke íkhefu yku¤¾kíkk. íkuykuLku «Úk{Úke s rçkúrxþ Mk¥kk «íÞu Mk¾ík yýøk{ku níkku. økwshkíkLkk ½ýk¾hk hkòyku íkÚkk íkk÷wfkËkhkuyu ykðk ð÷kÞíke ÃkkuíkkLke Lkkufhe{kt hkÏÞk níkk. íkuyku Mk{Þ síkkt ¾qçk «çk¤ çkLke økÞk yLku çk¤ðk{kt ykøkuðkLke¼Þkuo ¼køk ¼sÔÞku. Mkwt½Lkk çk¤ðkLke ykøkuðkLke ð÷kÞíke {wMíkVk¾kLku ÷eÄe, ßÞkhu hksÃkeÃk¤kLkk çktzLke Lkuíkkøkehe yuf MÚkkrLkf s{eLkËkhu ÷eÄe. ÷u^xLkLx ykÕçkLk MkkÚkuLkk Mkt½»ko{kt {wMíkVk¾kLk {kÞkuo økÞku. ½ýk¾hk rð÷kÞíkeykuLke ÄhÃkfz fhe íku{Lku VktMke ykÃkðk{kt ykðe fu Mk¾ík rþûkk fhðk{kt ykðe. hksÃkeÃk¤k Ãkh çkf÷uyu nÕ÷ku fhíkkt s{eLkËkh yLku íkuLkk MkkÚkeËkhku LkkMke økÞk, Mkhfkhu Vhe hksÃkeÃk¤kLkk hkòLku økkËeyu çkuMkkzâku.30 hksÃkeÃk¤kyu Úkkuzku htøk hkÏÞku. íÞkt MkiÞË {whkËy÷e, LkktËkuËLkk {k{÷íkËkh, ®MkÄe s{kËkh yLku íkuLkk [khMkkuyuf MkirLkfku, ¼Á[Lkk rMkÃkkEyku ðøkuhu íÞkt s{k ÚkÞk [÷ku rËÕneLkku LkkË íku{ýu økòÔÞku yLku ytøkúuS hkßÞ ¾ík{ ÚkR [qõÞwt Au. yuðku yufðkh íkku ¼kMk ÚkÞku.31 ÷wýkðkzkLke økkËe ytøku ytøkúuòu MkkÚku íkuLkk ðkhMkLku ðuh níkwt. íkuLkk ðkhMk Mkqhs{÷Lke íÞkt nkf ðkøkíke níke. yu [khýkuLkk RLkk{e økk÷ Ãkk÷k økk{{kt ¼hkÞku Au. yu ¾kuxe çkkík{e {¤íkkt s ytøkúuòuyu yk¾wtÞ økk{ Vqtfe {õÞwt ! W¥kh økwshkík{kt zeMkk, Mk{ze, Ãkk÷LkÃkwh yLku rMkhkune Ãký çk¤ðku fhðk{ktÚke çkkfkík Lk hÌkk. Rzh{kt

56

Ãký ¼zfku ÚkÞu÷ku. {æÞ økwshkík{kt [hkuíkhu ÃkkuíkkLkwt íkus Ãkkh¾kÔÞwt. [khýkuLkk økk{ Ãkk÷kLku ytøkúuòuyu ¼M{e¼qík fÞwO. yuÚke ykýtËLkk {w¾e økhçkzËkMkLkku r{òs nkÚk Lk hÌkku. ykswçkkswLkk {w¾eyku yLku MkkÚkeykuLkku Mknfkh {u¤ðe íku{ýu økúk{Mkthûkf Ëh þÁ fÞwO. yk{ fhðkLkwt fkhý yu níkwt fu ytøkúuòu «òLkk W¼k ÃkkfLkku Lkkþ fhíkk, økk{ku ÷qtxíkk yLku [ku{uh ºkkMk ðíkkoðíkk níkk. økhçkz {w¾eLkk økúk{Mkthûkf Ë¤Lkk MkirLkfkuyu økkuhk MkirLkfku Mkqíkk níkk íÞkhu s íku{Lkk Ãkh yku®[íkku AkÃkku {kÞkuo. økkuhk MkirLkfkuLkk ¾kuhkf {kxu h¾kíke økkÞkuLku íku{ýu Akuzkðe, økkuhkykuLkk ½kuzkLkk ÃkqtAzk fkÃÞk yLku økkuhkyku ¼køke økÞk. ykÚke ¾uzk rsÕ÷kLkkt nknkfkh {[e økÞku. yk heíku økhçkz {w¾eyu ¾uzk{kt s Lknª Ãký W¥kh{kt ykçkw MkwÄe yLku çkeS çkksw {nefktXkLkk rMk{kzk yLku ¼Á[-hksÃkeÃk¤k MkwÄeLkk rð¼køk{kt çk¤ðkLke ÔÞðMÚkk økkuXððk{kt {Mk÷ík yLku çkLkíke ÔÞðMÚkk fhðk {ktze. yu s Mk{Þu rËÕneLkk çknkËwh þknòËk rVhkusþkn ÃktËh nòhLke Vkus ÷RLku {wtçkE íkhV ÄMkíkk níkk. yk Mk{k[khÚke økwshkíkLkk çktz fhLkkhkykuLkku WíMkkn ðæÞku Ãký yux÷k{kt y{ËkðkËLke MkirLkf xwfzeyku ÃkfzðkLkk Mk{k[kh {éÞk yLku çkkS Ãk÷xkðk ÷køke. íku{ Aíkkt ¢ktríkfkhku rçk÷fw÷ Lkk®n{ík Lk ÚkÞk. W¥kh økwshkíkLkk ¾uhk÷w, ðzLkøkh, rðòÃkwh ðøkuhu{kt MkirLkf ¼híkeLkwt fk{ [k÷wt hÌkwt. Ãkhtíkw yk fk{ Ãký çknw ÷ktçkw [k÷e Lk þõÞwt. økhçkz {w¾eLkku yzÄku Ãkzâku. yk{ ¢{u ¢{u ÃkeAunX Úkðk ÷køke. yux÷k{kt MkÃxuBçkhLke 20 {e yu rËÕneLkku fçkòu ytøkúuòuyu VheÚke ÷eÄku yLku ¢ktríkfkheyku Ãkh yk Mk{k[khLke ½ýe rðÃkheík yMkh ÚkR. ½ýk¾hk çktz¾kuhku ½uhkE økÞk, ÃkfzkÞk fu Lkkþ ÃkkBÞk. ytøkúuòuyu LÞkÞLkwt Lkkxf fÞwO. fux÷kfLku íkkuÃkLku {kutyu [ZkÔÞk, fux÷kfLku VktMke ykÃke yLku fux÷kfLku fk¤k ÃkkýeÚke Mkò fhe. Ëuþ¼h{kt yLku økwshkík{kt Ãký Úkkuzk Mk{Þ{kt çk¤ðku þ{ðk ÷køÞku. økwshkík{kt Ëu¾eíke heíku íkku þktrík MÚkÃkkE nkuÞ yu{ ÷køÞwt Ãký ¢ktríkLkk Ãkz½k íkku ynª XefXef Mk{Þ MkwÄe [k÷w hÌkk. 1857 Lkku ËuþÔÞkÃke çk¤ðku þ{e økÞku Aíkkt økwshkík{kt íkku 1858 MkwÄe íkuLkk Ãkz½k Ãkzíkk hÌkk. ¼e÷kuyu çktz [k÷w hkÏÞw. Ãkt[{nk÷Lkk ÁÃkkLkkÞf yLku fuð¤ LkkÞfu LkkÁfkux Ãkh AkÃkku {kÞkuo. íkkíÞk xkuÃkuLkk MkirLkf ykðe ÃknkU[íkk [ktÃkkLkuh yLku LkkÁfkuxLkku «Ëuþ íku{Lku fçksu ÚkÞku. íkkíÞk xkuÃku

57

Ãký yu yhMkk{kt økwshkík ykðu÷k. yk¾hu ËøkkçkkSÚke íkkíÞk xkuÃkuLku Ãkfzðk{kt ykðíkkt 1859 Lkk {k[o{kt ÁÃkk yLku fuð¤ LkkÞfu ytøkúuòuLku þhýu Úkðwt ÃkzÞwt.32 ykýtËLke ÷kuxeÞk ¼køkku¤u Mktík÷Mk ÚkR. {q¤S òuþe, çkkÃkwS Ãkxu÷, Ãkku÷eMk Ãkxu÷ ËkËk¼kE Ãkh¼wËkMk, çkeò {w¾e Ãkxu÷Lku økkUMkkEykuLku økúk{hûkfË¤ MÚkkÃÞwt. ®n{íkçkks {q¤S yuLkk MkuLkkÃkrík ÚkÞk, ÃkAe ykýtËLku XkMkhkLke [kuíkhV ÷~fhe Vku{VkuMk þÁ ÚkE.... økhçkz {w¾e ðzkuËhk y{ËkðkËLkk økwÃík fkÞofhku MkkÚku {Mk÷ík fhíkk ÔÞwn h[íkk, [hkuíkhLkku Mke{kzku Lku {nefktXkLkku rfLkkhku ¾qtËíkk, ÄLkLkku «çktÄ fhíkkt Lku MktøkXLk s{kðíkk. W¥khu rçkòÃkwh, ¾huzk, W{uxk, Ënuðký Lku ½kuzkMkh økk{ku, ¼Á[Úke hksÃkeÃk¤kLku ¾uzkÚke ykçkw MkwÄe ¢ktríkLke økwÃík «ð]r¥k ykfkh ÷uíke níke. zkfkuhLke Ä{oþk¤kLku {trËh{kt, økku{íke ½kxu Lku ðLkðøkzkLke ðkxu ¢ktríkfkheyku {¤íkkt Lku ÔÞqn h[íkkt. [hkuíkhLkk 38 {uðkMke økk{kuLku ytøkúusu çkhçkkË fÞko níkk íku òøÞkt. MkeÃkkuhÚke {kuíke[tË çku[hËkMk Lkk{Lkk þknwfkh økhçkzËkMkLku {¤íkk. ðzkuËhk fuBÃk{kt hkÞS {tøk¤SLku íÞkt ðzkuËhkLku WÚk÷kðe Lkk¾ðkLke þuíkhts økkuXðkíke. ðzkuËhkLkk hksMkiLÞku{kt ËeLk-ËeLk... Lkk Ãkkufkh WXíkk. ¼kW Mkknuçk Ãkðkh, ¼kUMk÷u hkò, {økLk þuX, LÞk÷[tË Víkun[tË Íðuhe, økýÃkíkhkð, {kuíke[tË çku[hËkMk, ¼kËhðkLku ¾uhzkLkk ykøkuðkLkku {¤íkkt, {kýMkkuLke ¼híke fhíkkt Lku Lkkýkt ðnU[íkk.33 W¥kh ¼khíkLkk {tËMkkuhÚke rËÕneLkk þknòËk rVhkusþkn ÃktËh nòhLke Vkus Lku ðeMk íkkuÃkku ÷E, {k¤ðk, Lke{[, Äkh ðøkuhu fçksu fhe, {wtçkR hkuz íkhV ÄMkíkk níkk. yuÚke y{ËkðkË yLku ðzkuËhkLku ÃkkLkku [zâku. fze, rçkòÃkwh, ðzLkøkh, [hkuíkh XuhXuh Ëqík Vhe ðéÞk. ytøkúuòuLku ÷køÞwt fu yk¾wt økwshkík f{h fhe Mk{þuh Ík÷u Au Ãký y{ËkðkËLke xwfze ËçkkR økÞkLkk Mk{k[kh ykÔÞk ! ðzkuËhk Ãkh rðÃkheík yMkh ÚkR. Aíkkt ¢ktríkfkhku Lkk ®n{ík Lk ÚkÞk. ¾uhk¤w, ðzLkøkh Lku rçkòÃkwh{kt ¼híkefk{ [k÷wt hÌkwt. íÞktLkk fku¤e økk{ku Mk¤økíkkt níkkt. W¥kh{ktÚke {økLkþuX çku nòhLkwt ÷~fh ÷kðLkkh níkk. {ne LkËeLkk s¤{kt ¼kUMk÷u hkò Lku {w¾eykuyu {tºkýk fheLku økwó hk¾ðkLkk MkkUøkË Ãký ÷uðkÞk..«íkkÃkÃkwh{kt økhçkz {w¾eLkku yLku økýÃkík hkð Ë¾ýeLkku yzku Ãkzâku. {nefktXkLke Ëûkeyu W{uxkLkk fkux rfÕ÷k Ãkh íkkuÃkku [ze.

58

«íkkÃkÃkwhLkk çkkhiÞk yøkúýe ys ËkLkk, ¾e¼k swMkkLku çkeòykuyu ðzkuËhkLkku fuBÃk ÷qxðkLke çkkS økkuXðe. fku¤e rMkÃkkE nkÚke¼kE MkkÚku {¤eLku íkuyku ðzkuËhkÚke ÃkiMkk ÷kÔÞk. {nefktXkLke fkuíkhku ðå[u ðMku÷wt Ëwøko{ økk{ yLkøkz ¾zu Ãkøku ykøk¤ ykÔÞwt Lku rçkúxeþ fkuLxuL{uLx ÷qtxðkLkwt XÞwO. ¢ktrík {kxu ÄLk íkuhMkLkwt, 1857 Lke íkk. 16 ykuõxkuçkhLkwt {wnqíko rLk{koý ÚkÞwt. Vkx\x Lku rðÿkun... Ãký W¥khLkk Mktøkúk{u Ãk÷xku ÷eÄku. rËÕne{kt 20 {e MkÃxuBçkhu Vhe ytøkúus hks ykÔÞwt. Lku 21 {e yu çkkËþkn çknkËwhþkn røkhVíkkh ÚkÞk. 10 ykuõxkuçkhu yk Mk{k[kh ðzkuËhk ykÔÞk Lku Ëktze rÃkxkE fu ytøkúuòuLkku rðsÞ ÚkÞku Au. ðzkuËhk Lkhuþu hkíku s ¾wþk÷eLke {s÷Mk ¼he. rËÕne Ãkzâwt Lku ykðu÷e {wøk÷kE økR yu òýe ¢ktríkfkhku níkkþ ÚkÞk. Ãku÷k LkðkçkòËk hkíkkuhkík Vqxe økÞk Lku fkðíkhkLke çkÄe nfefík sýkðe ËeÄe. hkíkkuhkík ðzkuËhk{kt ÄhÃkfzku ÚkR. 25 ykøkuðkLkkuLku nkÚku stShÃk Ãkze çkÄk çktz¾kuh Mk{Mk{e WXâk. fkMkËku {nefktXk Ëkuzâk. {nefktXk Ãký LkkMkeÃkkMk ÚkÞwt. ðzkuËhkLke ÄhÃkfzkuÚke «íkkÃkÁ Vhe çkuXw. ¾kLkÃkwh Lku ¼kËhðkLkk Xkfkuhkuyu [kze ¾kÄe fu ðzkuËhkLkku fuBÃk ÷qtxðkLkku níkku. ÄLkíkuhMk Lk V¤eLku rËðk¤e nku¤e ÁÃk Lkeðze. çkuMkíku ð»kuo ykýtË{kt nknkfkh ðíÞkuo Lku ÃkfzkÃkfze ÚkE. zkfkuh{kt Mktík÷Mk fhíkk ðzkuËhkLkk økýÃkík hkð Ãkh¼w Lku rðïLkkÚk økku®ðË Í÷kÞk. rðïLkkÚku fkðíkÁt Aíkwt fÞwO. yu{ Aíkkt ytøkkh økk{u økku¤eyku Akuze «íkkÃkÃkwh Vhe WXâwt. ykuõxkuçkh yk¾hu ytøkúusu yuLkk Ãkh ½k fÞkuo. {Ähkíku ÷~fhe Ãk÷xýu økk{Lkk økk{ ÷qtxÞk. yLkuf ÃkfzkÞk. ÃkkxýÚke {økLk÷k÷ ¼q¾ýËkMku çku nòh ÃkkÞË¤ Lku çkMkkuLkwt nÞË¤ ÷R, rçkòÃkwh Lku Ãke÷ðkE ðå[u fku÷he økk{u ykðe. støk÷k{kt Ãkzkð LkktÏÞku. Ãký {wtçkEÚke ½ku½k yuðk÷e ytøkúus Vkusu íku{Lkku ÃkeAku Ãkfzâku {økLk÷k÷ ÃkfzkÞk. LÞk÷[tË íÞktÚke [kuÃkzk Lku ËMíkkðus {¤íkkt íkuýu fkðíkhkLkku yufhkh fÞkuo.34 økwshkík{kt rðÿkunLkk rðþu»k ÷ûkýku :

økwshkík{kt çk¤ðkLkk fuð¤ íký¾k Ãkzâk íkuLkwt {wÏÞ ÷ûký yu Au fu rMkÃkkEyku ynª çktz fhðk{kt ¾kMk VkÔÞk Lknª. Ãkhtíkw W¥kh ÃkqðoLkk MkhçkËe rðMíkkhku{kt çk¤ðku

59

¾qLk¾kh çkLÞku níkku. ð¤e 1857 {kt y{ËkðkË, ðzkuËhk íkÚkk fkXeÞkðkz{kt yuf MkkÚku çk¤ðku fhe ðzkuËhkLkku fçkòu ÷uðkLke íku{Lke ÞkusLkk ÃkfzkR sðkÚke ynª çk¤ðku ðÄw ÔÞkÃkf çkLke þõÞku Lkne. ð¤e ytøkúuòuyu [kh økk{kuLku ÃkqhuÃkqhk ¼M{e¼qík fÞko (1) økkuÄhk íkk÷wfkLkwt ÷Õ÷k økk{ (2) ¾kLkÃkwh (3) fLkrhÞk yLku (4) zwçkkuhk. yk økk{kuLke ykðe nk÷kfeÚke çk¤ðkLkku yÂøLk ðÄwLku ðÄw «ßðr÷ík ÚkkÞ yu Ãknu÷k rËÕne ÃkzâkLkk Mk{k[khu çk¤ðku fhLkkhkykuLku rLkÁMíkkn fÞko yu{ ÷køku Au.35 økwshkík Ërûký ®nËLke su{ çk¤ðkÚke y¤økwt íkku Lk hÌkwt Ãký íkuLku ÃkkuíkkLkku ¼køk Úkkuzku½ýku íkku ¼sÔÞku. økwshkík{kt sux÷u ytþu çk¤ðku ÚkÞku íku Ëþkoðu Au fu íkuLku «ßðr÷ík fhLkkh {kuxk hkò Lku Lkuíkk ykøk¤ Ãkzâk nkuík íkku økwshkík{kt çk¤ðku ½ýku ðÄw ÔÞkÃkf çkLkðkLkku Mkt¼ð níkku. økkÞfðkz çk¤ðkÚke íkÆLk y¤økk hÌkk. yuLkkÚke Ãký ½ýku Vuh ÃkzÞku. økwshkíkLkk ÷~fhe rMkÃkkRyku {kuxu¼køku MkhnËe níkk yLku íku{kt {wÏÞíðu ®MkÄe, {fhkýe, ykhçk, fkçkw÷e yuðk rð÷kÞíke íkhefu yku¤¾kíkk íkuyku fku¤e, Xkfkuh ðøkuhu fku{Lkk ÷kufku s ÷~fh{kt ¼híke Úkíkkt íkuÚke rMkÃkkRykuLkku çk¤ðku økwshkíkLkk ytËhLkk ¼køk{kt Vu÷kðk ÃkkBÞku Lknª. fkXeÞkðkz òýu fu yuÚke y¤økwt s hne sðk ÃkkBÞwt. ytøkúuòuLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk økwshkíku ÷ktçku Mk{Þu þktríkLkku Úkkuzku yLkw¼ð fÞkuo íkuÚke ®nËLkk yLÞ ¼køkku fhíkkt Mkk{kLÞ «ò ftEf yMktíkku»k yLkw¼ðíke níke. yk çkÄk fkhýkuLku ÷eÄu økwshkíkLkk çk¤ðkLkkt WÃkhkuõík ÷ûkýku «økx ÚkÞk. Ãkhtíkw yu Mkq[f Ëþkoðu Au fu økwshkík nt{uþ ËuþLkkt MðkíktºÞ Mktøkúk{{kt Ãknu÷uÚke s Mkn¼køke hÌkwt Au yLku íkuýu MkknMk yLku þkiÞoLkwt ËþoLk fhkÔÞwt Au.36 íkkíÞk xkuÃkuLkwt økwshkík{kt ykøk{Lk yLku yuLkk «íÞk½kík :

íkkíÞkyu ËÏ¾ý íkÚkk økwshkík{kt rðÃ÷ð [k÷wt hk¾ðk {kxu ËÏ¾ý íkÚkk økwshkík{kt fq[ fhðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. rçkúrxþ MkhfkhLku ykLke òý Úkíkkt yuýu fkuRÃký ¼kuøku íkkíÞkLku Lk{oËk LkËe yku¤tøkíkku íkÚkk ËÏ¾ý{kt «ðuþ fhíkku yxfkððk rLkùÞ fÞkuo. ykÚke yLkw¼ðe ÷~fhe ÷uLkkLke xwfzeyku ykswçkkswÚke íkkíÞkLku ½uhe ð¤e. íkkíÞk íkkuÃku ykþhu [kh {kMkLke fq[ ÃkAe 25 ykuõxkuçkh 1858 Lkk hkus nku®þøkkçkkË ÃkkMku

60

ÃknkUåÞku. yLku rçkúrxþ ÷~fhkuLkk çkÄk s «ÞíLk rLk»V¤ çkLkkðeLku yuýu íÞktLke Lk{oËk LkËe yku¤tøke. íÞktÚke íkuýu ykþhu 8000 Úke 10000 Lkk ÷~fh MkkÚku ËÏ¾ý ÃknkU[ðkLkk RhkËkÚke LkkøkÃkwh «rík ÍzÃke fq[ fhe, Ãkhtíkw Vhe rçkúxeþ ÷~fhkuÚke ½uhkE síkk yuLku ÃkkAk nXðwt Ãkzâwt yLku çkeS ð¾ík Lk{oËk LkËe Ãkkh fheLku yuýu «Úk{ økwshkík{kt ÃknkU[ðkLkku yLku rðøkún{kt økkÞfðkzLke MknkÞ {u¤ððkLkku rLkýoÞ ÷eÄku. yuýu Ãkt[{nk÷Lkk økk{ku økkuÄhk, fk÷ku÷, nk÷ku÷, ËuðøkZ çkkrhÞk, ËknkuË, Ík÷kuË, ÷ªçkze ðøkuhu{ktÚke Mkkhk «{ký{kt {kMkku, ÃkiMkk yLku þMºkku yufrºkík fÞko. {nefktXk ¾uzk íkÚkk Ãkt[{nk÷Lkk íkk÷wfkËkhkuyu Mkwhík íkÚkk ¼Á[Úke ykðíkkt rçkúxeþ Ë¤kuLku ykþhu yuf Mkókn MkwÄe {ne Ãkkh fhíkkt hkuõÞk. ËhBÞkLk íkkíÞkyu LkrzÞkËLkk rçknkheËkMk ËuMkkELku íÞkt AwÃkkELku yu rðMíkkhLkk ÷kufku íkÚkk XkfkuhkuLku rçkúxeþ Mkhfkh Mkk{u Mkkhe heíku W¥kursík fÞko. rçkúxeþ Ë¤kuyu íkkíÞk Ãkh nÕ÷ku fhíkkt íkkíÞkyu yu{Lkku yuf Mkókn MkwÄe Mk¾ík Mkk{Lkku fÞkuo, Ãkhtíkw Auðxu Ãkhkrsík Úkíkkt íkkíÞk 16 {e rzMkuBçkhLke ykMkÃkkMk ÃkkMkuLkk ðktMkðkzkLkk støk÷ku{kt LkkMke økÞku. íkkíÞk xkuÃkuyu økwshkík{kt Vhe «ðuþðk rLk»V¤ «ÞkMk fÞkuo. støk÷ku{kt rçkúxeþ Ë¤kuyu yuLku çkÄe çkkswyuÚke ½uhe ÷eÄku. yk{ktÚke AxfeLku íkkíÞk xkuÃku W¥kh økwshkíkLkk zeMkk þnuhÚke 80 rf.{e. Ëqh ykðu÷ yuf økk{{kt 23 {e Vuçkúwykhe 1859 Lkk hkus ÃknkUåÞku. rçkúxeþ Ë¤kuLku íkkçkzíkkuçk hðkLkk fhðk{kt ykÔÞk. íkkíÞkyu rçkúxeþ Ë¤kuLku ytrík{ ÷zkE ykÃke íku{kt Ãkhkrsík Úkíkkt yu ÃkuhkuLkLkk støk÷{kt LkhðhLkk Xkfkuh {kLk®MknLkk yk©Þu økÞku yuðwt fnuðkÞ Au fu {kLk®Mknu Ëøkku fheLku ¼h ô½{kt Ãkzu÷k íkkíÞkLku 7 {e yur«÷, 1859 Lke {æÞhkºkeyu fuÃxLk {ezuLke ÷~fhe xwfze ÃkkMku Ãkfzkðe ËeÄku. Mkhfkhe MkkÄLkku ÃkAe sýkðu Au fu íkkíÞkLku Mke«e ({æÞ«Ëuþ) ÷kðeLku yuLkk Ãkh ÷~fhe yËk÷ík{kt {wfÆ{ku [÷kðeLku yuLku 18 {e yur«÷ 1859 Lkk hkus VktMke ykÃkðk{kt ykðe. òu fu yk çkkçkík nswÞu rððkËkMÃkË hne Au.37

61

økwshkík{kt íkkíÞk xkuÃkuLke «ð]r¥kyku :

íkkíÞkyu 21 {e sqLk 1858 Lkk hkus øðkr÷Þh ÃkkMku nkh ¾kÄk çkkË W¥kh ¼khík{kt rðÃ÷ðLku ÔÞðÂMÚkík fhðkLke ykþk Akuze ËeÄe. yux÷u íkuýu Lk{oËk Ãkkh fheLku {nkhk»xÙ íkÚkk økwshkík{kt ÃknkU[ðkLkku rLkýoÞ fÞkuo. ykLke ÃkkA¤Lkku íkuLkku RhkËku {nkhk»xÙ íkÚkk økwshkík{kt rðÃ÷ðLkkt Ãkrhçk¤kuLku yufrºkík fheLku ytøkúus MkhfkhLku Vhe yuf ð¾ík Mk¾ík ÷zík ykÃkðkLkku níkku. hkð Mkknuçk Ãký íkuLke MkkÚku níkku. ytøkúus Mkhfkh íkuLkku yk ykþÞ Mkkhe heíku Mk{síke níke, yux÷u íkuýu fkuRÃký ¼kuøku íkkíÞkLku Lk{oËk Ãkkh fhíkku hkufðk yÚkkøk «ÞíLkku fÞkuo. hkuçkxTMko, nkpÕBMk, Ãkkfo, {e[÷, ne÷, hkpf, çkuLMkLk íkÚkk Mkku{hMkux suðk yLkw¼ðe ÷~fhe yVMkhku swËe swËe rËþkyuÚke íkkíÞkLke ÃkkA¤ Ãkzâk. Lkð {rnLkk MkwÄe íkkíÞkyu çkÄkLku ntVkÔÞk. 1858 Lkk sw÷kRÚke LkðuBçkh MkwÄe{kt íkkíÞkLku {æÞ«Ëuþ yLku hsÃkqíkkLkk{kt ytøkúuòu Mkk{u yLkuf LkkLke {kuxe ÷zkRyku ÚkR yLku íku{Lke ÃkkMkuÚke íku yLkuf ð¾ík Axfe økÞku. Auðxu 1858 Lkk ykuõxkuçkhLkk ytík{kt íkkíÞkyu nku®þøkkçkkË ÃkkMkuÚke Lk{oËk yku¤tøke. yk{ íkkíÞkLku Lk{oËk Ãkkh fhíkku hkufðkLkk ytøkúus MkuLkkykuLkk çkÄk «ÞíLkku rLk»V¤ økÞku. {k÷uMkLk LkkUÄu Au : su ÄiÞo yLku MkknMkÚke íkkíÞkyu ÃkkuíkkLke yk ÞkusLkk Ãkkh Ãkkze íkuLke «Mktþk Lk fhðe yu yþõÞ Au : Ërûký íkhVLkk {køkkuo Ãkh ytøkúus MkuLkkykuLkku çknw fzf çktËkuçkMík nkuðkÚke íkkíÞk LkkLkk MkknuçkLke ¼qr{{kt «ðuþe þõÞku Lknª yux÷u íku Lk{oËk yku¤tøkeLku økwshkík íkhV ðéÞku. íkuýu íkwhík økkÞfðkzLkku MkkÚk {u¤ððk ÃkkuíkkLkku «ríkrLkrÄ {kufÕÞku. ð¤e økkÞfðkzLkk Ëhçkkh{kt Ãký rðÃ÷ðfkheyku «íÞu MknkLkw¼qrík ÄhkðLkkhkykuyu íkkíÞk {kxu økkÞfðkzLkku MkkÚk {u¤ððk «ÞíLk fÞkuo. Ãkhtíkw økkÞfðkz {nkhkò ¾tzuhkð «Úk{Úke s ytøkúus íkhVe nkuðkÚke íku{ýu çk¤ðk¾kuhkuLku MkkÚk ykÃkðkLkku RLfkh fÞkuo, yux÷wt s Lknª Ãký íkkíÞk xkuÃkuLku ðzkuËhk çkksw ykðíkku hkufðk yuf ÷~fh {kufÕÞw.38 íkkíÞkLkku økwshkík{kt «ðuþ Úkíkkt økwshkíkLkk rçkúrxþ Mk¥kkðk¤k [kUfe WXâk. Ãkkur÷rxf÷ fr{&™h þuõMkrÃkÞhLke Mkq[Lkk yLkwMkkh íkwhík s økwshkíkLkkt ík{k{ ÷~fhe Ë¤kuLku íkkíÞkLku økwshkíkLke çknkh nktfe fkZðk {kxu íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk. íkkíÞkLke

62

ÃkkA¤ yLÞ Mkhfkhe Ë¤ku Ãkzu÷kt s níkkt. íkkíÞk 30 {e LkðuBçkh 1858 Lkk hkus ðzkuËhkÚke 50 {kR÷ Ëqh ykðu÷ Akuxk WËuÃkwh Lkk{Lkk økk{u ÃknkUåÞku. çkeòu rËðMku Mkðkhu 1 ÷e rzMkuBçkh 1858 Lkk hkus Ãkkfo {kuxk ÷~fh MkkÚku AkuxkWËuÃkqh ykðe ÃknkUåÞku. Akuxk WËuÃkwh ÃkkMku Ãkkfo yLku íkkíÞk ðå[u ÚkÞu÷e ¼khu ÷zkR{kt íkkíÞk Ãkhkrsík ÚkÞku ykþhu 300 sux÷kt çk¤ðk¾kuh íkÚkk 200 sux÷k ÃkkfoLkk MkirLkfkuLke ¾wðkhe ÚkR. ðzkuËhk çkksw økkÞfðkzLkk íkÚkk økwshkíkLkk Mkhfkhe Ë¤ku Ãkzu÷kt níkk yux÷u íkkíÞk íku çkksw ykøk¤ ðÄe þfu íku{ Lk níkku {kxu íkuýu ÃkkuíkkLke çk[u÷e MkuLkkLkku yuf ¼køk ÃkkfoLku ÃkkuíkkLke ÃkkA¤ Ãkzíkku yxfkððk hkÏÞku yLku çkeò ¼køk MkkÚku íku ÍzÃkÚke Ãkt[{nk÷ íkhV ykøk¤ ðæÞku. íku Ãkt[{nk÷ íkÚkk íkuLke ykMkÃkkMkLkk Xkfkuhku íkÚkk ÷kufkuLku {éÞku yLku íku{Lku rçkúrxþ Mkhfkh Mkk{uLkk ÞwØ{kt Mkk{u÷ Úkðk Mk{òÔÞk. íkkíÞkLku ½ýk¾hk Xkfkuhku, Ãkxu÷ku ðøkuhuLkku MkkÚk {éÞku, Ãkhtíkw íku{Lkk þMºkku ÍqtxðkR økÞk níkk AíkktÞu íkkíÞkyu Ãkt[{nk÷Lkk {wÏÞ þnuhku økkuÄhk, ËknkuË, Ík÷kuË ðøkuhu fçksu fÞko íkÚkk íÞktÚke ÄLk, þMºkku yLku {kýMkku {u¤ÔÞk. yk{ktÚke íkuýu Lkðwt ÷~fh W¼wt fÞwO. íkuLke MknkÞÚke ykþhu 15 rËðMk MkwÄe íkuýu Ãkt[{nk÷{kt íkh¾kx {[kÔÞku. Ãkhtíkw ytøkúus MkuLkkyku íkuLke ÃkkA¤ s níke. ð¤e økwshkíkLkk Mkhfkhe Ë¤ku Ãký íku{kt òuzkÞk níkk. ykLkk MkÞwtõík Ëçkký Mkk{u íkkíÞkLku ðkhu Mk{Þ {kxu økwshkík{kt hnuðwt yþõÞ ÷køÞwt. Ãkrhýk{u, 15-16 rzMkuBçkhLke ykMkÃkkMk íku hsÃkqíkkLkkLkk çkktMkðkzkLkk støk÷{kt LkkMke økÞku. íÞkt íkuýu yLku yLku hkðMkknuçku ¼rð»ÞLkk fkÞo¢{ rðþu [[ko-rð[khýk fhe. íkkíÞk Vhe økwshkík{kt ykðíkk {ktøkíkku níkku íku{ íkuLkk ÃkAeLkk Ãkøk÷kt ÃkhÚke Ëu¾kÞ Au. íkkíÞkLku fkuEÃký ¼kuøku Ãkfze ÷uðkLkk nuíkwÚke ytøkúus MkuLkkLkeykuyu çkktMkðkzkLkk støk÷Lku [ku{uhÚke ½uhku ½kÕÞku. Ãkhtíkw íku{Lke Lksh [qfkðeLku íkkíÞk 25 {e rzMkuBçkh 1858 Lkk hkus íÞktÚke AxõÞku. Vhe çku-ºký {kMk MkwÄe íku {æÞ¼khík yLku hsÃkqíkkLkk rðMíkkh{kt Vhíkku hÌkku íkÚkk økwshkík{kt Vhe «ðuþðk «ÞíLk fhíkku hÌkku. yk{ ytøkúus MkuLkkLkeykuLkk íkuLku ÃkfzðkLkk çkÄk «ÞíLkku ÔÞÚko økÞk. Mkefh ÃkkMku 21 {e òLÞwykhe 1859 Lkk hkus íkkíÞkLku ytøkúuòu MkkÚku AuÕ÷e ÷zkR ÚkR. íku{kt íku nkÞkuo yLku LkkMke

63

økÞku. yk ÃkAe 7 {e yur«÷ 1858 Lkk hkus ÃkuhLkLkk støk÷{kt íkuLke ÄhÃkfz ÚkR íÞkt MkwÄeLke íkuLke «ð]r¥kykuLkku ynuðk÷ {¤íkku LkÚke. Ãkhtíkw 23 {e Vuçkúwykhe 1859 Lkk ynuðk÷ «{kýu íkkíÞk W¥kh økwshkíkLkk zeMkk þnuhÚke 50 {kR÷ Ëqh níkku yLku íku økwshkík{kt Vhe «ðuþðk «ÞíLk fhíkku níkku ykÚke W¥kh økwshkíkLkk ÷~fhe yVMkhku Mkòøk ÚkR økÞk yLku íku{ýu zeMkk, Ãkk÷LkÃkwh, {kuzkMkk ðøkuhu søÞkyu xwfzeyku {wfe íkÚkk fLko÷ fkçkeoLku íkkíÞkLku hkufðk {kxu zeMkk {kuf÷ðk{kt ykÔÞku. Ãkhtíkw íku Ãknu÷kt íkkíÞkLku hsÃkqíkkLkk{kt ytøkúus ÷~fhkuu ½uhe ÷eÄku yLku íkuLku ÃkuhLkLkk støk÷{kt LkkMke sðwt Ãkzâwt íÞkt íkuLkk Ãkwhkýk MkkÚkeËkh {kLk®MknLkk yríkrÚk íkhefu íku hÌkku. yuðwt fnuðkÞ Au fu {kLk®Mknu íkuLku ËøkkÚke 7 {e yur«÷Lke {Ähkíku fuÃxLk {ezuLke xwfze ÃkkMku Ãkfzkðe ËeÄku yLku Mkhfkhe ynuðk÷ «{kýu íkuLku rMk«e{kt 18 {e yur«÷ 1859 Lkk hkus VktMke ykÃkðk{kt ykðe.39 rðÃ÷ðu økuhe÷k ÃkæÄríkÚke ÷zLkkhk MkhMk LkkÞfku ÃkuËk fÞko. rËÕneLkk çknkËwhþknLkku Mkøkku Vhkusþkn yu{ktLkku yuf níkku. Ãký MkkiÚke «rík¼kþk¤e íkkíÞk xkuÃku níkku. ÃkhksÞLke ÂMÚkrík{kt ykðe Ãkzâk AíkktÞu íkuýu {rnLkkyku MkwÄe ytøkúuòuLku ÃksÔÞk. yk¾hu íkuýu Lk{oËk LkËe Ãkkh fhe yLku ÃkkuíkkLkk ÷kufku ÃkkMkuÚke {ËË {u¤ððkLke yLku ÃkkuíkkLku ðÄkðe ÷uðk{kt ykðþu yuðe ykþkhu {hkXk «Ëuþ{kt Ëk¾÷ ÚkÞku íÞkhu íkuýu {ËË ykÃkðkLke íku{s ðÄkðe ÷uðkLke ðkík íkku çkksw Ãkh hne Ãký rðïkMk½kík fheLku íkuLku Ãkfzkðe Ëuðk{kt ykÔÞku.40 økwshkík{kt nrÚkÞkhçktÄe :

økwshkík{kt y{ËkðkË, {nefktXk, ¾uzk, Ãkt[{nk÷, huðkfktXk yLku økkÞfðkzLkk {w÷f{kt 1857 Lkk MðkÄeLkíkk Mktøkúk{ Ëhr{ÞkLk Vu÷kÞu÷e yþktrík zk{ðk {kxu nrÚkÞkhku, ËkÁøkku¤k ðøkuhuLke çkLkkðx, ykÞkík yLku ðu[ký WÃkh rLkÞ{Lk {qfðk {wtçkR Mkhfkhu 24-9-1857 Lkk hkus yuf çke÷ Mkhfkhe økuÍux{kt «rMkØ fÞwO níkwt. yk çke÷Lkk yLkwMktÄkLk{kt nrÚkÞkhçktÄe Ëk¾÷ fhðkLkku rð[kh MVqÞkuo níkku yLku {wtçkR R÷kfkLkk økðLkoh ÷kuzo yuÕVeLMxLku {kºk çkúexeþ {w÷f{ktÚke s Lknª Ãký Mk{øk3

64

R÷kfkLkk ÷kufku ÃkkMkuÚke nrÚkÞkhku AeLkðe ÷uðk rLkýoÞ fÞkuo níkku. ðzkuËhkLkk huMkezuLx r{. þuõMkrÃkÞh, W¥kh rð¼køkLkk MkuLkkÃkrík {ush sLkh÷ hkpçkxTMko, çkÄk rsÕ÷kykuLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLxku, {ursMxÙuxku yLku Ãkku÷eMk Mkw«eLxLxkuyu nk÷Lkk ðkíkkðhý{kt yk Ãkøk÷wt Lk ¼hðk yr¼«kÞ ÔÞõík fÞkuo níkku. fËk[ yk Ãkøk÷wt ÷kufku{kt yrðïkMk yLku rðhkuÄLke ÷køkýe sL{kðþu yuðwt íku{Lkwt {tíkÔÞ níkwt. Aíkkt WÃkÞwoõík yrÄfkheyku Ãkife fux÷kfu Mk{økú R÷kfk{kt yufe MkkÚku nrÚkÞkhçktÄe Ëk¾÷ fhðk yr¼«kÞ ykÃÞku níkku. çkúexeþ rsÕ÷kykuLke [khu çkksw Ëuþe hkßÞkuLkku «Ëuþ ykðu÷ku nkuðkÚke {kºk yk rsÕ÷k Ãkqhíke nrÚkÞkhçktÄe yMkhfkhf LkeðzðkLkku Mkt¼ð Lknkuíkku. Mkkihk»xÙ{kt 79 rfÕ÷uçktÄeðk¤kt þnuhku yLku 921 ËhçkkhkuLkkt rfÕ÷uçkttÄeðk¤k ðMkðkxku nkuðkÚke yk «ËuþLkk rLk:þMºkefhýLkku «&™ rðfx níkku. íkuÚke fux÷kfu yk «&™ yuðk MVkuxf ðkíkkðhý{kt Ãkzíkku {qfðk Mk÷kn ykÃke níke. rLk:þMºkefhýLkk Ãkøk÷kLkku y{÷ fhðkLkwt fkÞo økwshkíkLkk Ãkkur÷rxf÷ fr{þLk yLku ðzkuËhkLkk hurMkzuLx fLko÷ þuõMkrÃkÞhLku MkkUÃkkÞwt yLku y{÷efhýLke ðÄw rðøkík íku{Lke rððufþÂõík WÃkh Akuzðk{kt ykðe. r{. þuõMkÃkeÞhu yk Ãkøk÷kLke MkV¤íkk {kxu økkÞfðkz Mkhfkh WÃkh Xkufe çkuMkkzðk{kt ykðu÷ Á. ºký ÷k¾Lkku Ëtz {kV fhkðe ¾tzuhkð økkÞfðkzLkku Mknfkh «kó fhðk yu{ íku{ýu Mkq[ÔÞwt níkwt. ®f{íke nrÚkÞkhku çkkçkík íku{Lkk {kr÷fkuLku ÞkuøÞ ð¤íkh ykÃkðk íkuýu {ík «ËŠþík fÞkuo níkku. íku rLk:þMºkfhýLkwt Ãkøk÷wt ÷uíke ð¾íku ®nMkkLkk WÃkÞkuøkLke rðÁæÄ níkku. yk{ Aíkkt íkuýu s ð¤íkh rðLkk nrÚkÞkhku ÷kufku ÃkkMkuÚke Ä{feÚke fçksu fÞko níkkt íku nfefík Au.41 8-2-1858 Lkk hkus þuõMkrÃkÞhLkkt WÃkhLkk Mkq[Lkku {wtçkRLke fkWLMke÷u {tsqh fÞko yLku {køkýe fhíkkt ðÄkhu ÷~fh ykÃÞwt. {kºk 1600 ÞwhkuÃkeÞLk ÃkkÞË¤ MkirLkfkuLku çkË÷u 1405 MkirLkfku yLku Úkkuze íkkuÃkku ykuAe ykÃke. yk WÃkhktík ¼e÷ yLku fku¤eykuLke ðÄkhkLke ÷~fhe xwfzeyku rLk:þMºkefhýLkk y{÷ {kxu W¼e fhðk{kt ykðe. r{.{u÷uxLkk ytËks «{kýu økwshkíkLkk {kuxk¼køkLkk {wMk÷{kLkku ÃkkMku çktËqfku níke, ßÞkhu fku¤eyku ÃkkMku íkhðkhku yLku íkehfk{Xkt níkkt. ykÚke òu {wMk÷{kLkku ÃkkMkuÚke çktËqfku ÷R ÷uðk{kt ykðu íkku fku¤eykuLkwt çk¤ ½xe òÞ. íkuÚke çktËqfku yLku

65

ík÷ðkhku çktLku AeLkðe ÷uðe òuEyu yuðku yr¼«kÞ níkku. MkuLkkÃkrík Mkku{hMkuxu çkúexeþ MkðkuoÃkrhíkk Ëk¾ððkLke yk MkwÞkuøÞ íkf níke yu{ fneLku yk Ãkøk÷kLku xufku ykÃÞku níkku. Ãký MkuLkkÃkrík hkuçkxoMkLku MkkuLkÚke Lk{oËk «Ëuþ{kt çk¤ðku òøkþu yLku hksMÚkkLkLkkt þMºkku nkuÞ íÞkt MkwÄe økwshkíkLkwt rLk:þMºkefhýLkwt Ãkøk÷wt rLk»V¤ sþu yuðku yr¼«kÞ ykÃÞku níkku. 17-2-1858 Lkk {wtçkE MkhfkhLkk nwf{Úke økwshkík, Mkkihk»xÙ yLku fåALkk çkÄk rsÕ÷k {ursMxÙuxku yLku Ãkkur÷Mk Mkwr«xuLzLxkuLku Ãkkur÷rxf÷ fr{þLkh fLko÷ þuõMkrÃkÞhLku Mkðo «fkhu {ËË ykÃkðkLkku yLkwhkuÄ fhðk{kt ykÔÞku níkku. fux÷ef Mk{òðx çkkË ðzkuËhk Lkhuþ ¾tzuhðu yk Ãkøk÷k {kxu yLkw{rík ykÃke nkíke. hkßÞLkk Lkkufhku rMkðkÞ çkÄk ÃkkMkuÚke çktËqfku yLku rðïkMkÃkkºk yLku ykËhýeÞ ÔÞÂõíkyku rMkðkÞLkkt çkÄk ÃkkMkuÚke íkhðkh ðøkuhu AeLkðe ÷uðkLke níke. rðïkMkÃkkºk ÔÞÂõíkykuLke ÞkËe fhðkLkwt fk{ hkßÞ MkhfkhLkk yrÄfkheykuLku MkkUÃÞwt níkwt. {wtçkE MkhfkhLkku nwf{ {¤íkkt s {nkhkò ¾tzuhkðu íku{Lkk yrÄfkheykuLku ðzkuËhk yLku íkuLke ykMkÃkkMkLkk økk{zktykuLku rLk:þ† fhðk nwf{ fÞkuO. ðzkuËhkLkk {ursMxÙux yk fk{ þktríkÚke ÚkkÞ Au yuðku yr¼«kÞ ÔÞõík fhLkkh «Úk{ yrÄfkhe níkk. MkwhíkLkk {ursMxÙuxu 18-2-1858 Lkk hkus sýkÔÞwt níkw fu Mkwhík{kt yk fkÞo þktríkÚke þÁ ÚkÞwt níkwt yLku Äh{Ãkwh, ðktMkËk yLku Mk[eLk{kt yk «fkhLkk rLk:þ†fhýLkk Ãkøk÷k ÷uðk íku{Lkk hksfíkko WÃkh ÷~fhe Ëçkký ÷kððkLke sYh Ãkze níke. Mkwhík rsÕ÷kLkk 803 økk{ku{ktÚke 3,741 çktËqfku, 5,505 ík÷ðkhku yLku 10,616 Eíkh nrÚkÞkhku ÷E ÷uðk{kt ykÔÞkt níkk. rLk:þ†efhýLkk fkÞËkLkk Mk{k[kh Mkkt¼¤eLku fux÷kf ÷kufkuyu ¼Á[ rsÕ÷k{kt íku{Lkk ðý LkkUÄkÞu÷k nrÚkÞkhku LkËe{kt VUfe ËeÄk níkk. fux÷kf ÷wnkhkuyu ík÷ðkh yLku ¾tshku ¼ktøke LkkÏÞkt níkkt. ¼Á[ yLku ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhku{ktÚke nrÚkÞkhku AeLkðe ÷uðk{kt ¾kMk íkf÷eV Ãkze Lknkuíke. stçkwMkh íkk÷wfk{kt rLk:þ†efhýLkwt fkÞo fuÃxLk çkf÷u Mkt¼kéÞwt níkwt. fw÷ 44 íkkuÃkku, 2,719 çktËqfku yLku 793 Ríkh nrÚkÞkhku MkhfkhLku ¼Á[ rsÕ÷kLkkt 410 økk{ku{ktÚke «kó ÚkÞkt níkkt.

66

y{ËkðkË{kt Ãkux÷kË, Mkkð÷e yLku ðMkkðe ÃkhøkýkLkk çkÄk {¤eLku 214 økk{ku{ktÚke 20,104 nrÚkÞkhku {éÞkt níkkt. {neLkk fkuíkhku{kt ykðu÷kt ÃkhíkkÃkÃkwh yLku yLkøkz økk{kuyu nrÚkÞkh MkkuÃkðkLke Lkk Ãkkzíkkt íku{Lkk økk{kkuLku s{eLkËkuMík fhðk{kt ykÔÞkt níkkt yLku íku{Lku {uËkLk{kt ðMkðkLke Vhs Ãkkzðk{kt ykðe níke. yk «ËuþLkk {kÚkk ¼khu fku¤e yLku çkkhiÞkyku [kuhe yLku Äkz Ãkkzðk {kxu {þnqh níkk yuðwt s ytøkúus MkhfkhLkwt {tíkÔÞ níkwt. ¾uzkLkk {uðkMke økk{kuLkwt rLk:þ†efhý ¾qçks fzfkEÚke fhðk fLko÷ þuõMkrÃkÞhu Mkq[Lkk ykÃke níke. yk ÷kufkuLku rLk:þ† fÞko Lk nkuík íkku íkkíÞk xkuÃkuLku økwshkík{kt íku{Lkk ykøk{Lk Mk{Þu ¾uzkLkk {uðkMke økk{kuLke {ËË {¤íkkt ytøkúus Mkhfkh {kxu ¾íkhku W¼ku ÚkÞku nkuík. nrÚkÞkhku ÷uðkLkwt Ãkøk÷wt yÃk{kLk sLkf ÷køkðkÚke {nefktXk{kt EzhLkk hkð, {wxuzeLkk Xkfkuh Mkqhs{÷ yLku yLÞ Xkfkuhku íkÚkk fku¤eykuyu ¾qçk rðhkuÄ fÞkuo níkku. yk çk½k ÷kufkuLkk rðhkuÄLkk þ{Lk {kxu fLko ÷ þufTMkrÃkÞhu MkkËhk{kt Ëhçkkh ¼Þkuo níkku. yk Ëhçkkh{kt fux÷kfu nkshe ykÃke níke yLku fux÷kf økuhnksh hÌkk níkk. çkÄk WÃkh Ëk¾÷ku çkuMkkzðk EzhLkk hkðLku ÃkkÞ{÷ fhðkLke Ä{fe ykÃkeLku ÷~fh {kufÕÞwt níkwt. ytíku hkð Lk{e økÞk yLku yk Ãkøk÷kLkku y{÷ fÞkuo. E÷ku÷ íkÚkkt fxkuMkýLkk Xkfkuhkuyu {khðkze íkÚkk huðkze hksÃkqíkku Mk{ûk nrÚkÞkhku Ähe ËuðkLkku ELfkh fÞkuo níkku. {kºk çkhðk¤k çkkðeMkeLkk ÷kufkuyu þktríkÚke nrÚkÞkhku MkkUÃke ËeÄk níkkt. R÷ku÷, {kýMkk yLku fxkuMkýLkk Xkfkuhku WÃkh Ëçkký ÷kðeLku yk fk{ Ãkqýo fhkÞwt níkwt. nrÚkÞkhku Lk MkkuÃkLkkh økk{kuLku s{eLkËkuMík fhðk{kt ykÔÞkt níkkt. rðòÃkwh, rðMkLkøkh, ¾uhk¤wt, f÷ku÷ yLku fze{kt ytøkúuòuLku Mk¾íkkE fhðe Ãkze níke. ytøkhku¤e MktzuhkLkk Lkkþ {kxu nwf{ku ykÃkðk{kt ykÔÞkt çkkË fkuxMkýk, {kýMkk, ÃkuÚkkÃkwh, ðhMkkuzk yLku zk¼÷kLkk Xkfkuhku þhýu ykÔÞkt níkk yLku íku{Lkk økk{kuLku rLk:þ† fhðk{kt Mknfkh ykÃÞku níkku. rðòÃkwhLkk fLkurhÞk økk{Lkk ÷kufkuLku nrÚkÞkhku MkkUÃkðk yuf f÷kfLke yLku ½h Akuzðk 48 f÷kfLke {nuík÷ ykÃÞk çkkË yuLku s{eLk ËkuMík fhkÞwt níkw. yLku fLkurhÞkLkk ÷kufkuyu MkkUÃÞk Ãký ½h Akuzðk ¾wþe Lknkuíkk. ykswçkkswLkk ÚkELku 4000 {kýMkkuyu íkehfk{XkÚke Mkk{Lkku fÞkuo níkku Ãký íkuyku MkkÄLk MktÃÃkLk ÷~fh ykøk¤ xfe þõÞkt

67

Lknª. ð¤íkh ykÃÞkt rðLkk ½hkuLkku Lkkþ fhðkLkkt Ãkøk÷ktLke rð÷kuçkeyu xefk fhe níke. z¼kuzk økk{Lkk ÷kufkuyu {wxuze MkkÚkuLkk Í½zkLku fkhýu nrÚkÞkhku MkkutÃkðkLke Lkk Ãkkze níke.÷kufkuyu íkkhtøkkLkk rfÕ÷k ðk¤k MÚk¤u øk¼hkELku ÷~fhLkku ÷~fhLkku Mkk{Lkku fÞkuo níkku. Ãký Mk{økú Lkkþ ÚkðkÚke íkuyku þhýu ykÔÞkt níkkt. fku¤eyku MkkÚku Eíkh fku{Lkk 25 ½hkuLkku Ãký Lkkþ fhkÞku níkku. rðòÃkwhLkk yLkkuzeÞk yLku ykøk÷kuzu Mkk{Lkku fhe íkuLkwt ¾{eh çkíkkÔÞwt níkwt. Ãkt[{nk÷Lkk Ãkk÷k íkÚkk ¾kLkÃkwhLkku yk heíku rðLkkþ fhkÞku níkku. ÷wýkðkzkLkk {k÷ðý yLku ÷khÃkwhLkk fku¤eykuyu Mkk{Lkku fÞkuo níkku. rLk:þ† Úkðk fhíkkt yk økk{Lkk ÷kufkuyu økk{Lkku íÞkøk fhðkLkwt ÃkMktË fÞwO níkwt yLku çktLku økk{kuLku ¼M{e¼qík fhðk{kt ykÔÞk níkkt. fLkurhÞk yLku zk¼kuzkLkk rðLkkþ çkkË ¾t¼kík hkßÞLkku ðkhku ykÔÞku. ¾t¼kíkLkk Lkðkçku íkuLke «òLku rLk:þ† fhðkLke Lkk Ãkkze, Ãký ¾t¼kík WÃkh [ZkE fhðkLke Ä{fe ykÃkíkkt Lkðkçk Lk{e Ãkzâkt yLku nrÚkÞkhkuLke ÞkËeLke MktÃkqýoíkk çkkçkík{kt þtfk nkuðk Aíkkt fhfkhu [wÃk hnuðkLkwt ÃkMktË fÞwO. ¾t¼kík Lkk Lkðkçk MkkÚkuLkk þuõMkrÃkÞhLkk ðíkoLke Ãkk÷ko{uLxLkk MkÇÞ rð÷uçkeyu ¾qçk xefk fhe níke. yk{ økwshkík{kt çk¤ yLku f¤Úke rLk:þ†fhýLkwt fkÞo Ãkqýo fhðk{kt ykÔÞwt yLku «òLku níkðeÞo çkLkkððk{kt ykðe níke.42 økwshkík MkhfkhLku ÷køÞwt fu W¥kh ¼khíkLke {kVf økwshkík{kt Ãký rðÃ÷ð Vu÷kþu íkku íkuLkwt þ{Lk fhðwt ½ýwt {w~fu÷ çkLkþu. ð¤e, 1857Lkk ytík MkwÄe{kt Ërûký ¼khíkLkk ½ýkt¾hk þnuhku{kt çk¤ðk ÚkÞk níkk íkuLke yMkh økwshkík Ãkh Ãký ÚkR níke. ykÚke {wtçkE «ktíkLkk økðLkoh yuÕVeMxLk yLku íkuLke Mkr{ríkLku ÷økkkÞwt fu økwshkík{kt çk¤ðku V÷kíkku hkufðk rLk:þMºkfhý ykð~Þf níkwt. Ãkrhýk{u Vuçkúwykhe 1858 {kt íkuýu økwshkíkLkk fr{&™h þuõMkrÃkÞh Ãkh yk {kxu sÁhe Ãkøk÷kt ¼hðk {kxuLkku yuf ÃkrhÃkºk {kufÕÞku. þuõMkÃkeÞhu ykLkk y{÷ {kxu Ãkkur÷rxf÷ yusLx yk {kxu sYhe Ãkøk÷kt ¼hðk {kxuLkku yuf ÃkrhÃkºk {kufÕÞku. þuõMkÃkeÞhu ykLkk y{÷ {kxu Ãkkur÷rxf÷ yusLxku, LÞkÞkrÄþku, {wÏÞ Ãkku÷eMk yVMkhku íkÚkk yLÞ yrÄfkheykuLke MknkÞÚke økwshkíkLku rLk:þMºk çkLkkððkLkk ÍzÃke Ãkøk÷kt ¼Þko yk Mkk{u Xuh Xuh çktzku ÚkÞk. {nefktXk, Ãkt[{nk÷, huðkfktXk, y{ËkðkË ðøkuhu rsÕ÷kyku{kt s{eLkËkh íkÚkk

68

÷kufkuyu þMºkku MkkUÃkðkLkku RLfkh fÞkuo Mkhfkhu ¼køku Ë{LkrLkrík y¾íÞkh fhe. fLkkheÞk, Ëwçkkhk, Ãkk÷, ¾kLkÃkwh, ykø÷kuË yLku çkeò fux÷ktf økk{zktLkku Lkkþ fÞkuo. ¾kMk fheLku økkÞfðkz, RzhLkk hkò, ¾t¼kíkLkk Lkðkçk íkÚkk økwshkík yLku Mkkihk»xÙLkk yLÞ hkòykuLku MkhfkhLku MknkÞ fhðkLke Vhs Ãkkzðk{kt ykðe. ykÚke Mkhfkhu yk {w~fu÷ fkÞo sqLk 1858 MkwÄe{kt Ãkkh Ãkkzâwt. {kxu s íkkíÞk xkuÃku ßÞkhu rzMku. 1858 {kt økwshkík{kt ykÔÞku íÞkhu íkuLku òuRíke MknkÞ {¤e þfe Lknª íkÚkk íku Mk{Þu MÚkkrLkf ÷kufku îkhk çk¤ðku ÚkÞku Lkrn.43

1857 Lkk ð»ko Ëhr{ÞkLk W¥kh ¼khíkLkk swËk swËk rðMíkkhku{kt rðÃ÷ð ÍzÃkÚke Vu÷kÞku. økwshkík yLku {nkhk»xÙ{kt çktz Vu÷kíkkt yxfkððk Mkhfkhu {wtçkE R÷kfkLkk yLÞ «Ëuþku MkkÚku økwshkík{kt Ãký rLk:þMºkfhýLkku y{÷ fhðkLkwt rð[kÞwO. økwshkík{kt {wÏÞ yrÄfkheykuLkk «ríkfq¤ yr¼«kÞku AíkktÞ {wtçkR Mkhfkhu økwshkík{kt Ãký rLk:þMºkefhýLkku y{÷ fhðkLkku rLkýoÞ fÞkuo, Ãkhtíkw yuýu yk{kt økkÞfðkz, fåA íkÚkk fkXeÞkðkzLkk rðMíkkhku Mkrník økwshkíkLkk yLÞ «ËuþLkk hkòyku yLku XkfkuhkuLkk «ËuþkuLku Ãký Mk{kðe ÷uðkLkwt XhkÔÞwt. þuõMkrÃkÞhLku økwshkíkLkk Ãkkur÷rxf÷ fr{þLkhLkku nkuÆku ykÃkeLku yuLku yk çkkçkíkLke Mkðo Mk¥kk ykÃke. Vuçkúwykhe 1858 {kt økwshkík{kt rLk:þMºkfhýLkk y{÷Lkku «kht¼ ÚkÞku. {k[o 1858 MkwÄe{kt ðzkuËhk yLku yuLke ykMkÃkkMkLkk økkÞfðkzLkk «Ëuþku, Äh{Ãkwh, ðktMkËk, Mk[eLk, Ë{ý ðøkuhu Mkrník Mkwhík rsÕ÷kLkk rðMíkkhku, ¼Á[ yLku yuLke ykMkÃkkMkLkk íkk÷wfk yLku økk{zkt, y{ËkðkË, Ënuøkk{, çkeòÃkwh, fze, Ãkkxý, huðkfktXkLkwt ðkzkrþLkkuh, ¾t¼kík íkÚkk yuLke ykMkÃkkMkLkk økk{zkt ðøkuhu{kt yuf {kMkLkk Mk{Þ{kt rLk:þMºkfhýLkk Ãkøk÷ktLkku y{÷ ÚkÞku. Ãkhtíkw Ãkt[{nk÷, ¾uzk yLku {nefktXkLkk fux÷ktf «Ëuþku yLku økk{zkykuLkk ÷kufku yLku Xkfkuhkuyu MkhfkhLkk yk Ãkøk÷ktLkku íkeðú rðhkuÄ fheLku ÃkkuíkkLkk nrÚkÞkh MkkUÃkðkLkku RLfkh fÞkuo. {ne LkËeLkk fkuíkhku{kt ykðu÷k «íkkÃkÃkwhk íkÚkk ytøkh økk{kuLkku Mkhfkhe Ë¤kuLkku Lkkþ fheLku, yu{Lkk hnuðkMkeykuLku {uËkLk{kt ðMkkðu÷kt Lkðkt økk{ku{kt hnuðkLke Vhs Ãkkze. þuõMkrÃkÞhLke Mkq[LkkÚke Mkhfkhe yrÄfkheykuyu ¾uzk rsÕ÷kLkk {uðkMke (íkkuVkLke) økk{ku{kt Ãký MkgkRÚke íkÚkk hkMíke (þktík) økk{ku{kt «{ký{kt Lkh{kþÚke

69

rLk:þMºkefhýLkku y{÷ fÞkuo. rLk:þMºkefhýLkk Mkhfkhe Ãkøk÷ktLkku MkkiÚke Wøkú rðhkuÄ {nefktXkLkk Xkfkuhku yLku fku¤eykuyu fÞkuo, ykÚke þuõMkÃkeÞhu RzhLkk ÷~fhLke MknkÞÚke fçkòu ÷uðkLke MkkËhkLkk hkòLku Ä{fe ykÃkíkkt yu íkwhík s íkkçku ÚkÞku yLku ÃkkuíkkLkk rðMíkkh{kt hkòyu rLk:þMºkefhýLkku y{÷ fÞkuo. yu ÃkAe íkkuÃkË¤ íkÚkk nÞË¤Lke xwfzeykuLku {nefktXkLkk rðhkuÄ fhíkkt XkfkuhkuLkk «Ëuþku{kt {kuf÷ðk{kt ykðíkkt, íkuyku Ãký íkkçku ÚkÞk yLku íkuykuyu ÃkkuíkkLkk nrÚkÞkh MkhfkhLku MkwÃkhík fÞko. yk{ fxkuMký, f÷ku÷, {kýMkk, ÃkuÚkkÃkwh, ðhMkkuzk, zk¼k ðøkuhuLkk Xkfkuhkuyu MkhfkhLkk ¼khu ÷~fhe Ëçkký Lke[u ÃkkuíkkLkk økk{zktyku{kt rLk:þMºkefhý fÞwO. økkÞfðkzLkk ðeòÃkwh, ðeMkLkøkh, ¾uhk¤w, f÷ku÷ yLku fze íkk÷wfk íkÚkk yu{Lkk økk{zktLku Ãký rLk:þMºke fhðk{kt ykÔÞk. yk{kt økwshkíkLkk swËk swËk rsÕ÷kyku, «Ëuþku íku{ økk{zkyku ðøkuhu{ktÚke Mkhfkhu ¼khu ÄkfÄ{fe yLku swÕ{Úke 160 íkkuÃkku, 21036 çktËqfku, 1,18,799 ík÷ðkhku íkÚkk 3,06,972 yLÞ nrÚkÞkh sÃík fÞok.

rðòÃkwh íkk÷wfkLkk fLkkrhÞk økk{u íkÚkk økkÞfðkzLkk íkkçkkLkk Ëwçkkhk økk{u ÃkkuíkkLkk þMºk MkkUÃkðkLkku RLfkh fÞkuo, ykÚke þuõMkrÃkÞh yLku ÔnkRx÷kpfLke Mkq[LkkÚke {ush økúkEfkuyu Mkhfkhe xwfzkyku MkkÚku yk økk{ku Ãkh yk¢{ý fÞwO. 4000 sux÷kt fku¤eykuyu Mkhfkhe Ë¤kuLkku Mk¾ík Mkk{Lkku fÞkuo, Ãkhtíkw íkuyku Ãkhkrsík ÚkRLku ÃkkuíkkLkk Mºke-çkk¤fku MkkÚku ÃkkMkuLke xufheyku{kt síkkt hÌkk. {ush økúkEfkuyu çktLku økk{kuLkku MktÃkqýo Lkkþ fÞkuo. yk «ð]r¥kLke RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk Mkt[k÷f {tz¤u Mk¾ík xefk fhe. rçkúxeþ MktMkËMkÇÞ rðÕÄçkeyu Ãký ykðk f]íÞLke Mk¾ík xefk fhe yLku yuLku støk÷e økýkÔÞwt. yk s fkhýkuMkh Ãkt[{nk÷Lkk Ãkk÷, ¾uzk rsÕ÷kLkk ¾kLkÃkwh, rðòÃkwh íkk÷wfkLkkt yýkurËÞk yøk÷kuË ðøkuhu økk{kuLkku Lkkþ fhðk{k tykÔÞku. íÞkhçkkË ¾t¼kíkLkk LkðkçkLku Ãký ÷~fhe ÄkfÄ{feÚke yuLkk hkßÞ{kt rLk:þMºkefhýLkku y{÷ fhðkLke Vhs Ãkkzðk{kt ykðe. þiõMkrÃkÞhLkk yk Ãkøk÷ktLke rðÕÄçkeyu ¾qçk ykfhe xefk fhe.44

70

økwshkík{kt ¢ktrík ÔÞkÃkf Lk çkLke íkuLkkt fux÷ktf {n¥ðLkk fkhýku yk «{kýu Au. økwshkík{kt ¢ktríkLke ykøkuðkLke LkkLkk s{eLkËkhku, Xkfkuhku fu økk{Lkk {w¾e fu ykøkuðkLkkuyu ÷eÄe níke. fkuE Ãký {kuxk hkò fu ÷çÄ «ríkceík ykøkuðkLkku òuzkÞk nkuík íkku ¢ktrík ðÄkhu ÔÞkÃkf çkLke nkuík. økkÞfðkz íkÚkk Mkkihk»xÙ-økwshkíkLkk {kuxk hksðeyku suðk fu ò{LkøkhLkk ò{Mkknuçk, sqLkkøkZLkk Lkðkçk, ¼kðLkøkh, {kuhçke, økkUz÷, ÄúktøkÄúk, Ãkk÷LkÃkwh, hksÃkeÃk¤k, fåA ðøkuhuLkk hkòyku fu Lkçkkðku yk «ð]r¥kÚke y¤økk hÌkk níkk yLku fux÷uf ytþu MkhfkhLku {ËËÁÃk Ãký ÚkÞk níkk. yuf økkÞfðkzLkk Lk ¼¤ðkÚke þku Vhf Ãkzâku íku çkkçkík{kt ðzkuËhkLkk hurMkzuLx r{. þuõMkÃkeÞhLkk WËøkkhku Mkq[f Au. ykÃkýu ytøkúuòu økwshkíkLku fçksu fhðk sux÷k Mk{Úko LkÚke. økkÞfðkz WÃkh rþhòuhe fhðk sux÷e Ãký ykÃkýe íkkfkLk LkÚke. Aíkkt fkuEÃký W~fuhkx Mkk{u økkÞfðkzLku ykøk¤ fheLku íku{Lku Lkuík]íð ykÃkeLku, økwshkíkLku íkkçkk{kt hk¾ðk {kxu ykÃkýu Ãkqhíkk çk¤ðkLk Aeyu. ©e y¬zu íku{Lkk yÇÞkMk÷u¾{kt sýkÔÞwt Au fu økwshkík{kt 1857 Lke ¢ktríkLke rLk»V¤íkkLkk fkhýku òuEyu íkku, þÂõíkþk¤e Lkuíkkyku y¼kð, VkxVqx Mktfuík ykÃkðkLke Lku ÔÞqnkí{f Mkt¿kkykuLkk Ãkk÷Lk{kt rLk»V¤íkk, W¥khLke ¢ktrík ÃkAe Auf [ku{kMkwt ðeíÞu ¢ktríkLkku Ítzku Vhfkððk{kt rð÷tçk, Lkiríkf rLkçko¤íkk yLku ¾tzuhkð økkÞfðkzLkku ytøkúus MkhfkhLku ÃkqhuÃkqhku MkkÚk. økwshkíkLkk ÷~fhe rMkÃkkEyku {kuxk¼køku ykhçk, {fhkýe, ®MkÄe ðøkuhu ÃkhËuþeyku níkk. íku{Lke MkkÚku fku¤e, Xkfkuhku yLku ¼e÷ku çk¤ðk{kt òuzkÞk níkk. {kuxk¼køkLke «ò yr÷Ãík hne níke. íkuÚke rMkÃkkRykuLku çk¤ðku økwshkíkLkk ytËhLkk ¼køk{kt Vu÷kÞku Lk níkku. yku¾k {tz¤Lku çkkË fhíkkt Mkkihk»xÙ MktÃkqýo heíku çk¤ðkÚke y¤økwt hÌkwt níkwt. fåALke Ãký yks ÂMÚkrík níke. ytøkúuòu þkMkLk Ëhr{ÞkLk økwòhkíku fËe Lk yLkw¼ðe nkuÞ íkuðe þktrík yLkw¼ðe níke. yk fkhýu «òLku çk¤ðk{kt òuzkðkLkwt fkhý Lk níkwt. AuÕ÷k ËkuZMkku ðhMkLke yþktrík yLku yÔÞðMÚkkyu íku{Lke nk{ ¼ktøke Lkk¾e níke. økwshkíkLkku WÃk÷ku

71

ðøko, rþrûkík ¼ÿ Mk{ks yk fkhýu y¤økku hÌkku níkku. yk{ WÃkÞwoõík fkhýkuLku ÷eÄu ¢ktrík yMkV¤ hne.45 økwshkíkLkwt yÃkoý :

1857 Lkwt MðkÄeLkíkkLkk Mktøkúk{{kt økwshkíkLkk Vk¤k rðþu ©e y¬zu sýkÔÞwt fu økwshkíkLkk MðkÃkoýLkku Mkhðk¤ku yk Au. ykXuf økk{ ¼M{e¼qík ÚkÞk, Mkutfzku ½h íkkhs ÚkÞk, ÷k¾kuLkk sh sðkneh ytøkúus Vkus Ãk[kðe çkuXe, nòhku fuË ÚkÞk, MkUfzku fkÃkkfkÃke{kt ¾Ãke økÞk yLku íkkuÃk, VktMkeLku çktËqfÚke {heLku þneË ÚkÞu÷kykuLke MktÏÞk Mknusu Mkku sux÷e nþu. yku¾k {tz¤{kt ytøkúus MkuLkkyu {trËhku íkkuzâkt yLku ÷qxâkt níkk. yk yþktrík Úkkuzk Mk{Þ {kxu hne níke. MkLku 1857 Lkk MðkÄeLkíkkLkk Mktøkúk{{kt Lkuíkkyku Ãkife LkkLkk Mkknuçk, íkkíÞk xkuÃku, {ki÷ðe r÷Þkfíky÷e R÷knkçkkËe, htøkku çkkÃkwS ðøkuhu íku{Lkk SðLkLkk AuÕ÷k rËðMkku økwshkík{kt ÃkMkkh fÞko nkuÞ íku{ sýkð Au. yk ytøku fkuE ËMíkkðuS Mkkrçkíkeyku {¤e ykðíke LkÚke Ãký {kºk MkktÞkurøkf ÃkwhkðkykuLku ykÄkhu yk òíkLkk yLkw{kLk Ãkh ykððwt Ãkzu Au. {ki÷ðe r÷Þkfíky÷e rð»ku ËMíkkðuS Ãkwhkðkyku WÃk÷çÄ Au.

LkkLkk Mkknuçk Ãkuïk :

LkkLkk Mkknuçk LkuÃkk¤{kt {]íÞw ÃkkBÞkLke ðkík RríknkMkðuËe Ãkife çkÄk Mðefkhíkk LkÚke. íku W¥khkðMÚkk{kt rþnkuh{kt hÌkk nþu. yu{ «ku. ÄkhiÞkyu MkktÞkurøkf ÃkwhkðkLku ykÄkhu sýkÔÞwt Au. íkuyku íku{Lkk {]íÞw MkwÄe rþnkuh{kt hÌkk níkk. {kuhçkeLkk ©e {nuLÿ Ëðu íku {kuhçke{kt hÌkk níkk yu{ {kLku Au. ©e {nuLÿ ËðuLkwt {tíkÔÞ yuðwt Au fu LkkLkk Mkknuçk rþnkuh suðk MkkuLkøkZLkk yusLMkeLkk Úkkýk ÃkkMkuLkk MÚk¤u hnuðkLkwt ÞkuøÞ {kLku Lkrn. {kuhçkeLkku «Ëuþ ytøkúus yrÄfkheLke árüyu ¾qýkLkku nkuðkÚke ¢ktríkfkheyku {kLku íÞkt AqÃkk hnuðkLkwt ðÄkhu Mkwøk{ økýkÞ. {kuhçkeLkk LkøkhþuXLkk [kuÃkzk{t yk ytøkuLke LkkUÄ Au íku Ãký MÃkü ËMíkkðuS Ãkwhkðku økýe þfkÞ. íku ð¾íkLkk hksðe ½ýe ð¾ík

72

økk{ çknkh ykðu÷k íku{Lkk rLkðkMÚkkLku {w÷kfkíku síkkt níkk íku Ãký hksðtþe nkuÞ íkku s þõÞ çkLku.

íkkíÞk xkuÃku :

MkLku 1862 {kt íkkíÞk xkuÃku LkðMkkhe{kt ykÔÞk níkk. Lkh®Mknu xufhe WÃkhLkk {trËhLkk Ãkqòhe nrhËkMku íku{Lku ¾xfkx MkkÚku hnuðk ÃkhðkLkøke ykÃke. íkkíÞk xkuÃku ¢ktrík Ëhr{ÞkLk økwshkíkÚke Ãkrhr[ík ÚkÞk nkuðkÚke íku{ýu xnu÷ËkMk Lkk{ hk¾e økwshkík{kt hnuðkLkwt ÃkMktË fÞwO níkwt. LkðMkkhe, ðzkuËhk hkßÞ{kt ykðu÷wt yÕÃkÏÞkík þnuh nkuðkÚke íkkíÞk xkuÃkuyu yk yufktíkðk¤w MÚk¤ ÃkMktË fÞwO. yu{ fnuðkÞ Au fu {Õnkhhkð økkÞfðkz LkðMkkhe{kt xnu÷ËkMkLku {éÞk níkk yLku íku{Lke MkkÚkuLke ðkíkÚke íku{Lku ¾kíkhe ÚkR níke fu íku ÔÞÂõík íkkíÞk xkuÃku níkk. htøkku çkkÃkwS :

MkíkkhkLke fuË{ktÚke LkkMke Aqxâk çkkË MkkÄwLkk ðuþ htøkkuS ðzkuËhk ykÔÞk níkk. yLku çkkÃkwS ÔÞtfxuþ r[Úkðk÷u Lku {éÞk níkk. íku{ýu {nkhkò ¾tzuhkðLku yuf Ãkºk ÃkkXÔÞku níkku. yk ð¾íku fËk[ çk¤ðk¾kuhkuLku xufku ykÃkðk rðLktíke fhíkku Ãkºk yk Ãkºk nþu. htøkkuSLke rðLktíke Ãkh æÞkLk ykÃkðkLke þõÞíkk Lk níke. íku{Lkk þu»k SðLkLke rðøkík {¤íke LkÚke. {ki÷ðe r÷Þkfíky÷e :

{ki÷ðe r÷Þkfíky÷e çknkËwhþknLkk rðïkMkw MkuLkkÃkrík{kLkkt yuf níkk. çknkËwhþktnu sLkh÷ Lke÷ yLku íkuLke MkuLkkLkk nw{÷k Mkk{u yÕnkçkkËLkwt hûký fhðkLkwt fkÞo íku{Lku MkkUÃÞwt níkwt. yæÞíkLk ÞwØMkk{økúeLkk y¼kðu íku{Lku 12-6-1857 Lkk hkus ytøkúuòuLkk ¼Þtfh nw{÷k Mkk{u ÃkeAunX fhðe Ãkze níke yLku yÕnkçkkËLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt níkwt. íÞkhçkkË íkuyku íku{Lke ÃkíLke MkkÚku 1861-62 {kt LkðMkkhe ykÔÞk yLku íÞktÚke Mk[eLk ÃkkMku ÷ksÃkwh økk{{kt sR fux÷kuf ð¾ík hÌkk. íÞktLkk {wMk÷{kLkkuLku ËkÁ, íkkze

73

AkuzðkLkku WÃkËuþ íku ykÃkíkk níkk. íku{Lkk ðíkoLkLke Mk[eLkLkk Lkðkçk Ãkh Mkkhe yMkh ÚkR níke yLku íku{ýu íku{Lku ½h çktÄkðe ykÃÞwt. íku{ýu ÷ksÃkwh yLku hktËuh{kt {ÿuMkk þÁ fÞkO níkk. WËqo frðíkk ÷÷fkheLku {kík]¼qr{Lku ÃkhËuþeykuLkk çktÄLk{ktÚke {wõík fhðk íkuyku nkf÷ fhíkk níkk. yuf ð¾ík RËLkk Lk{kÍLkk Mk{Þu Mk[eLkLkk Lkðkçk {kuzk Ãkzâk, {ki÷ðeyu íku{Lke hkn òuÞk rMkðkÞ Lk{kÍ ÃkZkðe ÷uíkk Lkðkçk MkkÚku íku{Lku ði{LkMÞ W¼wt ÚkÞwt yLku Lkðkçku íku{Lke {krníke ytøkúus MkhfkhLku ykÃke ËeÄe. ykÚke {ki÷ðe ðzkuËhk ÚkR {wtçkR økÞk yLku ns fhðk síkkt Mkhfkíku íku{Lke ÄhÃkfz fhe. íkuykuLku «Úk{ Mk[eLk yLku ÃkAe yÕnkçkkË ÷kÔÞk. íku{ýu ytøkúus rðhkuÄe «ð]r¥k{kt ¼køk Lk ÷uðkLke çkktnuÄhe ykÃkðkLke Lkk Ãkkzíkk íku{Lku yktËk{kLk ËuþrLkfk÷ fhðk{kt ykÔÞk. ßÞkt íku{Lkwt {]íÞw ÚkÞwt.

WÃkh WÕ÷u¾u÷k Lkuíkkyku WÃkhktík ‘{kiLke çkkðk’ íkhefu òýeíkk økwÁzuïhLkk {wÏÞ Ãkwòhe {kuhuïh hk{[tÿ çk¤ðkLkk {n¥ðLkk ykøkuðkLk níkk. ¾wËkÞkh¾kLk yLku «¼kMkLkk ËunkuíMkøko ÃkkMkuLkk Lk]®Mkn {trËhLkk y¾kzkLkk {ntík MkðuoïhËkMkS ðuhkð¤ ÃkkMku {¤kuZk økk{{kt hnuíkk níkk. økwshkíkLkku ¢ktríkfkh Ínw-W÷-nwMkuLk, Auf niÿkçkkËÚke MkLku 1864 {kt ÃkfzkÞku níkku. íku íkksÃkwh{kt økwÃíkðkMk hÌkku níkku. íkuLke WÃkh ¾qçk s sw÷{ økwòhðk{kt ykÔÞku níkku.46

¼khík{kt ytøkúus hkßÞ y{÷Lke MÚkkÃkLke ÃkAe íkuLkku ÔÞðÂMÚkík yLku ÔÞkÃkf heíku rðhkuÄ R.Mk. 1857 Lkk rðÃ÷ð MðYÃk{kt ÚkÞku. yk rðÃ÷ð ¼khík{kt ytøkúuS hkßÞLkk RríknkMk{kt yuf ¼khu yLku {n¥ðLkku çkLkkð ÷u¾kÞ Au. ykÄwrLkf ¼khíkeÞ RríknkMkLke yk yrðM{hýeÞ ½xLkkyu MkËeykuÚke ÃkhËuþe yk¢{ýku yLku ÃkhËuþe þkMkLkkuÚke Ãkezkíke ykðíke yMknkÞ ¼khíkeÞ sLkíkkLkkt Mkw»kwó ykí{k{kt [uíkLkkLkku Mkt[kh fÞkuo. yk çk¤ðku Úkðk ÃkkA¤ ½ýkt çkÄk Ãkrhçk¤ku ð»kkuoÚke fk{ fhíkk níkk, Ãkhtíkw íkuLke þÁykík {kxu rLk{eík çkLÞk.økkÞ yLku zw¬hLke [hçke ÷økkzu÷k fkhíkwMkku. rðÃ÷ð þY Úkðk {kxu íku íký¾kYÃke ½xLkk Lk çkLke nkuík íkku fËk[ 1857 {kt þY ÚkÞu÷ku rðÃ÷ð Úkkuzku ÃkkA¤ Xu÷kÞku nkuík.

74

R.Mk. 1857 Lkkt {nkLk rðÃ÷ðLke økwshkík Ãkh çknw Lkrnðík yMkh níke. yuðwt {kLkðk yLku {Lkkððk{kt ykðu Au. Ãký yk Mk{Þu rçkúrxþ þkMk{ {kxu økt¼eh ®[íkkYÃk çkLke økÞu÷k LkkLkk Mkknuçk Ãkuïk, íkkíÞk xkuÃku, htøkku çkkÃkwS, hkð Mkknuçk, suðk {kuxk økòLkkt rðÃ÷ðfkheyku fkuELku fkuE heíku økwshkík{kt Mkr¢Þ níkk, íÞkhu økwshkík ykðe {nkLk ½xLkkÚke fR heíku yr÷ó hne þfu? Ãkqhkt økwshkíku yk çk¤ðkLke yMkh Íe÷e Lk nkuðk Aíkkt yku¾k {tz¤, y{ËkðkË, zeMkk, Ãkk÷LkÃkwh, Rzh, ¾uzk, fze, ËknkuË, økkuÄhk, huðkfktXk, ¼Y[, Mkwhík, yk rðÃ÷ðLkkt {wÏÞ fuLÿku níkk. su{kt Ãkt[{nk÷ rsÕ÷ku yk rðÃ÷ðLkwt {wÏÞ fuLÿ Mk{kLk níkku. Ãkt[{nk÷ rðÃ÷ðLkku {kuxk ÃkkÞk Ãkh rðfkMk Úkðk ÃkkA¤ ½ýkt fkhýku níkk. «Úk{ íkku, Ãkt[{nk÷ {æÞ¼khíkLke LkSf ykðu÷wt nkuðkÚke rðÃ÷ðfkheykuLku ykðLk òðLk {kxu yLkwfq¤ níkwt. {æÞ¼khík{kt {tËMkkuh, {nkuW, RLËkuh, yLku Äkh{kt MkirLkfkuLku rðÿkun fÞko ÃkAe Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k{kt ¢ktríkLkku ÃkðLk VqtfkÞku níkku. çkeswt, Ãkt[{nk÷{kt yk Mk{Þu [khuçkksw økkZ støk÷ku níkkt. yk ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkrík AkÃkk{kh ÞwØ {kxu rðÃ÷ðfkheykuLku ½ýe {ËËYÃk çkLke níke. ºkeswt, yk rðÃ÷ðLkku {wÏÞ Lkuíkk yuðku íkkíÞk xkuÃku Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k{kt Mkr¢Þ níkku, suýu rsÕ÷kLke «ò{kt LkðMkt[kh fÞkuo. MÚk¤Lke árüyu òuEyu íkku ËknkuË, økkuÄhk yLku Ík÷kuË{kt yk çk¤ðkLke Mkrðþu»k yMkh níke. ËknkuË {æÞ«ËuþÚke økwshkík ykððk {kxu «ðuþîkh níkwt. {k¤ðk{kt ÚkÞu÷k rðÿkun ÃkAe íkuLke íðheík yMkh ËknkuË {khVík Mk{økú økwshkík Ãkh Ãkzþu, íkuðe [íkwh ytøkúuS «òLku ¾çkh níke. íkuÚke yøk{[uíke ðkÃkhe ykðLkkh {w~fu÷ ÃkrhÂMÚkríkLku rLkðkhðk ËknkuËLkkt rfÕ÷kLke ykswçkksw Mkhfkhu ¾kEyku ¾kuËkðe. Aíkkt sw÷kE 1857 Lkk hkus RLËkuh íkÚkk {nkuW{kt ÚkÞu÷kt íkkuVkLkkuLke rðÿkunLkkt Mk{k[kh ykððkÚke íku{s W¥kh ¼khík{kt rðÃ÷ðLke MkV¤íkk Mkkt¼¤e ËknkuË{kt 6 sw÷kE 1857 Lkk hkus hkºku 10 ðkøÞku ËknkuËLkk rfÕ÷kLku ½uhe ÷eÄku. yLku rfÕ÷k{ktLke {k{÷íkËkh f[uheLkk f{o[kheykuLku ytËh Ãkwhe ËeÄk. rfÕ÷k{kt yu Mk{Þu ®MkÄeÞkLkk 14, Ãkku÷eMk MkqçkuËkh nwMkuLkþkn Mkrník 8 ÃkXký Ãkku÷eMk, 28 fMçkkíke yLku 24 Mkðkh níkk. çk¤ðk¾kuhkuyu

75

yk¾e hkík økku¤eçkkh fÞkuo níkku. íkk. 6 sw÷kEÚke 11 sw÷kE MkwÄe {k{÷íkËkhLku rfÕ÷k{kt ½uhe hkÏÞku níkku. Ãký MkwçkuËkh nwMkuLkþknu çk¤ðk¾kuhkuLkku ®n{íkÚke Mkk{Lkku fhu÷ku. yu ÃkAe fuÃxLk çkf÷ çku íkkuÃkku MkkÚku ËknkuË ykÔÞku, íkuLke òý Úkíkkt íkhËkh¾kt fkLkwtøkk yLku [wLke÷k÷ ËuMkkE LkkMke økÞk. yu ÃkAe yk¾wt Ãkt[{nk÷ Mk¤øÞwt, fuÃxLk çkf÷ ðkðkÍkuzkLke su{ ËknkuË{kt Vhe ðéÞku. ‘Ëu¾ku íÞkt Xkh’ Lkk nwf{ MkkÚku ËknkuËLkku çk¤ðku Ëçkkðe ËeÄku. ËknkuË íkÚkk økkuÄhkLkk çkÄku økLk Ãkkðzh fçksu fhe, íkuLkkt WíÃkkËLk Ãkh «ríkçktÄ {qõÞku. ykuøkü, 24 1857 Lkk hkus fuÃxLk çkf÷u {wtçkR MkhfkhLku heÃkkuxo fÞkuo fu...... “Mkhfkh Mkk{u rðÿkun fhðk{kt {kxu 15 fuËeyku Ãkfzâk Au. yLku íku{Lke Mkk{u fuMk [÷kðe Lke[u {wsçk Mkò fhe

(1) yuf fuËeLku Mkhfkh Mkk{u çk¤ðku fhðk {kxu [kiË ð»koLke ËuþrLkfk÷Lke Mkò Vh{kðe.

(2) Lkð fuËeykuLku ÷~fhe çk¤ðku fhðk {kxu ykSðLk ËuþrLkfk÷ fhkÞk. (3) yuf fuËeLku {wõík fhkÞku (4) [kh fuËeykuLku ÷~fhe çk¤ðku fhðk {kxu yLku rËÕneLkk çkkËþknLku

®nËLkk þnuLkþkn íkhefu ònuh fhðk {kxu {]íÞwËtz ykÃkðk{kt ykÔÞku Au, yLku íku{Lku íkkuÃkLku økku¤ku Wzkðe Ëuðk{kt ykÔÞk”

{wtçkR Mkhfkhu çkf÷Lke fkÞoðkne {tswh fhe yLku ykSðLk ËuþrLkfk÷Lke Mkò fhíkkt ykuAe Mkò Lk fhðk sýkÔÞwt. yLku hkßÞ hk{u rðÿkun fhLkkhLku ËuþrLkfk÷ Lknª Ãkhtíkw {kuíkLke Mkò fhðk Mkq[ÔÞwt.47

yuf {kLÞíkk «{kýu y¼÷kuzLkk RLkk{Ëkh íkhuËkh¾kt fkLkwtøkk Lku {kuíkLke Mkò ÚkÞu÷e. yLku íkuLkwt RLkk{e økk{ y¼÷kuz Mkhfkhu só fhu÷wt. çkkuhzeLkk RLkk{Ëkh [wLke÷k÷ ËuMkkELku su÷Lke Mkò ÚkÞu÷e Ãkhtíkw ÃkkA¤Úke hkýe rðõxkuheÞkLkk ZtZuhkLkk fkhýu íku su÷{ktÚke {wõík ÚkÞu÷ku, ßÞkhu fuÃxLk çkf÷u ËknkuËLkkt çk¤ðk ð¾íku rfÕ÷kLkku ®n{íkÚke çk[kð fhLkkh nwMkuLkþkn¾kLk Lku ËknkuË ÃkkMkuLkwt {ktzkðkð økk{ RLkk{{kt ykÃku÷wt. ËknkuË{ktÚke WXu÷k çk¤ðkLku ytøkúuòuyu þMºkçk¤Úke Ëçkkðe íkku ËeÄku, Aíkkt

76

ËknkuË Ãkh sw÷kE 1 Úke sw÷kE 22 , 1857 MkwÄe ytøkúus y{÷ LkkçkwË ÚkÞku níkku. yLku sLkíkkyu 22 rËðMk MkwÄe ykÍkËeLkku ykLktË {kÛÞku.48

Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k{kt 1857 Lkkt rðÃ÷ðLkwt çkeswt {n¥ðLkwt fuLÿ økkuÄhk níkwt. økkuÄhk{kt ¼kuÃkk÷, BnkuWÚke çk¤ðk¾kuhku ykÔÞk níkk. íkkhe¾ 8 sw÷kE 1857 Lkk xkRBMk ykuV RÂLzÞk {wsçk çk¤ðk¾kuhku MkkÚku MÚkkrLkf ÷kufku Ãký òuzkÞk níkk. çk¤ðk¾kuhkuyu Mkhfkhe f[uheyku{kt fçkòu ÷E íku{ktÚke {k÷ r{÷fíkLke ÷wtxVkx [÷kðe níke. yk Mk{k[kh Mkkt¼¤e fuÃxLk çkf÷u ËknkuË ÃkAe økkuÄhkLkku ½uhku ½kÕÞku, çku íkkuÃkku, {ush xku{MkLkk nkÚk Lke[u ykX{e Ãk÷xLkLkk 100 {kýMkku, ÷u^xLxLx þeÃke MkkÚku LkeféÞku. ðzkuËhkLkkt hksðe økkÞfðkzu 100 ½kuzuMðkh {kufÕÞkt. çkf÷Lkkt MkirLkfkuyu økkuÄhkLkkt çk¤ðk¾kuhku Ãkh ytfwþ {u¤ÔÞku. yu Ãknu÷kt çknkhÚke ykðu÷k çk¤ðk¾kuhku yLku økkuÄhkLkkt MÚkkrLkf ÷kufkuyu zeMkuBçkh 1858 {kt økkuÄhk yLku íkuLke ykMkÃkkMkLkku rðMíkkh fçksu fÞkuo níkku. yk çk¤ðk¾kuhkuLke «ð]r¥kyku AkÃkk{kh ÞwØLke níke. yLku økkuÄhk{kt yÕÃk MktÏÞk{kt MkiLÞ nkuðkÚke íkuLkku íku Mk{Þu MkkLkwfq¤ VkÞËku Ãký WXkÔÞku.49

økkuÄhkLke LkSðe MkV¤íkk ÃkAe rðÃ÷ðfkheyku Ík÷kuË íkhV økÞk, Ík÷kuË íkk÷wfkLkk ÷e{ze økk{ WÃkh nq{÷ku fÞkuo. Ík÷kuËLkkt zuÃÞwxe {k{÷íkËkhu íkk. 5 rzMkuBçkh 1858 Lkk hkus ËknkuËLkkt {k{÷íkËkhLku ÷ÏÞwt níkwt fu,.......... ykþhu 2000 sux÷kt çk¤ðk¾kuhku ÷e{ze{kt ykÔÞk Au. yLku Mkhfkhe f[uheykuLkk Lkkþ fhe ík{k{ MktÃkr¥k ÷qtxe Au. yu «{kýuLkwt LkwfþkLk ÃkeÃk÷kuË íkÚkk ÷e{ze ÃkkMkuLkk zwtøkhe økk{{kt Ãký fhu÷wt. íÞkhçkkË íkkíÞk xkuÃkuLke ykøkuðkLke{kt çk¤ðku¾kuhku Ík÷kuË ÃknkU[e {ÞkorËík Mkhfkhe MkirLkfkuLku nktfe fkZâk. íkkhe¾ 6 rzMkuBçkh 1858 Lkk hkus Ík÷kuË fçksu fÞwO. Ík÷kuËLkwt Mkhfkhe MkiLÞ çk¤ðk¾kuhku ¼uøkwt ÚkR økÞwt. çk¤ðk¾kuhkuyu Mkhfkhe ríkòuheLkkt Yk. 2000 ÷qtxe ÚkkýkLkku Lkkþ fÞkuo, su÷{ktÚke fuËeykuLku {wõík fÞko. yLku zu. {k{÷íkËkhLke f[uheLkku MktÃkqýo Lkkþ fÞkuo. çk¤ðku¾kuhkuLkku Mkk{Lku fhðk íkÚkk íku{Lku nktfe fkZðk MkqtÚkLkk (Mktíkkh{Ãkwh) hkò ¼kð®MknSyku Mkhfkh ÃkkMku {ËË {ktøke. íkuÚke fuÃxLk fku÷eLkLkwt íkkuÃkku MkkÚkuLkwt MkiLÞ, fuÃxLk Úku[hLkwt Mkðkh MkiLÞ íkÚkk fuÃxLk {w÷hLke íkkuÃkku íkÚkk ÞwhkuÃkeÞLk yLku Ëuþe ÃkkÞË¤Lkwt MkiLÞ Ãkt[{nk÷ íkhV hðkLkk ÚkÞwt. ÃkqLkk íkÚkk

77

{wçktEÚke íkkífkr÷f Ãkt[{nk÷{kt ÷~fh{kt {kuf÷ðk nwf{ku íkiÞkh ÚkÞk. yLku çk¤ðk¾kuhkuLku Ãkfzðk RLkk{ku ònuh ÚkÞk. yk çkÄe rðøkíkku ÃkhÚke ÏÞk÷ ykðe þfu fu Ãkt[{nk÷ 1857 Lkk rðÃ÷ð{kt Mk{økú økwshkík{kt yøkúuMkh hÌkwt níkwt.50

ËknkuË, økkuÄhk yLku Ík÷kuËLke MkkÚku Ëuþe hkßÞ ÷wýkðkzk{kt Ãký yk rðÿkunLke yMkh ÚkE níke, Ãký shk swËe heíku. 1857 Lkku çk¤ðku Mk{kððk {kxu yuf íkhV rçkúxeþ MkiLÞ ÔÞðMík níkwt, íÞkhu yk MkkLkwfq¤ ÃkrhÂMÚkríkLkku VkÞËku WXkðe ÷wýkðkzk ËhçkkhLkkt ¼kÞkík Mkqhs{÷u ÷wýkðkzkLke økkËe Ãkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh ËþkoÔÞku. yuLku ÷wýkðkzk hkßÞ{kt «ðuþðkLke {LkkR níke. sw÷kR 15, 1857 Lkk hkus íkuýu ÷wýkðkzk Ãkh yk¢{ý fÞwO. ÃkkÕ÷kLkk s{eLkËkh fkLkËkMku Ãký Mkwhs{÷Lku Mknfkh ykÃÞku, ÷wýkðkzkLkk hkòyu ytøkúus ÷~fhLke {ËË {ktøke, {ush yuLz›Í yLku yuþçkLkoh MkirLkf xwfzeyku ÷ELku ½Mke økÞk. Mkwhs{÷ [khýLkk økk{ ÃkkÕ÷k{kt ¼hkÞku. ÷~fhu ÃkkÕ÷k Ãkh yk¢{ý fhe Ãkwhk økk{Lku Mk¤økkðe ËeÄwt. fk{ËkMku Ãkfzðk{kt ykÔÞku. ßÞkhu Mkwhs{÷ {uðkz íkhV LkkMke økÞku. yuLku Ãkfzðk {kxu Mkhfkhu Yk. 1000 Lkwt RLkk{ ònuh fÞwO níkwt. ÃkkÕ÷k suðwt s f{LkMkeçk ¾kLkÃkwwhLkwt níkwt. {ne fktXu ðMku÷k yk LkkLkfzk økk{{kt fku¤eykuyu rðÿkun fÞkuo. yLku LkkLkfzwt økk{ rçkúxeþ y{÷{ktÚke {wõík ònuh fhkÞwt. fuÃxLk çkf÷u yïkhkune Ë¤, Mkkík{e Ãk÷xLk yLku økkÞfðkze Ë¤ yu{ ‘feze Ãkh fxf’ ËkuzkÔÞwt. ¾kLkÃkwhLku Ãký Lkfþk ÃkhÚke ¾÷kMk fhðk{kt ykÔÞwt. su fku¤eyku ÃkfzkÞk íku çkÄkLku fk¤k ÃkkýeLke Mkò fhðk{kt ykðe.

Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k{kt 1857 Lkk rðÃ÷ðLke «çk¤ yMkh ÚkðkLkwt yuf fkhý yu níkwt fu yk rðÃ÷ðLkku yuf yøkíÞLkku Lkuíkk íkkíÞk xkuÃku Ãkt[{nk÷{kt ÷øk¼øk 15 rËðMk MkwÄe Mkr¢Þ níkku. yk rËðMkku{kt íkuýu Mk{økú Ãkt[{nk÷Lke sLkíkk{kt [uíkLkkLkku ðes¤ef Mkt[kh fÞkuo níkku. çkeS heíku fneyu Lk íkku 1857 Lkk Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLke ¼qr{fk yu çknwÄk íkkíÞk xkuÃkuLkk «¼kðLku fkhýu níke.

yk LkkÞfkuyku XuX 1838 Úke rçkúrxþ Mk¥kk yLku MÚkkrLkf Ëuþe hkßÞku MkkÚku Mkt½»ko{kt ykðíkk hÌkkt níkkt. økwshkíkLkk RríknkMk{kt íku{Lke AkÃk WËTk{ðkËe, rðÿkune fku{ íkhefuLke hne Au.

78

W¥kh ¼khík{kt yLÞ MÚk¤kuyu rðÃ÷ð þ{e økÞku, Ãkhtíkw Ãkt[{nk÷{kt yuLkk Ãkz½k Ãkzíkkt hÌkk, ykrËðkMkeykuyu çktz [k÷w hkÏÞwt. YÃkk LkkÞf yLku fuð¤ LkkÞfLke ykøkuðkLke Lke[u Ãkt[{nk÷Lkk LkkÞfzkykuu çktz ÃkkufkÞwO. yLku LkkYfkux MktMÚkkLk Ãkh AkÃkku {kÞkuo. ytøkúus Mkhfkh s{eLkËkhkuLke íkhVËkhe fhíke nkuðkÚke LkkÞfzkyku{kt yMktíkku»k níkku. íku{ýu LkkYfkuxwt Úkkýwt ÷qxâwt, [ktÃkkLkuh- LkkYfkux ðå[uLkku «Ëuþ ykÍkË ònuh fÞkuo. 1858 Lkwt ð»ko ÃkwY Úkíkkt MkwÄe ynªLke «ò ÷zíke hne yLku Mðíktºk nðk Ãký ÷uíke níke. íÞkt ðMku÷k ykr£fLk nçkMkeykuyu Ãký yk fkÞo{kt ytøkúuòu rðYØ ËuþesLkkuyu Mknfkh ykÃÞku níkku. su{kt nwMkuLkþkn MkeËe ºkkrn{k{ Ãkkufkhkðe økÞku. rþðhksÃkwhLkkt støk÷ku{kt íkuLke Akðýe níke. LkkYfkuxLkwt Úkkýwt ÷qtxâk ÃkAe yk rðÿkuneykuyu òtçkw½kuzk{kt Úkkýwt Lkkt¾eLku Ãkzu÷k fuÃxLku çkúuxMkLke Akðýe Ãký nw{÷ku fÞkuo níkku. LkkÞfzkyku økuhe÷k nw{÷kyku AqÃkkELku fhíkk ÃkAe støk÷ku{kt ¼køke síkk. òLÞw. 1859 {kt fuÃxLk nuðzo økku¤eÚke ½ðkÞku yLku MkqçkuËkh Mkrník A {kýMkku {kÞko økÞk. çk¤ðk¾kuhkuLke økuhe÷k ÞwØ ÃkæÄríkLke {krníke {u¤ððk fuÃxLk çkuLkhu ÷~fh{kt ¼e÷kuLku hkuõÞk yLku íku{Lke {ËËÚke YÃkk yLku fuð¤ LkkÞfLke MktíkkðkLke søÞkyku þkuÄe íku{Lku ykí{Mk{Ãkoý {kxu WËkh þhíkku {kuf÷e suLkk sðkçk{kt {k[o 1859 {kt YÃkk LkkÞf þhýu ykÔÞku, íÞkhçkkË fuð¤ LkkÞf þhýu ykÔÞku. yk{, yuf ð»koLkk økuhe÷k rðøkún ÃkAe LkkÞfzkykuLkku rðÿkun þktík ÚkÞku níkku. ytík{kt, 1857 Lkkt çk¤ðk{kt Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLke ¼qr{fk{kt yuf «&™ yu W¼ku ÚkkÞ Au fu Ãkt[{nk÷Lke «òyu MðtÞ [uíkLkkÚke, yMktíkku»kÚke yk rðÃ÷ð{kt ¼køk ÷eÄku níkku fu yLÞ «ËuþLkk rðÿkuneykuLkkt MktÃkfo{kt ykððkÚke sLkíkk rðÿkun{kt òuzkE níke ? yuLkku W¥kh yu Au fu fu ËknkuË, økkuÄhk, Ík÷kuËLke «ò ¾kMk íkku {æÞ«ËuþÚke ykðu÷k rðÃ÷ðfkheyku yLku íkkíÞk xkuÃkuLkk «¼kðÚke yk {nkLk ½xLkk{kt Mkn¼køke ÚkE níke. ßÞkhu ÷wýkðkzkLkku ¼kÞkík Mkqhs{÷ yLku YÃkk LkkÞf íkÚkk fu¤ð LkkÞf ÃkkuíkkLkkt ÔÞÂõíkøkík yLku òríkøkík yMktíkku»kLku ÷E ytøkúuòu Mkk{u ÷zâk níkkt. íku{ Aíkkt ytøkúus Mkhfkh Mkk{uLkku íku{Lkku yMktíkku»k íkku sYh níkku. ¼e÷, LkkÞfzk, Ãkxu÷ suðe fku{kuyu Ãký yk rðÿkun{kt ¼køk ÷eÄku yLku Ãkt[{nk÷ 1857 Lkk {nkLk rðÃ÷ð{kt

79

Mk{økú økwshkík{kt rðÃ÷ð fuLÿku{kt yøkúuMkh hÌkwt. 1907 {kt yZkhMkku Mk¥kkðLkLkk {nkLk Mktøkúk{Lku 150 ð»ko Ãkqhk Úkíkk íkuLke MkkÄoþíkkçËe yk¾k Ëuþ{kt htøku[tøku WsðkE. økwshkík{kt Ãkfý íkuLku ÷økíkk yLkuf fkÞo¢{ku, Mku{eLkkhku ÞkuòÞk yLku íku îkhk økwshkík yLku 1857 Lku ÷økíkk Lkðk-Lkðk íkÚÞku Wòøkh ÚkÞk níkk. Ãkhtíkw Ãkt[{nk÷Lkk 1857 {kt «ËkLkLku ÷økíke [[koyku ÃkÞkoó {kºkk{kt ÚkE Lk níke. «Míkwík «fhý îkhk ykðMkku yuf Lk{ú «ÞkMk fhðk{kt ykÔÞku Au.

1857 {kt Ãkt[{nk÷Lkk ykrËðkMkeykuLkwt òuzkðwt yu økwshkíkLkk ykÄwrLkf RríknkMkLkwt yuf hku{kt[f «fhý Au. Mk{fk÷eLk Mk{k[kh Ãkºkku, Mkhfkhe ËMíkkðuòu yLku økútÚkku{kt 1857 {kt ykrËðkMkeykuLke ¼køkeËkheLku ÷økíkk yLkuf WËknhýku «kó ÚkkÞ Au. çkkuBçku økuÍurxÞh yu (1879) LkkUæÞwt Au fu ykuõxku. 1858 {kt ¼kWMkknuçk ÃkðkhLke W~fuhýeÚke Mkt¾uzkLkk LkkÞfkykuyu YÃkk LkkÞf yLku fuð¤ LkkÞfLke ykøkuðkLke{kt rçkúrxþhku Mkk{u þ†ku QXkÔÞk níkk. LkkYfkux Úkkýk{kt ÷qtxVkx fÞko ÃkAe òtçkw½kuzk ¾kíku hnu÷e fuÃx÷ çkúuxTMkLke ÷~fhe xqfze Ãkh nw{÷ku fÞkuo níkku. íkuykuyu ºkwxf-ºkwxf ÷zkEyku fhe, íku{kt íku{Lkk Ãkûku fux÷ef òLknkrLk Ãký ÚkE. Ãkhtíkw LkkÞf ykrËðkMkeyku MkkÚku rð÷kÞíkeyku, Ëuþe çktËqfÄkheyku yLku íkkíÞk xkuÃkuLkwt ÷~fh òuzkíkk íku{Lkku swMMkku ðæÞku níkku. íku{ýu [ktÃkkLkuh yLku LkkYfkux ðå[uLkk rðMíkkh{kt {sçkqík «¼wíð sýkÔÞwt níkwt. yLku økkuÄhk MkwÄe ðneðxeíktºk {kxu ÃkzfkhsLkf ÂMÚkrík Q¼e fhe níke. yk¾hu yk Mktøkúk{ SðMkxkuMkxLke ÷zkELkku ytík fuÃxLk he[kzo çkkuLkohu ykÛÞku.51

1857{kt Ãkt[{nk÷Lkk ËknkuË, Ík÷kuË, økkuÄhk, ËuðøkZ çkkheÞk, ÃkeÃk÷kuË, òtçkw½kuzk-LkkYfkux, nk÷ku÷ ðøkuhu yrík MktðuËLkþe÷ hÌkkt níkk. rsÕ÷kLke WÃk÷e ¿kkrík{ktÚke ÷E ¼e÷, LkkÞfk suðe ÃkAkík ¿kkríkyku Ãký íku{kt Mkk{u÷ ÚkE níke. yLku Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kyu 1857 Úke ÷E 1859 yu{ Mkíkík ºký ð»ko MkwÄe rçkúrxþ Mk¥kkLku ÷zík ykÃke níke. Ëe½o árüðk¤k rçkúrxþhkuyu ¼e÷ MkuLkkLke h[Lkk fhe níke. 1858{kt ËknkuË{kt h[kÞu÷ Ãkt[{nk÷ ¼e÷ Ãk÷xLk{kt 10 MkqçkuËkh, 10 s{kËkh, 50 nðk÷Ëkh yLku 50 LkkÞf {¤eLku fw÷ MktÏÞk 931 Úkíke níke yLku økwLkuøkkheLkk

80

ðkíkkðhý {wsçk íku{kt ðÄ½x Úkíke hnuíke níke.52 1857 Lkk {nkMktøkúk{ ÃkAe Ãkt[{nk÷ fûkkyu ykðu÷wt yk MkkiÚke {kuxwt ÃkrhðíkoLk níkwt.

ÃkkËLkkUÄ

(1) ¼è rðsÞþtfh {tAkhk{, 1857 : ykx÷wt íkku òýòu, y{ËkðkË, 1957, Ãk]. 124

(2) Lknuhw sðknh÷k÷, {khwt rnLËLkwt ËþoLk, [yLkwðkËf {ýe¼kE ¼. ËuMkkE], y{ËkðkË, 2002, Ãk]. 367

(3) yusLk, Ãk]. 264 (4) Dharaiya R.K., Gujarat in 1857, Guj. Uni., Ahmedabad, 1970,

p. 118)

(5) òLke yuMk.ðe,, Mkkihk»xÙLkku RríknkMk, (1807-1948) 2003, y{ËkðkË Ãk]. 457-58

(6) y¬z ðÕ÷¼ËkMk, økwshkík yuf Ãkrh[Þ, ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLkwt 66 {wt yrÄðuþLk, M{]rík økútÚk, ¼kðLkøkh, 1961, Ãk]. 625

(7) yusLk, Ãk]. 625) (8) ðk½u÷k yÁý, RríknkMk ËÃkoý, y{ËkðkË, 2006, Ãk]. 20-21 (9) rçkrÃkLk[tÿ, y{÷uþ rºkÃkkXe, ðhwý zu – yLkwðkË Mkh÷k søk{kunLk,

MðkÄeLkíkk Mktøkúk{, Lkðe rËÕne, 1973, Ãk]. 42-43 (10) çke.yu÷. økúkuðh, ÞþÃkk÷ ykÄwrLkf ¼khík fk RríknkMk, Lkðe rËÕne,

2006, Ãk]. Lkt. 194 (11) þkMºke n.økt. yLku Ãkhe¾ Ãke.Mke., økwshkíkLkku hksfeÞ yLku MkktMf]ríkf

RríknkMk økútÚk-8, y{ËkðkË, Ãk]. 92 (12) LknuÁ sðknh÷k÷, Ãkqðkuoõík, Ãk]. 438 (13) ÄkhuÞk ykh.fu., yZkhMkku Mk¥kkðLk 1857, y{ËkðkË, 1971,

Ãk]. 64-65

81

(14) ykh. xe. Mkkðr÷Þk yLku {nuíkk {fhLË (MktÃkk.), 1857 : fux÷kf «ðknku, 2008, y{ËkðkË, Ãk]. 33

(15) nkuÃk xe.Mke. ¼qøkku¤rðãkLkk {q¤ ík¥ðku, {wtçkE, 1857 Ãk]. 51 yLku 1857 : fux÷kf «ðknku, ykh.xe. Mkkðr÷Þk yLku {nuíkk {fhLË (MktÃkk.) Ãk]. 34

(16) þkMºke n.økt. yLku Ãkhe¾ Ãke.Mke., Ãkqðkuoõík, Ãk]. 66-67-68 (17) yffz ðÕ÷¼ËkMk, økwshkík yuf Ãkrh[Þ, ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLkwt 66 {wt

yrÄðuþLk, M{]rík økútÚk, ¼kðLkøkh, 1961, Ãk]. 626 (18) òLke yuMk.ðe, Ãkqðkuoõík, Ãk]. 457-58 (19) ÄkhiÞk ykh. fu., yZkhMkku Mk¥kkðLk, Ãk]. 71 (20) ÄkhiÞk ykh. fu., yusLk, (21) Source Material for the Freedom Movement in India :

Government of Bombay, Vol-1, PAges-197-198

(22) ÄkhiÞk ykh. fu., Ãkqðkuoõík, Ãk]. 65.. (23) yusLk, Ãk]. 65 (24) yusLk, Ãk]. 65 (25) yusLk, Ãk]. 65 (26) þkMºke n.økt. yLku Ãkhe¾ Ãke.Mke. Ãkqðkuoõík, Ãk]. 69-71 (27) yusLk, Ãk].76 (28) [hkuíkh MkðoMktøkún, Ãk]. 998-99 yLku ÄkhiÞk ykh.fu., Ãkqðkuoõík Ãk].65 (29) þkMºke n.økt. yLku Ãkhe¾ Ãke.Mke., Ãkqðkuoõík, Ãk]. 72-73-74 (30) ÄkhiÞk ykh. fu., Ãkqðkuoõík, Ãk]. 67 (31) ËuMkkE þktrík÷k÷ {., hk»xÙLkku MðkíktºÞ Mktøkúk{ yLku økwshkík, y{ËkðkË,

1999, Ãk].21 (32) hk{÷k÷ Ãkhe¾ (MktÃkk.), økwshkík yuf Ãkrh[Þ, Ãk]. 626 (33) ËuMkkE þktrík÷k÷ {. Ãkqðkuoõík, Ãk]. 21-22

82

(34) y¬z ðÕ÷¼ËkMk, økwshkík yuf Ãkrh[Þ, ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLkwt 66 {wt yrÄðuþLk, M{]rík økútÚk, ¼kðLkøkh, 1961, Ãk]. 627

(35) yusLk, Ãk]. 626-627 (36) Source Material for the Freedom Movement in India :

Government of Bombay, Vol-1, pages-197-198....

(37) ËuMkkE þktrík÷k÷ {. Ãkqðkuoõík, Ãk]. 22 (38) þkMºke n.økt. yLku Ãkhe¾ Ãke.Mke. Ãkqðkuoõík, Ãk]. 80-81 (39) ÄkhiÞk ykh. fu., Ãkqðkuoõík, Ãk]. 69 (40) yusLk, Ãk]. 70 (41) LknuÁ sðknh÷k÷, Ãkqðkuoõík, Ãk]. 438 (42) hksøkkuh rþð«MkkË, Ãkqðkuoõík, Ãk]. 77 (43) yusLk, Ãk]. 78-79-80 (44) ÄkhiÞk ykh. fu., Ãkqðkuoõík, Ãk]. 62) (45) þkMºke n.økt. yLku Ãkhe¾ Ãke.Mke., Ãkqðkuoõík, Ãk]. 79-80 (46) hksøkkuh rþð«MkkË , Ãkqðkuoõík, Ãk]. 80-81 (47) yusLk, Ãk]. 75-76 (48) rð»ýw Ãktzâk, rðÃ÷ð{kt økwshkík, y{ËkðkË, Ãk]. 35 (49) yusLk, Ãk]. 36 (50) ykh.fu. ÄkhiÞk, Ãkqðkuoõík, Ãk]. 68 (51) yhwý ðk½u÷k, RríknkMk-yLðu»kýk, økkuÄhk, 2001, Ãk]. 28 (52) Gazetteer of the Bombay Presidency, Vol-III, 1879, p. 254-258

1857 Lkku {nkLk Mktøkúk{ yLku Ãkt[{nk÷...

Documents

Transcript of 1857 Lkku {nkLk Mktøkúk{ yLku Ãkt[{nk÷...