Post on 25-Jul-2016
description
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 23. WINTER 2016
Glastuinbouw investeert in combinatie geothermie-warmtenet-warmtepomp
Waarom werkten bewoners Samsø mee aan energie-neutraal eiland?
Ondernemers op bedrijventerrein TPN-West willen warmtenet
3 Column: Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen
4 Elf nieuwe deelnemers
6 Marktmodellen centraal op jaarcongres
9 Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE
Excursie Noorderwarmte
10 Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West
13 Samsø – energieneutraal eiland
16 Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie
19 Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp
20 Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare
21 Deelnemersoverzicht 1 januari 2016
23 Agenda en Colofon
2 WARMTENETWERK MAGAZINE
Inhoud
Omslagfoto:
ECW Netwerk BV te Middenmeer beheert op Agriport A7 sinds kort naast een
elektriciteits- en gasnet ook een warmtenet met twee geothermiebronnen met een
gezamenlijk vermogen van maar liefst 26 MW en een wkk op geogas van 0,7 MW.
foto: Klaas de Jong
NR 23. WINTER 2016 3
Tomatenkweker Rik van den Bosch in Bleiswijk inves-
teerde als eerste in Nederland in de winning van diepe
aardwarmte. Het succes van deze pionier heeft geleid
tot een aantal navolgers. Maar opmerkelijk is dat de
meeste geothermieprojecten niet van een individueel
bedrijf zijn zoals bij Van den Bosch maar van meerdere
bedrijven die samen in een aardwarmtebron investeren
en in een warmtenet dat de warmte van de bron dis-
tribueert. Greenhouse Geo Power in de Koekoekspolder
in IJsselmuiden was het eerste collectieve project met
geothermie. Inmiddels is er verspreid over Nederland
al een aantal projecten met forse warmtenetten zoals
op Agriport A7, in het Westland, in de Vierpolders en in
glastuinbouwgebied Californië bij Venlo.
Deze ontwikkeling is een mooie inspiratiebron voor
ondernemend Nederland en Vlaanderen. De onderne-
mers in de glastuinbouw waren al gewend aan collec-
tieve belangenbehartiging en samenwerking bij inkoop
maar hun warmtevoorziening was toch heel individueel
met een eigen ketel en een warmtekrachtinstallatie
afgestemd op het eigen bedrijf. De winning van diepe
aardwarmte heeft voor een omslag gezorgd.
IntroductieHet doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is
een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en
Vlaanderen.
Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten
maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte-
en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied.
Tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk. _
Op bedrijventerreinen zijn in het parkmanagement vaak
al collectieve voorzieningen maar collectieve warmte
is nog een zeldzaamheid. Daar liggen kansen voor de
warmtesector. Het onderzoek om het bedrijventerrein
TPN-West in Nijmegen energieneutraal te maken heeft
laten zien dat een warmtenet een haalbare optie is die
het leeuwendeel van de verduurzaming voor zijn rekening
kan nemen. Uiteraard is de diversiteit op een bedrijven-
terrein veel groter dan in een glastuinbouwgebied.
Dat geldt zeker voor TPN-West maar daar blijkt dat dit
voor de economische haalbaarheid van een warmtenet
niet een onoverkomelijk probleem is. Ik hoop dat dit
voorbeeld andere bedrijventerreinen inspireert. Het
eerste positieve signaal is er al. De stichting Bedrijven-
terreinen Helmond meldde zich eind vorig jaar aan als
nieuwe deelnemer aan het Warmtenetwerk. Wie volgt? _
Klaas de Jong
Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie
De voordelen van een collectieve warmtevoorziening staan niet ter discussie;
individualisme is geen heilig principe
Bestuur en redactie wensen u een heel goed 2016
4 WARMTENETWERK MAGAZINE
Elf nieuwe deelnemers
DanfossDanfoss is een Deense fabrikant van apparatuur
voor verwarming, warmte- en koudenetten, koel-
techniek, automatisering en van koelcompressoren
en frequentieregelaars. Het bedrijf telt 24.000
medewerkers. Danfoss heeft een breed programma
van producten voor warmtenetten. Het bedrijf is
heel actief met innovatie voor de warmtesector.
Zo is men actief betrokken bij Deense proefprojec-
ten met warmtenetten op extreem lage tempera-
turen. De Nederlandse vestiging van Danfoss is in
Rotterdam en de Belgische in Groot-Bijgaarden.
www.danfoss.nl
Gemeente Den HaagPaleis Noordeinde, het Binnenhof met het torentje
van de minister-president en de gebouwen van de
ministeries zijn aangesloten op het warmtenet in
het centrum van Den Haag. Daarnaast is er in de
Vinexwijk Ypenburg een groot warmtenet en zijn
er kleinere netten zoals in Spoorwijk en Duindorp.
Op de jaarbijeenkomst 2015 van Warmtenetwerk
presenteerde de hofstad een uitbreiding naar
honderdduizend woningen.
De gemeente Den Haag wil in 2040 klimaatneutraal
zijn en heeft daartoe de kadernota Op weg naar een
duurzaam Den Haag opgesteld.
www.denhaag.nl
In de tweede helft van 2015 hebben elf organisaties
zich aangemeld als deelnemer aan Warmtenetwerk.
Gemeente Den Haag meldde zich op de jaarvergadering
aan als 200e deelnemer.
Energy NetworksEnergy Networks is een onafhankelijk advies-
bureau met als belangrijkste specialismen
duurzame hybride energienetwerken en gebieds-
ontwikkeling. Het bedrijf is opgericht door Sape
de Haan die jarenlange ervaring heeft met aanleg
van pijpleidingen, ontwikkeling van warmtenetten
en duurzaamheidsprojecten. Het in Vijfhuizen
gevestigde bureau streeft naar maximale milieu-
winst, minimale kosten en een optimaal econo-
misch rendement: synergie in energie.
www.energy-networks.nlBedrijventerreinen HelmondDe parkmanagementorganisatie Stichting Bedrijventerrei-
nen Helmond (SBH) is opgericht in 2008, met als doel het
stimuleren, coördineren en optimaliseren van duurzame
samenwerking van de Helmondse bedrijventerreinen en de
daarop gevestigde ondernemers.
Energiebewust en duurzaam ondernemen past in het
Helmonds Energieconvenant dat in 2013 werd gesloten
met de gemeente Helmond en verschillende organisaties.
SBH verzorgt verder ook collectief cameratoezicht en
afvalmanagement.
www.bedrijventerreinenhelmond.nl
Gemeente Ede Ede is met 32.000 hectare grondgebied een van
de grootste gemeenten van Nederland. Ede telt
ongeveer 112.000 inwoners. De wijken Kernhem
en Veldhuizen hebben een warmtenet op groene
warmte. Bio-energiecentrale De Vallei produ-
ceert deze warmte voor NUON en wooncorporatie
Woonstede. De brandstof voor de warmtecentrale
is resthout uit de bossen rondom Ede.
www.ede.nl
NR 23. WINTER 2016 5
SentiuntBegin 2014 is de warmtewet in werking getreden.
De wet is bedoeld om consumenten leverings-
zekerheid en tariefbescherming te geven. Hieraan
is ook de Metrologiewet gekoppeld, deze draagt
bij aan de leveringszekerheid en de juiste ver-
rekening naar de verbruikers, maar speelt ook
een belangrijke rol bij geschillen rond het
functioneren van de warmtemeter. Sentiunt
begeleidt warmtebedrijven bij deze taken.
www.sentiunt.nl
Witteveen+BosWitteveen+Bos is een internationaal adviesbu-
reau met een unieke structuur. Het eigendom van
Witteveen+Bos is namelijk gebaseerd op volledige
financiële werknemersparticipatie. Dit betekent dat
alle aandelen van Witteveen+Bos N.V. in handen zijn
van eigen medewerkers.
Het hoofdkantoor is gevestigd in Deventer.
In Vlaanderen heeft Witteveen+Bos een kantoor in
Antwerpen. Verder zijn er kantoren in verschillende
Europese en Aziatische landen. _
www.witteveenbos.nl
SolarFreezerDe gebroeders Roderick en Floris Wolter
ontwikkelen vanuit hun bedrijf Solar
Solutions Worldwide te Enschede een
systeem voor opslag van warmte met een
flexibele waterzak die in de kruipruimte
van een woning kan worden geplaatst.
SolarFreezer is winnaar van een Jan Terlouw
Innovation Award.
www.solarfreezer.nl
Steun duurzame warmteBent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/of wilt u een
bijdrage leveren aan een effectieve infrastructuur voor warmte en
koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk.
Naast een vermelding op de website en in het magazine, kunnen
deelnemers kosteloos naar onze congressen en met korting op
studiereis. Ook kunnen ze actief meepraten over warmtebeleid
en is er een actief verenigingsnetwerk met innovators, financiers,
warmteproducenten, aannemers en beleidsmedewerkers.
Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie en
overige voordelen een e-mail naar
info@warmtenetwerk.nl
Janssen PharmaceuticaHet Vlaamse bedrijf Janssen Pharmaceutica is
een toonaangevende fabrikant van medicijnen.
Op de campus in Beerse wil het bedrijf haar
warmtenet optimaliseren en heeft men plannen
voor geothermie op 3,5 km diepte.
www.janssen.com
Vlaamse Confederatie BouwBijna 9.000 bouwbedrijven zijn in Vlaanderen aangeslo-
ten bij de Confederatie Bouw. De VCB vertegenwoordigt
bouwbedrijven van klein tot groot en ook uitvoerders van
infrastructuurwerken en installatiebedrijven.
Deskundigheid in bouwzaken vormt voor de Vlaamse
Confederatie Bouw de belangrijkste troef. Voor de
Vlaamse regering en de Vlaamse overheid is de VCB de
bouwexpert bij uitstek. De Vlaamse overheid is voor
de bouwsector de voornaamste opdrachtgever en een
belangrijke regelgever geworden. Dankzij de VCB kunnen
de belangen van de aannemers bij de Vlaamse overheid
maximaal worden verdedigd.
www.vcb.be
Provincie AntwerpenNaast de stad Antwerpen is nu ook de provincie
Antwerpen deelnemer aan het Warmtenetwerk geworden.
De provincie Antwerpen telt 1,8 miljoen inwoners waarvan
0,5 miljoen in de gemeente Antwerpen, waar momen-
teel het warmtenet Nieuw-Zuid wordt aangelegd. Op 30
juni 2015 tekenden stad en provincie Antwerpen samen
met netwerkbeheerders IMEA/Eandis en IVEG/Infrax een
intentieovereenkomst rond de uitbouw van warmte-
netten in de regio. De provincie ziet als een van de
kansen om de land- en tuinbouwschool in Stabroek
tot eerste Belgische klimaatneutrale school te maken
dankzij warmte van Indaver.
Op 4 november hield de stichting Warmtenetwerk
haar zevende jaarbijeenkomst. Het voormalige
Essogebouw (nu De Rode Olifant) aan de
Benoordenhoutseweg in Den Haag was als locatie
gekozen vanwege de ligging tussen Ministerie
van Economische Zaken en Provinciehuis Zuid-
Holland. Achteraf bleek het ook historisch gezien
een juiste plek. Hier werd na de vondst van het
Slochterenveld door Esso het idee gelanceerd om
een gasnet aan te leggen dat elke individuele
woning in Nederland van aardgas zou voorzien.
Ruim een halve eeuw later presenteerde
Warmtenetwerk hier de plannen om grootschalig
van aardgas over te stappen op warmte.
Marktmodellen centraal op jaarcongres
Bestuur participeert na publicatie Warmtevisie in groot aantal activiteiten
Stormachtige ontwikkeling in 2015 Gijs de Man, voorzitter van het Warmtenetwerk,
noemde 2015 een zeer warm jaar. Dat had natuurlijk
alles te maken met de publicatie van de warmtevisie
van minister Henk Kamp en zijn aankondiging van een
nieuwe warmtewet die groei van warmtenetten moet
bevorderen. De ontwikkelingen leggen een groot beslag
op de tijd van het bestuur dat betrokken is bij de
werkgroep MAIS (Multi Actor Impact Simulatiemodel voor
warmte), de ontwikkeling van de EMG-norm, de warmte-
plannen en de oprichting van de Nederlandse Vereniging
voor Duurzame Energie (NVDE). Het bestuur is verder ook
actief betrokken bij de Europese ontwikkelingen via de
brancheorganisatie Euroheat & Power.
De Man kondigde aan dat men in 2016 evenals in
2015 en eerder meerdere congressen en excursies zal
organiseren. Penningmeester Jannis van Zanten liet
in zijn verslag zien dat hiervoor voldoende budget is
vrijgemaakt evenals voor de digitale nieuwsbrief en het
Warmtenetwerk Magazine.
Benoeming trekker Platform Techniek & InnovatieHet bestuur heeft in haar vergadering van
27 november 2015 Philip Breukink benoemd
als opvolger van Maurice Verhulst. Breukink
werkt bij KIWA Technology in Apeldoorn als
account manager voor de markten gas, water
en warmtenetten.
6 WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 23. WINTER 2016 7
Van werkgroep naar Platform Techniek & InnovatieVanaf de oprichting van de werkgroep Techniek &
Innovatie heeft Maurice Verhulst, directeur van Weijers
Waalwijk, de kar getrokken. De jaarbijeenkomst in
Den Haag was zijn laatste optreden als voorzitter.
De activiteiten van de werkgroep werden op de jaarbij-
eenkomst gepresenteerd door een vijftal sprekers.
Verhulst vermeldde nog dat zijn opvolger geen voorzitter
wordt van een werkgroep maar van een platform voor
techniek en innovatie.
Cascadering warmtenet in LeidenCasper Jansen gaf de ontwikkelingen van de sub-
werkgroep voor warmtenetten op lage temperatuur weer.
Die ontwikkeling biedt ook mooie kansen voor bestaande
traditionele netten. Zo is de transportcapaciteit voor het
warmtenet in Leiden op basis van de bestaande situatie
met hoge temperatuur bijna uitgeput. Maar door de
retourleiding van het net te gebruiken als de aanvoer
van een net op lage temperatuur kan men weer nieuwe
gebieden aansluiten zonder de transportleidingen te
verzwaren. De afleversets voor de uitbreiding moeten
geschikt zijn voor een aanvoertemperatuur van 60 °C.
Een concept met nul op de meter dat gebruik maakt van
zonnewarmte, boosterwarmtepompen en een Ecovat is
in ontwikkeling.
Warmtetarieven en nul op de meterDe subwerkgroep voor differentiatie van warmteta-
rieven koos voor een duopresentatie. Arno Harting gaf
een overzicht van de mogelijkheden om de klanttevre-
denheid te vergroten door keus in tarieven aan te bieden.
Wim Mans besprak de mogelijkheden en knelpunten van
het concept nul op de meter voor bestaande woningen.
Als voorbeeld gebruikte Mans een portiekflat die aan
een grondige renovatie toe was. De combinatie van
isolatie en aansluiting op een warmtenet is uit oogpunt
van economie en reductie van CO2 de beste oplossing
en maakt nul op de meter bijna mogelijk. Vergaande
isolatie (renovatie+ en ++) levert hoge kosten op met
een geringe extra besparing. “De Trias Energetica kent
grenzen,” aldus Mans.
Partnermodellen en eigenaarschapTot voor kort waren vrijwel alle warmtenetten in handen
van energiebedrijven. Maar die situatie verandert, aldus
Sonja van Vooren. Een opvallende trend is de opkomst
van afvalverwerkers als warmteleverancier. Er zijn
allerlei mogelijkheden voor partners bij de exploitatie
van warmtenetten en ook participatie van bewoners
is een optie. Als fraai voorbeeld van bewonersparti-
cipatie noemde van Vooren het Energiegenossenschaft
Nahwärme in Lathen. Warmtenetwerk organiseerde
enkele jaren geleden een bezoek aan Lathen (zie verslag
in Warmtenetwerk Magazine winter 2011 blz. 10-11).
Maurice Verhulst introduceert sprekers
van werkgroep Techniek & Innovatie
Sonja van Vooren presenteert partnermodellen
en eigenaarschap bij warmtenetten
in kleine stappen gedeeltelijk te openen, bijvoorbeeld
door de invoering van een sterkere vorm van derden-
toegang aan de productiezijde, onafhankelijk netbeheer
op transportnetten en het herformuleren van het Besluit
Aanleg Energie-Infrastructuur.
Den Haag combineert warmte met isolatieTed Zwietering, programmadirecteur bij de gemeente
Den Haag, presenteerde het Haagse plan om een grote
sprong te maken naar honderdduizend woningen op
het warmtenet. Den Haag heeft nu al een groot net in
het centrum waar onder andere paleis Noordeinde en
het Binnenhof op zijn aangesloten en nieuwere netten
in Duindorp, Spoorwijk en de Vinexwijk Ypenburg. Het
nieuwe plan is volledig gebaseerd op aansluiting van
bestaande woningen en behelst zowel woningrenovatie
met isolatie als aansluiting op het warmtenet. Een heel
aantrekkelijk aanbod van goedkope warmte zonder
aansluitkosten is mogelijk door gebruik te maken van de
huidige extreem lage rente voor de financiering.
Zwietering liet zien hoe dit concept werkt in de casus
De Oorden, een portiekflat uit 1955. Het levert voor een
bewoner 235 euro voordeel per jaar op en vermindert
de uitstoot van CO2 met 2.420 kg per woning. De inves-
teringen zijn voor de eigenaar van de portiekwoningen
veel lager dan bij een renovatie zonder aansluiting op
het warmtenet.
Er is een rekenprogramma ontwikkeld waarmee bewoners
op basis van hun specifieke situatie de voordelen kunnen
berekenen. _
8 WARMTENETWERK MAGAZINE
Keus voor klanten bij open nettenZogenaamde ‘open’ warmtenetten bieden de afnemers
van warmte keuzemogelijkheden uit meerdere warmte-
producenten of warmteleveranciers. Daarmee is een
open net een belangrijk marketinginstrument want het
grote psychologische bezwaar van warmtenetten is nu
dat klanten geen keuze hebben.
Ecofys heeft in opdracht van Eneco verschillende vormen
van open netten geanalyseerd in termen van betaal-
baarheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid. “Er zijn
drie marktmodellen,” lichtte Joop Oude Lohuis toe. Het
eerste model is concurrentie van warmteproducenten
op een geïntegreerd netwerk met één warmteleve-
rancier, het tweede is het toelaten van concurrerende
leveranciers op een geïntegreerd net en het derde model
is een onafhankelijke netbeheerder met meerdere
producenten en meerdere leveranciers.
Een open net is voor warmte lastiger dan voor aardgas
en elektriciteit omdat de warmtenetten regionaal zijn
terwijl de stroom- en gasnetten landelijk en inter-
nationaal verbonden zijn. De schaalgrootte van de
warmtenetten is in Nederland nogal gering vergeleken
met Zweden waar men al langer actief is met open
warmtenetten. Toch ziet Oude Lohuis voor Nederland wel
degelijk kansen. Het is goed mogelijk om warmtenetten
Een open net is een belangrijk marketinginstrument want het biedt
warmteklanten keus
schema van mogelijkheden bij
‘open’ warmtenetten
programma voor berekening van besparing bij
aansluiting op warmtenet Den Haag
NR 23. WINTER 2016 9
Op 26 oktober was het feest in sociëteit De Witte in
Den Haag. De officiële start van de Nederlandse
Vereniging voor Duurzame Energie (NVDE) werd gevierd
door zo’n 150 vertegenwoordigers van overheden,
energiesector en politiek. Duurzame warmte is een van
de vier thema’s die de nieuwe vereniging oppakt.
Energietransitie versnellenDoel van de NVDE is om een versnelling te geven aan
de energietransitie in Nederland. Er zijn vier werkvelden
benoemd:
• Marktinrichting en energiesysteem
• Duurzame warmte
• Productie van duurzame energie
• Duurzame mobiliteit.
Voor elk van de werkvelden is een commissie samen-
gesteld om de activiteiten te coördineren en uit te voeren.
Overleg met de overheid om de juiste voorwaarden te
scheppen voor de transitie naar duurzame energie is een
kerntaak van de commissies.
BestuurTeun Bokhoven is voorzitter van de NVDE evenals van de
Duurzame Energie Koepel waaruit de nieuwe vereniging
is voortgekomen. Het bestuur bestaat in totaal uit
negen leden. Gijs de Man, voorzitter van onze stichting
Warmtenetwerk, is een van de bestuursleden. Naast
vertegenwoordigers van brancheverenigingen bestaat
het bestuur ook uit vertegenwoordigers van individuele
bedrijven die lid zijn van NVDE.
Brancheverenigingen en bedrijvenDe NVDE vertegenwoordigt de belangen van de volgende
brancheverenigingen: BodemEnergie.NL, Dutch Heat
Pump Association (DHPA), Duurzame Energie Koepel,
Holland Solar, Nederlandse Vereniging van Biomassa
Ketel Leveranciers (NBKL), Nederlandse Wind Energie
Associatie (NWEA), Organisatie voor Duurzame Energie
(ODE), Particulier Windturbine Exploitanten (PAWEX),
REScoopNL en Warmtenetwerk.
Onder de individuele bedrijven zijn energiebedrijven,
warmtebedrijven, netwerkbedrijven, fabrikanten en
enkele dienstverlenende bedrijven. _
www.nvde.nl
Excursie NoorderwarmteIn het voorjaar van 2015 startte de aanleg van een
warmtetransportleiding van de afvalenergiecentrale
AEB naar Amsterdam-Noord. De leiding loopt over een
tracé van 16 kilometer en telt acht gestuurde boringen
waaronder een waterkruising met het IJ.
Stichting Warmtenetwerk en de partners in het
Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE
project Noorderwarmte hebben op 28 januari een
middagbijeenkomst georganiseerd met lezingen over
dit voor Amsterdam zo belangrijke warmteproject.
Deelnemers kunnen naar keuze de bouwplaats van
de leidingen of de centrale van AEB bezichtigen.
De inschrijving is op de site www.warmtenetwerk.nl. _
10 WARMTENETWERK MAGAZINE
Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West
Bij warmtenetten denken we direct aan woonwijken
en kantoren. Dat er ook kansen liggen op bedrijven-
terreinen wordt meestal over het hoofd gezien.
José Varwijk van Royal HaskoningDHV en Nico Büskens
van Liandon, een dochterbedrijf van Alliander,
vertellen over hun ervaringen op bedrijventerrein
Trade Port Nijmegen-West (TPN-West).
Warmteleiding door bedrijventerreinDe twaalfde verdieping van het kantoor van Royal
HaskoningDHV biedt een goed uitzicht op het bedrijven-
terrein TPN-West. Varwijk kan vanachter het raam de
afvalenergiecentrale van ARN aanwijzen en de Waalbrug.
Tussen deze twee punten loopt de warmteleiding van ARN
over het bedrijventerrein naar de woonwijk Waalsprong
die aan de noordoever van de Waal is gebouwd. Markante
punten op het terrein zijn de elektriciteitscentrale van
GDF Suez (Engie) en de blauwe toren van Mead Johnson
die babyvoeding produceert.
Liandon deed het projectmanagement voor de aanleg
van de warmteleiding over TPN-West. “We hadden
ook om het bedrijventerrein heen naar de Waalsprong
gekund,” zegt Büskens, “maar de transportleiding dwars
door TPN-West was een bewuste keus om zoveel mogelijk
bedrijven te kunnen bereiken. We hebben er wél voor
gezorgd dat de aanleg een minimum aan overlast gaf.
De gemeente was verbaasd dat ze geen klachten van
overlast ontvingen.”
De partners in Warmtenet Nijmegen (provincie,
gemeente, Alliander, NUON en ARN) zagen de transport-
leiding naar de Waalsprong als basis én als kans voor
warmtelevering op het bedrijventerrein zelf. De aanleg
van de warmteleiding maakte het de bedrijven duidelijk
dat warmtelevering door ARN een reële mogelijkheid is.
Bedrijvenvereniging neemt initiatiefTPN-West heeft een actieve bedrijvenvereniging met
ruim honderdveertig leden. Er zitten meerdere transport-
bedrijven maar ook installatiebedrijven, groothandels,
afvalverwerkers en industrie zoal Mead Johnson,
Nijmeegse IJzergieterij en Nacco, de vorkheftruckfabriek
van Hyster. De presentatie van Royal HaskoningDHV op
een bijeenkomst van de vereniging op 6 juni 2013 leidde
tot het besluit van TPN-West om het bedrijventerrein
energieneutraal te maken. In opdracht van Alliander
DGO (Duurzame GebiedsOntwikkeling) en TPN-West werd
door Cofely, Liandon, Royal HaskoningDHV en Hellosun
een onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van
deze ambitie. Provincie Gelderland en de gemeenten
Nijmegen en Beuningen stelden geld ter beschikking voor
Geen klachten van overlast bij aanleg leiding over
bedrijventerrein
De vijf business cases werden
gepresenteerd op een
bijeenkomst van TPN-West
NR 23. WINTER 2016 11
Het vijfde project heeft de naam Warmte Overig
gekregen. Op basis van de aanpak van de Vlotkampweg
en Lindenhoutseweg hebben de onderzoekers hierin de
kansen voor warmtelevering op de rest van TPN-West
bepaald.
Bij de bezoeken aan de bedrijven in het kader van de
uitwerking van de business cases ontdekten Varwijk en
Büskens hoeveel kansen er nog niet benut waren en hoe
weinig de bedrijven van hun buren wisten. Een mooie
uitzondering is de directe warmtekoppeling van een
wasserij met het naastgelegen autoherstelbedrijf van
Cloosterman.
Cherry picking niet nodig“Je bent geneigd om te denken dat alleen grote bedrijven
interessant zijn om aan te sluiten op een warmtenet en
kleinere economisch onaantrekkelijk,” vertelt Büskens,
“maar veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke
mate bijdragen aan een positieve business case.” De
cijfers uit de studie laten dan ook zien dat er nauwelijks
verschil is tussen alleen de economisch aantrekkelijke
bedrijven aansluiten en de hele straat. “Bij alles
aansluiten komen we voor de Vlotkampweg op 5,2 MW
vermogen een afzet van 28.000 GJ en bij cherry picking
op 5,1 MW en 27.000 GJ,” licht Varwijk toe.
De bedrijven aan de Vlotkampweg zijn behoorlijk
deze studie. Ook ARN en Cofely leverden een bijdrage
terwijl de inzet van Liandon werd gefinancierd door
Alliander DGO.
“Een bedrijvenvereniging als initiatiefnemer, overheden
die ondersteunen en een grote warmteleiding over het
terrein, dat is een mooie combinatie om te starten,”
stelt Varwijk. “Toch is dat nog maar het begin. Hoe maak
je een warmtenet economisch haalbaar en hoe overtuig
je de individuele bedrijven van het nut van aansluiting?”
Vijf business casesRoyal HaskoningDHV, Cofely en Liandon besloten tot een
wat ongebruikelijke aanpak. Ze startten het traject niet
met een enquête onder alle bedrijven maar kozen op
basis van hun praktijkervaring ruim twintig bedrijven
uit voor een interview. Vervolgens hebben de bedrijven
in een vijftal workshops hun behoeften aan en kansen
op verduurzaming en energieneutraliteit geformuleerd.
De initiatiefnemers, bedrijvenvereniging TPN-West en
Alliander DGO, selecteerden daarna vijf projecten die
zijn uitgewerkt tot business cases. Twee van de vijf
projecten hebben betrekking op elektriciteit. Dat zijn
de projecten Zon-PV en Smart Grid TPN-West met de
virtuele plaatsing van meerdere windturbines op het
bedrijventerrein.
Voor warmte richtte men zich op een warmtenet voor de
bedrijven aan de Lindenhoutseweg en de Vlotkampweg
en op een stoomnet met een biomassaketel voor de
papierfabriek Innoviopapers en omgeving. Met de
sluiting van de papierfabriek in augustus is dat project
in de ijskast gezet. Als alternatief werkt men aan een
biomassaketel van 300 MW op het terrein van de elektri-
citeitscentrale.
“...veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke mate bijdragen aan een
positieve business case.”
De babyvoedingfabriek van
Mead Johnson op TPN-West
divers: Hendriks Metaal, verpakkingsbedrijf Sealed
Air, oliehandel GVG, technische groothandel Post,
diervoedingsbedrijf Duynie, grondverzetbedrijf Derks
en de transportbedrijven HSF en Broekema. De
Lindenhoutseweg laat een soortgelijk beeld zien.
In de case Warmte Overig heeft Liandon drie straten
uitgewerkt. Voor de Hogelandseweg (16.000 GJ) en de
Scheepvaartweg (12.000 GJ) heeft men elk tenminste
zes of zeven klanten nodig om een warmtenet haalbaar
te maken.
In tien jaar halverwege energieneutraalDe conclusie van het eind november gepubliceerde
rapport van Cofely, Liandon en Royal HaskoningDHV is
dat bedrijventerrein TPN-West binnen tien jaar voor
ongeveer de helft energieneutraal kan zijn. Dat is
een indrukwekkende prestatie als je bedenkt dat het
elektriciteit- en gasverbruik van alle bedrijven op dit
12 WARMTENETWERK MAGAZINE
José Varwijk en Nico Büskens in het kantoor van Royal HaskoningDHV te Nijmegen
Het veevoerbedrijf Duynie aan de Vlotkampweg op TPN-West
terrein inclusief de grote industriebedrijven enorm is.
De eerste stap is de plaatsing van in totaal vijfduizend
zonnepanelen bij negen bedrijven. Dat klinkt als heel
veel maar het levert niet meer elektriciteit op dan
het verbruik van ruim driehonderd huishoudens. Voor
KPN-West is dat een druppel op een gloeiende plaat.
De grote stappen moeten komen van restwarmte,
biomassa en wind.
Büskens plaatst het warmteproject graag nog in een
toekomstperspectief: “Op KPN-West hebben we met
ARN en de geplande biomassacentrale al grote warmte-
bronnen. Maar met een verdere uitbreiding in Nijmegen
en de koppeling met Arnhem en Bergerden hebben
we veel meer warmte nodig. Op termijn voorzien we
koppelingen met WKO’s en andere vormen van warmte-
productie om in te voeden op Warmtenet Nijmegen;
een open warmtenet met de mogelijkheid van third
party access levert een extra economische stimulans
binnen de regio.” _
Een eiland met ongeveer 4000 inwoners dat in drie
jaar tijd zelfvoorzienend is geworden, dat is Samsø.
Het heuvelachtige Deense broertje van Terschelling
werd in 1997 aangewezen door de Deense overheid
als gebied dat binnen tien jaar zelfvoorzienend
moest zijn. Al in 2000 werd dit gerealiseerd.
Ook het energieverbruik van de grote aantallen
toeristen wordt duurzaam ingevuld.
100% hernieuwbare elektriciteit en warmteInmiddels staan er elf windmolens op het eiland
(1 MW per stuk) en tien in zee (2,3 MW per stuk). Samen
wekken ze meer dan genoeg elektriciteit op om de
bewoners en bezoekers van het eiland te voorzien. De
overige elektriciteit wordt getransporteerd naar het
vaste land van Denemarken, Jutland, en is daarmee een
goede inkomstenbron voor de eilanders die een deel van
de investering hebben gedragen.
In de warmtebehoefte van het eiland wordt voorzien
door zonne-energie en door het verstoken van biomassa.
Een aantal bewoners heeft eigen zonnecollectoren en
–boilers maar er zijn ook warmtenetten met biomassa
en zon. In Nordby is een zonnecollectorcentrale die
een grote geïsoleerde warmwatertank op temperatuur
houdt. Hiermee worden 180 huizen verwarmd. Wanneer
de zon niet voldoende schijnt, schakelt de centrale over
op de verbranding van houtsnippers. Naast de zonne-
collectorcentrale zijn er nog twee warmtecentrales
op het eiland die via een warmtenet van acht en tien
kilometer warmwater met een temperatuur van minstens
zeventig graden Celsius leveren aan verschillende
omliggende dorpen. Als brandstof gebruikt men hout
en stro. In Denemarken is stro overvloedig beschikbaar.
Als noodvoorziening heeft men bij de biomassacentrales
olietanks. Daar heeft men — vanwege onderhoud —
slechts één keer gebruik van hoeven maken. De komst
van de drie centrales, en bijna driehonderd lokale
houtketels bij afgelegen huizen, heeft de oliegestookte
kachels in de huishoudens overbodig gemaakt en
daarmee de uitstoot van CO2 op Samsø flink gereduceerd.
De biomassacentrale die warmte levert aan de dorpen
Ballen en Brundby is in handen van de buurtbewoners.
MobiliteitNu huishoudens en bedrijven op Samsø in hun energie-
behoefte voor 100% voorzien zijn van lokaal opgewek-
te duurzame energie is de volgende stap om ook de
mobiliteit op Samsø te verduurzamen. Een kwart van
het wagenpark van de gemeente is elektrisch. Bij het
gemeentehuis staan parkeerplaatsen met een dak van
zonnepanelen om deze auto’s van stroom te voorzien.
Een eerste stap naar ‘Fossil Free Island’ in 2030.
Een jaar geleden op 11 februari 2015 nam men een
nieuwe veerboot tussen Jutland en Samsø in gebruik.
Deze veerboot, de Prinsesse Isabella, kan 600 passa-
giers en 160 auto’s vervoeren. Er zijn geen diesel-
motoren voor de aandrijving maar gasmotoren. In
plaats van zware olie vaart de nieuwe veerboot op
vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof. Ook hiermee is
het Deense eiland een koploper.De gemeente Samsø
besloot vanwege de grote milieuvoordelen om zelf
deze boot aan te schaffen en te exploiteren.
Er zijn drie warmtenetten op het eiland
NR 23. WINTER 2016 13
Samsø – energieneutraal eiland“Make inspiration infectious by example” – Michael Kristensen (Samsø Energieakademiet)
Samsø ligt in het Kattegat tussen
Jutland en Fünen (foto Birger Jensen,
Energiakademiet Samsø)
standen weggenomen en werden gezamenlijk ambities
geformuleerd die daadwerkelijk gerealiseerd zijn.
De weg naar realisatie was niet eenvoudig. De bewo-
ners waren in het begin niet positief over de duur-
zame plannen. Geldverspilling was het meest gevoerde
argument. Men zag niet wat voor nut het voor hen zou
hebben. De initiatiefnemers gingen na de bijeenkomst
in gesprek met de personen die hun weerstand uitten
tijdens de bijeenkomst. Zo keek de eigenares van de
supermarkt na een persoonlijk gesprek positief naar de
plannen toen zij inzag dat door de realisatie het toeris-
me zou toenemen. In een gesprek met de plaatselijke
loodgieter werden mogelijkheden besproken over het
opdoen van nieuwe kennis om de duurzame installaties
in de woningen te onderhouden en aan te bieden. In een
volgende bijeenkomst spraken de supermarkt eigenaar
en de loodgieter zich positief uit jegens de plannen en
namen zij langzaamaan de rest van de bewoners hierin
mee. Het zijn de bewoners zelf die voor de realisatie
van de turbines en biomassacentrales hebben gezorgd.
De projecten zijn uitbesteed aan lokale ondernemers en
bewoners hebben zelf geïnvesteerd. Door het een zoveel
mogelijk lokaal initiatief te laten zijn, voelen de bewo-
ners het als iets van henzelf en praten ze er met trots
over. Het toerisme is inderdaad gegroeid. Vanuit de hele
wereld komen bezoekers naar de Energieakademiet en
de warmtecentrales.
14 WARMTENETWERK MAGAZINE
Lokale betrokkenheidIn de afgelopen acht jaar is meer dan vijftig miljoen euro
geïnvesteerd in de verduurzaming van Samsø. De bewo-
ners hebben een deel hiervan zelf geïnvesteerd, het
andere deel komt van private partijen en uit Europese
subsidies. De turbines en centrales zijn zodanig geplaatst
dat het cultuur-historisch karakter van het eiland behou-
den is gebleven en ze zijn grotendeels in handen van de
bewoners. Waar komt deze grote lokale betrokkenheid
vandaan?
Een van de eerste initiatiefnemers en directeur van de
Energieakademiet, Søren Hermansen, geeft aan dat
duurzame energie niet van de grond komt door het
vanuit het ideaal klimaatbescherming te doen. Het moet
aansluiten bij wat de mensen zelf belangrijk vinden. Ze
moeten het ervaren in hun portemonnee en de tastbare
resultaten zien. Om duurzame energie in Samsø van
de grond te krijgen hebben er veel gesprekken plaats-
gevonden met de bewoners. Hierbij werden de ideeën
besproken maar nog belangrijker: men luisterde naar de
belangen, gevoelens en ideeën van de bewoners. Door op
basis hiervan met alternatieven te komen werden weer-
Het ideaal klimaatbescherming is niet voldoende om burgers te activeren
Warmtecentrale met
stro als brandstof en
de historische toerbus
voor excursie van de
Energiakademiet Samsø
(foto Kirsten van Gorkum)
Zonnecollectoren en warmtetank voor het
warmtenet in Nordby (foto Erik Paasch Jensen,
Energiakademiet Samsø)
NR 23. WINTER 2016 15
Financiering en coöperatiesNiet elke bewoner heeft voldoende geld om te
investeren in duurzame energie. Vanuit deze gedachte
zijn speciale financieringsconstructies opgezet. Deze
zijn gekoppeld aan het huis. Energieadviseurs, die ook
financieel adviseur zijn, stelden een stappenplan op
voor de verduurzaming van een woning. Uitgangspunt
was dat de maandelijkse besparing door maatregel A
werd gebruikt om te sparen voor maatregel B. Zo maakte
de adviseur samen met de bewoners een stappenplan
voor de lange termijn. Daarbij hield men rekening met
de financiële situatie van de bewoner. De adviseur is
intermediair richting de bank voor eventuele aanvragen
van een lening voor de energiebesparende maatregelen.
De initiatiefnemers hebben afspraken gemaakt met de
banken op het eiland waardoor mensen geld kunnen
lenen voor aandelen in coöperaties. Inmiddels hebben de
meeste huishoudens op Samsø ook inderdaad aandelen
in een coöperatie. Ze zijn daardoor minder geld kwijt
aan energie en tegelijkertijd zijn ze mede-eigenaar van
een windturbine of warmtecentrale.
De betrokkenheid van de bewoners reikt verder dan
investeren in een coöperatie en/of installatie. Zo wordt
de biomassacentrale in Nordby gerund door de buurt.
Naast het eigendom ligt de bedrijfsvoering van de
centrale, die in een grote boerenschuur in Deense stijl
staat, is in handen van de bewoners. Door een voordelig
startaanbod waren de buurtbewoners enthousiast om
deel te nemen aan de realisatie van de biomassacentrale.
Bij toezegging op deelname voor een bepaalde datum
was de bijdrage slechts 100 Deense kronen (€13,-).
Na die datum werd deelname op basis van kostprijs
gevraagd (€6000,-). Om de buurtbewoners nog meer te
motiveren werden de olieketels in huis gratis verwijderd.
De investering voor de biomassacentrale (2,7 miljoen
euro) wordt over een lange termijn afbetaald door de
buurtbewoners. De jaarlijkse kosten hiervoor liggen
lager dan de kosten die ze hadden voor het gebruik en
onderhoud van de oliekachels.
ToekomstSamsø is nog niet klaar met verduurzaming. ‘Fossil Free
Island’ in 2030 werd al genoemd. Een grotere ambitie
is om volledig zelfvoorzienend te zijn, ook in voedsel-
productie. Op dit moment worden met de opbrengsten
en het rendement van de duurzame energieprojecten
nieuwe initiatieven gefinancierd zoals de aanschaf
van een LNG-ferry. Concrete plannen zijn er voor een
low energy hotel, duurzaam afvalmanagement, meer
elektrische auto’s en intelligente consumptie.
De verduurzaming van het eiland heeft gezorgd voor een
toename van toerisme en een toename in banen in de
energiesector. Hierdoor komen jongeren na hun studie
terug om te werken en blijft Samsø een aantrekkelijke
plek om te wonen. _
De meest huishoudens op Samsø hebben aandelen in een
energiecoöperatie
Begin 2015 startte de gemeente Samsø met een
eigen rederij; de veerboot Prinsesse Isabella
gebruikt uitsluitend vloeibaar aardgas (LNG) als
brandstof vanwege de grote milieuvoordelen ten
opzichte van olie (foto Franseska Mortensen,
Energiakademiet Samsø)
16 WARMTENETWERK MAGAZINE
Leren van Denen en tuindersDe Europese pioniers voor gebruik van diepe aardwarmte
zitten in de metropool Parijs. Daar zijn meerdere pro-
jecten die al tientallen jaren in bedrijf zijn. In de laatste
jaren zijn er in meerdere EU-staten projecten ontstaan
met Duitsland als een van de meest actieve bouwers.
Vrijwel overal gaat het om levering van warmte aan
stadsverwarming. Nederland is met toepassing in de
glastuinbouw de grote uitzondering. De capaciteit van
een geothermiebron is zo groot dat de meeste projec-
ten hier meerdere bedrijven gekoppeld hebben met een
warmtenet.
De Nederlandse glastuinbouw valt binnen de EU op
door de razendsnelle ontwikkeling van geothermie.
Opmerkelijk is ook dat de tuinders hier heel innovatief
zijn. De eerste projecten met een warmtepomp
voor extra warmtevermogen zijn al gerealiseerd en
Nederland is uniek met het gebruik van het uit het
bronwater vrijkomende methaangas als brandstof in
warmtekrachtinstallaties (WKK).
Een andere opvallende innovator bij geothermie is
Denemarken waar een drietal projecten met slimme
combinaties met door biowarmte aangedreven warmte-
pompen in bedrijf is. Denemarken is met Zweden ook
koploper binnen West-Europa op het gebied van stads-
verwarming.
Slimme combi van geothermie en biowarmte in DenemarkenHet Dansk Fjernvarmes Geotermiselskab exploiteert in
Kopenhagen een 2,7 km diepe aardwarmtebron en in
de stadjes Thisted en Sønderborg middeldiepe bronnen
(1,4 km). De bronnen leveren warmte aan de stadsver-
warming in deze drie steden. De aardwarmte wordt in
Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie
Op 15 oktober organiseerden Warmtenetwerk en projectgroep
biomassa & wkk in Middenmeer een dag over optimale benutting van
diepe aardwarmte. Een honderdtal deelnemers kreeg informatie over
het combineren van geothermie met warmtenetten en het gebruik van
warmtepompen en geogas. In de laatste paar jaar is er al een achttal
nieuwe warmtenetten in Nederland ontstaan dankzij geothermie.
alle drie steden aangevuld met warmte uit afvalenergie-
centrales terwijl Kopenhagen daarnaast ook industriële
restwarmte en warmte uit multifuel elektriciteits-
centrales gebruikt.
De Denen halen het maximale aan warmte uit de bron
door afkoeling tot extreem lage temperaturen van 12 tot
14 °C. De warmte wordt geleverd aan de retour van het
plaatselijk warmtenet. De benodigde levertemperatuur
van meer dan 80 °C bereikt men met behulp van warmte-
pompen. Opmerkelijk is dat de Denen geen elektrisch
aangedreven warmtepompen gebruiken maar absorptie-
warmtepompen met als aandrijving heet water of stoom
van lage druk. In Kopenhagen levert een naastgelegen
afvalenergiecentrale stoom voor de aandrijving terwijl
men in Thisted en Sønderborg heet water van bioketels
gebruikt. Het project in Sønderborg is nog maar kort
in bedrijf en hier heeft men de laatste inzichten over
bioketels verwerkt. Dankzij twee rookgascondensors
in serie haalt de ketel een rendement van 115 %. De
warmtepompen vermenigvuldigen de warmte uit de
ketel met een factor 1,7.
Voor het enorme warmtenet van Kopenhagen is diepe
aardwarmte nu nog maar 2 % van de totale warmte-
productie. Men werkt aan plannen voor een vertien-
voudiging van geothermie. Ook in die plannen spelen
warmtepompen een centrale rol.
Nederlandse primeur voor warmte-pomp in BleiswijkBij tomatenkweker Rik van den Bosch te Bleiswijk werd in
2007 de eerste geothermiebron van Nederland geboord.
Nu heeft Van den Bosch weer een primeur. Als eerste
heeft hij warmtepompen in bedrijf op een geothermie-
bron. Dankzij een optimale verwarmingsinstallatie in
de kassen kunnen de tuinders al extreem veel warmte
onttrekken. Bij Van den Bosch werd het bronwater al
afgekoeld tot ongeveer 30 °C; met de warmtepompen
erbij gaat het bronwater met 14 °C pas terug de grond
in. Daarmee onttrekken de warmtepompen ongeveer 2,5
Megawatt extra warmte aan het bronwater.
De drie warmtepompen type Carrier 30XWHP862 leveren
warmte op een temperatuur van 57 °C.
Christian Löhr meldt dat bij Carrier ook warmtepompen
voor hogere temperaturen tot 85 °C zijn ontwikkeld. Bij
grote verschillen in temperatuur tussen bron en afgifte-
medium is het verstandig om warmtepompen hydraulisch
slim te schakelen omdat daarmee het elektriciteits-
verbruik fors wordt verminderd.
Kun je geothermisch water afkoelen tot 10 °C?In Denemarken en in Bleiswijk gebeurt het al in de
praktijk: injectie van sterk afgekoeld bronwater. Maar
kunnen er nog verrassingen optreden bij het koelen
van bronwater en injectie van dit koude water op
grote diepte? Bij IF Technology heeft men de mogelijke
effecten geanalyseerd. Guus Willemsen gaf aan dat in
de meeste geothermieprojecten de druk van het water
wordt verlaagd waardoor methaan en CO2 als gassen
De Denen gebruiken niet elektrisch aangedreven warmtepompen maar
absorptiewarmtepompen op groene warmte
Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie
NR 23. WINTER 2016 17
De belangstelling voor het seminar
was zo groot dat er geen geschikte
zaal in de omgeving was.
De Ontmoetingskerk in Middenmeer
met 300 zitplaatsen bleek een heel
praktische oplossing.
18 WARMTENETWERK MAGAZINE
Nederland loopt in de wereld voorop met de benutting van geogas in WKK
Bezichtiging van de geothermiebron
in Middenmeer; in het midden het
ontgassingsvat en daarachter de
schoorstenen van de WKK die het
methaangas uit de bron (geogas)
omzet in elektriciteit en warmte
Grootste geothermieproject van NederlandIn Middenmeer is het tot nu toe grootste geothermie-
project van Nederland in bedrijf. Twee bronnen met een
diepte van 2,5 km leveren water met een temperatuur
van 90 °C. Dat levert 26 MW warmtevermogen op. VB
Projects realiseerde een warmtenet om de warmte van
de geothermiecentrale naar een achttal glastuinbouw-
bedrijven op Agriport A7 te distribueren. ECW Netwerk
exploiteert dit warmtenet naast eigen netwerken voor
elektriciteit, CO2 en water op Agriport A7.
ECW Netwerk heeft verschillende netwerkdiensten
ontwikkeld zoals het instrument EWEB om elektriciteit
uit WKK eerst binnen Agriport A7 te verhandelen en
pas daarna op het openbare net. ECW-directeur Robert
Kielstra meldde dat men momenteel onderzoek doet
naar koppeling van energiestromen met het nieuwe
datacenter van Microsoft in Middenmeer.
In het bronwater in Middenmeer zit evenals elders in
Nederland methaangas (geogas). Ton Driessen van VB
Projects vertelde hoe men dit gas verwijdert uit het
bronwater en gebruikt als brandstof voor een warmte-
krachtinstallatie. Eerder realiseerde dit bedrijf een
soortgelijke installatie bij Ammerlaan te Pijnacker.
Het geogas is voldoende om de elektriciteit voor de
bronpompen te leveren en de vrijkomende warmte van
80 °C wordt toegevoegd aan het warmtenet.
Na afloop van de presentaties konden de deelnemers
de geothermiecentrale met bronnen en ontgasser in de
praktijk bezichtigen. _
vrijkomen. Het effect hiervan is vaak afzetting van
mineralen (scaling).
Extra afkoeling van het bronwater door warmtepompen
kan de afzetting van sommige mineralen vergroten. De
risico’s van extra afkoeling zijn gering, aldus Willemsen.
Scaling kan worden voorkomen door toevoeging van
inhibitors. Dit wordt in Parijs al vrij algemeen toegepast.
Het extra koude water uit een warmtepomp kan ook lei-
den tot kleine scheurtjes in de warme bodem rondom
de injectiebron. Dat is een gunstig effect want daar-
door daalt de benodigde druk die de injectiepomp moet
leveren. Om risico’s uit te sluiten is het nodig maken van
nieuwe projecten een reservoirmodel te maken.
Overwegingen bij de keuze van een warmtepompFrank van Mierlo van Johnson Controls liet zien dat er
alleen al bij dit bedrijf een overvloed aan keuzemogelijk-
heden in type compressor en koudemiddel beschikbaar
is. Het is belangrijk om de selectie te maken op basis
van de gemiddelde bedrijfscondities en niet op een piek-
moment. De temperatuur van de bron en de leverings-
temperatuur en de eventuele fluctuaties in de tempe-
ratuur bepalen in hoge mate de keus. Hoge temperaturen
tot 100 °C zijn tegenwoordig mogelijk. Door tweetraps-
compressie kan bij grote temperatuurverschillen het
energetisch rendement sterk worden verbeterd.
Verschillende synthetische koudemiddelen worden
vanwege hun grote broeikaseffect uitgefaseerd in de
EU en zijn al verboden in Denemarken en Zwitserland.
Natuurlijke koudemiddelen en de nieuwste synthetische
vragen extra aandacht in het kader van veiligheid.
Bij IBK werkt men met ECN en Bronswerk aan een
warmtepomp die butaan als koudemiddel gebruikt. Ertan
Törün van IBK presenteerde een proefproject bij een
fabriek in Nijmegen waar men restwarmte opwaardeert
naar stoom.
NR 23. WINTER 2016 19
Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp
Warmte van een computercentrumDe warmtepompen met een totaal vermogen van 2,5
MW koelen een computercentrum in Plan-les-Ouates
en leveren warmte op een bruikbare temperatuur aan
het warmtenet. In de eerste fase levert dit net warmte
aan kantoorgebouwen maar in de tweede fase gaat men
drieduizend woningen aansluiten op dit net.
De warmtepompen werken met schroefcompressoren.
Het bijzondere aan de machines is dat ze werken met het
nieuwe koudemiddel R1234ze. De warmtepompen zijn
gebouwd in de Franse fabriek van Carrier in Montluel.
Milieuvriendelijke koudemiddelenDe gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410
hebben een extreem hoog broeikaseffect. Per kilogram
is het effect duizenden malen zo hoog als dat van het
broeikasgas CO2. Het effect wordt weergegeven als GWP-
waarde (global warming potential). Veel koudemiddelen
worden dan ook straks verboden in nieuwe koelmachines
en warmtepompen. Dat verbod geldt voor grotere
installaties alhoewel juist de huishoudelijke
warmtepompen met voorgevulde koelmiddelleidingen de
meeste kans op lekkage geven.
Natuurlijke koudemiddelen zoals ammoniak en water
hebben geen broeikaseffect maar wel wat hebbelijkheden
die toepassing lastiger maken. Het koudemiddel
R1234ze, een HFO, heeft een GWP van minder dan 1.
Dit koudemiddel heeft voor warmtepompen de gunstige
eigenschap dat het wat hogere temperaturen mogelijk
maakt dan gebruikelijk. Bij Carrier kan men daardoor
nu warmtepompen met schroefcompressoren met een
leveringstemperatuur tot 82 ºC aanbieden.
Zwitserland en Denemarken hebben al jarenlang een
verbod op koudemiddelen met een hoog broeikas-
effect voor grotere koelmachines en warmtepompen.
Dat heeft ervoor gezorgd dat men hier voorop
loopt met nieuwe ontwikkelingen. Voor ons is dat
interessant want de EU heeft met de F-gassenregeling
besloten om in de komende jaren ook dergelijke
koudemiddelen uit te faseren. Warmtepompen met
natuurlijke koudemiddelen zijn al op diverse plaatsen
in bedrijf (in Nederland onder andere bij warmtenet
Harnaschpolder). Het warmtenet Plan-les-Ouates in
Genève heeft de primeur van een warmtepomp met
een HFO-koudemiddel.
De gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410 hebben een extreem hoog broeikaseffect; R1234ze heeft een GWP
van minder dan 1.
20 WARMTENETWERK MAGAZINE
Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare
Op 27 oktober organiseerde Warmtenetwerk
Vlaanderen haar derde congres in Roeselare.
Met 180 deelnemers en een goed gevuld
programma met in totaal twintig sprekers was
het een succesvolle editie.
Bouwen aan warmtenetten in VlaanderenHet derde Vlaamse congres over warmtenetten ging
door onder de vlag Bouwen aan warmtenetten in
Vlaanderen. De keuze voor Roeselare is niet toeval-
lig: de Zuidwestvlaamse stad heeft al sinds 1986 een
warmtenet dat de warmte van de afvalenergiecen-
trale van intercommunale MIROM uitkoppelt en via een
warmtenet levert aan grote verbruikers in de binnenstad
zoals diverse scholen, twee ziekenhuizen, het rusthuis
en het zwembad. MIROM is momenteel druk bezig met
de uitbreiding van het bestaande warmtenetten naar
nieuwe woongebieden in aanbouw of in ontwikke-
ling. De stad Roeselare heeft bovendien een ambitieus
warmteplan opgemaakt voor de verdere uitbouw van het
warmtenet in de binnenstad.
Warmtenetwerk Vlaanderen vroeg haar leden om
thema’s en sprekers voor het congres en kreeg daar veel
respons op. Zoveel zelfs dat het congres in parallelle
sessie werd opgesplitst. In de openingssessie over markt-
modellen en regulering nam Gijs de Man de ervaringen
met de Nederlandse warmtewet kritisch onder de loep
en presenteerde Wouter Cyx het organisatiemodel dat de
stad Antwerpen voor warmtenetten ontwikkelde.
Het Vlaamse warmtebeleidBeleidsmedewerkers van het Vlaams Energie-agentschap
(VEA) presenteerden in de volgende parallelle sessie de
actualiteit van het Vlaamse beleid voor warmtenetten:
de steun voor groene warmte (een tweede ronde van
de call loopt tot midden december), de gerealiseerde
en geplande aanpassing van de E-peilberekening en het
werk in uitvoering voor de regulering van warmtenetten.
Dat gebeurt in het beleidsplatform warmtenetten dat
sinds eind 2013 regelmatig vergadert om een aangepaste
regelgeving uit te werken met alle stakeholders.
Duurzame warmteDe andere parallelle sessie van de voormiddag ging over
duurzame energie in warmtenetten, zoals warmte uit
rioolwater, geothermie en zonnecollectoren. In Leuven
krijgt een appartementsgebouw sinds kort riothermische
warmte uit het rioolwater van het nabijgelegen acade-
misch ziekenhuis Gasthuisberg. En in de Noorderkempen
(provincies Antwerpen en Limburg) heeft Vito het poten-
Na de lezingen was er alle gelegenheid om te netwerken
NR 23. WINTER 2016 21
tieel voor diepe geothermie in kaart gebracht. De proef
op de som is de boring van 3,5 km op de Balmatt-site
in Mol, die in december het diepste punt moet berei-
ken. Vito verwacht er water van 124 °C aan te boren,
dat 30 MW thermisch vermogen voor nuttige warmte en
stoom voor 6 MW elektriciteitsproductie moet opleveren.
Voor thermische zonne-energie zijn er kansen voor de
integratie van zonnecollectoren in het stadsontwikke-
lingsproject De Tondelier op de Gasmetersite in Gent.
De 530 wooneenheden worden via een lokaal verdeelnet
aangesloten op het grote Gentse stadsverwarmingsnet
van EDF Luminus.
Nieuwe warmtenetten en stoomnetNa de lunch kregen de congresgangers de keuze tussen een
kennismaking met de juridische kant van warmtenetten
of de presentatie van geplande projecten. In Antwerpen
gaat het om het industrieel warmtenet ECLUSE dat
stoom zal leveren vanuit de afvalinstallatie van INDAVER
op de Linkeroever aan de energie-intensieve industrie
in de buurt. De afvalverwerkingsinstallatie van IMOG in
Harelbeke zal twee nieuwe warmtenetten uitkoppelen
naar de buurgemeenten Harelbeke en Kuurne. En de stad
Leuven heeft een energiepotentiekaart voor warmte
opgesteld, met concrete plannen om de restwarmte
van wereldbierbrouwer AB INBEV te gebruiken voor het
warmtenet van de nieuwe stadswijk rond de Vaartkom.
InnovatieIn de plenaire sessie over innovatieve warmtenetten
leerden we meer over warmtenetten op lage tempera-
tuur. In het project LATENT onderzocht men 77 cases,
vooral in België en Nederland, over de toepassing van
diverse omgevingsbronnen op lage temperatuur zoals
oppervlaktewater en de ondergrond. Het resultaat is
een roadmap en een Quickscan Evaluatietool voor deze
innovatieve technieken. Voor de stedelijke ontwikke-
ling aan The Loop in het zuiden van Gent brachten de
projectpartners het potentieel in kaart van energie uit
oppervlaktewater in combinatie met warmtepompen.
En nog in Gent staat aan de Oude Dokken een innova-
tief duurzaam renovatieproject op stapel, het project
ZAWENT (“zero afvalwater, energie- en nutriëntente-
rugwinning”). GFT, keukenafval en “zwart afvalwater”
uit de toiletten worden vergist tot biogas dat via een
warmtekrachtkoppeling het nieuwe lokale warmtenet zal
voeden voor de 1.500 wooneenheden. Daarnaast draait
het warmtenet ook op rioolwaterwarmte en restwarmte
uit de omgeving.
Simulatiemodel van VitoVoor een betere afstemming van thermische en elektri-
sche netten, onder andere ook via opslag, werkte Vito
een simulatiemodel uit dat een geïntegreerde aanpak
mogelijk maakt op basis van de ruimtelijke layout:
het model bepaalt een optimale topologie voor het
(thermisch) net, en kan dit koppelen aan een tweede
energiedrager voor de uitwisseling van energie (conver-
sie). De derde stap voegt opslagtechnieken toe voor
meer flexibiliteit in het energienetwerk. In dit model
wordt ook de impact op de totale kosten als criterium
voor een optimale netstructuur meegenomen.
AfsluitingHet warmtenetcongres 2015 werd afgesloten met de
voorstelling van het warmteplan van de Stad Roeselare
en het slotwoord van Vlaams volksvertegenwoordiger
Michèle Hostekint, die ook schepen voor energie is van
de stad. Beide sprekers onderstreepten enthousiast het
belang van warmtenetten voor het realiseren van de
duurzame klimaatdoelstellingen van de stad. _
Koen van Overberghe, voorzitter
van Warmtenetwerk Vlaanderen
22 WARMTENETWERK MAGAZINE
Deelnemersoverzicht 1 januari 2016
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducentenAfval Energie Bedrijf AmsterdamAllianderAtteroAVR AfvalverwerkingBio-energie De ValleiCofely Energy SolutionsCogas DuurzaamEDF LuminusE.ON BeneluxEneco Warmte & KoudeEnNatuurlijkGETEC BeneluxHVCenergieIMOGIndaverING Groen FinancieringenIVAGOIVBO – Warmtenet BruggeIVM MilieubeheerMIROMMijnwater HeerlenNUON WarmteSITA ReEnergyStadsverwarming PurmerendTwence Afval en EnergieVeoliaWarmtebedrijf RotterdamWarmtenet Hengelo Aannemers en installateursBAM InfratechniekCanalcoCofely Services GDF-SuezDenysDura Vermeer Ondergrondse InfraA. HakVan den HeuvelHeijmans Infra TechniekMarconi OranjeNijkamp AannemingSiers Leiding- MontageprojectenSOPVB ProjectsVisser & Smit Hanab
Fabrikanten en leveranciers van componenten AlbrandAPV BeneluxBosch ThermotechnologyCaleffi Hydronic SolutionsCarnoyCarrier AirconditioningDanfossDykaEcompanyFortes-ImportFW-Fernwärme-TechnikGreenchoiceHermans TechniekHR WooncomfortHSFIsoplus BeneluxItronKamstrupKapp NederlandKlinger-Sogefiltres
Landis+GyrLOGSTOR NederlandNIBE EnergietechniekProfilplast PipesystemsRedenkoRombouts Kunststof TechniekSamson RegeltechniekSAX SanitairSentiuntSiemensSolarFreezerSpirotechTCBThermaflexTimmerman EHSVan Marcke ProjectsWatts MicroflexWeijers WaalwijkXylem (Lowara)
DienstverleningAABAnteaARN Remondis ConsultingBalance Ervaring op ProjectbasisBanning AdvocatenBee NVBird & BirdBoydensCarbonMattersClean Energy Innovative ProjectsDeernsDe Kleijn Energy ConsultingDNV KEMADOZ energieregieDriven By ValuesDWA3EEES HollandEkwadraat AdviesEnergyMattersEnergy NetworksGrant@viceGreenvis Energy SolutionsGrontmij NederlandIF TechnologyIngeniaIngeniumIngenieursbureau XYZInnoforteKIWAKWA BedrijfsadviseursLBITALiandonLievenseCSO InfraOver MorgenRebelGroupRoos + BijlRotterdam EngineeringRoukemaRoyal HaskoningDHVRTB De BeijerSentiuntTebodinTeus van Eck Klimaat & EnergieTwynstra & GuddeVK EngineeringWagenborg NedliftWitteveen+Bos
Universiteiten en kennisinstitutenDeltaresEnergieprojecten.comHaagse HogeschoolKWR Water Cycle ResearchROC Rijn IJsselThomas More KCEUniversiteit AntwerpenUniversiteit van GentUGent Campus KortrijkUniversiteit TwenteVITO
WoningcorporatiesWonenBreburgYmere (Semi-)OverhedenBrabant WaterEandisGemeente AlkmaarGemeente AmsterdamGemeente ArnhemGemeente BredaGemeente DelftGemeente Den HaagGemeente DordrechtGemeente EdeGemeente EindhovenGemeente GroningenGemeente HaarlemGemeente HeerlenGemeente MaastrichtGemeente NijmegenGemeente PurmerendGemeente RotterdamGemeente UtrechtGemeente ZaanstadGemeente ZeewoldeGroningen SeaportsInfraxIOK (Ontw.mij De Kempen)ISVAGOmgevingsdienst HaaglandenPidpaPOM West-VlaanderenProvincie AntwerpenProvincie DrentheProvincie GelderlandProvincie Noord-BrabantProvincie OverijsselProvincie Zuid-HollandStad AntwerpenStad RoeselareWaterbedrijf Groningen
Brancheorganisaties en verenigingenBedrijventerrein HelmondCogen VlaanderenVereniging AfvalbedrijvenVlaamse Confederatie Bouw
OverigeJanssen Pharmaceutica
ColofonWarmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk.De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl
RedactieKlaas de JongJet CeelenWilleke BrandsmaAnique de Kruijf
Artikel Samsø: Kirsten van GorkumArtikel Congres Vlaanderen: Jo Neyens
e-mail: info@warmtenetwerk.nlPostadres:Energieprojecten.comOosterslag 4NL - 8385 GW Vledderveen Dr
VormgevingWOUWontwerp te Steenwijk
Bestuur WarmtenetwerkVoorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming PurmerendSecretaris: Astrid Madsen, gemeente RotterdamPenningmeester: Jannis van Zanten, Vereniging AfvalbedrijvenHans Buitenhuis, DWA Peter Odermatt, ThermaflexBerno Kastelijns, NijkampPieter de Jong, Ymere
Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROMSecretaris Vlaanderen: Jo Neyens, ODETom Prinzie, Van Marcke
Secretariaat Warmtenetwerk NederlandPostbus 77NL - 1200 AB HilversumTel. 0031-35-6838833
Secretariaat Warmtenetwerk VlaanderenKoningsstraat 35B – 1000 BrusselTel. 0032-2-2188747
Deelname aan het WarmtenetwerkHet Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl
Overname van artikelenHet copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding.
www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 23. WINTER 2016 23
Agenda 201628 januari AEB Amsterdam
Excursie Noorderwarmtewww.warmtenetwerk.nl
2-5 februari in Jaarbeurs Utrecht
Vakbeurs VSKwww.vsk.nl
18 februari
Marktmodellen warmtenettenWarmtenetwerk met Ministerie EZ en
Projectbureau Zuid-Holland
1 maart
Lokale toepassingen voor LNG, LBG en bio-LPGwww.biowkk.eu
20-23 maart in Brussel
The Power of Heat Cogen Europewww.cogeneurope.eu
22-24 maart in RAI Amsterdam
Building Holland 2016www.buildingholland.nl
23-24 maart in Blijdorp Rotterdam
Buisleidingen Platformwww.iir.nl/buisleidingen-platform
19-21 april in Frankfurt am Main
Congress Heating, Cooling & CHPEuroheat&Power, AGFW en En+Effwww.eneff-messe.de
19-24 sept. in Straatsburg
European Geothermal Congress 2016www.europeangeothermalcongress.eu
4-6 oktober Brabanthallen Den Bosch
Vakbeurs Energiewww.energievakbeurs.nl
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie