Van loopgravenkaart tot RUP (Hilde Verboven, Marc Dewilde, Moira Heyn, Pieter Trogh, )

Van loopgravenkaart tot ruimtelijk uitvoeringsplanVoorstelling van het WO I onderzoek door

Onroerend Erfgoed, Vlaamse overheid

1 maart 2012

Hilde Verboven, Marc Dewilde, Moïra Heyn, Pieter Trogh, Thomas Van Driessche

Inhoudstafel

Aanpak en methodiek – Hilde VerbovenOverzicht van resultaten – Hilde VerbovenCase Drie Grachten – Thomas Van DriesscheCase Wijtschateboog - Moïra Heyn Aanbevelingen – Hilde Verboven

7 maart 2012 — WO I onderzoek – Hilde Verboven— © Onroerend Erfgoed 2

Aanpak en methodiek-

DiksmuideVeurne

Poperinge

Heuvelland

Alveringem

Staden

Wervik

Middelkerke

Zonnebeke

HouthulstLo-Reninge

Kortemark

Koksijde

Vleteren

Moorslede

Nieuwpoort

Langemark-Poelkapelle

MesenMesen

Frontzonein de Westhoek

7 maart 2012 — Hier komt de Footer-titel — © Onroerend Erfgoed 5

7 maart 2012 — WO I onderzoek – Hilde Verboven— © Onroerend Erfgoed

Verschillende landschapskenmerken

De belangrijkste front-verschuivingen bevinden zich in de Ieperboog

DiksmuideVeurne

Poperinge

Heuvelland

Alveringem

Staden

Wervik

Middelkerke

Zonnebeke

HouthulstLo-Reninge

Kortemark

Koksijde

Vleteren

Moorslede

Nieuwpoort

Langemark-Poelkapelle

MesenMesen

Gedenktekens41%

Oorlogsgraven17%

Bunkers 29%

Andere13%

1378 relicten WO I

Bron: http://inventaris.vioe.be/woi

Doel: bewaringstoestand WO I sporen in de bodem

• Geografische verschillen in de bewaring? • Bedreigd?• Plaatsen met goede bewaring

7 maart 2012 — WO I onderzoek- Hilde Verboven — © Onroerend Erfgoed 9

OnderzoeksopzetTwee deelonderzoeken: archeologie en oorlogslandschap

Archeologisch onderzoek

Methode proefsleuvenonderzoek

• Keuze van interessante sites in overleg met regiospecialisten

• Vooraf documenteren van de sites: luchtfotografische informatie B. Stichelbaut (UGent)

• Veldwerk• Geofysisch onderzoek

OnderzoeksopzetOnderzoek archeologie

18 locaties en 32 proefsleuven

2 vlakgravingen

St-Elooi 2: Britse, elkaar opvolgende loopgraven 1915-1917.

Onderzoeksopzet

Doel: selectie van WO I oorlogslandschappen

Uitdaging: Hoe differentiëren?

Voorwaarden• Historisch betekenisvolle plaats zijn voor WO I• Oorlogslandschap moet er nog beleefbaar zijn• Zichtbare relatie tussen huidige landschap en oorlogslandschap• Archeologisch potentieel

Leidde tot de identificatie van landschappen waar de oorlog nog beleefbaar is en herinnerd kan worden

Landschapsonderzoek

Bron: Schlachten in Flandern 1918

Zonnebeke, Polygoonbosvroege Britse loopgraaf, april 1915

Zonnebeke, Scharnhorststellung

Britse slachtoffers in een ondiepe loopgraaf in Zonnebeke Broodseinde, mei 1915

Höhelinie – Wijtschate, 1917

Massart 1919

Kaaskerke, loopgraven

Bron: Sites de guerre 1924

Bron: Schlachten in Flandern 1918Bron: IFFM

Zonnebeke Wilhelmstellung, 1917

Langemark-Poelkapelle, 1930

Massart 1919

Bunkerlinie op frontzate

Tasnier & Van Overstraeten 1926

Diksmuide, redoute Elisabeth

Bron: Australian War Memorial

Bron: Michelin 1920

Artillerie, scheepskanon

Massart 1919

Passerel in inundatie Ramskapelle, 1918

Franse observatiepost, 1915

Bron: Illustrated War News

ObservatieboomHouthulstbos Observatieboom

Beselare

Boezinge dorp

Bron: Baccarne&Steen 1979

Geluveld - granaattrechters

Bron: Beumelburg 1928.

Michelin 1919

Zillebeke, Hooge

Scherpenberg, Heuvelland

Michelin 1919

Slagveld Passendale, 1917Smalspoor

Massart 1919

Passendale

Passendale ridge

Onderzoeksopzet

MethodeBronnenmateriaal: loopgravenkaarten 1914-18

Landschapsonderzoek

Georefereren

Intekenen in GIS

Vergelijken met hedendaagse datalagen

Scharnhorststellung

Scharnhorsstellung

Historische literatuur en foto’s: plaatsbeschrijvingen

Sites afgebakend en gedocumenteerd

Overzicht onderzoeksresultaten-

28 herinneringsplaatsen

Inundatiegebied tussen frontzate en Ijzer

• Landschap: Ijzervlakte, netwerk van kanaaltjes en waterlopen

• Militaire inundaties

• Frontzate (Belgische linie)• Ijzer (Duitse linie)• Breed niemandswater

Ramskapelle. Bron Thys 1922

Pervijze. Bron Thys 1922

• Tussen frontzate en IJzer (Ramskapelle)

• Oud Stuivekenskerke

• Dodengang

Kanaalzone en gebied van de eerste gasaanval

• Landschap: overgang tss laaggelegen polders en zacht glooiende landschap bij Ieper

• Overgang tss Belgisch en internationaal verdedigd front.

• Overgang water-landfront

• Eerste gasaanval in de militaire geschiedenis (april 1915)

• Drie Grachten

• Kanaalzone

• Slagveld van Merkem

• Langemark

• Pilkem en Ceasar’s Nose

Slagveld Passendale

• Landschap: midden West-Vlaamse heuvelrug

• 3de slag (1917), laatste fase

• Vista's

587560

509507

753542

Slagveld Passendale

Zichtas

Bezoekerscentrum

Vijfwegestraat

Tynecotstraat

Geluveldplateau

• Landschap: hoogte• Kasteelparken• Bebost

• Fel bevochten hoogte op de midden West-Vlaamse heuvelrug: frontlijnen op oostelijke en westelijke rand

• Landschappelijke relicten: mijnkraters

• Wieltje-Frezenberg

• Hooge – Bellewaarde hv

• Polygoonbos

• Kasteelparken

• Drieblotenbos

• Gasthuisbossen

Wijtschateboog

• Landschap: heuvelrug Wijtschate-Mesen

• Frontlijn (1914-17) heeft lang stand gehouden

• Dieptemijnen

• Ondergrondse oorlog

• Hill 60

• Palingbeek

• Bernikkewalle

• St-Elooi

• Wijtschate-Mesen

• Bossen Vorfeldzone

West-Vlaamse heuvels

• Landschap: heuveltoppen

• Geallieerd hinterland• Frontlijn van de 4de slag

Kemmel_19180519_28SW1_wo297_0755

Bron: Westhoek verbeeldt

Duits lenteoffensief (april 1918)

• Vierstraat-Hoge Basseie

• Kemmelberg

• Scherpenberg

• Slagvelden Loker

Houthulstbos

• Duits hinterland – front• Artilleriebolwerk

Case Drie GrachtenEen voorpost in het inundatiegebied van het Ieperleekanaal

Thomas Van Driessche

Inhoudstafel

1 maart 2012 — Drie Grachten— © Onroerend Erfgoed

Drie Grachten: historisch overzicht

Relicten WO I in Drie Grachten

Drie Grachten

Herinneringsplaats ‘Drie Grachten’

De Drie Grachtenbrug vóór 1914. (Debaeke & Lermytte 1995, p. 12)

1 maart 2012 — Drie Grachten— © Onroerend Erfgoed 60

Drie Grachten tijdens de Eerste Slag

• 10 oktober 1914: aanleg verdedigingslinie langs kanaal.

• 16 oktober 1914: Duitsers bezetten Houthulst en Klerken.

• 21 oktober 1914: Duitsers veroveren Merkem, Drie Grachtenbrug wordt opgeblazen.

• Begin november: Fransen nemen Belgische stellingen over, inundatie komt op gang.

• 9-12 november 1914: zware gevechten in Drie Grachten.

militaire inundaties

• Drie Grachten is aan alle kanten omgeven door water.

• Belgische voorpost op linkeroever.

• Voorpost kan alleen ‘s nachts bevoorraad worden via weg naar Noordschote

Stellungskarte Diksmuide-Süd 20.7.1917(In Flanders Fields museum)

Bulletin belge des Sciences militaires, 1932, 1/1

De strijd om Drie Grachten (26 maart – 8 april 1915)

De Cayennemolen bij Drie Grachten in april 1915 (Fuhrmann, Pfoertner & Fries 1933)

Van Overstraeten & Tasnier 1926

Weg naar LuigemWeg naar Luigem

Drie Grachten in Duitse handen (april 1915 - augustus 1917)

“Stellung bei Drie Grachten, Herbst 1915” (Fuhrmann, Pfoertner & Fries 1933)

Drie Grachten in Duitse handen (april 1915 - augustus 1917)

Drie Grachten, Duitse loopbrug naar Luigem (Debaeke en Lermytte 1995, p. 68)

Stellungskarte Diksmuide-Süd20.7.1917, In Flanders FieldsMuseum

Drie Grachten tijdens de Derde Slag• 11 juli 1917: Fransen nemen

Belgische stellingen in Noordschote over.

• 31 juli 1917: begin van de Derde Slag.

• 16 augustus 1917: Fransen veroveren Drie Grachten.

• 27 oktober 1917: Fransen veroveren Merkem.

• Drie Grachten blijft strategisch belangrijk. Bouw van een dubbele brug.

Merkem in december 1917(Debaeke & Lermytte 1995, p. 100)

Drie Grachten na de Derde Slag(Chielens P., Dendooven D. e.a. 2006.)

Drie Grachten in 1918

Artillerie Monatskarte Ieperen-Nord, 1 september 1918, Legermuseum.

De Driegrachtenbrug na de oorlog (Debaeke & Lermytte 1995, p. 133)

zichtlijnen

Blik vanaf de brug naar het noorden (Ieperleekanaal)

zichtlijnen

weg naar Noordschote weg naar Merkem

zichtlijnen

Blik op Noordschotebroek

zichtlijnen

Zichtlijn naar Noordschote

Relicten in Drie Grachten

Algemeen Rijksarchief, Verwoeste Gewesten, nr. 10594

1 maart 2012 — Drie Grachten— © Onroerend Erfgoed (Bron: Bachten de Kupe 14/18, 2009, p. 52)

Demarcatiesteen nr. 5 (1922)

“HIER WERD DE OVERWELDIGER TOT STAAN GEBRACHT – ICI FUT ARRETE L’ENVAHISSEUR – HERE THE INVADER WAS BROUGHT TO A STANDSTILL”.

Naamsteen Drie Grachten

Herinneringsplaats Drie Grachten

• Twee assen: weg Noorschote-Merkem en kanaal Ieper-IJzer

• Open karakter van het landschap

• Zichtlijnen naar Noordschoteen Luigem

• Gedenktekens en wederopbouwarchitectuur

• Sluit in het zuiden aan op herinneringsplaats Niemandswater.

Case WijtschateboogHerinneringsplaats met een explosief verleden

Inhoudstafel

7 maart 2012 — WO I onderzoek – Moira Heyn — © Onroerend Erfgoed 87

SitueringMijnenslagRelicten en ruimtelijke dragersGewenste situatie”

SitueringHerinneringsplaats Wijtschateboog

7 maart 2012 — WO I onderzoek – Moïra Heyn — © Onroerend Erfgoed 88

• Geografisch• Binnen verloop WOI

1ste slag (21/10–16/12/1914)

4de slag (10–29/04/1918)

3de slag, Mijnenslag (7–14/06/1917)

1ste slag (21/10–16/12/1914)

4de slag (10–29/04/1918)

3de slag, Mijnenslag (7–14/06/1917)

• “stabiel” front tussen 1ste

en 3de slag (17 december 1914 - 6 juni 1917)

• Toneel van de Mijnenslag (7-14 juni 1917)

Situering“Stabiele frontlinies”

MijnenslagStart van de 3de slag bij Ieper

• Britse Generaal Plumer: doorbreken Wijtschateboog cruciaal voor doorbraak in Vlaandereno Gepland voorjaar 1916o Verschillende keren uitgesteldo Uiteindelijke start 7 juni 1917 (zero hour)

Sir Herbert Plumer (bron: http://www.firstworldwar.com)

MijnenslagOndergrondse oorlog

• Ondermijnen oplossing voor vastgelopen front?o Op 5-10 m diepte; 750 Britse vs. 696 D mijnen in 1916; soms

geïntegreerd in linieso Veel experimenten bij het Hooge en St-Elooi o Tunnellers vs. Mineure (mijnwerkers, rioolarbeiders)

• Ir. Norton Griffiths nieuw ideeo Dieper: 15-40 m in Ieperse klei o Ongeziene hoeveelheid munitieo Gelijktijdige ontploffing

• Ondermijnen van Duitse bolwerken tussen Hill 60 en Ploegsteert

• Lager gelegen Britse posities plots een troef!Toch waren soms nog diepe schachten nodig, Duitse nog dieper

7 maart 2012 — Hier komt de Footer-titel — © Onroerend Erfgoed 01 / DEEL 1

Bron: Johan Vandewalle, Barton et al. 2010

Dwarsdoorsnede tunnel Spanbroekmolen(Bron: Der Weltrkrieg 1914-1918)

7 maart 2012 — WOI onderzoek – Moïra Heyn — © Onroerend Erfgoed 97

• Moeizame graafwerkzaamheden: clay kicking, stalen schachten, ….

Bron: Wiggins 2003

Bron: Johan Vandewalle, Barton et al. 2010

MijnenslagOndergrondse oorlog• Mineure graven afluisterschachten en

tegenmijnen (camouflets) waarop Tunnellers weerom reageren

• Claustrofobe, paranoïde tijden: oorlog onder de Salient

Bron: Royal Engineers Library

Bron: IWM

• Ondergrondse oorlog

Bron: Die Große Zeit. Illustrierte Kriegsgeschichte

Mijnenslag

Ondergrondse oorlog

• 25 Britse dieptemijn-ladingen op 13 locaties

• Duitse Luitenant-kolonel Füsslein: “alle Britse mijnen uitgeschakeld”

• Uiteindelijk aanvalsplan: 19 ladingen op 11 locaties

• Britse Mijngangen tot 659m lang en tot 38m diep

MijnenslagGrondige voorbereiding

Plumer was doordacht planner: O.a. schaalmodellen op terrein, Oefenterreinen, …

Bron: AWM

Grondige voorbereiding: gedetailleerd aanvalsplan

Bron: Western Front Association

Zero hour

• Zero hour (7 juni 1917 3u10): simultane ontploffing 19 mijnen;grootste kunstmatige explosie tot dan

• Achiel van Walleghem: “het reusachtigste en tevens het ijselijk prachtigste vuurwerk… een ware volkaan… een ware aardbeving…” (gevoeld en gehoord tot in Londen en Parijs)

MijnenslagResultaat• Dood en vernieling in

Duitse stellingen• Engelsen, Ieren (uit

noord en zuid), Australiers, Nieuw-Zeelanders, … reeds in de namiddag de heuvelkam over

• 14 juni nieuwe frontlijn• Brits succesverhaal

7 maart 2012 — WO I onderzoek – Moïra Heyn — © Onroerend Erfgoed 104Bron: http://www.wereldoorlog1-locaties.nl

Relicten en Ruimtelijke dragersDieptemijnkraters als opvallende getuigen

General Charles Harington Harington, 06-06-1917:“Gentlemen, I don’t know whether we are going tomake history tomorrow, but at any rate we shallchange geography”

Mijne heren, ik weet niet of we morgen geschiedenis zullen schrijven, maar in ieder geval zullen we de geografie veranderen

Dieptemijnkraters

Relicten enRuimtelijkeDragers

Hollandse Schuur-kraters op Luchtfoto 8-10-1917 (bron: Australian War Memorial)

Hollandse Schuur-kraters op Britse Loopgravenkaart 10-3-1918 (bron: National Archives)

Hollandse Schuur-kraters op Orthofoto 2005 (Bron: AGIV)

Hollandse Schuur-kraters op Luchtfoto 1998 (Bron: VVV Heuvelland)

Dieptemijnkraters

Krater(s) in Wijtschate tijdens en kort na de oorlog

(Bron: boven AWM, links Westhoek Verbeeldt)

Dieptemijn-kraters

Iets over kraterlippenAchteruitgang originele omvangdoor erosie en demping

Peckham krater in ‘1930 en 2012

Aantasting kraterlippen

Relicten en Ruimtelijke Dragers

Aandacht voor kraterlippen• Boven: weg rond Pool of Peace op kraterlip• Onder: uitgesproken kraterlippen Kruisstraat

Dieptemijnkraters

Relicten en ruimte-lijke dragers

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) hg g

overzicht

de oostelijke Hollandse Schuur-krater

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen

hg ghg

overzicht

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen• kleinere kraters

hg ghg

overzicht

Kleine krater bij “Ferme Gerardyn”

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen• kleinere kraters• mijngangen en mijnschachten• toegang ondergrondse constructie

hg ghg

overzicht

1 vd 2 gerestaureerde mijnschachten in BayernwaldBron: inventaris.vioe.be

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen• kleinere kraters• mijngangen en mijnschachten• toegang ondergrondse constructie• weiland met opvallend micro-reliëf

hg ghg

overzicht

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen• kleinere kraters• mijngangen en mijnschachten• toegang ondergrondse constructie• weiland met opvallend micro-reliëf• bunkers

hg ghg

overzicht

Bunker langs Nieuwkerkestraat in MesenBron: inventaris.vioe.be

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen• kleinere kraters• mijngangen en mijnschachten• toegang ondergrondse constructie• weiland met opvallend micro-reliëf• bunkers• begraafplaatsen

hg ghg

overzicht

Spanbroekmolen Cemetery

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen• kleinere kraters• mijngangen en mijnschachten• toegang ondergrondse constructie• weiland met opvallend micro-reliëf• bunkers• begraafplaatsen• monumenten en herdenkingssites

hg ghg

overzicht

Messines Ridge Memorial to the Missing

Ruimtelijke dragers• “wederopbouw”-bossen

hg ghg

overzicht

Ruimtelijke dragers• “wederopbouw”-bossen• straten als ruimtelijke drager

hg ghg

overzicht

Ruimtelijke dragers• “wederopbouw”-bossen• straten als ruimtelijke drager • hoeves met historische rol • hoeves bijzondere locatie

hg ghg

overzicht

Relicten• kraters dieptemijnen (1gedempt ) • niet-ontplofte dieptemijnen • kleinere kraters• mijngangen en mijnschachten • toegang ondergrondse constructie• weiland met opvallend micro-reliëf • bunkers • begraafplaatsen • monumenten en herdenkingssites

Ruimtelijke dragers• “wederopbouw”-bossen• straten als ruimtelijke drager • hoeves met historische rol • hoeves bijzondere locatie

hg ghg

overzicht

Petit Bois en omgeving

Relicten en ruimtelijke dragers

Gewenste situatieMijnkraters• Bescherming, inclusief

kraterlip• Aangepast beheer

waterlichaam en oevervegetatie

• Grassige bufferstrook (uitgezonderd bosrand), preferentieel het hele omliggende perceel in extensief graslandbeheer

• Archeologische begeleiding noodzakelijke grondwerken (slibruiming, oeverherstel, …)

Gewenste situatieMijnkraters• Zichtbaarheid vanop

openbare plaats garanderendoor behoud vista’s

Gewenste situatieMijngangen• Bouwvrij houden van

schachten en tracé inclusief bufferVisuele beleving van trajectVeiligheidsaspecten

• Monitoring grondverzakking• Hoeve als herkenningspunt

Gewenste situatieWederopbouwbos• Behoud/herstel vooroorlogse

perimeter• Omgevende percelen bouwvrij

houden• Archeologische begeleiding

bosbeheerswerken

Gewenste situatieGrasland micro-reliëf

• Verbod op scheuren• Voorkeur extensief

graslandbeheer

Gewenste situatieContext• Behoud leesbaarheid oorlogslandschap door behoud

onderlinge visuele relaties en door vista’s op geheel

Conclusies en aanbevelingen vanuit WO I onderzoek

Conclusies en aanbevelingen

Bij ruimtelijke ontwikkelingen rekening houden met WO I landschappen

Aandachtspunten• Bouwvrij houden van bestaande open ruimtes

• Wederopbouwbossen in de frontzone- Perimeter- Bos- en natuurbeheerwerken archeologisch begeleiden

• Vista's vrijhouden

Belle AllianceHof van Vor Berghen

St-Maartenskerk

Zwanebeekvallei

Moortelweg

Turco farm

Bij ruimtelijke ontwikkelingen rekening houden met WO I landschappen

Aandachtspunten• Bouwvrij houden van bestaande open ruimtes

• Wederopbouwbossen in de frontzone- Perimeter- Bos- en natuurbeheerwerken archeologisch begeleiden

• Vista's vrijhouden

Bos 1911 (donkergroen)Bos 2001 (lichtgroen)

Aanbeveling:

Perimeter, bosvolume herkenbaar houden

Beheerwerken archeologisch begeleiden

Beschermen van WO I landschappelijke relicten• Mijnkraterrestanten, loopgraventracés

Mijnkrater Hooge

Nog bestaande mijnkratersites-Ondiep ten noorden van Hill 60- Dieptemijnen vanaf Hill 60

Loopgraventracé Kattenkerkhof (Heuvelland)

WO I-reliëfsporen• Microreliëf: voorzichtig bij de interpretatie van de

oorzaken van kleine niveauverschillen (natuurlijk reliëf, antropogeen)

• Kan wel een aanwijzing zijn voor goede bewaring van eventuele WO I-sporen, zeker in natuurlijke graslanden met langdurig gebruik.

• Advies: graslanden met langdurig gebruik niet scheuren

Archeologische WO I sporen zijn goed bewaard in het zuidelijke front• Schaars aan het Ijzerfront• Bewaringscondities zijn lokaal erg verschillend en dus moeilijk

voorspelbaar

Bron: Massart 1919 Bron: Schlachten in Flandern 1918.

Archeologische beschermingPlaatsen waarvan een uitstekende bewaring is aangetoond: Pilkem, Hooge, St-Elooi

Archeologische

Archeologische “hot spots”Plaatsen waar een goede bewaring kan worden vermoed

- graslanden met langdurig gebruik, bos, met microreliëf- langdurige frontlijn 2de slag- dijken, voormalige spoorwegbermen

Graslanden met langdurig gebruik niet scheuren Archeologisch onderzoek bij ruimtelijke ontwikkelingen of

bedreiging Werken aan dijken (of wegen) archeologisch begeleiden Bos- en natuurbeheerwerken archeologisch begeleiden

Diepliggende structuren: ondergrondse schuilplaatsen en mijntunnels

Registratie en monitoring Bij voorkeur bouwvrij houden Archeologisch onderzoek gericht op

bewaringstoestand Verder documenteren van de ligging

en de omvang van deep dugouts

Deep dugoutsspreiding

Verdwenen WO I begraafplaatsen=> Archeologisch onderzoek op bedreigde site

Geïnteresseerd?

Hilde.verboven@rwo.vlaanderen.beMarc.dewilde@rwo.vlaanderen.beMoïra.heyn@rwo.vlaanderen.beThomas.Vandriessche@rwo.vlaanderen.be

Van loopgravenkaart tot RUP (Hilde Verboven, Marc Dewilde, Moira Heyn, Pieter Trogh, )

Documents

Transcript of Van loopgravenkaart tot RUP (Hilde Verboven, Marc Dewilde, Moira Heyn, Pieter Trogh, )

Daniël Duwaer Frans Slaats Iris Verboven Sanne Verhagen...Frans Slaats Iris Verboven Sanne Verhagen. Wat zijn zonnevlekken? Iris Verboven ... Frans Slaats Up en downtime ... Bisschop

New York Door Ines Demaré & Ann-Sophie Dewilde. Het budget Totaal van €3000 = $4076,10.

bedrading hsk Hilde Cromjongh

eFinancials 2013 - Hilde van Lagen & Bart de Fluiter - ING & brightONE

Hilde Crevits - onderwijs.vlaanderen.be · Hilde Crevits Commissie Onderwijs 15 juni 2017 15/06/2017 │1. Masterplan Scholenbouw Eerste voortgangsrapportage 15/06/2017 │2. Vijf

eFinancials 2013 - Bart de Fluiter & Hilde van Lagen - brightONE & ING

Petra Dewilde Annelies Duerinckx

Technisch, wetenschappelijk en industrieel erfgoed in musea en collecties (Hilde Langeraert)

De wondere wereld van Boris Borstel (Hilde Colpaert, Stedelijke Musea Izegem)

Bedrijfspresentatie Hilde Korte update 130910

HILDE C. BJØRNLAND HANDELSHØYSKOLEN BI · 2014. 12. 1. · HILDE C. BJØRNLAND . HANDELSHØYSKOLEN BI . Er norsk økonomi godt rustet til et liv etter oljen? - Makrovirkninger av

De huid van onze spruit Dr. Hilde De Veylder (Huidarts)

Profielwerkstuk Hilde Pracht.pdf

Hilde Crevits In Slotbeschouwing door Willem De Klerck, … · 2019. 12. 12. · Hilde Crevits Resultaten van de jongerenexpedities In gesprek over toekomstthema’s en visies met

ARMOEDE EN SOCIALE UITSLUITING - Van Stockum · Universiteit Antwerpen (Stadscampus) ... Redactieraad: Jos Berghman, Jack Burgers, Caroline Dewilde, Danielle Dierckx, Bernard Hubeau,

Gevolgen van partnergeweld op kinderen en jongeren Hilde Genetello.

DE Conferentie 2004 Hilde van Wijngaarden - Astrid Verheusen

Hilde Curinckx Teachers certificate 2006

Hilde Schoefs. Heemkunde en 'verjonging'.

Wandelcoach Hilde Backus