Post on 25-Jun-2015
description
De transitie naar klimaatneutraliteit:
pleidooi voor een systeemvisie
Dr. Ir. Peter Tom Jones (IOF Onderzoeksmanager KU Leuven, SIM² & Voorzitter i-
Cleantech Vlaanderen vzw)
3-12-2013, Leuven, Vlaams-Brabant
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o Transitiemanagement als nieuw kader
o Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
Overzicht
3/12/2013 2
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o Transitiemanagement als nieuw kader
o Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
Overzicht
3/12/2013 3
Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde
(cf. UNEP, 2010)
3/12/2013 4
Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde
(cf. UNEP, 2010)
3/12/2013 5
Materialenafhankelijkheid
Bron: D. Cohen, New Scientist, 2007
3/12/2013 6
Kritieke grondstoffen voor de EU S
up
ply
ris
k
Economic importance 3/12/2013 7
…cruciaal voor de groene economie!
Supply risk
Wind energy, electric
cars, energy saving
lamps
Catalysts
PV energy
Batteries
Economic importance 3/12/2013 8
Het preanalytische uitgangspunt
Economie = deelsysteem Aarde (cf. UNEP, 2010)
3/12/2013 9
Een groeiende ecologische voetafdruk
Bron: Living Planet Report 2012 3/12/2013 10
Over tipping points en safe operating space
Bron: Global Biodiversity Outlook 3, 2011
3/12/2013 11
Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013 12
Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013 13
6e massa-extinctie?
14
Oorzaken van verlies aan biodiversiteit
‘Big Five’
15
Verdwijnen
van habitat
Overbejaging en
-bevissing
Vervuiling Invasieve soorten
Klimaatverandering En hun interacties !
Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013 16
Hans Poertner: "The current rate
of change is likely to be more
than 10 times faster than it has
been in any of the evolutionary
crises in the earth's history."
Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013 17
Het klimaatprobleem
Bron: The Guardian, 11
Mei 2013
400 ppm
3/12/2013 18
“...the last time so much
greenhouse gas was in
the air was several million
years ago, when the
Arctic was ice-free,
savannah spread across
the Sahara desert and
sea level was up to 40
metres higher than
today.”
Het klimaatprobleem
Bron: The Guardian,
11 Mei 2013
400 ppm
3/12/2013 19
Het klimaatprobleem (The Perfect Storm,
WEF)
Bron: Nature, December 2011 Bron: World Bank, 2012
3/12/2013 20
Het klimaatprobleem
Bron: Fifth Assessment Report (SPM),
IPCC, Sep 2013
Bron: World
Bank, 2012
3/12/2013 22
Klimaatonrechtvaardigheid – cf. Haiyan,
Filipijnen, 2013
23
…maar rijke Noorden blijft niet buiten schot
3/12/2013 24
…maar rijke landen blijven niet buiten schot
03/12/2013 25
Van het Holoceen naar het Antropoceen
• Holoceen:
o Geologisch tijdvak sinds einde laatste ijstijd 12.000 jaar geleden
o Stabiele omgevingsvoorwaarden bloei menselijke samenlevingen
o Vooralsnog: enige systeemtoestand waarvan we zeker zijn dat die de
huidige complexe samenleving kan ondersteunen
• Antropoceen:
o Toename menselijke macht... maar ook kwetsbaarheid
o Menselijke wijzigingen: ‘Global Change’
• “Meervoudig, complex, interagerend en mondiaal”
• Systeemparameters buiten natuurlijke variabiliteitszone
3/12/2013 26
Conclusie: transitie naar andere economie
• Koolstofarm: reductie uitstoot van broeikasgassen met
ongeveer 90% tegen 2050
• Circulair: slim sluiten van kringlopen – afval wordt voedsel
• Deze grote maatschappellijke uitdagingen staan ook
centraal in Horizon 2020, Europese Commissie:
o Health & well being
o Food security and Bio-based economy
o Secure, clean and efficient energy
o Smart, green and integrated transport
o Resource efficiency and climate
o Inclusive, innovative and secure societies
27 3/12/2013
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o Transitiemanagement als nieuw kader
o Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
Overzicht
3/12/2013 28
Transitiemanagement
• Derk Loorbach, 2007: “… we are facing persistent societal
problems of such complexity, that we cannot easily solve
them by means of traditional approaches. (…)
sustainability can not be delivered by top-down
approaches or bottom-up innovation (…) governance
approaches are needed that are able to take into account
a very long time horizon, a multitude of actors with
different perspectives, different levels of scale and
uncertain future development. By taking societal
complexity as point of departure, transition management
offers an integrative framework (…) for social innovation
towards sustainability.”
3/12/2013 29
Parallelle transities...
Won
en
Voe
din
g
Mo
bili
teit
Materialenbeheer
Energiebeheer
Financiën
Cultuur & educatie
3/12/2013 30
Van probleemanalyse Leitbilder transitiepaden
transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)
Figuur: VITO
3/12/2013 31
Leuven Klimaatneutraal 2030
32
Van probleemanalyse Leitbilder transitiepaden
transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)
Figuur: VITO
3/12/2013 33
Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken
koplopersmodel
Overheid
Bedrijven
Kennisinstellingen “Triple helix”
3/12/2013 34
Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken
koplopersmodel – quadruple helix
Overheid
Civiele samenleving Bedrijven
Kennisinstellingen “Quadruple helix” 1. Bewaker proces,
2. Partner in proces,
3. Initiatiefnemer
(David Dessers 3-12)
3/12/2013 35
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o Transitiemanagement als nieuw kader
o Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
Overzicht
3/12/2013 36
1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
• De innovatieparadox:
o Innovatie = drijvende kracht voor onduurzame
ontwikkelingspatronen (cf. teerzandolie)
o Innovatie = onze hoop om duurzaamheid en veerkracht te
realiseren in de samenleving
• Innovatie 2.0: Innovatie i.f.v. duurzaamheidstransitie
o Challenge drive research/innovation op basis van
megatrends/uitdagingen (cf. Horizon 2020, Grand Challenges)
o Schone technologieën = minimale maar niet voldoende voorwaarde
• Transitie >> technologische innovatie
o Doorbraken in structuren, culturen, praktijken, fiscale systemen,
governance, business modellen…. systeeminnovatie
37 www.petertomjones.be
1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie • Energie-efficiëntie &
Restwarmte optimaal
benutten
3/12/2013 38
1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie • Energie-efficiëntie &
Restwarmte optimaal
benutten
• Hernieuwbare energie
(macro-meso-micro)
• (Super)Smart Grids
Bron beeld:
www.geni.org
3/12/2013 39
Energie en CO2 –
The emission gap
en hoe ze te
overbruggen
Bron: The Emissions Gap
Report, UNEP, 2013
40
…vereist implementatie van cleantech in
transitieperspectief
• In de domeinen…
o Materialenbeheer
o Energiebeheer
o Mobiliteit
o Landbouw/Water
o Andere
• Transitiemanagement &
systeemperspectief
03/12/2013 www.petertomjones.be 41
i-Cleantech Vlaanderen en Kamp C
(Provinciale Antenne iCTV-Antwerpen)
3/12/2013 42
Jeremy Rifkin’s Third Industrial Revolution
(2011)
3/12/2013 43
Jeremy Rifkin’s Third Industrial Revolution
(2011)
• Kernwoorden First and
Second Industrial
Revolution:
o Top-down flow of
authority, Financial
Capital, Marketplace,
Private Property
relations
3/12/2013 44
Jeremy Rifkin’s Third Industrial Revolution
(2011)
• Kernwoorden First and Second Industrial Revolution:
o Top-down flow of authority, Financial Capital, Marketplace, Private
Property relations
• Kernwoorden Third Industrial Revolution:
o Distributed lateral power, Peer-to-peer interactivity, social capital,
participation in open commons, access to global networks
• 5 Pillars (new communication and energy regime):
o Shifting to renewable energy
o Transforming the building stock (micro-power plants)
o Deploying hydrogen and other storage technologies
o Energy-sharing intergrid
o Transitioning transport fleet to electric plug-in and fuel cell vehicles
3/12/2013 45
1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie Materialentransitie • Energie-efficiëntie
• Restwarmte optimaal
benutten
• Hernieuwbare energie
(inclusief bio-based
economy)
• (Super)Smart Grids
• Slim sluiten
• EcoDesign (LCA)
• Verbruikers gebruikers
3/12/2013 46
1a. Closing the loop…
Bron: P.T. Jones et al., JOM, December 2012
3/12/2013 47
Hoe het niet moet…
3/12/2013 48
Stadsmijnbouw (bv. Edele metalen recycling
in Umicore)
3/12/2013 49
Enhanced Landfill Mining: Vlaanderen =
koploper
Bron: Knack, 2012
50 3/12/2013
1b. Ecodesign for recycling
• Multifunctionaliteit & modulariteit
• Ecodesign:
o Voor hergebruik, reassemblage, sluiten kringlopen,
minimale impact tijdens gebruiksfase
o Ook op systeemniveau (bv. stadsplanning)
• Additive manufacturing (cf. 3D-printing)
• Nieuwe reguleringsvormen
o Extended producer responsibility (EPR) &
terugnameplicht
3/12/2013 51
1c. Nieuwe business modellen - Van
producten naar diensten
• In volle opmars (cf. Jeremy
Rifkin, The Third Industrial
Revolution, 2011):
o Van verkopers-kopers naar
leveranciers-gebruikers
o Van producten en bezit naar
diensten en toegang
o Voorbeelden: Product-
Service Systems (autodelen,
leasing, CSA, Couch Surfing,
Performance Contracting,
Shared Savings Agreement),
ESCO’s, Coöperatieven
3/12/2013 52
Third Industrial Revolution (2011)
• Samengaan van
internet- en
energierevolutie
• Kernwoorden :
o Distributed lateral
power
o Participation in open
commons,
o Access to global
networks
o Social capital &
entrepreneurship
Bron: Wilson & Post, Small Bus Econ, 40,
2013
53 3/12/2013
Sociaal ondernemerschap
Social entrepreneurs...
Just as entrepreneurs change the face of business,
social entrepreneurs act as the change agents for society.
(…)
While a business entrepreneur might create entirely new industries,
a social entrepreneur comes up with new solutions to social
problems and then implements them on a large scale.
- Ashoka Foundation (ashoka.org)
Kerneigenschappen:
Missie-gedreven: primaire doelstelling = genereren van sociale
waarde (impact)
Markt-georiënteerd: doelstellingen bereiken via ondernemer-
schap, door inkomsten te genereren
54 3/12/2013
2. Naast technologie ook gedragsveranderingen –
systeemniveau & collectief
3/12/2013 55
Terug naar boomhutten? Neen, danku
3/12/2013 56
Urgenda, 2010
3/12/2013 57
Leuven Klimaatneutraal 2030
3/12/2013 58
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o Transitiemanagement als nieuw kader
o Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
Overzicht
3/12/2013 59
Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid
komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...
Heel moeilijk...
3/12/2013 60
Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid
komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...
Bottom-up proces: gemeenten, steden,
provincies nemen het voortouw...
Heel moeilijk...
Én
én Hoopgevend… Lokale
overheden sneller pro-actief
3/12/2013 61
Steden gaan voorop in de strijd tegen de
klimaatveranderingen
3/12/2013
Bron: J. Dirix, W.
Peeters, J. Eyckmans,
P.T. Jones, S. Sterckx,
Climate Policy, 2013
62
Waarom? Opwarming > 2°C & steden staan in
frontlinie klimaatoorlog
3/12/2013
63
Van kwetsbaarheid naar veerkracht
3/12/2013
Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012
64
Urban climate resilience
3/12/2013 65
Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute
noodzaak
3/12/2013
Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012
66
Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute
noodzaak
• “Capaciteit om schokken te
absorberen zonder
systeemschade op te
lopen”
• Cruciale eigenschap in
21e eeuw (Cf. Sandy, New
York)
• Bv. groen in stad: als
buffer voor wateroverlast
en extreme hitte
3/12/2013 67
C40 Cities: http://www.c40cities.org/
3/12/2013
Bron: Policy Sci, 45, 2012
68
EU Burgemeestersconvenant
http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html
3/12/2013
• 4627 leden & 167 miljoen inwoners
• Mission statement: “(…) By their commitment, Covenant
signatories aim to meet and exceed the European Union
20% CO2 reduction objective by 2020.”
69
Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Burg’Conv’
Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale
processen
Antwerpen 2050
Stadslab
Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale
processen en EU projecten
Antwerpen 2050
Stadslab Brugge klimaatneutraal 2050?
Provincie Limburg – TACO2
• “De provincie Limburg heeft in 2008 resoluut besloten
deze uitdaging aan te gaan en zich als doel te stellen om
tegen 2020 uit te groeien tot een CO2-neutrale provincie.
Deze doelstelling werd verankerd in het Milieubeleidsplan
Provincie Limburg 2010-2013. De provincie legt de lat
bewust erg hoog. Daarmee wil ze een duidelijk signaal
geven, een signaal van dwingende noodzaak, maar ook
van hoop, motivatie en inspiratie.”
3/12/2013 73
• Gent Klimaatneutraal tegen 2050
• Oprichting Gents Klimaatverbond vanuit de
Stadsoverheid
• Burgers, maatschappelijke organisaties, scholen,
vakbonden, bedrijven,...
Gent Klimaatneutraal tegen 2050
http://www.gentsklimaatverbond.be/
3/12/2013 74
Case Leuven Klimaatneutraal 2030 LKN 2030
3/12/2013 75
Voorbeeld: project LKN 2030
• Stad Leuven, KU Leuven, Leuvense
ondernemingen en Leuvense
middenveld beslisten in 2011 om
een gezamenlijk project op te starten
o “Leuven Klimaatneutraal 2030”
(codenaam: LKN 2030)
o Tegen 2030 op grondgebied Groot
Leuven geen netto uitstoot meer van
koolstofdioxide (CO2), methaan of
lachgas
• 9 November 2013:
oprichtingsvergadering vzw LKN
2030
3/12/2013 76
Scope 1-3 – Leuven Klimaatneutraal 2030
3/12/2013 77
Fase 1 LKN 2030: Resultaten nulmeting
3/12/2013 78
• Emissies (Scope 1 + 2):
60% gebouwen, 25%
mobiliteit
• Alle Leuvenaars samen
incl. bedrijven: 250 miljoen
EURO/jaar aan energie:
• Leuven: 31% groene
stroom, vooral door import
o Eigen productie aan energie:
< 1% consumptie
Voorbeeld: LKN 2030
3/12/2013 79
LKN 2030: resultaten Fase 1
Scenario’s naar
klimaatneutraliteit (rechts)
Bron: H. Vandevyvere et al.,
Eindrapport LKN 2030,
2013
3/12/2013 80
Project Tweewaters Leuven – From a grey
industrial zone…
3/12/2013 81
Project Tweewaters Leuven – From a grey
industrial zone to a sustainable community
3/12/2013 82
• Sleutelvragen:
o Wat kunnen we doen? Hoeveel impact heeft het?
o Wat kost het nu? Wat brengt het later op?
Maatregelen voor LKN 2030 – sociale
rechtvaardigheid
Opbrengst:
€ / ton CO2, jaar
X-factor:
haalbaarheid, sociabiliteit, zichtbaarheid
Totale CO2-besparing / jaar
3/12/2013 83
Voorbeeldprojecten in wetenschappelijk
rapport LKN 2030: Residentiële gebouwen
• Klimaatneutrale nieuwbouwwijken
o Regelgeving / ondersteuning
• ‘Slechte’ wijken ombouwen tot Klimaatwijken *
o Selectie (interesse /toestand /noodzaak /…), opheffen obstakels,
collectieve investering, …
• Sensibiliseren, informeren & prefinancieren individuele
bouwheren *
o Thermografie, energieloket, ESCO, …
3/12/2013 84
Vlaams-Brabant klimaatneutraal?
• Ambitie officieel uitgesproken –
nog geen eindjaar voorzien
• Klimaatplan tegen 2014
• Burgemeesters + schepenen 54
Vlaams-Brabantse gemeenten
ondertekenden Klimaatengage-
ment: 4-10-2013
3/12/2013 85
Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
3/12/2013 86
• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw
o Gedetailleerde nulmeting + consistentie serie van maatregelen
o Monitoring emissies en herhaling “nulmeting”
Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
3/12/2013 87
• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw
o Gedetailleerde nulmeting + consistentie serie van maatregelen
o Monitoring emissies en herhaling “nulmeting”
• Quadruple helix aanpak is essentieel
o Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down
o Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuven
Klimaatforum)
o Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht
voor positieve aspecten klimaatbeleid nieuwe economische bril
Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
3/12/2013 88
• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw
o Gedetailleerde nulmeting + consistentie serie van maatregelen
o Monitoring emissies en herhaling “nulmeting”
• Quadruple helix aanpak is essentieel
o Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down
o Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuven
Klimaatforum)
o Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht
voor positieve aspecten klimaatbeleid nieuwe economische bril
• Vermijd inconsistente boodschappen en praktijken
o (bv. “Leuven fietsstad” versus “fietsrazzia’s”, “Leuven autoluw” vs.
Nieuwe parkeergarages in centrum)
Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
3/12/2013 89
• Zorg voor robuustheid in proces
o Richt een onafhankelijke organisatie op m.b.v. kernactoren (cf. vzw
LKN 2030) – governance aspecten
o Over partijpolitieke grenzen & electorale cycli heen
• Aandacht voor alternatieve financiering –
klimaatfonds/crowd funding – behoud controle over deze
instrumenten vanuit quadruple helix
Vlaams klimaatplatform – samenwerking met i-
Cleantech Vlaanderen vzw
• Drempelverlaging & standaardisatie andere provincies,
steden en gemeenten in Vlaanderen
• Ontwikkelen instrumenten voor duurzame verankering
o Organisatiestructuren & stappenplan
o Financiële structuur en klimaatfondsen
• Ontwikkelen instrumenten monitoring
• Deelname aan EU Consortia
De grote bottle neck = prefinanciering!
Alternatieve business modellen en betaalsystemen zijn dringend nodig:
Klimaatfondsen, crowd funding, derdebetalersystemen, ESCO’s,
Sharing Savings Agreement, Coöperatieven
3/12/2013 90
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o Een gefaseerde aanpak
o Transitiemanagement als nieuw kader
o Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en lessen
voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s voordelen
op
Overzicht
3/12/2013 91
De weg vooruit: rechtvaardige transities!
3/12/2013 www.petertomjones.be 92
• Gedeeld, enthousiasmerend Leitbild
• VLAAMSE TRANSITIENETWERK VAN HET
MIDDENVELD (Sinds Mei 2010!)
• Transitiefestival 26/10/2012, Gent, 700 aanwezigen
• http://transitienetwerkmiddenveld.be/
Naar TM v.2.0...
93
2. Beleidsbeïnvloeding
1. Draagvlakcreatie
Overheden
Bedrijven
“Middenveld”: oude en nieuwe
sociale bewegingen + “vloeibare
genetwerkte middenveld”
+ Samenleving
Bestaande TM-arena’s
Timing, coalities, vastberadenheid, enthousiasmerende visievorming
De weg vooruit: voordelen van transitiebeleid
• Resilience
o Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie
gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
3/12/2013 94
Jobs in de energiesector: cleantech versus
fossiel (credits: Han Vandevyvere, VITO)
[McKinsey 2012]
De weg vooruit: voordelen van transitiebeleid
• Resilience
o Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie
gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
o Daling energiefactuur
o Energie-, materialen- en voedselautonomie
3/12/2013 96
Energieafhankelijkheid!
3/12/2013 97
[http://energy.publicdata.eu/ee/vis.html]
Permanent verlies aan middelen i.p.v.
middelen in eigen regio te houden
3/12/2013 98
Güssing Renewable Energy (AT): ‘money stays in the region and the air clean’ [www.gussingrenewable.com]
De weg vooruit: voordelen van transitiebeleid
• Resilience
o Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie
gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
o Daling energiefactuur
o Energie-, materialen- en voedselautonomie
o Leefbare steden – minder gezondheidskosten [Pittel en
Rubbelke, 2008]
• Hier en nu, geen vrijbuiters
• Katalysator voor koerswijziging op hogere
schaalniveaus
3/12/2013 99
Dank voor de aandacht!
3/12/2013 100