Lezing jones 3_dec_2013_vlaams_brabant

De transitie naar klimaatneutraliteit:

pleidooi voor een systeemvisie

Dr. Ir. Peter Tom Jones (IOF Onderzoeksmanager KU Leuven, SIM² & Voorzitter i-

Cleantech Vlaanderen vzw)

3-12-2013, Leuven, Vlaams-Brabant

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en

lessen voor klimaatneutrale processen

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

3/12/2013 2


• Oplossingen






voordelen op

Overzicht

3/12/2013 3

Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde

(cf. UNEP, 2010)

3/12/2013 4

Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde

(cf. UNEP, 2010)

3/12/2013 5

Materialenafhankelijkheid

Bron: D. Cohen, New Scientist, 2007

3/12/2013 6

Kritieke grondstoffen voor de EU S

up

ply

ris

k

Economic importance 3/12/2013 7

…cruciaal voor de groene economie!

Supply risk

Wind energy, electric

cars, energy saving

lamps

Catalysts

PV energy

Batteries

Economic importance 3/12/2013 8

Het preanalytische uitgangspunt

Economie = deelsysteem Aarde (cf. UNEP, 2010)

3/12/2013 9

Een groeiende ecologische voetafdruk

Bron: Living Planet Report 2012 3/12/2013 10

Over tipping points en safe operating space

Bron: Global Biodiversity Outlook 3, 2011

3/12/2013 11

Het Rockströmdiagram

Bron: J. Rockström et al., Nature,

461, 2009

3/12/2013 12



461, 2009

3/12/2013 13

6e massa-extinctie?

14

Oorzaken van verlies aan biodiversiteit

‘Big Five’

15

Verdwijnen

van habitat

Overbejaging en

-bevissing

Vervuiling Invasieve soorten

Klimaatverandering En hun interacties !



461, 2009

3/12/2013 16

Hans Poertner: "The current rate

of change is likely to be more

than 10 times faster than it has

been in any of the evolutionary

crises in the earth's history."



461, 2009

3/12/2013 17

Het klimaatprobleem

Bron: The Guardian, 11

Mei 2013

400 ppm

3/12/2013 18

“...the last time so much

greenhouse gas was in

the air was several million

years ago, when the

Arctic was ice-free,

savannah spread across

the Sahara desert and

sea level was up to 40

metres higher than

today.”

Het klimaatprobleem

Bron: The Guardian,

11 Mei 2013

400 ppm

3/12/2013 19

Het klimaatprobleem (The Perfect Storm,

WEF)

Bron: Nature, December 2011 Bron: World Bank, 2012

3/12/2013 20

Het klimaatprobleem

Bron: Fifth Assessment Report (SPM),

IPCC, Sep 2013

Bron: World

Bank, 2012

3/12/2013 22

Klimaatonrechtvaardigheid – cf. Haiyan,

Filipijnen, 2013

23

…maar rijke Noorden blijft niet buiten schot

3/12/2013 24

…maar rijke landen blijven niet buiten schot

03/12/2013 25

Van het Holoceen naar het Antropoceen

• Holoceen:

o Geologisch tijdvak sinds einde laatste ijstijd 12.000 jaar geleden

o Stabiele omgevingsvoorwaarden bloei menselijke samenlevingen

o Vooralsnog: enige systeemtoestand waarvan we zeker zijn dat die de

huidige complexe samenleving kan ondersteunen

• Antropoceen:

o Toename menselijke macht... maar ook kwetsbaarheid

o Menselijke wijzigingen: ‘Global Change’

• “Meervoudig, complex, interagerend en mondiaal”

• Systeemparameters buiten natuurlijke variabiliteitszone

3/12/2013 26

Conclusie: transitie naar andere economie

• Koolstofarm: reductie uitstoot van broeikasgassen met

ongeveer 90% tegen 2050

• Circulair: slim sluiten van kringlopen – afval wordt voedsel

• Deze grote maatschappellijke uitdagingen staan ook

centraal in Horizon 2020, Europese Commissie:

o Health & well being

o Food security and Bio-based economy

o Secure, clean and efficient energy

o Smart, green and integrated transport

o Resource efficiency and climate

o Inclusive, innovative and secure societies

27 3/12/2013


• Oplossingen






voordelen op

Overzicht

3/12/2013 28

Transitiemanagement

• Derk Loorbach, 2007: “… we are facing persistent societal

problems of such complexity, that we cannot easily solve

them by means of traditional approaches. (…)

sustainability can not be delivered by top-down

approaches or bottom-up innovation (…) governance

approaches are needed that are able to take into account

a very long time horizon, a multitude of actors with

different perspectives, different levels of scale and

uncertain future development. By taking societal

complexity as point of departure, transition management

offers an integrative framework (…) for social innovation

towards sustainability.”

3/12/2013 29

Parallelle transities...

Won

en

Voe

din

g

Mo

bili

teit

Materialenbeheer

Energiebeheer

Financiën

Cultuur & educatie

3/12/2013 30

Van probleemanalyse Leitbilder transitiepaden

transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)

Figuur: VITO

3/12/2013 31

Leuven Klimaatneutraal 2030

32

Van probleemanalyse Leitbilder transitiepaden

transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)

Figuur: VITO

3/12/2013 33

Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken

koplopersmodel

Overheid

Bedrijven

Kennisinstellingen “Triple helix”

3/12/2013 34

Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken

koplopersmodel – quadruple helix

Overheid

Civiele samenleving Bedrijven

Kennisinstellingen “Quadruple helix” 1. Bewaker proces,

2. Partner in proces,

3. Initiatiefnemer

(David Dessers 3-12)

3/12/2013 35


• Oplossingen






voordelen op

Overzicht

3/12/2013 36

1. Systeemtechnologische innovatie en

nieuwe business modellen

• De innovatieparadox:

o Innovatie = drijvende kracht voor onduurzame

ontwikkelingspatronen (cf. teerzandolie)

o Innovatie = onze hoop om duurzaamheid en veerkracht te

realiseren in de samenleving

• Innovatie 2.0: Innovatie i.f.v. duurzaamheidstransitie

o Challenge drive research/innovation op basis van

megatrends/uitdagingen (cf. Horizon 2020, Grand Challenges)

o Schone technologieën = minimale maar niet voldoende voorwaarde

• Transitie >> technologische innovatie

o Doorbraken in structuren, culturen, praktijken, fiscale systemen,

governance, business modellen…. systeeminnovatie

37 www.petertomjones.be



Energietransitie • Energie-efficiëntie &

Restwarmte optimaal

benutten

3/12/2013 38



Energietransitie • Energie-efficiëntie &

Restwarmte optimaal

benutten

• Hernieuwbare energie

(macro-meso-micro)

• (Super)Smart Grids

Bron beeld:

www.geni.org

3/12/2013 39

http://www.geni.org/

Energie en CO2 –

The emission gap

en hoe ze te

overbruggen

Bron: The Emissions Gap

Report, UNEP, 2013

40

…vereist implementatie van cleantech in

transitieperspectief

• In de domeinen…

o Materialenbeheer

o Energiebeheer

o Mobiliteit

o Landbouw/Water

o Andere

• Transitiemanagement &

systeemperspectief

03/12/2013 www.petertomjones.be 41

i-Cleantech Vlaanderen en Kamp C

(Provinciale Antenne iCTV-Antwerpen)

3/12/2013 42

Jeremy Rifkin’s Third Industrial Revolution

(2011)

3/12/2013 43


(2011)

• Kernwoorden First and

Second Industrial

Revolution:

o Top-down flow of

authority, Financial

Capital, Marketplace,

Private Property

relations

3/12/2013 44


(2011)

• Kernwoorden First and Second Industrial Revolution:

o Top-down flow of authority, Financial Capital, Marketplace, Private

Property relations

• Kernwoorden Third Industrial Revolution:

o Distributed lateral power, Peer-to-peer interactivity, social capital,

participation in open commons, access to global networks

• 5 Pillars (new communication and energy regime):

o Shifting to renewable energy

o Transforming the building stock (micro-power plants)

o Deploying hydrogen and other storage technologies

o Energy-sharing intergrid

o Transitioning transport fleet to electric plug-in and fuel cell vehicles

3/12/2013 45



Energietransitie Materialentransitie • Energie-efficiëntie

• Restwarmte optimaal

benutten

• Hernieuwbare energie

(inclusief bio-based

economy)

• (Super)Smart Grids

• Slim sluiten

• EcoDesign (LCA)

• Verbruikers gebruikers

3/12/2013 46

1a. Closing the loop…

Bron: P.T. Jones et al., JOM, December 2012

3/12/2013 47

Hoe het niet moet…

3/12/2013 48

Stadsmijnbouw (bv. Edele metalen recycling

in Umicore)

3/12/2013 49

Enhanced Landfill Mining: Vlaanderen =

koploper

Bron: Knack, 2012

50 3/12/2013

1b. Ecodesign for recycling

• Multifunctionaliteit & modulariteit

• Ecodesign:

o Voor hergebruik, reassemblage, sluiten kringlopen,

minimale impact tijdens gebruiksfase

o Ook op systeemniveau (bv. stadsplanning)

• Additive manufacturing (cf. 3D-printing)

• Nieuwe reguleringsvormen

o Extended producer responsibility (EPR) &

terugnameplicht

3/12/2013 51

1c. Nieuwe business modellen - Van

producten naar diensten

• In volle opmars (cf. Jeremy

Rifkin, The Third Industrial

Revolution, 2011):

o Van verkopers-kopers naar

leveranciers-gebruikers

o Van producten en bezit naar

diensten en toegang

o Voorbeelden: Product-

Service Systems (autodelen,

leasing, CSA, Couch Surfing,

Performance Contracting,

Shared Savings Agreement),

ESCO’s, Coöperatieven

3/12/2013 52

Third Industrial Revolution (2011)

• Samengaan van

internet- en

energierevolutie

• Kernwoorden :

o Distributed lateral

power

o Participation in open

commons,

o Access to global

networks

o Social capital &

entrepreneurship

Bron: Wilson & Post, Small Bus Econ, 40,

2013

53 3/12/2013

Sociaal ondernemerschap

Social entrepreneurs...

Just as entrepreneurs change the face of business,

social entrepreneurs act as the change agents for society.

(…)

While a business entrepreneur might create entirely new industries,

a social entrepreneur comes up with new solutions to social

problems and then implements them on a large scale.

- Ashoka Foundation (ashoka.org)

Kerneigenschappen:

Missie-gedreven: primaire doelstelling = genereren van sociale

waarde (impact)

Markt-georiënteerd: doelstellingen bereiken via ondernemer-

schap, door inkomsten te genereren

54 3/12/2013

2. Naast technologie ook gedragsveranderingen –

systeemniveau & collectief

3/12/2013 55

Terug naar boomhutten? Neen, danku

3/12/2013 56

Urgenda, 2010

3/12/2013 57

Leuven Klimaatneutraal 2030

3/12/2013 58


• Oplossingen






voordelen op

Overzicht

3/12/2013 59

Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid

komt niet van de grond

UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...

Heel moeilijk...

3/12/2013 60

Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid

komt niet van de grond

UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...

Bottom-up proces: gemeenten, steden,

provincies nemen het voortouw...

Heel moeilijk...

Én

én Hoopgevend… Lokale

overheden sneller pro-actief

3/12/2013 61

Steden gaan voorop in de strijd tegen de

klimaatveranderingen

3/12/2013

Bron: J. Dirix, W.

Peeters, J. Eyckmans,

P.T. Jones, S. Sterckx,

Climate Policy, 2013

62

Waarom? Opwarming > 2°C & steden staan in

frontlinie klimaatoorlog

3/12/2013

63

Van kwetsbaarheid naar veerkracht

3/12/2013

Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012

64

Urban climate resilience

3/12/2013 65

Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute

noodzaak

3/12/2013

Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012

66

Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute

noodzaak

• “Capaciteit om schokken te

absorberen zonder

systeemschade op te

lopen”

• Cruciale eigenschap in

21e eeuw (Cf. Sandy, New

York)

• Bv. groen in stad: als

buffer voor wateroverlast

en extreme hitte

3/12/2013 67

C40 Cities: http://www.c40cities.org/

3/12/2013

Bron: Policy Sci, 45, 2012

68

EU Burgemeestersconvenant

http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html

3/12/2013

• 4627 leden & 167 miljoen inwoners

• Mission statement: “(…) By their commitment, Covenant

signatories aim to meet and exceed the European Union

20% CO2 reduction objective by 2020.”

69

Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Burg’Conv’

Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale

processen

Antwerpen 2050

Stadslab

Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale

processen en EU projecten

Antwerpen 2050

Stadslab Brugge klimaatneutraal 2050?

Provincie Limburg – TACO2

• “De provincie Limburg heeft in 2008 resoluut besloten

deze uitdaging aan te gaan en zich als doel te stellen om

tegen 2020 uit te groeien tot een CO2-neutrale provincie.

Deze doelstelling werd verankerd in het Milieubeleidsplan

Provincie Limburg 2010-2013. De provincie legt de lat

bewust erg hoog. Daarmee wil ze een duidelijk signaal

geven, een signaal van dwingende noodzaak, maar ook

van hoop, motivatie en inspiratie.”

3/12/2013 73

• Gent Klimaatneutraal tegen 2050

• Oprichting Gents Klimaatverbond vanuit de

Stadsoverheid

• Burgers, maatschappelijke organisaties, scholen,

vakbonden, bedrijven,...

Gent Klimaatneutraal tegen 2050

http://www.gentsklimaatverbond.be/

3/12/2013 74

Case Leuven Klimaatneutraal 2030 LKN 2030

3/12/2013 75

Voorbeeld: project LKN 2030

• Stad Leuven, KU Leuven, Leuvense

ondernemingen en Leuvense

middenveld beslisten in 2011 om

een gezamenlijk project op te starten

o “Leuven Klimaatneutraal 2030”

(codenaam: LKN 2030)

o Tegen 2030 op grondgebied Groot

Leuven geen netto uitstoot meer van

koolstofdioxide (CO2), methaan of

lachgas

• 9 November 2013:

oprichtingsvergadering vzw LKN

2030

3/12/2013 76

Scope 1-3 – Leuven Klimaatneutraal 2030

3/12/2013 77

Fase 1 LKN 2030: Resultaten nulmeting

3/12/2013 78

• Emissies (Scope 1 + 2):

60% gebouwen, 25%

mobiliteit

• Alle Leuvenaars samen

incl. bedrijven: 250 miljoen

EURO/jaar aan energie:

• Leuven: 31% groene

stroom, vooral door import

o Eigen productie aan energie:

< 1% consumptie

Voorbeeld: LKN 2030

3/12/2013 79

LKN 2030: resultaten Fase 1

Scenario’s naar

klimaatneutraliteit (rechts)

Bron: H. Vandevyvere et al.,

Eindrapport LKN 2030,

2013

3/12/2013 80

Project Tweewaters Leuven – From a grey

industrial zone…

3/12/2013 81

Project Tweewaters Leuven – From a grey

industrial zone to a sustainable community

3/12/2013 82

• Sleutelvragen:

o Wat kunnen we doen? Hoeveel impact heeft het?

o Wat kost het nu? Wat brengt het later op?

Maatregelen voor LKN 2030 – sociale

rechtvaardigheid

Opbrengst:

€ / ton CO2, jaar

X-factor:

haalbaarheid, sociabiliteit, zichtbaarheid

Totale CO2-besparing / jaar

3/12/2013 83

Voorbeeldprojecten in wetenschappelijk

rapport LKN 2030: Residentiële gebouwen

• Klimaatneutrale nieuwbouwwijken

o Regelgeving / ondersteuning

• ‘Slechte’ wijken ombouwen tot Klimaatwijken *

o Selectie (interesse /toestand /noodzaak /…), opheffen obstakels,

collectieve investering, …

• Sensibiliseren, informeren & prefinancieren individuele

bouwheren *

o Thermografie, energieloket, ESCO, …

3/12/2013 84

Vlaams-Brabant klimaatneutraal?

• Ambitie officieel uitgesproken –

nog geen eindjaar voorzien

• Klimaatplan tegen 2014

• Burgemeesters + schepenen 54

Vlaams-Brabantse gemeenten

ondertekenden Klimaatengage-

ment: 4-10-2013

3/12/2013 85

Aandachtspunten voor klimaatneutrale

processen – lessen voor Vlaams-Brabant

3/12/2013 86

• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw

o Gedetailleerde nulmeting + consistentie serie van maatregelen

o Monitoring emissies en herhaling “nulmeting”



3/12/2013 87




• Quadruple helix aanpak is essentieel

o Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down

o Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuven

Klimaatforum)

o Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht

voor positieve aspecten klimaatbeleid nieuwe economische bril



3/12/2013 88




• Quadruple helix aanpak is essentieel

o Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down

o Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuven

Klimaatforum)

o Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht

voor positieve aspecten klimaatbeleid nieuwe economische bril

• Vermijd inconsistente boodschappen en praktijken

o (bv. “Leuven fietsstad” versus “fietsrazzia’s”, “Leuven autoluw” vs.

Nieuwe parkeergarages in centrum)



3/12/2013 89

• Zorg voor robuustheid in proces

o Richt een onafhankelijke organisatie op m.b.v. kernactoren (cf. vzw

LKN 2030) – governance aspecten

o Over partijpolitieke grenzen & electorale cycli heen

• Aandacht voor alternatieve financiering –

klimaatfonds/crowd funding – behoud controle over deze

instrumenten vanuit quadruple helix

Vlaams klimaatplatform – samenwerking met i-

Cleantech Vlaanderen vzw

• Drempelverlaging & standaardisatie andere provincies,

steden en gemeenten in Vlaanderen

• Ontwikkelen instrumenten voor duurzame verankering

o Organisatiestructuren & stappenplan

o Financiële structuur en klimaatfondsen

• Ontwikkelen instrumenten monitoring

• Deelname aan EU Consortia

De grote bottle neck = prefinanciering!

Alternatieve business modellen en betaalsystemen zijn dringend nodig:

Klimaatfondsen, crowd funding, derdebetalersystemen, ESCO’s,

Sharing Savings Agreement, Coöperatieven

3/12/2013 90


• Oplossingen

o Een gefaseerde aanpak



• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en lessen

voor klimaatneutrale processen

• Besluit: transities leveren massa’s voordelen

op

Overzicht

3/12/2013 91

De weg vooruit: rechtvaardige transities!

3/12/2013 www.petertomjones.be 92

• Gedeeld, enthousiasmerend Leitbild

• VLAAMSE TRANSITIENETWERK VAN HET

MIDDENVELD (Sinds Mei 2010!)

• Transitiefestival 26/10/2012, Gent, 700 aanwezigen

• http://transitienetwerkmiddenveld.be/

http://transitienetwerkmiddenveld.be/

Naar TM v.2.0...

93

2. Beleidsbeïnvloeding

1. Draagvlakcreatie

Overheden

Bedrijven

“Middenveld”: oude en nieuwe

sociale bewegingen + “vloeibare

genetwerkte middenveld”

+ Samenleving

Bestaande TM-arena’s

Timing, coalities, vastberadenheid, enthousiasmerende visievorming

De weg vooruit: voordelen van transitiebeleid

• Resilience

o Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie

gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]

3/12/2013 94

http://concerto.eu/

Jobs in de energiesector: cleantech versus

fossiel (credits: Han Vandevyvere, VITO)

[McKinsey 2012]


• Resilience



o Daling energiefactuur

o Energie-, materialen- en voedselautonomie

3/12/2013 96

http://concerto.eu/

Energieafhankelijkheid!

3/12/2013 97

[http://energy.publicdata.eu/ee/vis.html]

Permanent verlies aan middelen i.p.v.

middelen in eigen regio te houden

3/12/2013 98

Güssing Renewable Energy (AT): ‘money stays in the region and the air clean’ [www.gussingrenewable.com]


• Resilience



o Daling energiefactuur

o Energie-, materialen- en voedselautonomie

o Leefbare steden – minder gezondheidskosten [Pittel en

Rubbelke, 2008]

• Hier en nu, geen vrijbuiters

• Katalysator voor koerswijziging op hogere

schaalniveaus

3/12/2013 99

http://concerto.eu/

Dank voor de aandacht!

3/12/2013 100

Lezing jones 3_dec_2013_vlaams_brabant

News & Politics

Transcript of Lezing jones 3_dec_2013_vlaams_brabant