HetGR
ATISdigitalemagazinevandeAstroEventGroupvzw-Jaargang7-November2011-Redactie@aegvzw.be-www.aegvzw.be
Patrick Jaecques is, naast grafisch
vormgever en hoofdredacteur van
dit magazine ook oprichter en voor-
zitter van de Astro Event Group vzw
uit Oostende. Een door passie ge-
dreven levensgenieter die al meer
dan een kwart eeuw lang het brede
publiek informeert over de diverse
hemelse wonderen. . .
Patrick Jaecques Redactioneel
EEddiittoorriiaaaall
002
De indrukwekkende MSL of Mars
Science Laboratory 'Curiosity' die in
augustus van volgend jaar zou
moeten landen op de rode planeet.
Bron: NASA.
HierbovenDe Wide Field Imager op de MPG /
ESO 2.2 meter telescoop toont de
'Running chicken nebula' (IC 2944).
Een gigantische gaswolk op zo'n
6500 lichtjaar van ons verwijderd. In
het sterrenbeeld Centaurus. Bron:
ESO.
Deze digitale publicatie, beschikbaar als PDF,
Flash en iPad bestand, is een non-profit product
van de Astro Event Group vzw uit Oostende en
heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimte-
vaart te promoten bij een zo breed mogelijk
publiek.
De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-
redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De
Rycke (redactie), Kris Christiaens (redactie) en
Sander Vancanneyt (redactie). De vaste rubrie-
ken worden onderhouden door Phil ip Corneil le,
Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der
Sluys, Dieter Janssoone, Fil ip Feys en Danny
Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven
en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons
dan via [email protected].
De Astro Event Group vzw, noch enige andere
persoon die in zijn naam optreedt, is verant-
woordelijk voor het gebruik dat zou kunnen
worden gemaakt van de informatie in deze
digitale publicatie of voor eventuele fouten die
er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding
van de teksten, nog in zouden staan. Tevens
heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om
te voldoen aan de wetteli jke voorschriften inzake
auteursrechten en om contact op te nemen met
de rechthebbenden. Elke persoon die bena-
deeld meent te zijn en zijn rechten wil laten
gelden wordt verzocht zich bekend te maken.
Er is een samenwerkingsverband met diverse
websites. Deze digitale publicatie kan genieten
van de steun van volkssterrenwacht AstroLAB
Iris en de Koninkl i jke Sterrenwacht. Dankzij de
steun van de diverse auteurs, de leden en
natuurl i jk de diverse sponsoren kunnen we
deze digitale publicatie gratis verspreiden.
Deze digitale publicatie is vol ledig ontworpen
met gratis open-source en / of freeware
software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader,
Ink-scape en Paint.net.
Informatief
003
Inhoudelijk04 - 'First l ight' voor ALMA.
1 0 - Rubriek : Lancering in de kijker.1 2 - NASA onthult ruimtekeet.
1 3 - Rubriek : Zi jn er nog vragen ?1 4 - Rubriek : ESO.1 6 - Rubriek : Boekbespreking.1 7 - Deepskydag 2011
20 - Sinistere maankalender.
22 - Rubriek : Observatoria wereldwijd.26 - Rubriek : Astrofoto v/d maand.30 - Rubriek : ESA.32 - Rubriek : Space history - Columbia STS-1 .39 - Aarde in 1 883 bijna geraakt door komeet
40 - Organismen uit de ruimte.
41 - De 'Nacht van de duisternis' te Oostende.
42 - Rubriek : Woord v/d maand.46 - Was de Aarde wel ooit helemaal bevroren ?
47 - De 'Nacht van de duisternis' te Maldegem.
50 - Rubriek : De AEG activiteitenkalender.51 - Rubriek : Sterrenbeeld v/d maand.52 - Megha tropiques.
54 - Rubriek : Sasteria onder de zon.60 - Herbruikbare raket brengt Mars binnen bereik.
61 - Rubriek : Het AEG kortnieuws.64 - Stephen Hawkings op bezoek in Leuven.
65 - De donkere kant van het universum ophelderen.
68 - Verslag : Space Night.70 - Rubriek : Hemelkalender.75 - Richard Branson opent Spaceport America.
78 - BRAMS: Belgische RAdio Meteor Stations.
Red. / ESA
Kris Christiaens
Redactioneel
Redactioneel
ESO
Redactioneel
Jan van Gastel
Maarten Muns
Phil ip Corneil le
Dick van Tatenhove
ESA
Danny Van Hoecke
Redactioneel
Redactioneel
Patrick Jaecques
Dirk Devlies
Arnaut Jaspers
Sti jn Vanderheiden
Redactioneel
Dieter Janssoone
Kris Christiaens
Fil ip Feys
Red. / Visinair
Redactioneel
E. Beekmans.
B. van der Meer
Dirk Devlies
Marc van der Sluys
Red. / SG / GB
Herv Lamy
''FFiirrsstt lliigghhtt'' vvoooorr AALLMMAARed. / ESA Hoofdartikel
004
Het Antennestelsel (NGC 4038
en NGC 4039) is een paar van
interagerende balkspiraalstelsels
in het sterrenbeeld Raaf. Het is
20 tot 25 megaparsec (ca. 65
mil joen l ichtjaar) van de Aarde
verwijderd[3] en werd op 7
februari 1 785 ontdekt door de
Duits-Britse astronoom Wil l iam
Herschel. Door de botsing van
beide sterrenstelsel is een
groot gebied met interstel lair
gas van hoge dichtheid ont-
staan, waar stervorming plaats-
vindt.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
005
006
007
Telescopen
Meade 6" LT SC telescoopMet de 6" LT heeft Meade een nieuwe high-end
maar low-budget telescoop ontwikkeld met top
prestaties voor zowel de beginnende als
gevorderde astronoom. Het is de opvolger van de
succesvolle ETX serie, die al jarenlang als
onbetwiste topper op nr.1 stond als het gaat om
verkoopaantal len van telescopen met een GoTo
systeem. Zowel de 6" en 8" staan momenteel in
eindejaarspromotie. Maak er gebruik van !
1.199,50 euro (ipv 1 .299,50 euro)Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
Accessoires
Baader reddot zoekerDeze Baader 'red-dot' zoeker vervangt hoe langer
hoe meer de klassieke 6x30 zoeker die vroeger de
standaard was bij heel wat merken. En dat is ook
best verstaanbaar gezien het gebruiksgemak
waarmee je snel je favoriete object in beeld kan
brengen. Het grote verschil tussen deze Baader
'red-dot' zoeker en deze van Celestron of
Skywatcher is dat de diameter van deze zoeker
beduidend groter is. Zo'n 3 cm ipv de gebruikel i jke
2 cm. 34,50 euroInclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
Boeken
Sterrengids 2012De Sterrengids 201 2 is een jaarboek over hemel-
verschijnselen die in 201 2 zichtbaar zijn vanuit
Nederland en Belgi, met het blote oog, met een
verrekijker of met een kleine of grote telescoop.
Hoogtepunten aan het firmament in 201 2 zijn de
Venusovergang op 6 juni en de bedekking van
Jupiter door de maan op 1 5 jul i . . .
27,50 euroInclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
Schaalmodellen
Ariane 5G draagraketUniek 'die-cast' model van de Europese Ariane 5G
draagraket in hoge kwaliteit. Reeds op voorhand
geschilderd ! De Ariane is een type raket van de
Europese ruimtevaartorganisatie ESA. De Ariane
raketten worden gelanceerd vanaf het Centre
Spatial Guyanais (CSG) bij Kourou in Frans-
Guyana. Na enkele mislukte lanceringen is ook
deze versie van de Ariane nu operationeel.
45,50 euroInclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
Telescopen
Meade DS 2080 t/m 2130Een uniek gamma aan betaalbare Meade GOTO
telescopen voor beginnende sterrenkundigen.
Gaande van een 8 cm refractor (lenzenkijker), 1 1
cm cassegrain tot een 1 3 cm reflector (spiegel-
ki jker). Nu ti jdel i jk met GRATIS Bresser PC oculair
zodoende je meteen uw favoriet hemels object
kan vastleggen op de gevoelige plaat. Actie geldig
tot 31 -1 2-2011 of einde voorraad.
399,50 euro (DS 2080)Inclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
Accessoires
Seletek Armandillo controllerDe Seletek Armandil lo control ler is inzetbaar voor
een breed gamma aan producten. En aldus niet
al leen geschikt als aansturing voor motor
focusers. Met: Automatische focusers. Fi lter wiel
controle. Automatische koeling. Onafhankelijke con-
trole voor elke control ler pin. Hand of auto-
matisch. Inclusief: USB 2.0 kabel en twee meter
lange auto sigarethouder kabel.
224,50 euroInclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
Accessoires
50 mW groene laserpenOnze uiterst hoogwaardige groene laserpennen,
beschikbaar van 5 t/m 500 mW, zijn bi jzonder
geschikt voor het aanduiden van de sterrenbeelden
ti jdens publieke waarnemingsavonden. Ook
handig voor het uitvoeren van allerlei wetenschap-
peli jke experimenten. Onze absolute tip !
54,50 euroInclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
Brochure
Sinterklaas en kerstbrochureOp zoek naar een leuk en educatief Sinterklaas- of
kerstgeschenk ? Raadpleeg dan onze uitgebreide
eindejaarsbrochure boordevol binoculairs, boeken,
posters, dvd's, gadgets, raketten, schaalmodel-
len, microscopen, weerstations, software, teles-
copen, bordspelen, globes en natuurl i jk heel wat
speelgoed ! Terug te vinden op onze website als
onl ine Flash document of downloadbare PDF
brochure. Zeg het alvast door . . .
GRATISInclusief verzendings- en verpakkingskosten (Belgi) !
P
P
r
r
i
i
j
j
z
z
e
e
n
n
g
g
e
e
l
l
d
d
i
i
g
g
t
t
o
o
t
t
3
3
1
1
-
-
1
1
1
1
-
-
2
2
0
0
1
1
1
1
o
o
f
f
z
z
o
o
l
l
a
a
n
n
g
g
d
d
e
e
v
v
o
o
o
o
r
r
r
r
a
a
a
a
d
d
s
s
t
t
r
r
e
e
k
k
t
t
.
.
L
L
e
e
v
v
e
e
r
r
i
i
n
n
g
g
i
i
n
n
g
g
a
a
n
n
s
s
d
d
e
e
B
B
e
e
n
n
e
e
l
l
u
u
x
x
(
(
+
+
b
b
u
u
u
u
r
r
l
l
a
a
n
n
d
d
e
e
n
n
)
)
!
!
R
R
a
a
a
a
d
d
p
p
l
l
e
e
e
e
g
g
g
g
e
e
r
r
e
e
g
g
e
e
l
l
d
d
o
o
n
n
z
z
e
e
w
w
e
e
b
b
s
s
i
i
t
t
e
e
v
v
o
o
o
o
r
r
s
s
p
p
e
e
c
c
i
i
a
a
l
l
e
e
p
p
r
r
o
o
m
m
o
o
t
t
i
i
e
e
s
s
.
.
O
O
n
n
t
t
d
d
e
e
k
k
o
o
n
n
z
z
e
e
n
n
i
i
e
e
u
u
w
w
s
s
b
b
r
r
i
i
e
e
f
f
!
!
E
E
u
u
r
r
e
e
k
k
a
a
s
s
h
h
o
o
p
p
T
T
i
i
p
p
!
!
O
O
n
n
t
t
d
d
e
e
k
k
e
e
v
v
e
e
n
n
e
e
e
e
n
n
s
s
o
o
n
n
z
z
e
e
b
b
o
o
e
e
i
i
e
e
n
n
d
d
e
e
w
w
o
o
r
r
k
k
s
s
h
h
o
o
p
p
s
s
,
,
k
k
a
a
m
m
p
p
e
e
n
n
e
e
n
n
b
b
i
i
n
n
n
n
e
e
n
n
-
-
e
e
n
n
b
b
u
u
i
i
t
t
e
e
n
n
l
l
a
a
n
n
d
d
s
s
e
e
d
d
a
a
g
g
u
u
i
i
t
t
s
s
t
t
a
a
p
p
p
p
e
e
n
n
!
!
SScciieennccee aanndd ffuunn ffoorr eevveerryyoonnee !!wwwwww..eeuurreekkaasshhoopp..bbeeE
E
-
-
m
m
a
a
i
i
l
l
:
:
i
i
n
n
f
f
o
o
@
@
e
e
u
u
r
r
e
e
k
k
a
a
s
s
h
h
o
o
p
p
.
.
b
b
e
e
-
-
T
T
e
e
l
l
.
.
:
:
0
0
5
5
9
9
/
/
5
5
1
1
.
.
8
8
3
3
.
.
8
8
8
8
O
O
f
f
f
f
i
i
c
c
i
i
l
l
e
e
v
v
e
e
r
r
d
d
e
e
l
l
e
e
r
r
v
v
a
a
n
n
o
o
a
a
:
:
GRATISPC oculairTwv 79,50 euro
GRATISPowertankTwv 124,50 euro
De grote planetode Vesta is een verbazing-
wekkend veelzi jdige wereld. Dat bl i jkt uit de
eerste wetenschappeli jke waarnemingen van
de Amerikaanse ruimtesonde Dawn, die
vandaag gepresenteerd zijn op een groot
internationaal planeetonderzoekscongres in
Nantes. Dawn kam in jul i aan in een baan rond
de planetode, en heeft het ca. 500 km grote
hemell ichaam in augustus vanaf gemiddeld
2700 kilometer afstand waargenomen. Uit
metingen aan volume en massa kon de
gemiddelde dichtheid van Vesta worden
afgeleid, waaruit bl i jkt dat de planetode een
ijzerkern met een middell i jn van ca. 230
kilometer moet hebben. De mineralogische
samenstel l ing van het oppervlak vertoont een
grote variteit, vooral in de directe omgeving
van inslagkraters, waar vermoedeli jk materiaal
uit de mantel aan het oppervlak is gekomen.
De ware aard van extreem donkere en relatief
heldere gebieden op Vesta is nog niet
achterhaald. Vesta vertoont ook een groot
verschil in kraterdichtheid tussen het noordeli jk
en het zuidel i jk halfrond. Sommige delen van
het zuidel i jk halfrond l i jken minder dan twee
mil jard jaar oud, terwij l het noordeli jk halfrond -
op basis van kratertel l ingen - gedateerd wordt
op ca. vier mil jard jaar. Vermoedeli jk is een
groot deel van het zuidel i jk halfrond bedolven
geraakt onder materiaal dat werd
weggeworpen bij de vorming van het kolossale
inslagbekken aan de zuidpool van het
hemell ichaam. Vri jwel in het midden van dit
zuidpoolbekken ligt een gigantische berg met
een middell i jn van ca. 200 kilometer en een
hoogte van ongeveer 20 kilometer. Onduidel i jk
is of het hier om een 'normale' centrale berg
van een inslagkrater gaat, zoals ze ook in o.a.
maankraters voorkomen. Rond de evenaar van
Vesta l iggen uitgestrekte stelsels van groeven,
gecnetreerd rond het inslagbekken. Het
oppervlak van de planetode bli jkt veel ruwer te
zijn dan verwacht. Enkele opvallende kraters
op Vesta zijn inmiddels genoemd naar de
zogeheten Vestaalse maagden uit de
Romeinse mythologie. Het inslagbekken aan
de zuidpool is Rheasilvia genoemd, naar de
moeder van Remulus en Romus. Bron: NU /
03-1 0-2011 .
Solar Orbiter en Euclid zi jn door de ESA
Science Programme Committee uitgekozen als
de volgende 'medium-class' missies in het
Europese ruimte onderzoeksprogramma
Cosmic Vision 201 5-2025. Solar Orbiter moet
in 201 7 gelanceerd worden en gaat vanaf
relatief kleine afstand onderzoek doen aan
verschijnselen op het oppervlak van de zon,
aan de zonnewind, en aan energieri jke
zonnevlammen die het magnetisch veld van de
aarde kunnen verstoren en problemen kunnen
opleveren voor o.a. elektriciteitscentrales en
satel l ieten. Euclid wordt in 201 9 gelanceerd en
moet de groteschaalstructuur van het heelal in
kaart gaan brengen. De hoop is dat op die
manier meer inzicht wordt verkregen in de ware
aard van de mysterieuze donkere energie, die
de oorzaak is van de versnellende uitdi j ing van
het heelal. De derde kanshebber in het
selectieproces, Plato (die jacht moet gaan
maken op planeten bij andere sterren) is nog
niet helemaal van de baan: mogeli jk wordt die
ruimtetelescoop in een later stadium alsnog
gerealiseerd. Bron: NU / 03-1 0-2011 .
De kern van komeet Hartley 2 is vermoedeli jk
ontstaan toen twee kleinere komeetkernen, uit
verschil lende delen van het zonnestelsel,
zachtjes met elkaar in botsing kwamen en
vervolgens samen verder door het leven
gingen. Dat bl i jkt uit een gedetai l leerde analyse
van waarnemingen van de Amerikaanse
ruimtesonde Deep Impact, die op 4 november
201 0 op korte afstand langs de komeet vloog,
in het kader van de EPOXI-missie. De nieuwe
waarnemingen zijn vandaag gepresenteerd op
een groot internationaal planeetonderzoeks-
congres in Nantes. Op de foto's die Deep
Impact maakte, is duidel i jk te zien dat de ijzige
kern van Hartley 2 de vorm van een
bowlingkegel heeft, met twee dikke uiteinden
en een smaller tussenstuk. Deep Impact
fotografeerde ook 'sneeuwballen' in de
onmiddell i jke omgeving van de komeetkern.
Naar nu bli jkt wordt de grote activiteit van de
komeet niet aangedreven door het verdampen
van bevroren water, zoals in de meeste andere
kometen het geval is, maar door het
verdampen van bevroren kooldioxide (CO2),
dat zich op enige afstand onder het oppervlak
bevindt. Door het vri jkomen van grote
hoeveelheden CO2-gas worden ook poreuze
ijsbrokken van de komeet losgeslagen - de
'sneeuwballen' die Deep Impact waarnam. Ook
is nu ontdekt dat het dikkere uiteinde van de
komeetkern veel minder CO2 produceert dan
het dunnere. Dat doet vermoeden dat de twee
helften van de kern een andcere samenstel l ing,
en dus vermoedeli jk een andere ontstaans-
geschiedenis en evolutie hebben. Bron: NU /
04-1 0-2011 .
Met de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler is
opnieuw een bijzonder planetenstelsel ontdekt:
Kepler 1 8. De ster zelf is iets groter en iets
minder zwaar dan onze eigen zon. Op kleine
afstand van de ster heeft Kepler drie planeten
gevonden (Kepler-1 8b, c en d), die al ledrie veel
kleinere banen beschri jven dan de baan van de
planeet Mercurius in ons eigen zonnestelsel.
Kepler-1 8b heeft een omloopti jd van 3,5 dag.
Het is een zogeheten 'superaarde', twee keer
zo groot en ongeveer acht keer zo zwaar als
onze eigen planeet. Kepler-1 8c en Kepler-1 8d
zijn Neptunus-achtige planeten: ze zijn
respectieveli jk 1 7 en 1 6 keer zo zwaar als de
aarde, en 5,5 en 7 keer zo groot. Hun
omloopti jden bedragen ca. 7,5 en 1 5 dagen.
Het bijzondere van het planetenstelsel is dat
planeten c en d een zogeheten baanresonantie
vertonen: de omloopti jd van planeet c is precies
half zo groot als die van planeet d. Hun
baanbeweging wordt op een zeer regelmatige
en voorspelbare manier versneld en vertraagd
door onderl inge aantrekkingskrachten, en dat
vertaalt zich in kleine variaties in de precieze
ti jdstippen waarop de planeten voor hun
moederster langs bewegen, zoals waarge-
nomen door Kepler. De ontdekking van het
nieuwe planetenstelsel werd vandaag bekend-
gemaakt op een groot planeetonderzoeks-
congres in Nantes en zal beschreven worden in
een toekomstig nummer van Astrophysical
Journal Supplement. Bron: NU / 04-1 0-2011 .
De voorbije week zijn twee asteroden binnen
de baan van de Maan rond de Aarde onze
planeet voorbijgezoefd, zo heeft MSNBC op
gezag van de NASA gemeld. Geen van de
twee vormde echter een bedreiging. Astrono-
men ontdekten vorige donderdag dat asterode
2011 SM1 73 op 290.000 km langs de Aarde
scheerde. Dat is 0,8 keer de afstand van onze
planeet tot onze natuurl i jke satel l iet. Die
gemiddelde afstand bedraagt immers 384.402
km. De steenklomp had de grootte van een
huis. De scheervlucht gebeurde vier dagen na
die van 2011 SE58 op een afstand van 236.573
km, dus nog dichter. 2011 SE58 werd op 21
september ontdekt.Beide hemell ichamen waren
te klein om een bedreiging te vormen. Indien ze
onze atmosfeer zouden zijn binnengedrongen,
zouden ze daar well icht helemaal zi jn
opgebrand. Bron : Belga / LPB / 04-1 0-2011 .
Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be
Kortnieuws
Het Kepler Space Observatory
is een ruimte telescoop die
ontwikkeld is door NASA om
planeten die net als de Aarde
bewoonbaar kunnen zijn op te
sporen. Het onbemande ruimte-
vaartuig is vernoemd naar de
astronoom Johannes Kepler.
Tot nu toe zijn er 539 exo-
planeten gevonden rond
andere sterren met bij bena-
dering dezelfde afmetingen als
de gasreuzen in ons zonne-
stelsel. De uitdaging is nu om
exoplaneten te vinden die
bewoonbaar zouden kunnen
zijn zoals de Aarde. Dat houdt
in dat ze een factor 30 tot 600
minder massa dan Jupiter
moeten hebben en in de
bewoonbare zone rond een
ster moeten liggen. De bewoon-
bare zone is een zone op een
zodanige afstand van de
moederster, dat er vloeibaar
water op de planeet mogeli jk
is. Bron: NASA.
http://kepler.nasa.gov/
009
T
T
i
i
p
p
!
!
O
O
n
n
t
t
d
d
e
e
k
k
e
e
v
v
e
e
n
n
e
e
e
e
n
n
s
s
o
o
n
n
z
z
e
e
b
b
o
o
e
e
i
i
e
e
n
n
d
d
e
e
w
w
o
o
r
r
k
k
s
s
h
h
o
o
p
p
s
s
,
,
k
k
a
a
m
m
p
p
e
e
n
n
e
e
n
n
b
b
i
i
n
n
n
n
e
e
n
n
-
-
e
e
n
n
b
b
u
u
i
i
t
t
e
e
n
n
l
l
a
a
n
n
d
d
s
s
e
e
d
d
a
a
g
g
u
u
i
i
t
t
s
s
t
t
a
a
p
p
p
p
e
e
n
n
!
!
wwwwww..eeuurreekkaasshhoopp..bbeeE
E
-
-
m
m
a
a
i
i
l
l
:
:
i
i
n
n
f
f
o
o
@
@
e
e
u
u
r
r
e
e
k
k
a
a
s
s
h
h
o
o
p
p
.
.
b
b
e
e
-
-
T
T
e
e
l
l
.
.
:
:
0
0
5
5
9
9
/
/
5
5
1
1
.
.
8
8
3
3
.
.
8
8
8
8
De Tiangong 1 -module is
ongeveer negen meter lang en
weegt zo'n 8,5 ton. Er kan n
ruimteschip aan vastkoppelen.
Het onbemande ruimtevaar-
tuig Shenzhou 8 zal naar
verwachting later in 2011
aankoppelen. Shenzhou 8 zal
minder dan een maand aange-
koppeld bl i jven, en vervolgens
weer naar de Aarde terug-
keren. Als deze missie succes-
vol is, zal de Shenzhou 9 naar
planning in 201 2 met beman-
ning aankoppelen, gevolgd
door de Shenzhou 1 0, tevens
met bemanning, later dat jaar.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be01 0
Kris Christiaens Rubriek
TTiiaannggoonngg11:: EEeenn ''HHeemmeellssPPaalleeiiss'' iinn ddee rruuiimmtteeLLaanncceerriinngg iinn ddee kkiijjkkeerr ::
011
Rubriek
NNAASSAA oonntthhuulltt rruuiimmtteekkeeeettHet is niet iets wat tot de core-
business van de NASA behoort,
maar afgelopen zomer lanceer-
de de Amerikaanse ruimtevaart-
organisatie een spel voor op de
computer: Moonbase Alpha.
Moonbase Alpha is a game
where players step into the role
of an exploration team member
in a futuristic 3-D lunar
settlement. Their mission is to
restore critical systems and
oxygen flow after a nearby
meteor strike cripples a solar
array and life support equip-
ment, aldus de NASA op haar
website.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Redactioneel Artikel
01 2
ZZiijjnn eerr nnoogg vvrraaggeenn ??Hebt u een vraag rond het
thema sterrenkunde, kl imato-
logie of ruimtevaart ? Laat het
ons dan weten ! Wij proberen
deze dan zo goed mogeli jk te
beantwoorden in deze rubriek.
Hebt u een praktische vraag ?
Stel deze dan op het forum op.. .
www.spacepage.be
Redactioneel Rubriek
01 3
01 4
De VLT Survey Telescope
(VST) is een high-tec 2,6 meter
telescoop uitgerust met een
OmegaCAM monster 268
megapixel CCD camera met
een beeldveld dat vier maal zo
groot is als de volle maan.
Bron: ESA / G. Lombardi.
Op nieuwe opnamen van
ESOs VISTA-surveytelescoop,
die deel uitmaken van de Via
Lactea-survey (VVV), zi jn twee
nieuwe bolvormige sterren-
hopen ontdekt. Tot nu toe
waren in ons Melkwegstelsel
pas 1 58 van die bolhopen
bekend. Bij de survey is voor
het eerst ook een open
sterrenhoop opgespoord die
zich ver achter het melkweg-
centrum bevindt, en waarvan
het l icht dus dwars door het
stof en gas in het hart van ons
Melkwegstelsel heen moest
gaan om ons te kunnen
bereiken. Bron: ESO.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
VVIISSTTAA oonnttddeekktt nniieeuuwweebboollvvoorrmmiiggee sstteerrrreennhhooppeennESO Rubriek
EEuurrooppeeaann SSoouutthheerrnn OObbsseerrvvaattoorryy ::
01 5
BBooeekkbbeesspprreekkiinngg
Zin om een gloednieuw sterren-
kundig en / of ruimtevaartgericht
boek te lezen en hiervan een
korte boekbespreking over te
schri jven ? Dan helpen wij u
graag verder ! Kortom, neem
contact op met de redactie via
Redactioneel Rubriek
01 6
DDeeeeppsskkyyddaagg 22001111Een Deep sky object is in de
astronomie de algemeen gang-
bare aanduiding voor die
objecten die geen ster of
planeet zi jn en die zich ver
buiten het zonnestelsel of zelfs
buiten het melkwegstelsel bevin-
den. Hieronder vallen met
name melkwegstelsels, sterren-
hopen, bolvormige sterren-
hopen, nevels en gaswolken.
In het verleden zijn deze
objecten genventariseerd door
Charles Messier en iets
recenter in de New General
Catalogue (NGC-objecten).
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Jan van Gastel Artikel
01 7
Land Launch, de landversie van Sea Launch,
heeft vannacht succesvol een kunstmaan van
satel l ietoperator Intelsat gelanceerd, zo heeft
het concern meegedeeld. Op de basis
Bajkonoer in Kazachstan steeg om 23.00 uur
een Russisch-Oekraense Zenith-3SLB op. Om
05.34 uur Belgische ti jd kwam de meegevoerde
Intelsat-1 8 vri j in de vooropgestelde baan. Het
betrof de vijfde missie van Land Launch. Ze
kwam twee weken na de succesvolle
herneming van lanceringen door Sea Launch
nadat het concern een ingri jpende
herstructurering had ondergaan. De Intelsat-1 8
is door het Amerikaanse Orbital Sciences
gebouwd en heeft een minimale levensduur
van bijna 1 7 jaar. De kunstmaan voert
antwoordzenders in de Ku- en C-band mee, om
te opereren vanuit een geosynchrone baan op
1 80 graden oosterlengte. De satel l iet werkt ten
behoeve van oost-Azi, landen in de Sti l le
Oceaan en de westkust van de Verenigde
Staten. Bron: Belga / SG / 06-1 0-2011 .
De Amerikaanse ruimtesonde Dawn, die vier
jaar geleden werd gelanceerd en in jul i
aankwam in een baan rond de grote planetode
Vesta, begint vandaag met een nieuwe
onderzoeksfase van het 500 kilometer grote
hemell ichaam. Het onderzoek wordt verricht
ti jdens de zogenaamde High-Altitude Mapping
Orbit (HAMO), op een gemiddelde hoogte van
680 kilometer. In de eerdere 'survey orbit', op
een gemiddeld vier maal zo grote hoogte, deed
Dawn ongeveer drie dagen over n omloop
rond Vesta; in de nieuwe, lagere baan is de
omloopti jd ongeveer twaalf uur. In de komende
maand worden zestig omlopen voltooid, waarbij
de topografie van Vesta gedetai l leerd zal
worden vastgelegd in drie dimensies. Op een
persconferentie volgende week op een groot
internationaal planeetonderzoekscongres in
Nantes zal het Dawn-team veel nieuwe
resultaten presenteren, en wordt ook
bekendgemaakt welke namen er gekozen zijn
voor de meest markante oppervlaktestructuren.
Bron: NU / 06-11 -2011 .
De afgedankte Duitse satel l iet Rosat is in
tegenstel l ing tot een andere satel l iet vorige
maand niet in zee gestort. De ongeveer 30
brokstukken van het gevaarte moeten ergens in
China geland zijn. In de risicozone liggen twee
Chinese grootsteden. Maar aangezien de
restanten nog steeds spoorloos zijn, is de kans
klein dat er slachtoffers zouden zijn.De Chinese
steden Chongqing en Chengdu hebben elk
twee mil joen inwoners. Het had dus minder
goed kunnen aflopen als de brokstukken van
satel l iet Rosat op deze drukbevolkte gebieden
gevallen waren. Als de satel l iet echter in een
bewoond gebied terechtgekomen was, zouden
er nu al meldingen van moeten zijn. Het
grootste deel van de satel l iet is opgebrand toen
hij de atmosfeer binnendrong. Ongeveer 30
brokstukken - samen wogen ze ongeveer 1 ,8
ton - zouden echter overleven en op Aarde
neerstorten. De kans dat zo'n brokstuk
uitgerekend op ons hoofd zou vallen, is erg
klein. Wetenschappers vermoeden dat het nog
wel enkele dagen zal duren voor de laatste
resten van Rosat zul len worden gevonden.
Bron: GB / 24-1 0-2011 .
De Amerikaanse maanwandelaar Edgar
Mitchell geeft zi jn vroegere werkgever NASA
dan toch de camera terug die hij had gehouden
na zijn Apollo-missie naar de Maan begin 1 971 .
Rond het kleinood was een stri jd ontbrand die
tot in een justitiepaleis is geraakt. Mitchel l (81 )
zegt dat de 1 6 mm filmcamera van zijn Apollo-
1 4 missie een geschenk was van de NASA,
maar het Amerikaanse ruimtevaartbureau
NASA ziet dat anders.De camera is een van de
twee die werden gebruikt ti jdens de derde
maanwandeling die niet al leen de geschiedenis
is ingegaan als degene die aantoonde dat
astronauten lange afstanden op het Maan-
oppervlak kunnen afleggen. Gezagvoerder
Alan Shepard sloeg ook een golfbal letje en
Mitchell experimenteerde ti jdens de reis buiten
medeweten van de NASA met telepathie met
vrienden op onze planeet. De NASA wilde de
camera van de zesde maanwandelaar terug
toen het ruimtevaartbureau had vernomen dat
Mitchell het ding eerder dit jaar had pogen te
veilen. De NASA beschouwt de camera als
staatseigendom en zette zelfs juridische
stappen. De advocaat van Mitchell l iet het
gerecht in Miami donderdag weten dat zi jn
cl int de camera alsnog teruggeeft. De NASA
zal hem vervolgens geven aan het National Air
and Space Museum in Washington om hem 60
dagen tentoon te stel len. Beide parti jen betalen
hun eigen gerechtskosten, schri jft de krant
Florida Today. Bron: Belga / VSV / 29-1 0-2011 .
De NASA heeft vanop de basis Vandenberg in
Californi succesvol een metereologische
satel l iet gelanceerd die onder andere wordt
ingezet voor onderzoek van de klimaat-
verandering. Een Delta-2 draagraket van
Boeing vertrok om 11 .48 uur Belgische ti jd bi j
de opening van een lanceervenster van 1 0
minuten. Een klein uur na de start kwam de
weersatel l iet NPP vri j . Daarna volgden nog zes
kleine, door studenten gebouwde, kunst-
maantjes.De door Ball Aerospace vervaardigde
NPP is zo groot als een monovolumewagen en
weegt 2,1 3 ton. De 1 ,5 mil jard dollar kostende
kunstmaan draait een polaire baan op 844 km
hoogte en wentelt dageli jks ongeveer 1 4 keer
rond onze planeet. Het 'National Polar-orbiting
Operational Environmental Satel l ite System
Preparatory Project' moet planetair betere
weersvoorspell ingen op korte termijn mogeli jk
maken, met inbegrip van de voorspell ing van
mogeli jke natuurrampen. Het registreert ook
gegevens in verband met kl imaatsverandering.
De geavanceerde NPP beschikt over vijf
instrumenten. Het was de 357ste lancering van
een Delta-raket sinds 1 960 en de zesde van dit
jaar. Het was ook de 1 51 ste Delta-2 sinds 1 989
en het 96ste succes op ri j voor deze draagraket
sinds mei 1 997. Voorlopig zi jn geen nieuwe
lanceringen gepland, terwij l uitbater ULA nog
vijf exemplaren in de kast heeft staan. Bron:
Belga / SAM / 29-1 0-2011 .
Volgens een uitgelekt rapport dat voor het
Amerikaans Congres bedoeld is, zi jn twee
NASA-satel l ieten in 2007 en 2008 vier keer
gehackt. Vermoed wordt dat het Chinese leger
achter die cyberaanval zit. De laatste weken
wordt China wel vaker beschuldigd van
dergeli jke cybercriminal iteit. De hackers zijn
erin geslaagd om door te dringen tot het
besturingsniveau van de satel l ieten. Ze hebben
wel nagelaten om de satel l ieten daadwerkeli jk
commando's mee te geven. Volgens het
rapport worden de satel l ieten gebruikt voor
observatie van het kl imaat. China wordt de
laatste ti jd wel vaker beschuldigd van dergeli jke
cybercriminal iteit. Zo raakte deze week nog
bekend dat in computers van het Japanse
parlement en verschil lende Japanse
ambassades binnengedrongen was. Ook het
Japanse defensiebedri jf Mitsubishi Heavy
Industries was het slachtoffer van een
cyberaanval. Ook Austral i en Frankri jk kregen
eerder dit jaar af te rekenen met hackers
waarna met beschuldigende vinger naar China
werd gewezen. Bron: HLN / SPSP / 29-1 0-
2011 .
Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be
Kortnieuws
De Delta I I is een door Boeing
gebouwd rakettype dat sinds
1 989 onder meer door de
NASA wordt gebruikt om
objecten te lanceren. Per
augustus 2004 zijn er al meer
dan 11 0 ruimtesondes, kunst-
manen en andere ruimte-
vaartuigen mee gelanceerd.
www.boeing.com
01 9
SSiinniisstteerree mmaaaannkkaalleennddeerrDe maankalender van Magda-
lenenberg. De positie van
graven rondom de centrale
tombe komen exact overeen
met de sterrenbeelden aan de
noordeli jke sterrenhemel. Rijen
houten palen wijzen precies
naar de plek waar zich elke
1 8,6 jaar een grote maansti l-
stand voordoet. Bron: Jahrbuch
Rmisch-Germanisches Zentral-
museum.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Maarten Muns Artikel
020
NNAASSAA''ss DDeeeeppSSppaaccee NNeettwwoorrkk
De auteur aan de ingang van
het Spaanse DSN complex in
robledo de chavela. Bron:
Phil ip Corneil le.
De grote 70 m antenne (DSS
63 in het NASA DSN netwerk)
domineert de vallei waarin het
Madrid Deep Space Commu-
nications Complex is gelegen.
Bron: Phil ip Corneil le.
Phil ip Corneil le is AEG lid en
Data Management consultant
met bijzondere interesse voor
sterrenkundige applicaties. Als
Fellow of the British Inter-
planetary Society schri jft hi j
regelmatig over onbemande
ruimtevaart en sterrenkunde
voor internationale vakbladen.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Philip Corneille Rubriek
022
OObbsseerrvvaattoorriiaa wweerreellddwwiijjdd ::
023
De controle ruimte voor het
Spaanse DSN complex. Let op
de rode klok displays met de
ti jden voor DSN Californi
VSA en DSN Canberra
Australi. Bron: Phil ip Corneil le.
De oudere 26 m antenne van
het Spaanse DSN complex.
Achterin zi jn twee 34 m anten-
nes zichtbaar. Bron: Phil ip
Corneil le.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
024
025
026
Astrofoto v/d maandNGC 7000 en IC 5070 Amerika-
en Pelikaannevel gemaakt door
Dick van Tatenhove, quote: "De
Canon FD200 mm f2.8 is een
telelens uit de jaren 70 die ik
onlnags voor weinig geld via
marktplaats op de kop heb
getikt. Een paar weken later
vond ik een set bijbehorende
tussenringen. Een tussenring is
als basis gebruikt voor het
plaatsen van een 2" filterhouder.
Het focusseren met een 2.8
diafragma is kritisch, het focus-
vlak is enkele microns. Ik maak
daarom inmiddels gebruik van
een overbrenging door middel
van een minifocusser die met
spanbanden op de lens en de
camera is geklemd. De foto is
gemaakt op 03-1 0-2011 vanuit
Almere, een gebied met veel
lichtvervuiling. Echter, narrow-
bandopnamen hebben weining
last van lichtvervuiling. Deze H-
alfa opnamen is totaal 1 9 x 900
seconden belicht. Er werd
gevolgd met een 72 mm f6
Williamoptics voorzien van een
Lodestar webcam. De montering
is de MESU2 en de camera een
Atik 383L monochroom Capture
en stacking en combining via
Image Plus. Verdere fotobewer-
king via Photoshop."
www.astrofotografiealmere.nl
Astrofotografie is een speciali-
satie binnen de fotografie dat
zich richt op het nemen van
foto's van objecten aan de
nachtelijke hemel, zoals planeten,
sterren en zgn. Deep sky
objecten. In West-Europa zijn er
veel amateurs die zich bezig-
houden met astrofotografie.
De eerste astrofoto wordt
toegeschreven aan John William
Draper, die in 1 840 een foto nam
van de Maan. Zijn zoon, Henry
Draper, fotogra-feerde in 1 880
als eerste de Orionnevel, wat in
feite de eerste vastlegging was
van een Deep Space Object.
Sinds het begin van de jaren '90
zijn de meeste professionele
observatoria overgeschakeld op
het gebruik van CCD camera's.
Door de technologische ontwik-
keling wordt de ccd-camera ook
meer en meer gebruikt door de
amateur-astronoom. Ook het
gebruik van de digitale camera
kent een sterke opkomst in de
astrofotografie en heeft de
klassieke emulsie vrijwel
verdrongen. Door de licht-
vervuiling is het maken van
goede astrofoto's een moeilijke
taak. Hierdoor zoeken vele
amateurs regel-matig donkere
hemels op. Enkel het gebruik
van dure camera's, speciale
filters, . . . kunnen iets doen aan
de lichtvervuiling, maar maken
ook dat astrofotografie enkel
weggelegd is voor de gegoede
amateurs.
027
De Europese sonde Venus Express heeft
ontdekt dat ook de planeet Venus een
ozonlaag heeft, meldt het Europese
Ruimtevaartbureau ESA. De vondst is co-
Belgisch. Het Spicav-instrument, een afgeleide
van de spectrometer van het Belgisch Instituut
voor Ruimte-Aronomie waarmee Dirk Frimout
in 1 992 heeft gevlogen, loerde naar het l icht
van sterren aan de rand van de hete planeet,
en analyseerde daarbij de karakteristieke
vingerafdrukken van gassen in de atmosfeer
van Venus bij de absorptie van licht in
meerdere golflengtes. Er werd ozon (bestaande
uit drie moleculen zuurstof) gevonden omdat dit
wat ultraviolet l icht van de sterren absorbeerde,
zegt ESA. De vondst is belangri jk voor een
dieper inzicht in de atmosfeer van Venus.
Vergeli jking met de ozonlaag boven onze
planeet, boven Mars en Venus kan ook
astronomen helpen hun zoektocht naar leven
op andere planeten te verfi jnen, zegt ESA.
Bron: Belga / SAM / 06-1 0-2011 .
De Europese ruimtetelescoop Herschel heeft
voor het eerst water gevonden in een komeet
dat dezelfde chemische samenstel l ing heeft als
het water op onze planeet, meldt het Europese
Ruimtevaartbureau ESA. Wetenschappers van
het Max-Planck Instituut voor Onderzoek van
het Zonnestelsel loerden met de Nederlandse
HIFI-camera naar komeet Hartley-2 die in
november vorig jaar in de buurt van de Aarde
kwam. Het i js op de 'staartster' bleek vri jwel
dezelfde scheikundige samenstel l ing te hebben
als het water in de oceanen op aarde. Met
name ging het om de verhouding tussen
moleculen waterstof en deuterium, de
zwaardere vorm van waterstof. De nooit eerder
waargenomen geli jke 'vingerafdruk' kan erop
wijzen dat het komeeti js en het aardse water
dezelfde oorsprong hebben. Dat kan de ijzige
Kuipergordel zi jn, waar Hartley-2 is ontstaan en
die een grote verzameling komeetachtige
brokstukken voorbij de dwergplaneet Pluto is.
Wetenschappers vragen zich al ti jden af waar
het water op Aarde vandaan komt. Dat was er
nameli jk nog niet toen het zonnestelsel
ontstond want het was toen te heet in ons
gebied. Pas ongeveer 3,9 mil jard jaar geleden
veranderde dat en kwam het eerste water naar
onze planeet. Tot nu toe dachten weten-
schappers dat dit met asteroden gebeurde,
hooguit 1 0 procent door kometen. Maar nu
bli jkt dat het aandeel van kometen aanzienl i jk
groter te zijn geweest en dat ons water ooit
heeft bestaan uit door de ruimte reizende
gigantische ijsbergen. Kometen bestaan voor
ongeveer 90 procent uit bevroren water.
Vermoedeli jk is het water via talri jke kleine
kometen op Aarde terechtgekomen. Bron:
Belga / VSV / 06-1 0-2011 .
Op de zuidpool van de asterode Vesta torent
een berg van ongeveer twintig ki lometer, dat
schri jft de Nederlandse Volkskrant. Dat is ruim
twee keer hoger dan de Mount Everest, de
hoogste berg op aarde. Het was de
Amerikaanse sonde Dawn, die sinds juni in een
baan rond Vesta draait, die de ontdekking
deed. De berg werd gisterenavond
gepresenteerd ti jdens een weteschappeli jk
congres in Nantes, Frankri jk. De vulkaan
Olympus Mons op Mars is met bijna 22
kilometer de hoogste berg in ons zonnestelsel.
De berg op Vesta, die pas ontdekt werd en nog
geen naam heeft gekregen, is bi jna even hoog.
Vesta is een brokstuk dat tussen Mars en
Jupiter staat en in een baan rond de zon draait.
De asterode heeft een doorsnede van
ongeveer 500 kilometer en is zo'n 4,5 mil jard
jaar oud. Vesta's oppervlak l i jkt voornameli jk
bedekt met bevroren lava. De sonde Dawn
werd in jul i 2007 gelanceerd en kwam pas
afgelopen jul i aan bij Vesta. De asterode zal
een jaar lang uit al le hoeken gemeten en
gefotografeerd worden. Dat onderzoek moet
weteschappers meer inzicht verschaffen in het
ontstaan van ons zonnestelsel. De sonde vliegt
daarna verder naar Ceres, waar het in 201 5
moet aankomen. Ceres is een dwergplaneet
met een geheel andere samenstel l ing. Bron:
ADHA / 05-1 0-2011 .
Astronomen hebben de meest complexe
sterrenwacht ter wereld, de in Chil i nog in
aanbouw zijnde Atacama Large Mil l imeter /
submil l imeter Array (ALMA), officieel in gebruik
genomen, zo heeft de Europese Zuidel i jke
Sterrenwacht ESO gemeld. Duizenden
wetenschappers van over de hele wereld
hebben met elkaar gewedijverd om bij de
eerste onderzoekers te horen die met dit
nieuwe instrument de donkerste, koudste,
verste en best verborgen geheimen van de
kosmos mogen onderzoeken. Momenteel is
ongeveer een derde van de 66 radioantennes
waaruit ALMA uiteindel i jk zal bestaan gereed.
Ze staan verspreid over een afstand van
maximaal 1 25 meter op de Chajnantor-
hoogvlakte in het noorden van Chil i , vi jfduizend
meter boven zeeniveau. In een later stadium
breidt het verspreidingsgebied uit tot maximaal
zestien kilometer. Maar nu al is de 600 mil joen
dollar kostende ALMA de beste telescoop in
zi jn soort, wat verklaart waarom zo buiten-
gewoon veel astronomen een verzoek om
waarnemingsti jd hebben ingediend, zegt de
ESO. ALMA ontvangt mil l imeter- en
submil l imetergolven uit het heelal - stral ing met
golflengten die ruwweg duizend keer zo lang
zijn als die van zichtbaar l icht. Deze lange
golflengten stel len astronomen in staat extreem
koude objecten in de ruimte te onderzoeken,
zoals de dichte wolken van kosmisch stof en
gas waaruit sterren ontstaan. ALMA verschilt
sterk van gewone en infraroodtelescopen. Het
is een opstel l ing van onderl ing verbonden
schotelantennes die als n grote telescoop
fungeren. De eerste vri jgegeven opname geeft
een beeld van het heelal zoals dat met normale
en infraroodtelescopen niet te zien is: de
zogenaamde Antennestelsels op 70 mil joen
l ichtjaar. Bron: Belga / TMA / 04-1 0-2011 .
In 2009 ontdekten astronomen dat de 1 56
kilometer grote planetode Minerva twee
maantjes met afmetingen van slechts enkele
kilometers heeft. Uit een waarnemingen met
verschil lende telescopen bli jkt dat dit niet het
enige bijzondere kenmerk van Minerva is. Ze is
ongewoon bolvormig voor een planetode van
deze omvang en heeft mogeli jk een unieke
structuur. Dit voorjaar zi jn met de grote Keck-
telescoop op Hawa en een kleine geauto-
matiseerde telescoop in Arizona metingen
verricht om de banen van de beide maantjes
nauwkeurig vast te stel len. Om de precieze
vorm van Minerva te bepalen, is een analyse
gemaakt van opnamen die de afgelopen dertig
jaar van de planetode zijn gemaakt, en van
Amerikaanse amateurwaarnemingen die op 24
december vorig jaar zi jn gedaan toen Minerva
een ster bedekte. Uit die analyse bli jkt dat
Minerva een dichtheid van 1 ,9 gram per
kubieke centimeter heeft. Dat wijst erop dat zi j
nogal poreus is: dertig procent van haar
inwendige bestaat uit lege ruimte. Toch kan die
losse opbouw niet de oorzaak zijn van haar
ronde vorm: sommige andere planetoden met
n of meer manen hebben een nog geringere
dichtheid en zijn desondanks veel onregel-
matiger van vorm. Bron: NU / 06-1 0-2011 .
Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be
KKoorrttnniieeuuwwss
De Atacama Large Mil l imeter /
submil l imeter Array (ALMA) is
een internationaal astronomie
samenwerkingsproject tussen
Europa, Noord-Amerika en
Oost-Azi, met hulp van Chil i .
Het is het grootste astrono-
mische project ter wereld.
ALMA is een revolutionaire
astronomische interferometer,
met een totaal van 66 radio-
schotels varirend van 7 tot 1 2
meter in diameter. Deze
schotels nemen waar op mil l i-
meter en submil l imeter golf-
lengtes. Op dit moment is met
de bouw begonnen op het
Chajnantor plateau op meer
dan 5.000 meter hoogte boven
zeeniveau, in de Atacama
woesti jn in noord-Chil i .
Van ALMA wordt verwacht dat
het unieke inzichten geeft in de
stervorming in de vroegste
stadia van het universum en
dat het nabije stervormings-
gebieden en planeet-vormende
sterren in zeer hoge resolutie
in kaart brengt. Met een
schatting van totale kosten
rond de 1 mil jard Euro is ALMA
het meest ambitieuze astrono-
mische project tot nu toe voor
waarnemingen vanaf de Aarde.
ALMA zal beginnen met
wetenschappeli jke waarne-
mingen in de tweede helft van
2011 en moet volledig operatio-
neel zi jn aan het eind van
201 2. Bron: ESO.
www.eso.org
029
Het internationale ruimtestation
ISS is een ruimtestation dat in
een baan om de aarde draait,
en door verschil lende landen
betaald, gebouwd en bemand
wordt. Op 20 november 1 998
werd de eerste module gelan-
ceerd en sinds 2 november
2000 is het station permanent
bewoond. Gedurende het
eerste decennium van de 21 e
eeuw is het station continu
uitgebreid. Op 27 mei 2011
werd de bouw van het ISS
voltooid met de instal latie van
de Alpha Magnetic Spectro-
meter (AMS). Bron: ESA.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be030
ESA
DDooee mmeeee mmeett ddee YYoouuTTuubbeeSSppaaccee LLaabb wweeddssttrriijjddEEuurrooppeeaann SSppaaccee AAggeennccyy ::
031
Artikel
AAaarrddee iinn 11888833 bbiijjnnaaggeerraaaakktt ddoooorr kkoommeeeettKometen zijn kleine hemel-
l ichamen die in vaak erg
ell iptische banen rond een ster
draaien en uit i js, gas en stof
bestaan ("vuile sneeuwballen").
Wanneer een komeet dicht
genoeg bij een ster komt en
warmer wordt sublimeert een
deel van de materie waaruit ze
bestaat om een zogenaamde
coma (een atmosfeer) en/of
een komeetstaart te vormen.
Het vaste deel van de komeet
wordt dan de komeetkern
genoemd.
Meer weten over dit thema ?www.starnights.be
Redactioneel Artikel
039
OOrrggaanniissmmeenn uuiitt ddee rruuiimmtteeGrand prismatic spring in het
nationaal park Yellowstone. De
foto toont het azuurblauwe
water met daarrond lagen van
feloranje algen en bacterin, in
dergeli jke extreme omstandig-
heden werden archaea voor
het eerst ontdekt.
De Archaea, ook wel oerbac-
terin of archaebacterin
genoemd, zi jn een belangri jke
groep prokaryoten, die meestal
onder extreme omstandig-
heden leven. Er worden meer
dan 200 soorten onderscheiden.
Ze werden voor het eerst
beschreven in 1 977 door Carl
Woese en George Fox. Zij
scheidden hen van andere
prokaryoten op de 1 6S rRNA
fylogenetische boom. De twee
groepen werden oorspronkeli jk
archaebacteria en eubacteria
genoemd, en behandeld als ri jk
of onderri jk. Woese betoogde
echter dat zi j een fundamenteel
andere tak van organismen
waren, en hernoemde de twee
groepen naar Archaea en
Bacteria. Deze twee gelden in
moderne taxonomien als twee
van de drie hoofdgroepen van
het leven op aarde, de
domeinen. Het derde domein is
dat van de Eukarya. Vri j recent
is echter door Cavalier-Smith
voorgesteld dat de Archaea en
Eukarya zouden afstammen
van Actinobacteria.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Redactioneel Artikel
040
DDee ''NNaacchhtt vvaann ddeedduuiisstteerrnniiss'' ttee OOoosstteennddeeHet Vogelopvangcentrum, met
de nabijgelegen terreinen van
het Provinciaal Domein Walra-
versi jde te Oostende, was de
'place to be' aan de kust ti jdens
de afgelopen nacht van de
duisternis.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Zonsondergang op het Pro-
vinciale domein Walraversi jde
terwij l de diverse telescopen
werden opgesteld, samen met
de ondertussen beruchte AEG
vlag. Bron: Dieter Janssoone.
Patrick Jaecques Artikel
041
Dirk Devlies is, naast l id van de
Astro Event Group vzw, ook
actief in de Vereniging Voor
Sterrenkunde waar hij zetelt in
de raad van beheer. Zowat elk
vri j moment steekt hi j in z'n
zelfgemaakt sterrenkundig en
ruimtevaartgericht woorden-
boek. Een omvangri jk werk dat
al enkele duizenden pagina's
telt.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be042
BBeeddeekkkkiinnggDirk Devlies
WWoooorrdd vvaann ddee mmaaaanndd
043
Rubriek
Deze kaart toont de locatie op
Aarde waar sterrenkundigen de
verduistering van een magni-
tude 6.6 ster in het sterren-
beeld Auriga door de 58 km
grote asterode (224) Oceana
zullen kunnen waarnemen.
Deze kaart is samengesteld
door het Ocult softwarepro-
gramma.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
044
045
WWaass ddee AAaarrddee wweell ooooiitthheelleemmaaaall bbeevvrroorreenn ??Sneeuwbalaarde is een geo-
logische en klimatologische
hypothese die stelt dat de
Aarde in het Precambrium
enkele malen volledig met i js
bedekt is geweest. Met name
gesteenten uit het Cryogenium
(rond 650 mil joen jaar geleden)
en bepaalde eerdere perioden
tonen sporen van wereldwijde
vergletsjering. De hypothese is
onderwerp van discussie
binnen de wetenschappeli jke
gemeenschap en de meest
vergaande scenario's gelden
als controversieel.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Arnaut Jaspers Artikel
046
051
DDee ''NNaacchhtt vvaann ddeedduuiisstteerrnniiss'' ttee MMaallddeeggeemmEen prachtige herfst dag werd
afgesloten door mooi hemels
vuurwerk. Van zowel de onder-
gaande zon en de opkomende
sterrenpracht.
Op onze beide AEG / Space-
page waarnemingsstanden had-
den we samen zo'n 500 tal
bezoekers. Foto's van beide
locaties kan u terugvinden op
onze Flicr pagina, te bereiken
via onze website(s).
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Stijn Vanderheiden Artikel
047
De Spaanse koning Juan Carlos I en sjeik
Mohamed bin Zayed Al Nahyan, kroonprins
van Abu Dhabi, hebben in de buurt van Sevi l la
de nieuwe zonne-energiecentrale Gemasolar
officieel in gebruik genomen. Het unieke aan
de centrale is dat ze de energie die door het
zonl icht gegenereerd wordt gedurende 1 5 uur
kan opslaan en dus dag en nacht kan werken.
De zonne-energiecentrale bestaat uit een 1 40
meter hoge toren die omringd is door 2.600
spiegels. De spiegels vangen de zonnestralen
op en sturen het geconcentreerde zonl icht
naar twee grote zouttanken op de toren. Een
temperatuur van 900 graden Celsius doet het
zout smelten en water koken waarvan de
stoom dan weer turbines doet aandri jven. "De
opgeslagen energie kan 1 5 uur lang
elektriciteit opwekken zonder dat de zon
schi jnt. Zo kan de centrale gedurende de
nacht bl i jven werken", zegt Enrique
Sendagorta van energiebedri jd Torresol , dat
de centrale bouwde. "Hernieuwbare energie
kri jgt vaak af te rekenen met het feit dat de
mens de elementen niet kan controleren. Als
er geen wind is, kunnen windturbines
bi jvoorbeeld geen elektriciteit opwekken. Met
deze centrale slagen we daar wel in. " Dat
precies de streek rond Sevi l la is gekozen voor
de centrale is geen toeval . Er is plaats genoeg
voor 2.600 spiegels, maar vooral : het is een
van de warmste plekken van Europa. Er zi jn
maar weinig gel i jkaardige centrales in de
wereld. Die van Torresol in Fuentes is
overigens de enige in de wereld die 24 uur per
dag kan draaien. Ondertussen zi jn er plannen
om in Zuid-Afrika een nog grotere centrale te
bouwen. Bron: HLN / SPS / 04-1 0-2011 .
Rond de Noordpool is er bi jna geen i js meer
van verschi l lende jaren oud. Dat heeft de
jongste poolexpeditie van de wetenschap-
pel i jke i jsbreker Polarstern aangetoond, die
vandaag is teruggekeerd naar zi jn thuishaven
Bremerhaven. Bi j de meting van de i jsdikte
werd langs een 2.500 ki lometer lange l i jn bi jna
uitslu itend eenjarig i js gevonden, meldt
maritiem wetenschapper Stefan Hendricks.
Volgens zi jn col lega Rdiger Gerdes smelt het
i js snel ler dan de prognoses over de gevolgen
van de kl imaatsverandering voorzien. Ten
laatste midden deze eeuw zal het meerjarig i js
compleet verdwenen zi jn. Bron: DPA / SAM /
06-1 1 -201 1 .
Vlaamse consumenten zi jn groener geworden.
Een overheidsstudie pei lde bi j 1 .500 burgers
naar groene aankopen en naar ecologisch
gemotiveerde handel ingen. Sinds 1 996 zit dat
mi l ieuvriendel i jk gedrag in de l ift, schri jft De
Morgen. Ruim de helft tot vaak een
meerderheid van de mensen treft een veel
groene maatregelen. De studie toont de
evolutie van zeventien groene handel ingen
sinds 1 996. Slechts twee ervan zi jn aanzienl i jk
minder populair geworden. Terwi j l in 1 996 nog
bi jna de helft van de Vlaamse consumenten
ti jdens de boodschappen naar de hervulbare
verpakkingen greep, zi jn er dat vandaag 1 5
procent minder. Volgens de onderzoekers wi jst
dat echter niet op minder mil ieuvriendel i jk
gedrag omdat verpakkingen mil ieuvriendel i jker
zi jn geworden. Elektrische apparaten uitzetten
wanneer je ze niet meer nodig hebt, is iets wat
in 1 996 nog ruim 87 procent van de mensen
deed, terwi j l dat nu 80 procent is. Tien van de
zeventien groene handel ingen is wel
populairder geworden. Zo springen we met
water en verl ichting zuiniger om dan vi jftien
jaar geleden. Terwi j l je je handen wast de
kraan alweer dichtdraaien, is iets wat vandaag
ruim driekwart van de mensen doet, een
sti jg ing met 1 0 procent in vergel i jking met
2005. Ook het l icht uitdoen wanneer je een
ruimte verlaat en enkel ruimtes verwarmen die
je gebruikt, is iets waar vandaag een
meerderheid van respectievel i jk 93 procent en
81 procent op let. Mensen die hun afval nit
sorteren zi jn absolute uitzonderingen
geworden. Verder neemt twee derden van de
Vlamingen de fiets voor korte afstanden. De
belangri jkste reden om zich in te zetten voor
het mi l ieu bl i jkt de inzet voor een gezond
leefmi l ieu. Bron: Belga / SPS / 06-1 0-2011 .
De klimaatverandering verontrust de Belgen
meer dan de economische crisis, bl i jkt uit een
Europese opiniepeil ing die de Europese
Commissie vandaag vri jgaf. Volgens de peil ing
vindt 24 procent van de Belgen klimaat-
verandering het ergste probleem waarmee de
wereld te kampen heeft. Enkel armoede,
honger en een gebrek aan drinkwater wordt
door nog meer Belgen (29 procent) beschouwd
als het grootste probleem. De steeds
toenemende wereldbevolking volgt op de derde
plaats (11 procent), en de economische crisis
pas op de vierde plaats (8 procent). De mening
van de Belgen weerspiegelt min of meer die
van de Europeanen. Achtentwintig procent van
de Europeanen catalogeert armoede en honger
als het belangri jkste probleem en 20 procent
kiest voor kl imaatverandering. De econo-
mische crisis komt wel op de derde plaats (1 6
procent) omdat die als grootste probleem wordt
aangevoeld in landen als Portugal, Griekenland
en Ital i. De peil ing is afgenomen in juni, en
toont nog meer bezorgdheid over het kl imaat
dan in de aanloop naar de VN-conferentie van
Kopenhagen in 2009. In december kri jgt die
een vervolg in Durban. De Europese Unie heeft
zich gengageerd om de CO2-uitstoot tegen
2020 met 20 procent te verminderen. Er
bestaan plannen om die ambitie op te trekken,
maar die worden geblokkeerd door Polen, het
land dat als huidig EU-voorzitter de Europese
delegatie in Durban zal leiden. Bron: Belga /
SAM / 07-1 0-2011 .
De koude winters die Noordwest-Europa de
afgelopen paar jaar in hun greep hielden, zi jn
te danken aan variaties in de energieproductie
van de zon. Dat stel len onderzoekers in het
vakblad Nature Geoscience op basis van
meetresultaten van de Amerikaanse SORCE-
satel l iet (SOlar Radiation and Cl imate
Experiment). Uit metingen met de Spectral
I rradiance Monitor (SIM) van de kunstmaan
bl i jkt dat de intensiteit van de ultraviolette
stral ing van de zon ongeveer vi jf maal zo sterk
varieert als alti jd is aangenomen. Ti jdens een
activiteitsminimum van de zon, zoals we dat
de afgelopen jaren beleefden, produceert de
zon aanzienl i jk minder ultraviolette stral ing
dan ti jdens een activiteitsmaximum. UV-
stral ing wordt geabsorbeerd door ozon in de
stratosfeer. Weinig UV-stral ing betekent
minder absorptie, en dus een lagere tempe-
ratuur in de stratosfeer. Uit kl imaatmodel len
bl i jkt dat dat doorwerkt naar lagerre delen van
de aardse dampkring, en gevolgen heeft voor
de straalstroom en de bi jbehorende lucht-
circulatie dichter bi j het aardoppervlak. Terwi j l
daardoor in Europa de (winter)tem-peraturen
sterk kunnen dalen, is het op andere plaatsen
juist warmer dan normaal - de UV-variatie
heeft geen invloed op de gemiddelde wereld
temperatuur. Het gevonden verband tussen
variaties in de UV-productie van de zon en het
Europese weer zou ook een verklaring kunnen
bieden voor de Kleine IJsti jd : tussen ca. 1 645
en 1 71 5 was de zon tiental len jaren lang
vri jwel niet actief, en lagen de wintertem-
peraturen in Europa ongeveer een graad lager
dan normaal .
Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be
Kortnieuws
Naast het "gewone" zichtbare
l icht straalt de zon ook
ultraviolette stral ing uit. Welis-
waar is ons oog ook gevoelig
voor dit l icht, maar de ooglens
laat het niet door en beschermt
daardoor het netvl ies. De
ooglens zelf ontwikkelt na
langdurige of frequente bestra-
l ing met teveel ultraviolette
stral ing staar als ouderdoms-
verschijnsel. Bi jen zien ultravio-
lette stral ing wl, daardoor zien
zij sommige voor ons onop-
vallende bloemen veel beter.
www.km.be
049
DDee AAEEGG aaccttiivviitteeiitteennkkaalleennddeerrDe volledige activiteitenkalen-
der, die steeds tot het einde
van het kalenderjaar loopt, kan
men terugvinden op onze wel-
bekende website.
Opgelet ! Sinds oktober vinden
al onze publieke voordrachten
plaats in de moderne Forum
zaal van de Openbare Bibl io-
theek van de stad Oostende.
De toegang bli jft, zoals de
traditie het wil , volkomen gratis.
Meer weten over dit thema ?www.aegvzw.be
Redactioneel Rubriek
050
SStteerrrreennbbeeeelldd vvaann ddee mmaaaannddAndromeda bevat de Andro-
medanevel (M31 ), een extra-
galactisch stelsel met spiraal-
vormige structuur, ongeveer te
vinden in het verlengde van de
li jn tussen bta en mu
Andromedae. Het is het dichtst-
bi jgelegen grotere sterren-
stelsel en is op donkere
nachten zichtbaar met het blote
oog. Het is daarmee op een
afstand van 2,2 mil joen
l ichtjaar het verst verwijderde
object dat we vanaf de aarde
zonder hulpmiddelen kunnen
waarnemen. Verder vindt men
hier ook de spiraalnevel NGC
891 , die men beziet van op de
kant, waardoor het zichtbaar
wordt dat de nevel doorsneden
wordt door een li jn van
stofwolken in het vlak van de
spiraalarmen.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Dieter Janssoone Artikel
051
MMeegghhaaTTrrooppiiqquueessKris Christiaens
De meeste zwarte gaten zijn
de overbl i jfselen van hyper-
nova- of supernova-explosies.
Als de kern van de
exploderende ster meer dan
ongeveer 5 keer zo zwaar is
als de zon (de Oppenheimer-
Volkoffl imiet), implodeert de
kern van de ster uiteindel i jk tot
een zwart gat. Volgens de
algemene relativiteitstheorie
kan deze massa worden
opgevat als geconcentreerd in
een singulariteit. Dit kan een
punt, een ring of een bol zi jn -
daarover zijn de geleerden het
niet in al le gevallen eens.
De zeer zware zwarte gaten
die in de centra van sommige
sterrenstelsels te vinden zijn en
een massa van enkele
mil joenen zonsmassa's heb-
ben, zi jn waarschijnl i jk kort na
de oerknal ontstaan. Sinds kort
zi jn er ook zwarte gaten
bekend met een massa van
enkele duizenden zonsmassa's
maar hoe die ontstaan zijn is
nog niet duidel i jk. Het is niet
bekend wat zich in en rond de
singulariteit precies afspeelt,
aangezien de algemene relativi-
teitstheorie op zulke kleine
afstanden niet meer exact
geldig is. Om dit probleem op
te lossen, zal de relativiteits-
theorie gecombineerd moeten
worden met de kwantum-
mechanica tot een nog onbe-
kende theorie van de kwantum-
zwaartekracht. De snaartheorie
en de daarvan afgeleide M-
theorie zi jn hypothesen die dit
proberen door n universele
basistheorie op te stel len.
052
LLaanncceerriinngg iinn ddee kkiijjkkeerr ::
053
Artikel
Geboren in het jaar 1 961 te
Tielt en opgegroeid in
Meulebeke ben ik een West
Vlamink in hart en ziel. Mijn
schoolperiode heb ik dan ook
doorgebracht in omstreken en
later ook mijn beroep als
hooggeschoold houtbewerker
en later als leerkracht aan het
VTI te Izegem. Ik ben getrouwd
in 1 981 met Chantal en samen
hebben we een dochter.
Sharon is afgestudeerd als
Bachelor in Elektro-Mechanica
en Chantal is professioneel
kunstenares. Reeds meer dan
30 jaar is astronomie een ver
doorgedreven hobby voor mij .
Gestart met een 50mm kijkertje
en l id van de VVS en later van
de werkgroep Deep-Sky en
zonwaarneming is mijn hobby
veranderd in dageli jkse
bezigheid. Bepaalde dromen
om iets op te starten en
mensen een kans te geven om
de sterrenhemel te bewon-
deren heb ik alti jd in mij gehad.
Griekenland lag ons beiden
nauw aan het hart en de keuze
was vlug gemaakt voor een
locatie waar sterren kijken vele
nachten verzekerd was. Nu
voel ik mij thuis hier op Kreta
en ben ik n van de
gelukkigen die van mijn hobby
een beroep heb kunnen
maken. Het derde jaar komt
eraan en we kijken er terug
naar uit om jul l ie wegwijs te
maken in de wonderen van het
heelal hier op Kreta.
054
HHeerrccuulleess vveerrrraasstt ddoooorrddee kkoommeeeett GGaarrrraaddddFilip Feys
SSaasstteerriiaa oonnddeerr ddee sstteerrrreenn
055
Rubriek
056
De 11 -jarige zonnecyclus heeft
een grote invloed op het zonne-
weer en heeft een belangri jke
invloed op het aardse klimaat.
Minimale zonneactiviteit (met
weinig of geen zonnevlekken)
l i jkt verband te houden met
lage temperaturen, terwijl langer
dan gemiddelde zonnecyclus-
sen (met veel zonnevlekken)
l i jken verband te houden met
hogere temperaturen. In de
1 7de eeuw leken de zonne-
cyclussen gestopt te zijn
gedurende een aantal decen-
nia. Er zi jn zeer weinig zonne-
vlekken geobserveerd gedu-
rende deze periode. Gedurende
deze ti jd, die bekend is als het
Maunderminimum of Kleine
ijsti jd, waren er in Europa zeer
lage temperaturen.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
De Zweedse Academie voor de Weten-schappen
heeft de Nobelprijs voor de Fysica toegekend aan
drie astronomen/kosmologen: Saul Perlmutter,
Brian Schmidt en Adam Riess voor de
"ontdekking van de steeds snellere expansie van
het heelal via het waarnemen van ververwijderde
supernova's". De in 1 959 geboren Amerikaan
Saul Perlmutter van het Lawrence Berkeley
National Laboratory en van de Universiteit van
Californi krijgt n helft van de prijs ter waarde
van omgerekend 1 ,1 miljoen euro. De tweede
helft wordt gedeeld door de in 1 967 geboren
Amerikaanse Australir Brian Schmidt van de
Australian National University en de in 1 969
geboren Amerikaan Adam Reiss van de Johns
Hopkins University en het Space Telescope
Institute. Het drietal heeft tientallen zeer
ververwijderde ontploffende sterren onderzocht
en heeft daarbij ontdekt dat het heelal blijft
uitdijen. De vorsers waren zelf verrast over hun
ontdekking, zegt de Zweedse Acadamie in de
motivering. De drie weten-schappers gebruikten
voor hun onderzoek het type Ia supernova: de
ontploffing van een oude compacte ster die even
zwaar is als onze Zon en die even klein is als
onze Aarde. En enkele dergelijke ontploffende
ster kan evenveel licht uitsturen als een heel
sterrenstelsel. De twee onderzoeksteams rond de
laureaten vonden meer dan 50 verre supernovae
waarvan het licht zwakker was dan verwacht. Dat
was een teken dat na de Big Bang, zowat 1 4
miljard geleden, de expansie van de kosmos
toeneemt. Die acceleratie wordt wellicht
aangestuurd door de mysterieuze donkere
materie die drie kwart van het universum zou
uitmaken. Bron: Belga / DEA / 04-1 0-2011 .
Een nauwgezette analyse van opnamen die in
1 998 met de Hubble-ruimtetelescoop zijn
gemaakt, heeft beelden opgeleverd van twee
exoplaneten die destijds niet werden opgemerkt.
Of beter gezegd: nog niet werden opgemerkt. De
twee planeten draaien om de jonge, zware ster
HR 8799, waarbij de afgelopen jaren met andere
instrumenten alsnog vier planeten zijn ontdekt.
Met die kennis zijn de oude Hubble-foto's nog
eens goed bekeken, wat in 2009 al resulteerde in
de 'herontdekking' van de buitenste planeet. Nu
zijn ook de twee volgende planeten op de
Hubble-opnamen opgespoord. Alleen de
binnenste van de vier was niet waarneembaar
voor de ruimtetelescoop, omdat deze schuilging
achter het minuscule schijfje dat het relatief felle
licht van de centrale ster afschermde. Het
opsporen van reeds bekende planeten op oude
opnamen lijkt zinloos, maar is het niet. De
gegevens kunnen worden gebruikt om de
omloopbanen van de planeten nauwkeuriger vast
te leggen, zodat meer inzicht wordt verkregen in
de stabiliteit van het onderzochte planetenstelsel,
in de banen die de planeten volgen en in de
planeetmassa's. De drie buitenste planeten van
HR 8799 hebben omlooptijden van ongeveer
1 00, 200 en 400 jaar. Het duurt dus erg lang
voordat iets van een verplaatsing waarneembaar
is. Bron: NU / 06-1 0-2011 .
De extreem schuine stand van de rotatie-as van
Uranus wordt doorgaans toegeschreven aan n
grote botsing met een planeet die enkele malen
groter was dan de aarde. Maar nieuw onderzoek,
gepresenteerd tijdens het grote internationale
planeetonderzoekscongres dat deze week in
Nantes wordt gehouden, wijst erop dat die theorie
wat verfijning kan gebruiken. De rotatie-as van
Uranus ligt vrijwel in het baanvlak van de planeet.
Anders gezegd: Uranus ligt op zijn kant. En
vreemd genoeg zijn de banen van zijn manen
mee gekanteld. Met name dat laatste is met het
enkelvoudige botsingsmodel moeilijk
verklaarbaar.Daarom heeft een internationaal
team van weten-schappers, onder leiding van
Alessandro Morbidelli van de sterrenwacht van
de Cote d'Azur, een computer aan het werk gezet
om allerlei botsingsscenario's door te rekenen.
Deze computersimulaties laten zien dat de
huidige situatie zich goed laat reproduceren als
Uranus in een heel vroeg stadium - toen zijn
manen nog niet waren gevormd - minstens twee
keer door een flink hemellichaam is getroffen.
Door die botsingen kantelde niet alleen de
planeet, maar ook de schijf van restmateriaal
waar hij nog door omringd was. Uit die puinschijf
zouden vervolgens de huidige manen zijn
gevormd. Bron: NU / 06-1 0-2011 .
Een team van Italiaanse en Japanse astronomen
is erin geslaagd om koolstof aan te tonen in een
van de verste sterrenstelsels in het heelal. Dat
betekent dat er minder dan een miljard jaar na de
oerknal al aanzienlijke hoeveelheden van dit
element aanwezig waren in het heelal. Volgens
de huidige inzichten is het heelal 1 3,7 miljard jaar
geleden ontstaan uit een oerknal. Daarbij
ontstonden aanvankelijk alleen de lichte
elementen waterstof en helium. Zwaardere
elementen als koolstof en zuurstof, waarop het
leven op aarde is gebaseerd, verschenen pas
later op het toneel. Zij zijn gevormd in het
inwendige van zware sterren. Uit spectroscopisch
onderzoek met de Subaru-telescoop op Hawa is
nu gebleken dat de productie van die zwaardere
elementen al vroeg op gang moet zijn gekomen.
Want zelfs het spectrum van het verre
sterrenstelsel TN J0924-2201 , waarvan het licht
er 1 2,5 miljard jaar over heeft gedaan om ons te
bereiken, vertoont al duidelijke 'vingerafdrukken'
van koolstof. Bron: NU / 06-1 0-2011 .
Een team astronomen, onder wie de Nijmeegse
sterrenkundige Marijke Haverkorn, is er voor het
eerst in geslaagd turbulentie in het interstellaire
medium zichtbaar te maken. Met behulp van
gepolariseerde radiostraling, en in het bijzonder
de veranderingen daarin, ontdekten ze een
verrassende structuur die zich het best laat
vergelijken met een slangenkuil (Nature, 6
oktober). Turbulentie zorgt ervoor dat chemische
elementen uit ontplofte sterren worden gemengd
met het interstellaire medium, kan stervorming
stimuleren of juist voorkomen, en bepaalt de
dynamica van de interstellaire gaswolken. Het is
een belangrijk effect in het interstellaire gas, maar
kan alleen indirect worden gemeten, bijvoorbeeld
door het meten van de snelheidsverschillen in
gaswolken. De onder-zoekers gebruikten de
Australia Telescope Compact Array om de kleine
veranderingen te meten in het gepolariseerde
radiosignaal van een helder deel van de Melkweg
op zo'n tienduizend lichtjaar van de aarde. De
onderzoekers verwachtten dat de mate waarin
het gepolariseerde signaal door de turbulentie
werd gewijzigd een willekeurig patroon zou
volgen. Tot hun verbazing kwam er echter een
beeld tevoorschijn met duidelijke lijnstructuren.
Bron: NU / 06-1 0-2011 .
Boston University neemt met een bedrag van tien
miljoen dollar, verspreid over de komende tien
jaar, deel aan het Discovery Channel Telescope-
project van de Lowell-sterrenwacht in Arizona. De
4-meter telescoop, die in aanbouw is nabij Happy
Jack, enkele tientallen kilometers ten zuiden van
Flagstaff, moet in 201 2 in gebruik worden
genomen, en is voor een belangrijk deel
gefinancierd door Discovery Channel. Hij zal
onder andere worden ingezet voor de jacht op
aardscheerders - planetoden die in de toekomst
met de aarde in botsing zouden kunnen komen.
Na Discovery Channel is Boston University pas
de tweede Lowell-partner in het project. 29-1 0-
2011 .
Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be
KKoorrttnniieeuuwwss
Er zijn als gezegd zo'n 1 0
mil joen koolstofverbindingen
bekend. Koolstof komt in grote
hoeveelheden voor in sterren
(en dus de zon), kometen en in
de atmosfeer van veel pla-
neten. Sommige meteorieten
bevatten microscopisch kleine
diamanten die gevormd zijn
toen ons zonnestelsel nog een
protoplanetaire schijf was.
Koolstof komt in diverse ver-
bindingen voor in de aard-
atmosfeer en in water. Kool-
stofdioxide CO2 is daarvan
wellicht de voornaamste verbin-
ding.
059
HHeerrbbrruuiikkbbaarree rraakkeett bbrreennggttMMaarrss bbiinnnneenn bbeerreeiikkSpaceX (officieel Space Explo-
ration Technologies Corp.) is
een Amerikaans bedri jf voor
ruimtetransport, gevestigd in
Hawthorne, Californi. Het
ontwikkelde de Falcon 1 - en
Falcon 9-raketten, met het doel
deze te gebruiken als herbruik-
bare lanceerraketten. Het
ontwikkelt ook het Dragon-
ruimtetuig dat met Falcon 9-
raketten in een baan om de
aarde kan gebracht worden.
SpaceX ontwerpt, test en
produceert de meeste onder-
delen zelf, waaronder de
Merl in-, Kestrel-, en Draco-
raketmotoren.
Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be
Red. / Visionair Artikel
060
HHeett AAEEGG kkoorrttnniieeuuwwssTip ! Ontdek de vele honderden
foto's van onze activiteiten op
onze Flicr pagina of ki jk wat je
de komende weken en maan-
den mag verwachten in onze
werking via onze up-to-date
Facebook pagina. Om nog maar
te zwijgen van onze portaal
website op. . .
www.aegvzw.be
Apollo 1 5 CM astronaut Alfred
Worden (rechts) en 'space artist'
Ed Hengeveld samen op de
foto. Bron: Danny van Hoecke.
Redactioneel Rubriek
061
Op 25 oktober was het precies vijf jaar geleden
dat NASA twee vri jwel identieke ruimtesondes
de ruimte in schoot om de zon te gaan
onderzoeken. De afgelopen jaren zijn de beide
sondes, die door het leven gaan als STEREO-A
en STEREO-B, in een zodanig positie
gemanoeuvreerd, dat zi j de zon van beide
kanten kunnen bekijken. Hierdoor kunnen
wetenschappers nu iets wat eerder niet
mogeli jk was: de hele zon in de gaten houden.
Het is natuurl i jk wel zo dat de zon om haar as
draait, waardoor we in de loop van een kleine
maand het hele oppervlak te zien kri jgen. Maar
om de activiteiten op de zon te leren begri jpen,
is het van belang om hun hele ontwikkeling te
kunnen volgen. Ook kunnen de beide
ruimtesondes vanuit hun huidige posities
letterl i jk stereobeelden maken van de
plasmawolken die de zon uitstoot bi j zogeheten
coronale massa-ejecties (CME's). Dat maakt
het mogeli jk om precies vast te stel len in welke
richting de uitgestoten zonnedeeltjes bewegen.
Als een CME op de aarde is gericht, kan dat
storingen veroorzaken in communicatie- en
GPS-satel l ieten. Omdat STEREO-A in een iets
kleinere baan om de zon draait dan STEREO-
B, zul len de twee elkaar de komende jaren
weer gaan naderen. In 201 5 bevindt het
tweetal zich vanaf de aarde gezien aan de
achterkant van de zon. Bron: NU / 26-1 0-2011 .
Volgens uitgelekte informatie zou de
Amerikaanse regering de intentie hebben om
het planeetonderzoeksprogramma van het
ruimteagentschap NASA stop te zetten. De
lanceringen van het Mars Science Laboratory
(over vier weken) en de bijna voltooide
Marsorbiter MAVEN (in 201 3) gaan nog
gewoon door, maar daarna zou het gedaan zijn
met de planetenmissies. Bovendien dreigt ook
de Kepler-satel l iet, die naar planeten bij andere
sterren speurt, halverwege zijn missie te
worden uitgeschakeld en zal de James Webb
Space Telescope, de met veel vertraging
kampende opvolger van de Hubble-
ruimtetelescoop, mogeli jk niet worden voltooid.
Dat meldt de Washington Times. De reden voor
deze draconische maatregelen is simpelweg
geldtekort. Hoewel het NASA-budget de laatste
jaren niet is gegroeid, zi jn de overheidsuitgaven
sinds 2008 met veertig procent toegenomen.
Om het oplopende tekort te dekken, worden
bli jkbaar al le opties onderzocht - zelfs het
stopzetten van het succesvolle weten-
schappelijke onderzoeksprogramma van NASA.
Bron: NU / 28-1 0-2011 .
Het Russische ruimteagentschap Roscosmos
heeft 9 november gekozen als lanceerdatum
voor de Phobos-Grunt-missie naar de planeet
Mars en zijn kleine maantje Phobos. Een van
de doelen van de missie is het ophalen van
een bodemmonster van Phobos. Phobos-Grunt
is de eerste Russische missie naar Mars in
vi jftien jaar. Bij de vorige poging, Mars 96, ging
het al mis bij de lancering - zoals bijna al le
Russische Marsmissies van de afgelopen vijftig
jaar grotendeels op een mislukking uitl iepen.
Met de Phobos-Grunt reist nog een kleine
Chinese ruimtesonde mee: de Yinghuo-1 . Deze
moet twee jaar om Mars gaan cirkelen en het
oppervlak en de atmosfeer van de planeet
onderzoeken. De reis naar Mars gaat elf
maanden duren, waarna Phobos-Grunt enkele
maanden zal zoeken naar een geschikte
landingsplaats op Phobos. Het is de bedoeling
om daar 200 gram bodemmateriaal te
verzamelen en dit in augustus 201 4 weer op
aarde af te leveren. Op 25 november zal
overigens ng een ruimtesonde de oversteek
naar Mars gaan wagen: het Amerikaanse Mars
Science Laboratory. Deze moet in augustus
201 2 de nieuwe mobiele onderzoeksrobot
Curiosity op Mars afleveren. 28-1 0-2011 .
Het Europees Ruimtevaartagentschap (ESA)
plant de oprichting van een zogenaamd
'Business Innovation/Incubation Center' (BIC)
in Geel. Daarvoor zal de organisatie 250.000
euro vri jmaken, zo meldt Vlaams minister-
president Kris Peeters. Hij ontmoette ESA-
topman Jean-Jacques Dordain vandaag in
Pari js.Momenteel zi jn er vi jf van die BIC's in
Europa, telkens in de buurt van een ESA-
vestiging. Geel kri jgt nu dus ook zo'n centrum
dat als doel onder meer het ondersteunen heeft
van nieuwe start-ups en technologie die
geschikt kan zijn voor de lucht- en ruimte-
vaartsector.Volgens Peeters zal het BIC in Geel
Vlaanderen als kennisregio verder uitbouwen
en ondersteunt het zo het plan 'Vlaanderen in
Actie'. De minister-president drong er bij de
ESA-topman nog op aan om Vlaamse kmo's
meer kansen te geven bij aanbestedingen voor
grote projecten van het ruimtevaartagentschap.
Ook de mogeli jkheid om meer Vlaamse
jongeren stage te laten lopen bij ESA, kwam ter
sprake. Bron: ESA / SAM / 28-1 0-2011 .
Andr Kuipers gaat toch voor de kerst de
ruimte in. Het vertrek van de Nederlandse
astronaut staat nu op 21 december gepland.
Dat meldt hi j vri jdag via Twitter. De vlucht werd
vorige maand zes dagen uitgesteld vanwege
een ongeluk met een onbemand Russisch
ruimteschip eind augustus. Daardoor zou hij
pas op tweede kerstdag kunnen vertrekken.
Om de veil igheid te waarborgen, moesten er
extra testen worden uitgevoerd. Oorspronkeli jk
stond de vlucht overigens al voor eind
november gepland. De 52-jarige Kuipers vl iegt
21 december om 1 4.1 6 uur Nederlandse ti jd
vanuit Rusland met een Sojoezraket naar het
internationale ruimtestation ISS. Hij gaat voor
een kleine zes maanden de ruimte in. Bron:
Novum / 28-1 0-2011 .
De Amerikaanse maanwandelaar Edgar
Mitchell geeft zi jn vroegere werkgever NASA
dan toch de camera terug die hij had gehouden
na zijn Apollo-missie naar de Maan begin 1 971 .
Rond het kleinood was een stri jd ontbrand die
tot in een justitiepaleis is geraakt. Mitchel l (81 )
zegt dat de 1 6 mm filmcamera van zijn Apollo-
1 4 missie een geschenk was van de NASA,
maar het Amerikaanse ruimtevaartbureau
NASA ziet dat anders. De camera is een van
de twee die werden gebruikt ti jdens de derde
maanwandeling die niet al leen de geschiedenis
is ingegaan als degene die aantoonde dat
astronauten lange afstanden op het
Maanoppervlak kunnen afleggen. Gezag-
voerder Alan Shepard sloeg ook een
golfbal letje en Mitchell experimenteerde ti jdens
de reis buiten medeweten van de NASA met
telepathie met vrienden op onze planeet. De
NASA wilde de camera van de zesde
maanwandelaar terug toen het ruimte-
vaartbureau had vernomen dat Mitchell het
ding eerder dit jaar had pogen te veilen. De
NASA beschouwt de camera als
staatseigendom en zette zelfs juridische
stappen. De advocaat van Mitchell l iet het
gerecht in Miami donderdag weten dat zi jn
cl int de camera alsnog teruggeeft. De NASA
zal hem vervolgens geven aan het National Air
and Space Museum in Washington om hem 60
dagen tentoon te stel len. Beide parti jen betalen