40|SozioSPH 109 december 2012

rvaringsdeskundige hulpverleners gebruiken hun eigen ervaringen

bij het ondersteunen van anderen met vergelijkbare problemen. Hierbij passen deze ervaringsdeskundigen regelmatig een vorm van zelfonthulling toe: ze vertellen over de eigen ervaring met bijvoorbeeld een bepaalde problematiek en het herstel hiervan of over hun eigen cliëntervaringen. In Nederlandse vakliteratuur bestaat geen duidelijk overzicht van de mogelijke voordelen en valkuilen van zelfonthulling bij dit nieuwe type hulp-verleners. De SPH-studenten Lizet Hans en Marloes de Vries hebben een onderzoek gedaan om deze voor-delen en valkuilen in beeld te krijgen.Dit uitkomsten van dit onderzoek worden gebruikt in een promotieonderzoek van Alie Weerman naar de ont-wikkeling van ervaringsdeskundigheid bij SPH’ers.

wat zijn de voordelen, wat zijn de valkuilen?

Ervaringsdeskundige hulpverleners gebruiken hun eigen ervarin-gen bij het ondersteunen van cliënten. Welke voordelen biedt deze zelfonthulling en welke valkuilen moet je zien te vermijden? Lizet Hans, Marloes de Vries, Alie Weerman & Arnout Schuitema

Zelfonthulling door ervaringsdeskundige hulpverleners

EHierbij wordt een leerlijn ervaringsdeskundigheid bin-nen de SPH-opleiding geïmplementeerd en geëvalu-eerd. Het overzicht van de mogelijkheden en valkuilen van zelfonthulling wordt gebruikt binnen deze leerlijn en is gebruikt voor een aantal exemplarische scènes voor een dvd. Deze dvd maakt onderdeel uit van het boek Deskundig door de verslaving dat een overzicht geeft van dilemma’s bij het gebruiken van ervarings-deskundigheid in de verslavingszorg.

zelfonthulling in de literatuur

In Nederlandstalige handboeken over hulpverlening is enige informatie te vinden over zelfonthulling. In de meeste door ons onderzochte handboeken gericht op het hoger beroepsonderwijs, wordt het onderwerp ech-ter niet of slechts zeer summier behandeld. Wanneer zelfonthulling wel wordt behandeld is dat meestal in negatieve zin en wordt er gewezen op de risico’s en het belang van terughoudendheid hierin. Werk en privé dienen zo veel mogelijk gescheiden te blijven.

Alie Weerman 1448480513

SozioSPH 109 december 2012 |41

➽

Binnen sommige vormen van humanistische en exis-tentiële psychotherapie wordt zelfonthulling onder bepaalde voorwaarden als een helpende interventie be-schouwd voor de cliënt. Zelfonthulling kan een positief effect hebben op de therapeutische werkrelatie (Schnell-bacher en Leijssen, 2008). Een goede werkrelatie is één van de factoren die bijdraagt aan de effectiviteit van therapie (Van der Stel, 2012). Zelfonthulling kan ook negatieve effecten hebben als deze onvoldoende aan-sluit bij de behoeften van de cliënt. De laatste jaren wordt steeds duidelijker dat de persoon-lijke kenmerken en achtergrond van de therapeut in-vloed hebben op het effect van de behandeling. Zelfs in psychoanalytische therapieën, die traditioneel be-nadrukken dat de therapeut zo weinig mogelijk van zichzelf moet laten zien, ontstaat meer ruimte voor een persoonlijke inbreng van de therapeut. De psycho-analytisch georiënteerde therapeute Myriam van Gael (2004, p. 230) merkt op: ‘Lange tijd werd (…) weinig erkend, dat de therapeut ook een persoonlijk leven heeft en dat belangrijke omstandigheden en gebeurtenissen

in zijn leven onvermijdelijk van invloed zijn op wat er in de therapiekamer gebeurt.’ De therapeutische basis-regels van anonimiteit en neutraliteit veranderen. Er komt meer ruimte voor zelfonthulling, niet alleen voor onvermijdelijke vormen van zelfonthulling (door bij-voorbeeld het uiterlijk – zoals een zwangerschap – of vanwege de zichtbare stemming van de therapeut) maar ook voor vrijwillige en opzettelijke zelfonthulling. De traditionele regels ten aanzien van professionele distan-tie lijken wat losser te worden. De SPH’er die volgens zijn beroepscompetentieprofiel ‘met afstand het meest nabij’ dient te zijn, krijgt wat dat betreft steeds meer wetenschappelijke ondersteuning voor de bij het beroep horende beroepsattitude die uitgaat van een persoonlijke en gelijkwaardige samenwerking met de cliënt.

ervaringsdeskundigen in opmars

Binnen het werkveld van de SPH’er – met name in de geestelijke gezondheidszorg – is sinds enkele jaren een nieuwe discipline in opmars, die van de ervaringsdes-

Zelfonthulling door ervaringsdeskundige hulpverleners

be

eld

Bigsto

ckp

ho

to.c

om

Alie Weerman 1448480513

42|SozioSPH 109 december 2012

of verslavingsproblematiek wordt aangehaald. Wij hebben op grond van de hier en daar genoemde voor-beelden uit vakliteratuur en op grond van zes diepte-interviews met ervaringsdeskundige hulpverleners een lijst opgesteld met voordelen en valkuilen van zelfont-hulling die wij vonden in ons onderzoek. De lijst wordt hieronder gepresenteerd.

Voordelen en valkuilen

Voordelen:1 Een zelfonthulling kan als voorbeeld dienen voor een

cliënt. De ervaringsdeskundige hulpverlener kan vertellen hoe hij of zij met sommige problemen is omgegaan. De ervaringsdeskundige laat in zijn doen en laten ook daadwerkelijk zien dat verande-ring mogelijk is.

2 Zelfonthulling kan mensen hoop geven dat bepaal-de problematiek te overwinnen is. Hoop is een belangrijke factor in effectieve behandelingen op het gebied van verslaving en psychiatrie.

3 Een zelfonthulling kan het gevoel van afstand die een cliënt heeft verkleinen en de band tussen cliënt en hulpverlener versterken. Doordat een ervarings-deskundige iets van zichzelf onthult stelt hij of zij zich kwetsbaar op. Dit kan het gevoel van nabijheid en veiligheid bij de cliënt vergroten.

4 Hiermee samenhangend kan een zelfonthulling een ‘wij-zij gevoel’ doorbreken. Door te laten zien dat ook jij met bepaalde problematiek te maken hebt, ontstaat er een gelijkwaardige relatie.

5 Een zelfonthulling kan schaamtegevoelens door-breken. Het laat zien dat ook andere mensen – zelfs professionele hulpverleners – kwetsbaar zijn of een stoornis of beperking hebben. Dit geeft ruimte om beladen onderwerpen, zoals suïcide-gedachten, automutilatie of een mogelijke terugval in bijvoor-beeld een verslaving, bespreekbaar maken.

6 Een zelfonthulling kan een waarschuwend karakter hebben. Door een tastbaar en concreet voorbeeld te geven van welke consequenties voortgezet drugs-gebruik kan hebben, kan een cliënt aan het denken worden gezet.

Valkuilen:1 Door onthullingen van ervaringsdeskundigen kan

er rolverwarring optreden. Volgens de geïnterview-den komt dit vooral veel voor bij beginnende er-varingsdeskundigen. Als deze aan een cliënt vertel-len wat zij zelf allemaal hebben meegemaakt, kan de cliënt het gevoel krijgen dat het meer om het verhaal van de ervaringsdeskundige draait dan om dat van de cliënt.

2 Een onthulling kan cliënten gevoelens van moede-loosheid geven. In een interview werd als voorbeeld genoemd dat een ervaringsdeskundige aangaf dat hij ‘pas’ op dertigjarige leeftijd tot een succesvol herstel was gekomen. De jongeren van rond de twintig rea-geerden daarop met: ‘Dus we moeten nog negen jaar.’

kundigen die het onderwerp ‘zelfonthulling’ nog speci-fieker op de agenda zet. Binnen enkele hbo-opleidingen, zoals Fontys, de Hanzehogeschool en Hogeschool Win-desheim kunnen SPH’ers zich specialiseren in ervarings-deskundigheid. In 2010 heeft GGZ Nederland met haar Agenda ‘Inzet van Ervaringsdeskundigheid’ een aanzet gedaan tot het formaliseren van deze nieuwe discipline in competenties.

Ervaringsdeskundigen passen bewust en opzettelijk zelfonthulling toe in hun contacten met cliënten. Het gaat hier om een specifieke vorm van zelfonthulling namelijk om het onthulling van eigen ervaringen met herstel van een stoornis of beperking. Meestal gaat het hierbij om psychiatrische en verslavingsproblemen. Deze vorm van zelfonthulling gaat een stap verder dan bijvoorbeeld duidelijkheid geven over wat je denkt over de cliënt of het onthullen van de gevoelens die de cliënt met zijn of haar verhaal bij je oproept, als onderdeel van het therapeutisch proces. Ervaringsdeskundigen passen een vorm van ‘therapist life disclosure’ toe (Schnellbacher en Leijssen, 2009, p. 28) waarbij zij persoonlijke ver-halen delen met de cliënt.

onderzoek zelfonthulling

Ook op het gebied van ervaringsdeskundigheid is enig onderzoek gedaan over zelfonthulling. Den Oude e.a. (2011) merken op dat ervaringsdeskundigen meer nabijheid zoeken dan reguliere hulpverleners. Hierbij gebruiken zij regelmatig zelfonthulling. Ervarings-deskundigen verkleinen hierdoor de rol tussen ziek en gezond, waardoor het stigma van cliënten vermindert. Den Oude en zijn collega’s wijzen ook op de risico’s. Zelfonthulling kan belastend zijn voor de cliënt. Deze kan ontmoedigd raken door de (overweldigende) problemen waar de ervaringsdeskundige mee te maken heeft gehad. Een systematisch overzicht van voordelen en risico’s van zelfonthulling voor deze groep ervaringsdeskundige hulpverleners bestaat voor zover wij weten nog niet. Wij richten ons in ons onderzoek op bewuste en op-zettelijke zelfonthulling door ervaringsdeskundige hulp-verleners, waarbij de eigen ervaring met psychiatrische

➽

Hulpverleners hebben regelmatig zelf ook een achtergrond met erva-ringen in de psychiatrie en/of verslaving

Alie Weerman 1448480513

SozioSPH 109 december 2012 |43

oVer De auTeurSlizet hans en marloes de vries zijn afgestudeerd (sPh) aan de hogeschool Windesheim. alie weerman is hogeschoolhoofd­docent ggz­agoog en ervaringsdeskundigheid op hogeschool  Windesheim in Zwolle en verbonden aan het lectoraat verslavings­ preventie aan diezelfde hogeschool. arnout schuitema is docent sPh op hogeschool Windesheim en verbonden aan het lectoraat verslavingspreventie. a.weerman@windesheim.nl

liTeraTuurGael, m. van (2004). anonimiteit en openheid in de therapeutische relatie. Psychopraxis, 230­235.GGZ nederland (2010). agenda ‘inzet van ervaringsdeskundig-heid’. amersfoort: GGZ nederland.oude, t. den, oosterum, L. van & Leeuw, r. de (2011). Inzet ervarings­deskundigheid in de ggz: van stigma naar succes. maandblad geestelijke volksgezondheid, 66(7/8), 506­517.schnellbacher, J. & Leijssen, m. (2008). Kenmerken van helpende zelfonthulling, een kwalitatief onderzoek naar de cliëntbeleving van zelfonthulling van de therapeut. tijdschrift voor Psychotherapie, 34(1), 27­44.stel, J. van der (2012). resultaten boeken: meer dan interventies. studie voor resultaten scoren. haarlem: resultaten scoren.

3 Een onthulling kan niet passen bij de belevings-wereld van de cliënt. Bijvoorbeeld als een ervarings-deskundige vertelt dat hardlopen hem/haar heeft geholpen tijdens de behandeling, terwijl de cliënt misschien niets met hardlopen heeft en een hekel heeft aan sport.

4 Sommige onthullingen kunnen cliënten op ideeën brengen voor schadelijk gedrag. Zo kan het onthul-len van een suïcidepoging een cliënt concrete infor-matie geven hoe een eventuele suïcidepoging aan te pakken.

5 Onthulling aan manipulatieve cliënten kan tegen je gebruikt gaan worden in het vervolg van de bege-leiding.

6 Onthullingen kunnen herinneringen aan vroeger losmaken waardoor de ervaringsdeskundige te emo-tioneel wordt en zich niet meer kan afstemmen op de cliënt.

Tot slot

Het onderzoeksproject heeft een overzicht opgeleverd van veel voorkomende voordelen en valkuilen van zelf-onthulling door ervaringsdeskundigen. Sommige hier-van zijn ook gevonden in het onderzoek van Den Oude e.a. (2011). Dit overzicht is verder geïllustreerd aan de hand van dvd-materiaal. In een eerste toepassing in onderwijs aan ervaringsdeskundigen van het overzicht en van de dvd, geven docenten aan de informatie in-zichtelijk en bruikbaar te vinden. Vanwege het feit dat we maar zes ervaringsdeskundigen hebben geïnterviewd, is het overzicht niet compleet. De lijst kan in verder onderzoek wellicht uitgebreid worden en de auteurs nodigen uit de lijst kritisch in-houdelijk te evalueren. In het boek Deskundig door de verslaving (zie onder) is een uitgebreidere lijst van voor-delen, valkuilen en aandachtspunten bij de inzet van ervaringsdeskundigheid weergegeven.

De auteurs pleiten er verder voor dat ook in het regu-liere zorgonderwijs zelfonthulling aan bod komt. Zelf-onthulling van de ervaren problematiek in het verleden lijkt voornamelijk toegepast te worden door ervarings-deskundigen. Er is traditioneel gezien nauwelijks sprake van zelfonthulling door professionele hulpverleners, terwijl zelfonthulling wel degelijk een effectieve inter-ventie lijkt te kunnen zijn. Hulpverleners hebben regel-matig zelf ook een achtergrond met ervaringen in de psychiatrie en/of verslaving, of zij hebben andere in-grijpende levensgebeurtenissen meegemaakt.

Om tot een situatie te komen waarbij zelfonthulling ook door reguliere hulpverleners wordt toegepast moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Ten eerste moet zelfonthulling worden getraind. Men moet in de vingers krijgen wanneer een zelfonthulling wel en wan-neer deze niet effectief kan worden ingezet. Ten tweede moeten hulpverleners niet bang zijn dat het inzetten van zelfonthulling als onprofessioneel wordt gezien

door de cliënt en door collega’s. Met het erkennen van ervaringsdeskundigheid in de ggz en verslavingszorg zal de opvatting over de professionele rol waarschijnlijk veranderen, wat meer ruimte geeft voor zelfonthulling door reguliere hulpverleners. Een vervolgonderzoek dat nagaat wat het betekent voor reguliere professionele hulpverleners om hun ervaringen in te zetten in hun beroepsrol lijkt ons op zijn plaats. ✤

DeSKunDig Door De VerSlaVingPraktijken en dilemma’s bij de inzet van ervarings-deskundigheidalie Weerman e.a.IsBn: 9789088503719176 pagina’sPrijs: € 27,90www.verslaving.swpbook.com

waT VinD JiJ?reageren op dit artikel? Graag! dat kan op www.sozio.nl/dossiers

Alie Weerman 1448480513