337

Mind

Tijdschrift voor hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg

84e jaargang I nr. 6 I nOVeMBer-DeCeMBer 2008

337

&

&psychiatrieverpleging

408 CULTUreeL

UITgeDIepT

400 MeegeDeeLD

WeLBeSCHOUWD

reDaCTIOneeL

338 Transitie R.Stockman

340 Vrijwilligersindepsychiatrie H.Oosterbaan

352 Deverpleegkundige-patiëntrelatiealstherapeutisch B.DeByser,

instrument:medicatietrouwbijpatiënten K.VanCauwenberg,

metschizofrenie S.DelobelleenE.Steeman

363 5jaaropvangteamCriticalIncidentinP.C.

Sint-Jan-Baptist,Zelzate K.DeConinck

378 CriticalIncidentStressManagement:

Opzetenrandvoorwaarden F.Renders

383 Spiritualiteitindezorgverlening R.Stockman

395 Waarheenmetmensenmeternstige,

complexeenlangdurigepsychiatrischestoornissen? R.DeRycke

402 UITgeLeZen

aCTUeeL

CORE Metadata, citation and similar papers at core.ac.uk

Provided by Lirias

https://core.ac.uk/display/34625887?utm_source=pdf&utm_medium=banner&utm_campaign=pdf-decoration-v1

338338

redactioneel

Transitie

In1923beslotendeBroedersvanLiefdeomeeneigen tijdschriftop te startendiedeband tussendebroederswerkzaam indepsychiatriezouverstevigen.Ervaringenuitdeverschillendevoorzieningenendebeste conferenties die door debroeders-verplegers moesten worden voorbereidzoudende inhoudwordenvanditnieuwetijdschrift. Natuurlijkontbrakende raad-gevingenvanhetbestuurniet, enalvlugwerd“Hettijdschriftvoorziekenverpleging”eengraaggelezentijdschriftonderdebroe-ders. Wanneerwede eerste jaargangendoornemenduikenwe in een schat vanhistorische informatieoverdezeperiode indepsychiatrischezorgverleningendewijzewaaropdebroedersmetbeperktemiddelen,methuneigendeskundigheidenbovenalmeteengrotedosisnaastenliefdedegees-tesziekennabijwaren. Hetwashetwerkvande religieuzendathier inkaartwerdgebrachtendateenstimulanswouzijnomdezorgverderteoptimaliseren.Telkensietsnieuwopdemarktkwamwerdendaarrondartikelengepleegd,zeerpraktischmaartoch

voldoendewetenschappelijkonderbouwd.De therapieënvande jaren ’30,deperike-lenvandeoorlogsjaren,denieuwegenees-middelenuitde jaren ’50,de inbrengvannieuwebehandelingswijzenuitdejaren’60endegroteresocialiseringvandejaren’70:zezijnallemaalopdevoettevolgendoor-heendeverschillende jaargangenvanonstijdschrift,datondertussenookvannaamwasveranderdennuluisterdenaardetitel:“PsychiatrieenVerpleging”.

Toen Broeder Deodatus mij begin 1977hethoofdredacteurschapvandit tijdschriftdoorgaf, stondenwevoor eendilemma:hoezoudenwemetdit tijdschrifteenbij-dragekunnen leverenaandevluggeevo-lutie indegeestelijkegezondheidszorg,enhoezoudenweookdenieuwelezerskun-nenbereiken?Wantondertussenwarenerveel leken-verpleegkundigenbijgekomenenookanderetherapeutendievoortaanopeenmultidisciplinairewijzedezorggingenbehartigen. Wepastenopnieuwde titelaanenhetwerdvoortaan:“Tijdschriftvoor

339339

werkersindegeestelijkegezondheidszorg”,maarindevolksmondbleefhet“PsychiatrieenVerpleging”.Ongeveer25jaarhebikviaonstijdschrifteenvingeraandepolskun-nenhoudenvandegrondigeveranderin-gendie indegeestelijkegezondheidszorgplaatsvonden.Maarwebleven trouwaanhetopzet:viauitwisselingenhetdoorge-venvangoedevoorbeeldeneenbijdrageleveren totdeverdereprofessionaliseringvandegeestelijkegezondheidszorg,enditvanuiteenchristelijkevisieopdemensendezorg.Vanaf2000namen respectievelijkLucDeSchepperenClairePeetershethoofdredac-teurschapover en slaagdenerin,metdedegelijkheidhuneigen,iederetweemaandeen goed gevuld tijdschrift opdemarkttebrengen tendienstevandegeestelijkegezondheidszorg. AlscongregatievandeBroedersvanLiefdewerdgeopteerdomdittijdschriftooktezienalseenbijdragevoordeprofessionaliseringendevormingvandevelemedewerkers ineigenvoorzieningenengezondheidszorgwerkersdaarbuiten.Decongregatiebeloofdedanookdittijdschriftverderteondersteunenomdeleefbaarheidtegaranderen.

Vandaagstaanweopnieuwvooreenredac-teurswissel.WedankenClairePeetersvoorhetdegelijkewerkdatzeheeftgeleverdenzijndankbaardatEddy Impensbereid isonzenieuwehoofdredacteur teworden.Hijwordt speciaalbijgestaandoorGuidoDeGeyterendeandereledenvanderedac-tieraaddiemetijverzullenzoekennaardemeest geschikte artikelen en informatie,zodat “Psychiatrie enVerpleging”de rolkanblijvenvervullenals instrument indevormingenbijscholingbinnendegeeste-lijkegezondheidszorg.

Tegelijkdoenweeenwarmeoproepaanallelezersenookpotentiëlelezersomookhunbijdrageaanhet tijdschrift te leveren.Eenervaring, eenonderzoek, een studie-werkbinnendesectordatdemoeiteisomgedeeldtewordenmetanderenkansteedseenplaatsvinden inons tijdschrift. Wanthetblijft onzedroomdathet “ons” tijd-schriftmagzijnenblijven:doorenvoorwerkers indegeestelijkegezondheidszorg,praktischegerichtenwetenschappelijkver-antwoord,metthema’suithetveldvandepsychiatrischeziekteleer,deverpleegkunde,detherapieën,enmetinformatievanuithetbeleiden informatieoverrecente literatuuren interessantevormingsinitiatieven. Deethisch-pastorale luikblijft eenaandachts-puntenwildedieperemotivatieverwoor-denvanwaaruitaanzorgverleningwordtgedaan.

Deoplagevoor een tijdschrift is cruciaalvoordeleefbaarheid.Wemoetenubeken-nendatweopdegrenszittenendatalleendankzijdesteunvandecongregatievandeBroedersvanLiefdedeabonnementsprijseconomisch laagkanwordengehouden.Wedoendanookeenoproepnaarnieuwelezers toeenhopendatonskwaliteitsvolaanbodaanmeermedewerkerskanenmagwordenaangeboden.

“Vanuit een liefdevollegrondhoudingeendeskundigezorgontwikkelen” isdemissievandeBroedersvanLiefdeindesectorvandegeestelijkegezondheidszorg. Hetmagookdemissieblijvenvanonstijdschrift.

Br. dr. rené Stockmangenerale overste Broeders van Liefde.

340

Vrijwilligers in de psychiatrie een verkennend onderzoek naar de inzet van vrijwilligers in

de zorg voor langdurig psychiatrische patiënten

In de psychiatrie hebben vrijwilligers die iets voor cliënten willen betekenen,hun intredegedaanopafdelingenwaarcliëntenvoor langere tijdverblijven.BijBavoEuropoort, eenorganisatievoorgeestelijkegezondheidszorg inRotterdam,isonderzoekgedaannaardeervaringenmetdeinzetvandezevrijwilligers.Inditartikelstaandeervaringenvanvrijwilligersenleidinggevendencentraal.Hetarti-kelsluitafmetenkeleaanbevelingen.

InleidingVan oudsher zijn bij voorzieningen voor psychiatrie allerlei mensen actief die opvrijwilligebasisonbetaaldeactiviteitenverrichten.Vaakgaathetomcliëntenof ex-cliënten die een zinvolle en gestructureerde dagbesteding zoeken of die via vrijwil-ligerswerkweeraanhetwerkproberentekomen.Zijzijnvooralactiefbijdediversedagactiviteitencentraofzijnwerkzaambijondersteunendediensten.

Beginjarennegentigkwamendezogenaamdevriendendienstenop-ookwelmaatjes-projectengeheten-bedoeldomhetsociaalisolementvanmensenmetpsychiatrischeproblematiek die buiten de instellingwonen te verminderendoor hen in contact tebrengenmetvrijwilligers,de‘maatjes’.Hetgaatdaarbijoméénopééncontacten.Van meer recente datum zijn vrijwilligersprojecten die zich richten op mensen dievoor langere tijd ineenpsychiatrische instellingverblijven.Eenkleinezoektochtophetinternetlaatdiverseinitiatievenzien.Deprojectenzijnbedoeldomcliëntengezel-

uitgediept Henny Oosterbaan

341

ligheid te bieden, te assisterenbij groepsactiviteiten etc.Dezevrijwilligers, ookwelmaatschappelijk vrijwilligers genoemd, fungeren daarbij als brug tussen de wereldvandezorgenhetdagelijks levendaarbuiten.Meerenmeerhebbendezevrijwilli-gerseenplaatsgevondenbinnenderegulieregeestelijkegezondheidszorg,enzijnzeonderdeelgewordenvandezorg.

Bij Bavo Europoort, een organisatie voor geestelijke gezondheidszorg (ggz) in deregioRotterdam,vindtsindsapril2004hetvrijwilligerswerkingeorganiseerdverbandplaats. Er is een beleid geformu-leerdomdesamenwerkingtussenberoepskrachten en vrijwilligersgoed te laten verlopen en er iseenstafmedewerkerbenoemdomhet vrijwilligerswerk te coördine-ren.Metdevrijwilligerswordenkennismakingsgesprekkengevoerdenerwordteenvrijwilligersovereenkomst getekend. Het vrijwilligerswerk heeft een formele plaatsbinnendeorganisatiegekregen(Ostendorf2004).

Maatschappelijk vrijwilligersIn 2004 hebben maatschappelijk vrijwilligers hun intrede in de organisatie gedaan.Hetgaatommensendiehunvrije tijdopeenmaatschappelijkzinvollemanierwil-lenbestedendoorietstebetekenenvoorcliëntendievoorlangeretijdindeinstellingverblijven. In september 2006 waren er 70 van deze vrijwilligers. Daarnaast vallenook(ex-)cliëntendiewerkzaamzijnbijdedagactiviteiten-endagbestedingcentra,bijarbeidsprojecten en bij enkele bedrijfsondersteunende diensten zoals de voedings-dienstonderhetvrijwilligersbeleid.Intotaalgaathetinseptember2006om152vrij-willigers.Devriendendienstenzijnapartvanhetvrijwilligersbeleidgeorganiseerd.Demaatschappelijkvrijwilligerswordenopverschillendemanierenindeorganisatieingezet. Bijvoorbeeld als bezoekvrijwilliger, kerkdienstvrijwilliger of activiteiten-vrijwilliger.Daarnaast zijn zewerkzaamals gastheerof gastvrouwopverschillendeafdelingen.Dezevrijwilligerszijn tevindenbijverblijfsafdelingenvanOuderenzorg,Neuropsychiatrie en Volwassenenzorg. Ook de dagactiviteitencentra maken gebruikvan maatschappelijk vrijwilligers. Op de opnameafdelingen zijn geen vrijwilligerswerkzaam. Volgens de leidinggevenden is de problematiek van de patiënten er tezwaarendeverblijfsduurtekort.Vrijwilligerszijnermoeilijkinzetbaar.

De maatschappelijk vrijwilligers werken naast beroepskrachten op de afdeling. Hetuitgangspunt isdatzedeberoepskrachtenaanvullen,maargeendeeluitmakenvanhet behandelteam. Vrijwilligers houden zich daarom niet bezig met primaire zorg-taken.Decontactenmetcliëntenrichtenzichvooralophetveraangenamenvanhetleven inde instelling. Een goede taakafbakening tussenberoepskrachten envrijwil-ligers isbelangrijk.De leidinggevendenvandeafdelingbepalenhetbeleidvoorhet

Van oudsher zijn bij voorzieningen voor psychiatrie allerlei mensen actief

die op vrijwillige basis onbetaalde activiteiten verrichten.

342

werkenmetvrijwilligersopdeafdelingenzezorgenervoordatditbeleidbijhetteamenbijdevrijwilligersbekendzijn.Inditbeleidisbijvoorbeeldopgenomenwatwelenwatgeenactiviteitenvandevrijwilligerszijn.Iedere vrijwilliger krijgt een coach toege-wezen. De coaches zijn als beroepskrachtwerkzaam op de afdeling en zorgen voorde praktische begeleiding en aansturing.De stafmedewerker vrijwilligersbeleid biedtondersteuningaanvrijwilligersenaanleidinggevendenencoachesvanafdelingenwaarvrijwilligerswerkzaamzijn.Verderorganiseertdestafmedewerkerbijeenkomstenvoordevrijwilligersovervoorhenrelevantethema’s.

Voordevrijwilligersiseenprofielgeschetst.Hierinstaatdatdevrijwilligergeachtwordtaffiniteitmetdepsychiatrietehebben,maargeenmedischeofverpleegkundigehandelin-genmagverrichten.Devrijwilligermoetkunnenomgaanmetvertrouwelijkeinformatieeninrelatiemetdecliënteenzekereafstandkunnenbewaren.Indecontactenmetcliën-tenzijnsocialevaardighedenvangrootbelang.

Onderzoek naar ervaringen DeonderzoeksafdelingvanBavoEuropoortheeftonderzoekgedaannaardeervaringenmetdeinzetvanmaatschappelijkvrijwilligers.Hetgaatomeenverkennendonderzoek,bedoeldommateriaalaantedragenopgrondwaarvaneendiscussieopganggebrachtkanwordenovertaak en functie van (maatschappelijk) vrijwilligers in de organisatie.

Ineersteinstantiezijnvrijwilligersenleidinggevendennaarhunervaringengevraagd.Ineenmogelijklateruittevoerenonderzoekkanrechtwordengedaanaanhetcliëntenper-spectief.Ophetmomentvanhetonderzoekwarenveertigvrijwilligersactiefalsmaatschappelijkvrijwilliger;metvijftienvanhenzijnuitvoerigegesprekkengevoerd.Devrijwilligerszijnzogeselecteerddateenzobreedmogelijkbeeldontstaat.Zezijnwerkzaamopverschil-lende afdelingen, hebben temakenmet verschillende cliëntengroepen en verrichtenverschillendeactiviteiten.Ookzijn er gesprekkengevoerdmet leidinggevendenvandeafdelingenwaardegeïnterviewdevrijwilligerswerkzaamzijn.

Gespreksthema’sbetroffenmetnamedewerkzaamhedenvandevrijwilligersendeafba-keningvandewerkzaamheden,debetekenisvanhetwerkvandevrijwilligersvoordecliëntenenvoordeafdelingendebegeleidingvandevrijwilligers.Hetonderzoekisuitgevoerdin2006.

resultatenIrene is vrijwilliger op een verblijfsafdeling, met een groep van negen bewoners.

Officieel werkt ze een dag per week van half tien tot twee, maar die uren zijn niet zo

Het uitgangspunt is dat ze de beroepskrachten aanvullen,

maar geen deel uitmaken van het behandelteam.

343

precies. Als Irene 's morgens komt gaat ze naar de huiskamer, kijkt of er koffie is en

maakt dan een praatje met de mensen die er zijn. Soms neemt ze een bosje bloemen

uit haar eigen tuin voor ze mee. Behalve voor de algemene gezelligheid van de bewo-

ners, is Irene gevraagd om één van de bewoners wat extra - individuele - aandacht te

geven. Het gaat om iemand met straatvrees met wie ze af en toe naar buiten gaat.

Maar als mevrouw geen zin heeft, dan laat ze haar met rust, dan gaat ze met iemand

anders iets doen. Zo zijn er ondertussen een paar bewoners die ze wat extra aandacht

geeft. Door bijvoorbeeld een gesprek te voeren, mee te gaan wandelen, een boodschap

te doen of ergens koffie te drinken. Die activiteiten zijn niet gepland; het gaat net zoals

het uitkomt. Er is altijd wel wat te doen. Desnoods gaat ze keukenkastjes uitruimen en

schoon maken. Een enkele bewoner vraagt Irene om iets samen te doen, maar initiatie-

ven gaan meestal van Irene uit. Soms ook vraagt de begeleiding haar om iets te doen.

Zo,ofongeveerzo,zijnvrijwilligersaanhetwerkopafdelingenwaarcliëntengedu-rende langere tijd verblijven. De activiteiten liggen niet vast. Meestal gaat het omgezelschap en gezelligheid. De vrijwilligers maken een praatje met de cliënten entonenbelangstellingvoorhoehetmethengaat;zedoenspelletjesofboodschappenmethenofzegaansamenwandelen.Ookbegeleidenzecliëntenbijuitstapjesindestadofbijbezoekenaandedokterofhetziekenhuis.

Deactiviteitenvandemaatschappelijkvrijwilligersopeendagactiviteitencentrumzijnduidelijkeromschreven.Zijbegeleidencliëntenbijconcreteactiviteitenzoalsmuziekmaken,omgaanmet computersof oefenenmetdeNederlandse taal. Somsdoenzedatalleenen tamelijkzelfstandig,somsalsassistentvaneenprofessioneleactivitei-tenbegeleider.

Betekenis van vrijwilligers voor de cliëntenZowel de vrijwilligers als de leidinggevenden noemen als belangrijkste betekenisvoor cliënten de extra, persoonlijke aandacht die vrijwilligers de cliënten geven.Vrijwilligershebbentijdenrustvoorcliëntendiehetpersoneelvaakniet,ofiniedergevalminder,heeft.Vrijwilligerswordenookniet,zoalsbegeleiders,steedsgestoorddoortelefoontjesenanderedingendiedeaandachtopeisen.Eenteamleidsterverteltdathetindepraktijkookfijnisalsbepaaldecliënteneenswatextraaandachtkrijgen:"Wantdeaandachtgaattochaltijduitnaardedruktemakers".Zelfgevendebegelei-dersdieaandachtookwel,metname'savondsenindeweekenden,maarvrijwilli-gershebbenerookoverdagmeerrustentijdvoor.

Als cliënten opgenomen zijn, zijn ze onderdeel van de groep.Volgens de leidingge-vendenishetvoorcliëntenprettigalseriemandisdiespeciaalvoorhenkomtenietsplezierigsmethenalleendoet.Bijveelcliëntenzijncontactenmetfamilieenvriendenvaakernstigverstoord.Familie issomsal langafgehaaktofmoetzelfontlastworden.Vrijwilligerskunnendieontbrekendefamiliecontactendannogenigszinscompenseren.

344

Vrijwilligersnoemenmetnamehetpersoonlijkecontactalsmotivatieomditwerktedoen.Ze ziende cliënten evenwat opbloeien enhunzorgenvergeten.Ze ziendathunwerkzinvolis.

Vrijwilligersenleidinggevendenvindendatvrijwilligerszorgenvooreenandere sfeer opdeafdeling.Huiselijker,gewoner,gezelliger.Metvrijwilligers isermeerpositieveaandachtvoorde cliënten. "Endat is opzichzelfwel gezondopeenafdelingwaarallesdraaitomziekte",alduseenleidinggevende.Vrijwilligerszijnsomsdeheleoch-tendindehuiskameraanwezig,makeneenpraatjemetdezeofgene,doeneenspel-letjeofdrinkeneenkopjekoffiemee.Somskokenofbakkenzesamenmetdecliëntenlekkeredingenenmethetetenwordendetafelsgezelligergedekt.

Metnameleidinggevendennoemenookdeandere rol,deandere relatie dievrijwilli-gersmetenvoordecliëntenhebben.Terwijlbegeleidersookeendirectieve,structure-rendeencontrolerendefunctiehebben,hebbenvrijwilligersdatniet.Vrijwilligerszijnmeereenmaatjevoordecliënten.Cliëntenpratenmetvrijwilligersvaakoveranderezakendanmetdebegeleiders,zoalsoversocialezaken,kleinealledaagsebeslomme-ringenofproblemenmetdefamilie.Cliëntenkunnenookmeervertrouwelijkmetvrij-willigerspraten,zonderdathetconsequentiesvoorhunverblijfopdeafdelingheeft.Eenleidinggevendedaarover:"Cliëntenwetenookdathetveiligiswatzespuienbijdevrijwilliger.Cliëntenwetende rol vandevrijwilliger enwetenookdedubbelrolvandebegeleiding".

Vandevrijwilligershoevendecliëntenniets,vrijwilligersvoegenzichnaardewensenvan de cliënten. Het contact is meer ontspannen, relaxter. Volgens leidinggevendenishetdaaromookbelangrijkdatvrijwilligersniet,ooknietincidenteel,inderolvanbegeleiderterechtkomen.Datkanderelatiemetdecliëntschaden.Devrijwilligerisvooralloyaalaandecliëntenminderaandeafdeling.

Eenvandegedachtenbijhet inzettenvanvrijwilligerswerkwasdatvrijwilligersderelatievancliëntenmetdemaatschappijzoudenverstevigen.Datiseenwatabstractideeendaarkunnenvrijwilligers en leidinggevendenzichmaarweinigbijvoorstel-len. Toch hebben vrijwilligers zo'nfunctiewel.Vrijwilligerskomenvanbuiten de instelling en zij brengenvanuit hun eigen leven en ervarin-gen iets van die buitenwereld mee naar binnen. Sommigevrijwilligersnemen ietsvan thuismeezoalseenbosjebloe-menuitdeeigentuin.Vrijwilligersvertellenoverwatzijzoaldoen,overhunsport,hunhobby's,hunvakantie.Ofzebeginneneenpraatjeoverhetnieuws indekrantetc. Anders dan vrijwilligers stellen begeleiders zich meer op als hulpverlener, watookhuntaakis.

Vrijwilligers en leidinggevenden vinden dat vrijwilligers zorgen voor

een andere sfeer op de afdeling.

345

Betekenis van vrijwilligers voor de afdelingHoewelvrijwilligersopdeafdelingwerkzaamzijntenbehoevevandecliënten,zijnzeookvanbetekenisvoordeafdeling.Leidinggevendenzienvrijwilligersopdeafde-lingalseen belangrijke meerwaarde. Vrijwilligerszijnerbijnanietmeerwegteden-ken.Demeesteafdelingenzittennietergroyaal inhunpersoneel.Begeleiders lopenconstant te rennen en te organiseren, waardoor er voor extra aandacht minder tijdoverblijft.Enalseenbegeleidermeteenpatiëntopstapgaat,iseralsnelkrapteopdeafdeling.Verschillendeleidinggevendenhebbengezegdhetliefstelkedageenvrijwil-ligeropdeafdelingtewillenhebben.Volgens de leidinggevenden heeft die krapte een landelijk politieke achtergrond.Terwijl juist in de psychiatrie persoonlijke aandacht en aanwezigheid erg belangrijkzijn, is dehiervoorbenodigde tijd er vaakniet.Eénvande leidinggevendenverteltdathetwerkindepsychiatriezoisuitgekleed,zokarigisgewordendatbegeleiderssteedsmindertijdhebbenvoorleukedingenmetpatiënten.Erkendwordtdatzondervrijwilligersersprakeisvaneenverschralingvandezorg.Vrijwilligerszijnindepsy-chiatriebijnaeen'must’.

Leidinggevendenervarendeaanwezigheidvanvrijwilligersalseenrustgevende factor op de afdeling. Als er een vrijwilliger bij de groep aanwezig is, heeft het personeelmeer tijd en rust om hun eigen werkzaamheden te doen. Ze worden dan mindergestoorddoorcliëntendieietsvanhenwillenenkunnendaardoorrustigervergade-ren,deoverdrachtdoenoftijdmakenvooradministratieenkantoorwerk.Vrijwilligersgevendebegeleidersluchtendaardoorkanookdebegeleidingextraaandachtgevenaancliëntendiehetopzo'nmomentnodighebben.Enalscliëntenpersoonlijkeaan-dachthebbengehad,kunnenzedaarnaweerevenhuneigenganggaan,zosteltéénvandeleidinggevenden.Enookdatgeeftrust:"datwerktdusweldoor."

Opeendagactiviteitencentrum valterzondervrijwilligersvolgenseengeïnterviewdeteamleidereenhelebasisweg:"Erisnatuurlijkweleenbegeleider,maardevrijwil-ligersdoenzoveel,datjeeigenlijknietmeerzonderkan.Devrijwilligerszijndusechtwelnodigomeenaantalactiviteitengaandetehouden,ja.Alszeernietzijn,isdattocheenprobleem.Hetisweleenverschraling.Hetisdantochallemaalwatminder".Een andere teamleider vindt de vrijwilligers ook een verrijking voor het werk. Maatschappelijk vrijwilligers op een dagcentrumzijn vaakmensen die een bepaaldvakhebbenuitgeoefendendatgraagnogwillenblijvendoen.Hetdagcentrumkandevakkennisvandevrijwilligersheelgoedgebruiken.Vrijwilligersbrengenvaaknieuweideeëninenhebbeneenfrisse,minderingesletenkijkopdingen.Deactiviteitenbege-leiderskunnendaarhunvoordeelmeedoen,waardoordekwaliteitvandeactiviteitomhooggaat.Doortewerkenmetvrijwilligerskaneendagcentrumookmeeractiviteitenaancliën-tenaanbieden.

346

TaakafbakeningMetnameinhetbeginwashetnietaltijdvooriedereenduidelijkwatwelengeentakenvoorvrijwilligerswaren.Gaandewegwerdendegrenzenduidelijker.Zozijnvrijwilligersenleidinggevendenheterovereensdatmedicatieenbehandelinggeentakenvoorvrij-willigerszijn.Ookandereactiviteitendieinprincipetothetbetaaldewerkhoren,zijnmetnamevolgensleidinggevendengeentakenvoorvrijwilligers.Alsvoorbeeldenwor-dengenoemd:huishoudelijkwerk,metnameschoonmaakwerk,administratieofafspra-kenvoorcliëntenregelen,lichamelijkeverzorgingvancliëntenzoalsdouchen.

Corrigerenencontrolerenvancliëntenzijneigenlijkgeentakenvandevrijwilligers,maarditgebeurtsomswel.Vrijwilligersvoelenzichtochvaakeenbeetjeverantwoor-delijk.Zezeggenerbijvoorbeeldwatvanalscliëntenrokenwaardatnietmagofalseencliëntalcoholgebruiktterwijlhijofzijdatnietmag.

Eenterugkerendpuntvandiscussiebijdevrijwilligersbetreftdematevaninformatiediezeovercliëntenkrijgen.Ingrotelijnenwetendevrijwilligersomwatvoorcliëntenhetopdeafdelinggaat.Maarveelvrijwilligerswillengraagwetenwat erpreciezeraandehandismetdecliëntenmetwiezeoptrekken.Zewillenbijvoorbeelddediag-noseweten.Metnamealszemetcliëntenuitstapjesbuitendeinstellingmaken,wil-lenzewetenwaarzeaantoezijnenwaarzeeventueelopmoetenletten.Dieinfor-matiekrijgenzewel.Informatieoverindividuelediagnoseseninzageindossiersvancliëntenwordtechternietgegeven.De grenzenvande activiteiten liggen echter niet vast.Wat vrijwilligerswel ennietmogen,verschiltperafdelingenperleidinggevende.Meestalishetniettoegestaanomopdekamersvancliëntentekomenofcliëntentehelpenmetopruimenenschoon-maken;maarsomsmaghetookwel.

Problemenontstaanvooralalserbijvoorbeelddoorziekteteweinigpersoneelopdeafde-lingis.Ofalseropdeafdelingveelmetbegeleidersinopleiding,oproep-enuitzendkrach-tenwordtgewerkt.Danwordtsomsmeervanvrijwilligersgevraagddandebedoelingis.Leidinggevendenzijnzichbewustvanhetgevaarvangrensoverschrijdingen.Zezeggeneralertoptezijndatdevrijwilligersnietinderolvanbegeleiderterechtkomen.Deloyaliteitvanvrijwilligershoortbijdecliëntenteliggenennietbijhetpersoneel.Er zijnookverschillen tussenvrijwilligers. Somshebbenvrijwilligersmeer ervaringofhebbenzeookeenopleidingindehulpverleninggevolgd.Bijervarenvrijwilligerswordensomswatminder strikte regelsgehanteerd.Vrijwilligersmoetenookkunnengroeien inhunwerkenvoorsommigenishetvrijwilligerswerkeenopstapjenaarbetaaldwerk.

Voorbeelden van activiteiten op het grensvlak van het werk van hulpverleners en vrijwilligersHoewelheteenuitgangspuntisdatvrijwilligersdeprofessionalsaanvullenengeentakenvanhenovernemen, zichniet bezighoudenmethet primaire proces, is het niet vast

347

omlijndwatwelenwatgeentakenvoorvrijwilligerszijn.Erissprakevaneengrijsgebiedinhetwerkvanbegeleiders en takenvoorvrijwilligers.Metname indit grijze gebiedkunnenzichsituatiesvoordoenwaarvrijwilligerszichonzekerovervoelenenhetlastigvindenhoeermeeomtegaan.

Activiteiten in het kader van een zorgplan. Somswordenvrijwilligersdoordebegeleidinggevraagdomactiviteitenmetcliënten teondernemen inhetkadervanhunbegeleidingsplan.Zowerdeenvrijwilliger gevraagdommeteencliëntmetstraatvrees,naarbuitentegaan.Eenactiviteitenvrijwilligerwerdgevraagdomeenspeciaalcomputerprogrammateoefenenmetcliëntenmeteenhersen-aandoening.Eenandervoorbeeldisdevrijwilligerdiewerdgevraagdommeteencliëntmet jarenlangealcoholproblemenopstap tegaan,datwilzeggen ‘demaatschappij in’.DezecliëntwasnegenmaandennietbuitendeinstellinggeweestenhetwasdebedoelingomhemgeleidelijkaantelatengroeiennaareenBegeleidWonensituatie.Daarvoormoesthijeerstwennenaanhetlevenbuitendeinstelling.Eenbelangrijkpuntdaarbijwasdathijmoestlerenomgaanmetverleidingenvanalcoholdiehijbuitendeinstellingentegenzou(kunnen)komen.Demeestevrijwilligersdoendezeactiviteiten,maarvragenzichsomsafofhetweleentaakvoorhenisofdathetnietmeereentaakvandebegeleidingis.

Dagopening.Aanenkelevrijwilligersisbijziekteopdeafdelinggevraagdomintespringendoordedagopeningendeagendabesprekingenmetdecliëntentedoen.Devrijwilligersaanwiedat gevraagdwerd,kondendatook.Bovendienvondenzehet leuk.Zezijn inmiddelsredelijkervarenenzezijnwelvakerbijdezebesprekingenaanwezigomtehorenoferspecialewensenofbehoeftenbijdecliëntenzijn.Maarterwijldeenevrijwilligerbedachtdatdit tochnietdebedoelingvaneenvrijwilliger is, enhetverzoekafwees, vonddeanderevrijwilligerhetprachtigomtedoen.Hetwerdgezienalseenblijkvanvertrouwenenvanwaardering.

Naar buiten gaan met cliënten die op een gesloten afdeling verblijven. Aanvrijwilligerswordtregelmatiggevraagdommetcliëntendestadintegaanombij-voorbeeldeennieuwebroektekopenofomeenkopjekoffietedrinken.Datgebeurtookbij cliëntendieopeengeslotenafdelingzijnopgenomen.Meestal gaathet goed,maareenenkelekeerwilzo’ncliëntnietterugnaardeafdelingoflooptweg.Hoeweldergelijkegebeurtenissenzichnietvaakvoordoen,grijpthetdevrijwilligersergaanalshenzoietsoverkomt.Deangstvoordergelijkegebeurtenissenheeftbijvrijwilligersgeleidtotvragenommeerinformatieoverindividuelecliënten,omoproepsystemenengsm’s.Hetverzoekomgsm’sisgehonoreerd.

Verrichten van observaties voor hulpverleners.Een ervaren vrijwilliger gaat met een cliënt op stap en maakt daarbij gebruik vande metro. De begeleiding vroeg de vrijwilliger, die een opleiding en ervaring in de

348

hulpverleningheeft,omtekijkeninhoeverrehetdecliëntwelofnietluktommetdemetrotereizen.Naderhandwildenzedatsamenbespreken.Somsziendevrijwilligerszichzelfookalsdeorenenogenvandebegeleidingenvertellenzehoeeenuitstapjeisverlopen.Het is echter de vraag of daarmee de vertrouwensband tussen cliënt en vrijwilligernietwordtgeschaad.

Voeren van gesprekken over levensvragen.Ineenvertrouwelijkesfeervertellencliëntensomsoverproblemendiezeervaren.Hetkangaanoverproblemenmetfamilie,overrelatieproblemenofseksueleproblemen,maar ook over ernstiger zaken zoals een doodswens. Voor vrijwilligers is het nietgemakkelijkomhiermeeomtegaan.Moetenzedebegeleidingopdehoogtestellenofniet.Zewillenhetvertrouwenvandecliëntnietbeschamen,maarzevoelenzichookverantwoordelijk.Volgens leidinggevenden is het niet de bedoeling dat vrijwilligers ‘therapeutische’gesprekken met cliënten voeren en dat ze bijvoorbeeld doorvragen bij emoties vanpatiënten.Maarhetis–zekervooreenvrijwilliger-nietaltijdduidelijkwaardegrens

ligt.

Begeleiding van de vrijwilligersCoachesIedere vrijwilliger krijgt in principe een coach toegewezen. Soms is dat de leiding-gevendevandeafdeling,somseenandereervarenmedewerkervandeafdeling.Debegeleidingvanvrijwilligersdoor coaches is ergbelangrijk.Behalve een introductieopdeafdeling,bewakencoachesdegrenzenvandewerkzaamheden,gevenzefeed-backaandevrijwilligersenzijnzeervoordevragenenemotieswaarvrijwilligersmeekunnenzitten.De ervaringen wisselen. In de periode van het onderzoek was de begeleiding nognieterggestructureerd.Eenaantalvrijwilligersverteldegeencoachtehebbenofdaarnauwelijkscontactmeetehebben.Meestalbleekdandathetafdelingshoofddecoachwas. Andere vrijwilligers hadden een coach op afstand. Na een eerste evaluatiege-sprek waar ook de coördinator van het vrijwilligerswerk bij aanwezig was, verliepdebegeleidingverderinformeel.Initiatievenvooreengesprekgingenmeestalvandevrijwilligeruit.Hoeweldevrijwilligersbijnazonderuitzonderingzeidenzelfaandebel te trekkenalshetnodig is,blekenzedat indepraktijk tochnietaltijd tedoen.Klachtenvanvrijwilligersbetroffenmetnamedemanierwaaropvrijwilligersnaeenincidentmeteencliëntwerdenopgevangen.Dieopvangontbrakdanomdathetperso-neelhettedrukhadofnietbeseftedatookdevrijwilligerbehoefteaanopvangofeengesprekhad.Verschillendeleidinggevendenvindendecombinatievanleidinggevendeencoachinéénpersoonnietideaal.Doordatzevaakafwezigzijnhebbenzeweinigcontactmetdevrijwilligers.Zijgevendevoorkeuraaneenapartecoach.Eenprobleemisechter

349

dat er niet altijd iemand beschikbaar is die de vrijwilligers wil of kan begeleiden.Andere leidinggevenden ervaren de combinatie wel als goed. Ze hebben een directcontactmetdevrijwilligers enkunnenhetbeleidbetreffendedeactiviteitenvandevrijwilligersgoedbewaken.

Coördinator vrijwilligerswerkDecoördinatorvanhetvrijwilligerswerkbiedt,naastallerleiregelwerk,ondersteuningaan leidinggevendenenvrijwilligers.Datgaat informeel,viabezoekjesaandeafde-ling. Leidinggevenden, coaches en vrij-willigerswetende coördinator tevindenalsdatnodigis.Verder organiseert de coördinator regel-matig themabijeenkomstenvoorvrijwil-ligersovervoorhenrelevanteonderwer-pen,zoalsoverhetomgaanmetvertrouwelijke informatie,hetomgaanmetemotiesvancliënten,grenzeninhetwerketc.

Discussie in de organisatieHetdoelvanhetonderzoekwasmateriaalaandragenopgrondwaarvaneendiscussieopganggebrachtkonwordenovertaakenfunctievanvrijwilligersindeorganisatie.Eenvandeonderwerpendaarvoorwasdegesignaleerdeontwikkelingdathetgevenvan tijdenaandachtvoorcliënteneenschaarsgoed isgeworden.Eenschaarstediedeelswordt opgevuld door de inzet van vrijwilligers. In een studiemiddag die naaraanleidingvanhetonderzoek isgeorganiseerdvoor leidinggevenden indeorganisa-tie,isdiediscussieoverderolendebijdragevanvrijwilligersgevoerd.Erkendwordtdatdegrenstussenhetwerkvanprofessionalenvrijwilligernietaltijdevenduidelijkis.Dathoeftooknietergtezijnenerkanflexibelmeewordenomgegaan.Grenzenkunnenafhankelijkzijnvanspecifiekekenmerkenvaneenafdelingendedaarver-blijvendecliëntenenvanwateenvrijwilligerwelennietkan.Belangrijkisvooraldatprofessionals en vrijwilligers in gesprek blijven over wat iemand 'het gezamenlijkespeelveld'noemde.Inzo'ngezamenlijkgesprekkangezochtwordennaareenscena-riodatvooriederebetrokkene,afdeling,professional,cliëntenvrijwilligerwinstople-vert(zieookMeys2004).

De conclusie van de studiemiddag luidde dat vrijwilligerswerk iets toevoegt aan dezorgeneenmeerwaardeheeftvoordeorganisatie.Doorhetwerkenmetvrijwilligerswordtbovendiendedeurvandeorganisatieopengezetenwordteenbijdragegele-verdaandenormalisatievandeggz;deggz iszogeknogniet.Ookbedrijfskundigzijnvrijwilligersaantrekkelijk;hun(positieve)ervaringenkunneneenbijdrageleverenaandewervingvanberoepskrachten.Deslotconclusieisdatvrijwilligerseensubstantiëlebijdrageleveren;zezijnnietmeeruitdeorganisatiewegtedenken.

De coördinator van het vrijwilligerswerk biedt, naast

allerlei regelwerk, ondersteuning aan leidinggevenden

en vrijwilligers.

350

Conclusies en aanbevelingenInhetvrijwilligersbeleidiservanuitgegaandathetwerkvanvrijwilligerseenaanvul-ling is op de professionele zorg voor cliënten.Vrijwilligers dienen zichniet bezig tehoudenmetprimairezorgtaken.Uithetonderzoekisgeblekendatvrijwilligerseeninmiddelsonmisbarebijdrageleverenaandezorgvoorcliënten.Erkendwordtdatzonderhenersprakeisvaneenverschra-lingvandezorg.In2001verscheenhetonderzoeksrapport'Eenketenvanlegezonda-gen'(VanWijngaarden,BransenenWennink2001),waarinhetgebrekaanactiviteitenen de geringe tijd die begeleiders hebben voor direct contactmet patiënten ronduitzorgwekkendwerd genoemd.Het lijkt er op dat vrijwilligers deze leemte tenminstegedeeltelijkopvullen.Geconstateerdwerdookdatdegrenzentussendeactiviteitenvanprofessionalsenvrij-willigersnietvastomlijndzijn.Watwelengeenactiviteitenvoorvrijwilligerszijnver-schiltperafdelingenpervrijwilliger.Moeilijkhedenkunnenzichvoordoenwanneervrijwilligersteveelinderolvanbegelei-derterechtkomen.Dandreigthetgevaarvaneenloyaliteitsconflict.Omhetaanvullendekaraktervandeactiviteitenvanvrijwilligerszogoedmogelijk tewaarborgen en ommoeilijkheden te voorkomen,wordende volgende aanbevelingen

gedaan:• waarprofessionalsenvrijwilligerssamenmetcliëntenoptrekken, ishetvanbelang

datingezamenlijkoverlegwordtbepaaldwatwelengeenactiviteitenvoordevrijwil-ligerszijn;

• deleidinggevendebepaalthetalgemenebeleidvandeafdelingmetbetrekkingtotdeinzetvanvrijwilligers;

• voor een goede uitvoering van dewerkzaamheden door vrijwilligers en voor eengoede samenwerking tussen vrijwilligers en beroepskrachten is ondersteuning enbegeleidingvandevrijwilligerdooreencoacheenvoorwaarde;

• voordebegeleidingvandevrijwilligerszijnvasteafsprakenenvasteagendapuntenbelangrijk;

• belangrijke agendapunten zijn: het geven van feedback, het uitspreken vanwaar-dering,hetomgaanmetmoeilijkesituatiesenhetbewakenvandegrenzenvanhetwerk;

• besteedaandachtaantrainingenvormingvanvrijwilligersdoorhetorganiserenvanbijeenkomstenwaarthema’sbelichtwordendievoordevrijwilligersrelevantzijn;

• tenslottedientgewaakttewordenvoorrolvervagingenloyaliteitsconflictenbijvrijwil-ligers;vrijwilligerszijnervoordecliëntenennietvoorhetpersoneel.Hetisdetaakvandecoachomdezeenandereproblemenbijvrijwilligersbespreekbaartemaken.

351

NoteN

• ZiebijvoorbeeldHofman2001.Inmiddelszijnookdeeersteonderzoekennaarhetsuccesvandemaatjesprojectengepubliceerd;ziebijvoorbeeldSchilperoortenPolstra1998;OnrustenSmit2005.

• Tentijdevanhetonderzoekenderapportagevanhetonderzoek(Oosterbaan2006)heettedeorganisatienogBavoRNOGroep.DenaamBavoEuropoortwerdingevoerdnadefusiemetGGZGroepEuropoortper1september2006.

Literatuur

• Hofman,O.2001.Vriendendiensten verwerven vaste plaats. Psy,5(6),38-39.• Lieshout,P.van.1990.Vrijwilligerswerk in de geestelijke gezondheidszorg: inspire-

rend, innovatief en praktijkgericht. Tijdschriftvoordesocialesector,nr1/2,15–19.• Meijs,L.C.P.M.2004.De veerkrachtige samenleving: over Vrijwilligerswerk, Civil

Society en Maatschappelijk Betrokken Ondernemen in beweging. (Inaugurelerede).ErasmusUniversityRotterdam,Rotterdam.

• Onrust,S.enF.Smit.2005.Succesfactoren in Vriendendiensten. Trimbos-insti-tuut,Utrecht.

• Oosterbaan,H.2006.Vrijwilligers aan het werk in de ggz. Een verkennend onder-zoek bij Bavo RNO Groep. BavoEuropoort,Rotterdam.

• Ostendorf,J.2004.Notitievrijwilligersbeleid.Vinden,boeien,binden.BavoRNOGroep,Rotterdam.

• Schilperoort,R.enL.Polstra.1998. Geregeld contact, een onderzoek naar het Maatjesproject Groningen/Winschoten voor mensen met een psychiatrische achter-grond. RijksuniversiteitGroningen,afdelingAndragogiek,Groningen.

• Wijngaarden,B.van,M.E.M.BransenenH.J.Wennink.2001.Een keten van lege zondagen. Tekorten in de zorg voor langdurig zorgafhankelijke patiënten in het APZ, vergeleken met een standaard. GGZNederland,Utrecht.

auteur

• HennyOosterbaan,socioloog,onderzoekerbijBavoEuropoort,Rotterdam,Nederland

352

De verpleegkundige–patiëntrelatie als therapeutisch instrument:

medicatietherapietrouw bij patiënten met schizofrenie

een literatuurstudie

Neurolepticavormendehoeksteenindebehandelingvanpatiëntenmetschizo-frenie.Vanuithaardichtbijdepatiëntstaankandeverpleegkundigeeensleutel-rolspeleninhetnastrevenvanmedicatietherapietrouwbijdezepatiëntengroep.

Aandehandvaneenzorgvuldigopgezetteliteratuurstudiewordtdieperingegaanophoemedicatietherapietrouwbijpatiëntenmet schizofreniezichverhoudt totdever-pleegkundige–patiëntrelatie.

Uit het literatuuronderzoek blijkt dat medicatietherapie(on)trouw niet éénduidig enhelder kan gedefinieerd worden. De verpleegkundige–patiëntrelatie kan omschrevenwordenalseenkerngegevenbinnenhetbevorderenvandemedicatietherapie(on)trouwbijpatiëntenmetschizofrenie.Het lerenkennenvandepatiënt ishierineenbelangrijkeverpleegkun-digeopdracht.

Verderwetenschappelijkonderzoekisnodig,opdathelderderwordtwatpatiëntenver-wachtenvanverpleegkundigenmetbetrekkingtotmedicatietherapietrouw.Ookdienterverderonderzoektegebeurennaarrisicofactorenvoormedicatietherapie(on)trouwennaarinterventiesdiedemedicatietherapietrouwverhogen.

Bart DebyserKatrien Van CauwenbergSophie Delobelleels Steeman

353

Inleiding en probleemstellingSchizofrenie1iseenrelatiefveelvoorkomendechronischepsychiatrischeaandoening.Het lifetime–risicovoorschizofrenie indebevolkingbedraagt1%meteenbereikvan0,07tot0,14/1000(Häfner,1997).Deziektemanifesteertzichmeestalindevroe-gevolwassenheidenkenteenvariabelverloop.Hetisonwaarschijnlijkdatculturele,socialeenecologischefactoreneencrucialerolspelenindeetiologievanschizofrenie(Häfner,1997).

Hoeksteen in de behandeling van schizofrenie is antipsychotische medicatie, deneuroleptica. Medicatietherapietrouw blijkt hierbij het sleutelwoord om de psycho-tischesymptomenvoldoende teonderdrukkenenheropname, inhetkadervanpsy-chotische decompensatie, te voorkomen (Dobber, van Meijel en de Winter, 2004).Medicatietherapie–ontrouwkan leiden tot (ernstige)bijwerkingenenhetpersisterenvanklachten.Terugvalbijschizofrenieleidtnaastinvalideringvandeproblematiekenverhogingvandedrukophetsocialenetwerk,ooktotmedicatie–ontrouweneenhogerebehandelingskost(Yamadaetal.,2006).

Therapietrouw wordt niet alleen beïnvloed door medicatie – en patiëntgerelateerdefactoren. Factoren gerelateerd aan het zorgverleningsysteem en het sociale netwerkvandepatiëntblijkenbelangrijkecomponenten inhetwaarborgenvande therapie-trouw(Dobberetal.,2004).Debehandelingvanschizofrenieblijktdelaatstejarensterkinevolutie,metbelang-rijkegevolgenvoordemedicatietherapietrouw.Deatypischeneurolepticabiedenmin-dernevenwerkingeneneenhogereeffectiviteitinhetbestrijdenvannegatieve,cogni-tieveenaffectievesymptomen.Bovendienstaaneenaantalklassiekestrategieënrondmedicatietherapietrouw ter discussie, waaronder het instellen van ‘depot’-medicatie(Marland,1999).Verderwordenpatiëntenomgevingviagestructureerde,laagdrempe-ligeprogramma’s(Libermanvaardigheidstrainingen, psycho-educatie, motivatiege-richteinterventies…)meerbetrokkenbijdebehandeling.Deverpleegkundigevervulthierineenbelangrijke rol.Vanuithaarunieke ‘dichtbijdepatiënt’–positiekanzeeensleutelrolspeleninhetbevorderenvandemedicatietherapietrouwvandepatiënt.InhetonderzoekvanDobberetal.(2004)besluitmendattoekomstigonderzoekmetbetrekking tot medicatietherapietrouw en schizofrenie zich ondermeer zou kunnenrichtenopde invloedvanderelatiepatiënt–verpleegkundigeopde therapietrouw.Ook het review – artikel van Marland (1999) vermeldt het belang van een goedetherapeutischealliantie. In combinatiemet eenoptimalepatiëntbetrokkenheid indebehandelingzouditde therapietrouwverbeteren(Olfson,Mechanic,Hansell,Boyer,WalkupenWeiden,2000).

De relevantievoorhetbiedenvaneengericht overzichtdringt zichop.Dezepaperheeftalsdoeleenantwoordopvolgendeonderzoeksvragentebieden.Vooreerstwordtnagegaanhoemedicatietherapietrouwmetbetrekking totpatiëntenmet schizofrenie

354

in de literatuur wordt omschreven. Daarna worden visies, modellen en theorieënen kenmerken binnen de verpleegkundige–patiëntrelatie geïnventariseerd. Tenslottewordt de invloedvande relatie verpleegkundige – patiënt opdemedicatietherapie-trouwbijeenpatiëntmetschizofreniebesproken.MethodologieVoor deze literatuurstudie werden verschillende databanken geconsulteerd. Web ofscienceswerdeerstdoorlopengevolgddoorMedline,Cinahl,InvertenPsycharticles.Alsbasiswerdenverschillendecombinatiesvanzoektermenalsnurse–patientrelati-onship,(medication/patient)complianceenschizophreniagebruikt.Aanvullendwer-dentherapeuticalliance,patientcooperation,compliantbehavior,therapeuticrelation-ship,psychiatricnurse,mentaldisorders,psychiatricdiagnosis als zoektermen inge-voerd.Volgendelimietenwerdentelkensindedatabankeningevoerd:gepubliceerdna1995,doelgroepvolwassenen,humaneonderwerpenenEngelstalige(uitgezonderdinInvert)publicaties.Delimiet‘fulltextavailable’werdindienbeschikbaaraangevinkt.Artikelswerdengeïncludeerdvolgensdematevanrelevantiebijdedoelstellingen.Zemoestennamelijkhandelenrondaspectenvandeverpleegkundige–patiëntrelatiemetbetrekkingtotmedicatietherapietrouwbijpatiëntenmetschizofreniealsdoelgroep.

Literatuur handelend over medicatiegerelateerde en structurele factoren van medi-catietherapietrouw, zoals het zorgverleningsysteem en het sociale netwerk van depatiënt,werdennietopgenomen.Devoorkeurwerdgegevenaanoverzichtsartikelenwaarineenkwalitatieveonderzoeksmethodologiegehanteerdwerd.Verklaringenwor-dengeformuleerdnaarprocessenbinnenderelatieverpleegkundige–patiëntenthe-rapietrouwtoe.Uitdedatabasesbleekweinigrelevanteliteratuurbeschikbaartezijn.InWebofscienceswerdenervierartikelenvande42resultatenuitdecombinatievanbasis–zoektermengeïncludeerd.ViaPubmedwerdéénrelevantartikelopgenomenuitde32basisresultaten.ViaMedline,CinahlenInvertwerdenrespectievelijktwee,drie en één artikelen geselecteerd. Via Psycharticles werden geen nieuwe artikelenteruggevonden. Bij het gebruik van de aanvullende zoektermen in de verschillendedatabaseswerdentweerelevanteartikelenopgenomen.Dezeelektronischezoektochtleverde in totaal 12 artikelen op. Via de sneeuwbalmethode bleken artikelen vaaknaarelkaar teverwijzen.Erwerdengeenbijkomendeartikelen,beantwoordendaandezelfdelimietenenvoorwaarden,geselecteerd.

resultatenTheraptietrouw – therapieontrouw: begripsverhelderingUit de literatuur blijkt dat medicatietherapietrouw slechts een deelaspect is van detherapietrouw. Medicatietherapietrouw omvat enkel het medicamenteuze aspect enkanvoorkomen inverschillendegradaties:hetweigerenvan therapie,hetonderbre-ken ervan en/of het onregelmatig innemen van medicatie (Lindström et al., 2000).Dieetvoorschriften of leefregels kunnen ook een onderdeel van de behandeling

355

vormen.Therapietrouwblijkteenbredereuitkomstmaat tezijndanhet louter inne-menvanmedicatie(Dobberetal.,2004;Dearing,2004;MarlandenSharkey,1999).Pinikahana,Happell,TaylorenKeks(2002)steldenvastdatdemeesteauteursmedi-catietherapietrouwhanterenzonderzichzorgentemakenrondcontroversieindefini-tieenbijklank.

MacPherson (1997) omschrijft therapieontrouwals een actiefweigerenof eenpas-sief falen om trouw te zijn aan het voorgeschreven medicatieregime. Lindström enBingefors (2000) beschrijven medicatietherapietrouw als de graad van overeenstem-ming tussen het behandelingsgedrag en de behandelingsstandaarden. Dobber et al.(2004) beschouwen therapietrouwals eenmultidimensioneel begrip. In de verschil-lende dimensies wordt verwezen naar het gedrag van de patiënt, zijn participatiein de besluitvorming rond de behandeling en de strategie van de verpleegkundige,gerichtopdeondersteuningvantherapietrouw.Medicatietherapietrouwwordthierbijomschrevenalseensamenwerkingsrelatiewaarineentherapeutischregimegecreëerdwordtwaaraandepatiëntzichkanaanhouden.Doordezeomschrijvingwordtdever-pleegkundige zorgrelatie, rekeninghoudend met het multidimensioneel karakter vantherapietrouw,opeenanderemanieringevuld(Marland,1999).

Medicatietherapie–ontrouw kan niet uitsluitend tot het probleem van de patiëntherleid worden. Het blijkt eerder een indicatie te zijn dat het behandelplan van depatiënt ineffectief is. Familiale omstandigheden en structurele maatregelen zoalsde bereikbaarheid van de hulpverlening en de socio–economische status kunnenbijdragen tot het afwijken van de vooropgestelde behandeling. De verpleegkundigekanenkelverwachtendateenpatiënttrouw is aan zijn medicatie, als depatiënt instemt met zijn behande-ling.Depatiëntdientovervoldoendeinformatie tebeschikkenom involleverantwoordelijkheidtekunnenbeslissen.Bovendienmagergeenexternedrukaan-gewendworden.Depatiëntmoetinvollevrijheidkunnenbeslissen.Daarbijmoetdepatiëntcompetent(2)zijnomdiebeslissing temaken(Harris,Lovell enDay,2002).Bijdebehandelingvanpatiëntenmetschizofreniekandevraaggesteldwordenvanafwanneeriemandcompetentis.Wanneerkantoestemmingvandepatiëntindebehan-delingverkregenworden?Zokanbijvoorbeeld eenpatiëntmet schizofreniedie eenpsychotische episode doormaakt onvoldoende geïnformeerd worden. Bijgevolg kannietovertoestemminggesprokenworden(Harrisetal.,2002).

Therapietrouw: verschillende vormenBinnendeliteratuurwordenverschillendevormenvantherapietrouwonderscheiden.Marland(1999),LützenenSvedberg(2001)sprekenoveractieve,gekozenenopgeleg-detherapietrouw.Bijactievetherapietrouwisersprakevaneenovereenkomsteneen

Medicatietherapie–ontrouw kan niet uitsluitend tot het probleem van de patiënt herleid worden.

356

aanpakwaarbijvaardigheidstrainingmetneurolepticacentraalstaat.Ookterugvalpre-ventie en vroegsignalering zijn belangrijke aspecten. Binnen gekozen therapietrouwworden educatieve interventies opgezet om therapietrouw te bevorderen. Daarnaastwordtvoldoendeindividueleaandachtgegevenaandeattitudesendemotivatievande patiënt met betrekking tot zijn medicatie. Bij opgelegde therapietrouw wordt deverantwoordelijkheid tijdelijk overgenomen door de verpleegkundige. Paradoxaalgenoegdraagtdezenietbijtothetbevorderenvandetherapietrouw.Depatiëntkrijgtgeen medebeslissingsrecht in de opstelling van de behandeling. Het gebruik vanempowermentkandezenegatieveeffectenreduceren(Marlandetal.,1999;LützenenSvedberg,2001).

Verpleegkundige – patiëntrelatieDeverpleegkundige–patiëntrelatiekanomschrevenwordenalseenkerngegevenbin-nen het bevorderen van de medicatietherapietrouw bij patiënten met schizofrenie.Patiënten zijn meer medicatietherapietrouw wanneer ze een ‘goede’ relatie hebbenmethunverpleegkundige(HewittenCoffey,2005;Pinikahanaetal.,2002;LützenenSvedberg,2001).Marland(1999)enDobber(2004)sprekenexplicietoverhetbelangvanhetcreërenvaneenpositievetherapeutischealliantie.Uitdeliteratuurblijktdatdeverpleegkundige–patiëntrelatieeenwaaieraankenmerkenenconceptenkanbevat-ten.De relatiekanbovendienkaderenbinnenverschillendevisies.Alsverpleegkun-digekanmenvertrekkenvanuiteenbepaaldgedachtegoedominrelatietetredeneninrelatietezijnmetmensenmetschizofrenie.

VisiesEnerzijds kan worden vertrokken vanuit een paternalistische visie. De medische–verpleegkundigestafwordtalsdeskundigbeschouwd.Mengaatervanuitdateenpatiënt als vanzelfsprekend zijn medicatie inneemt omdat het nu éénmaal in zijnvoordeel is. Anderzijds stelt men vanuit de emancipatorische visie dat patiënten instaat zijn tothetnemenvancompetentebeslissingen.De taakvandeverpleegkun-digerichtzichvooralophetondersteunenenhetfaciliteren(Harrisetal.,2002).Eenderdevisiewordt benoemdals ‘Getting it, together’ (Dearing, 2004).Concepten als‘knowing’, ‘socializing’, ‘normalizing’ en ‘celebrating’ worden gehanteerd. Onder‘knowing’ of ‘elkaar kennen’ wordt het observeren van de diagnostische indicato-ren,hetinschattenvandepatiënt/situatieenhetbegrijpenvandepatiëntbegrepen.‘Knowing’blijktonmogelijkzonder ‘socializing’ofsocialiseren,namelijkhetuitwis-selenvanervaringen,hetherbekijkenvandoelenvandepatiëntenhetontwikkelenvanrelaties.‘Normalizing’of‘normaliseren’blijktdeinterventiefasevandeinteractiete zijn.Dezebestaatuithetmanagenvanmedicatietherapietrouw,hetplannenvandagdagelijkseactiviteitenenhetbijbrengenvangezondeleefgewoonten.‘Celebrating’of ‘vieren’wordt omschreven als eenuiting, zowel verbaal als non-verbaal, vandevooruitgangdiedepatiëntmaaktenomvathetbevestigenvanprestaties,hetverster-kenvanveranderingenenhetlovenvanhetbereikenvandoelen.Hetconcept‘kno-

357

wing’kanalskerncategoriebeschouwdworden.Dearing(2004)enCameron,KapurenCampbell(2005)stellendatdegeciteerdeconceptenopzicheengunstigeinvloedhebbenopdetherapietrouw.‘Gettingit,together’wordtgezienalshetsocialeprocesdataandebasisligtvandeverpleegkundige–patiëntrelatiemetbetrekkingtotmensenmetschizofrenie(Dearing,2004).

Modellen en theorieënNaast deze verschillende visies zijn er een aantal modellen en theorieën te onder-scheiden. Hierbij heeft men het over het health belief model, de reasoned actiontheoryendeplannedbehaviourtheory(Marlandetal.,1999;LindströmenBingefors,2000).Hethealthbeliefmodel impliceerteenrelatietussenverwachtingen,attitudesengedrag.Erwordtveronderstelddatindividuenactieondernemen,hulpzoekenentherapietrouwzijnalszeontvankelijkzijnvoorhunziekte.Het(subjectief)aanvoelenvaneenbedreigingronddeziektetoestandleidttotgezondheidsgedrag.Aandachtvoorattitudestenaanzienvanneurolepticaeneducatieveinterventieskunnendetherapie-trouwpositiefbeïnvloeden.

Binnen de reasoned action theory, ontwikkeld door Fishbein en Ajzen, gaat menervanuitdatnaasthetwaargenomennutookdesubjectievenormendeeigenatti-tude,determinantenzijnvoordegedragsintentie.Toegepastnaardetermmedicatie-therapietrouwbijpatiëntenmet schizofrenie, steldenLindströmenBingefors (2000)vastdatmedicatietherapie–ontrouwindehandkangewerktwordendooreentesterkgeloof in eenpsychologischebehandeling.Deplannedbehaviour theory is eenver-dereuitbreidingvandereasonedactiontheory.Hetbegrip‘gedragscontrole’wordtinrekeninggebracht.Dematedatiemandcontroleheeftoverzijngedragenditgedragjuistkaninschatten,wordtgerelateerdaandeeigeneffectiviteit.Deeigentaxatievandemogelijkhedenom therapietrouw te zijn, zal eenbelangrijkedeterminant zijn inhetrealiserenvanmedicatietherapietrouw.

Kenmerken binnen de verpleegkundige–patiëntrelatieVanuit de verschillende visies, modellen en theorieën blijken er veel kenmerken tekunnen worden toegeschreven aan de verpleegkundige–patiëntrelatie. Deze kun-nendrieledig ingedeeldworden.Vooreerstwordenerpatiëntgerelateerdekenmerkenonderscheiden. Regelmatig terugkerende concepten zijn autonomie, zelfregulatie,zelfcontroleenselfefficacy(Dobberetal.,2004;Marland,1999;SvedbergenLützen,2000;LindströmenBingefors,2000). In tweede instantiekunnenkenmerkengerela-teerd aandeverpleegkundige, een rol spelenbij het aangaanvan eenverpleegkun-dige–patiëntrelatie. Advocacy, bereikbaarheid, keuzemogelijkheden gerelateerd aanempowerment, het managen van gevoelens, empathie, tevredenheid bij de patiëntrond de verpleegkundige zorg, continuïteit van zorg, vertrouwen en respect blijkentelkens terugkerende concepten (Dearing, 2004;Hewitt et al., 2005;Cameronet al.,2005; Pinikahana et al., 2002; Lindström en Bingefors K., 2000). Ook zogenaamde

358

‘negatieve’ kenmerken worden met betrekking tot de verpleegkundige gerelateerdekenmerken weergegeven. Hierbij gaat het dan bijvoorbeeld over disempowerment(Cameronetal.,2005).Alslaatstezijnerdekenmerkengerelateerdaanderelatieopzich.Dobberetal.(2004)enDearing(2004)sprekenvaneenopenrelatie,samenwer-kingenwederkerigheid.Indeliteratuurblijkthethanterenvanvoornoemdekenmer-kenteleidentothetbewerkstelligenvanmedicatietherapietrouw.

Therapietrouw en de verpleegkundige–patiëntrelatieUitdeliteratuurblijktdeverpleegkundige–patiëntrelatieinvloeduitteoefenenopdemedicatietherapietrouw bij patiënten met schizofrenie. Het individueel afstemmenop de patiënt, aandacht voor empowerment en gelijkwaardigheid in de relatie zijnvan fundamenteel belang om therapietrouw te beïnvloeden. Individueel afstemmenbetekent een goed kennen en taxeren van de patiënt en een in kaart brengen vanmeespelende individuele factoren die de medicatietherapietrouw negatief of positiefbeïnvloeden (Lindström en Bingefors, 2000; Van Meijel et al., 2003; Harris et al.,2002;Marland,1999;Dearing,2004).Wanneertoegewerktwordtnaarhetopbouwenvan een echte vertrouwensrelatie, dient de verpleegkundige voldoende tijd te spen-derenmetdepatiënt (Hewittetal.,2005;Dearing,2004).Bovendienmoet rekeningwordengehoudenmetdespecifiekekwetsbaarheidvaneenpatiëntmetschizofrenie.Bijvoorbeelddooreeneenvoudiggeïndividualiseerdmedicatieregimeenpreventieplanoptestellenendoorrekeningtehoudenmet‘cognitievedefectenenmoeilijkhedenindeinformatieverwerkingenaandachtstoornissen’(Pinikahanaetal.,2002;VanMeijeletal.,2003;Harrisetal.,2002).

Empowermentvormgevenbinnendetherapeutischerelatiebetekentkeuzesaanbie-den,zoalsdekeuzetussenoraleofdepotmedicatie(Marlandetal1999).Depatiëntdient betrokken te worden in het beslissingsproces en zowel vaardigheden als ken-nisrondantipsychotischemedicatiedienenbijgebrachtteworden(Pinikahanaetal.,2002;LindströmenBingefors,2000;Dobberetal.,2004;Harrisetal.,2002;Marland,1999).Empowermentinderelatiecentraalstellenimpliceertdatdeverpleegkundigeervaringen,gevoelens,belevingenenopvattingenvandepatiëntmetbetrekkingtotzijn medicatie actief honoreert (Marland, 1999). Een patiënt is meer geneigd zichaaneenbehandelplantehoudenwanneerhijdaarinvloedopheeftenmethetplaninstemt(Dobberetal.,2004).

Hethanterenvangelijkwaardigheidbinnenderelatieveronderstelteentweerichtings-relatie.Zoweldeverpleegkundigealsdepatiënterkennenhuninbreng(Dearing,2004;LützenenSvedberg,2001;Dobberetal.,2004).Deverpleegkundigekandezehoudingslechts volwaardig opnemen, in een visie waar de focus op gezondheid en niet opziektegelegdwordt(Marland,1999).Hieronderwordtbegrepen:hetcentraalstellenvanautonomie,hetherlabelenvanmedicatieals‘controleoverheteigenleven’,hetgevenvankeuzemogelijkhedenenhet‘normaliseren’vanmedicatie(Marland,1999;

359

Hewittetal.,2005;Dearing,2004).Deverpleegkundigehandeltvanuiteenvisiewaar-bijdepatiëntderegieheeft.

De verpleegkundige blijkt te moeten handelen binnen een continuüm van steedsveranderende noden van de patiënt (Cameron et al., 2005). Ze kan optreden alsbelangenbehartiger - wanneer de patiënt (nog) niet in staat is tot het nemen van‘competente’beslissingen -, overhetmonitorenvanbijwerkingenenhet gevenvanmedicatiezorg tot eenondersteunen inzelfmanagementstrategieënenhet toewerkennaarziekte– inzichtbijhetvoorkomenvanterugval(Harrisetal.,2002;LützenenSvedberg,2001;Cameronetal.,2005;Hewittetal.,2005;VanMeijeletal.,2003).

De therapeutische relatie op zich blijkt onvoldoende om een actievemedicatiethera-pietrouw te bewerkstelligen. Uit de literatuur blijken interventies als motivationelegespreksvoering,psycho-educatieenspecifiekegedragstrainingnaastdetherapeutischealliantievaninvloedtezijnopdemedicatietherapietrouw.Vanuitdeperceptievandepatiënt, varieert de verpleegkundige–patiëntrelatie binnen een continuüm van laag-drempeligevriendschappelijkheidenerzijdsenafstandelijkeprofessionaliteitanderzijds(JacksonenStevenson,2000).Haar‘dichte’relatiemetdepatiëntlaattoeincontacttetredenmetdeeigenleef-enervaringswereldvandepatiënt.Het professionalisme én de ’close’relatie kunnen de verpleegkundigedemogelijkheidgevenomtefungerenals‘vertaalmachine’inhetoverbrengenvanken-nisenvaardigheden.Vertrekkendevanuiteenvisiedierekeninghoudtmetdebelevingvanhetgebeurenrondde(medicamenteuze)behandeling,kanhetmedisch-verpleeg-kundigteamsamenmetdepatiënteenstrategieontwikkelenwaarbijdemedicatiethera-piededagelijksegewoonteszominmogelijkbeïnvloedt(Marland,1999).

DiscussieUitdeliteratuurkangesteldwordendatdeverpleegkundige–patiëntrelatiebeschouwdkanwordenalseennoodzakelijkemaargeenvoldoendevoorwaardeommedicatiethe-rapietrouwbijpatiëntenmetschizofrenietebekomen(Hewittetal.,2005).

Medicatietherapietrouwwordt inde literatuurnietéénduidigenheldergedefinieerd.Vaakgebruikenauteursdetermmedicatietherapietrouwzondereenheldereinhoude-lijkedefinitie tehanteren.Eenduidelijkeaflijningofafkappunt tussenmedicatiethe-rapietrouwversusmedicatietherapie–ontrouwwordtnietheldergeformuleerd.Welkecriteriatoegeschrevenwordenaanmedicatietherapie–ontrouwblijvenonduidelijk.

Eenheldere inhoudelijkedefiniëringkanzinvolzijnomeenvroegeherkenningvanmedicatietherapie–ontrouwtebewerkstelligen.Vooralbijpersonenmetschizofrenieis

empowerment vorm geven binnen de therapeutische relatie betekent keuzes aanbieden, zoals de keuze

tussen orale of depotmedicatie

360

eenvluggeonderkenningbelangrijk.Het therapieplankanaande individuelenodenvandepatiëntaangepastworden.DestudievanVanMeijeletal.(2003)verdieptzichinhetmakenvanprotocollenvoorvroegsignaleringbijpersonenmetschizofrenie.Alsverpleegkundigedientmenerzichvanbewusttezijndatpersonenmeteenopstootnietnoodzakelijktherapieontrouwepersonenzijn.

IndestellingvanMacPherson(1997)komtduidelijknaarvoordatmedicatiethera-pie–ontrouwvooralbij depatiënt zelf ligt.Recente studiesbekritiserendeze invals-hoek.Uitdeliteratuurblijktdatderelatieverpleegkundige–patiënteenbelangrijkerolkanspelen inhetbevorderenvanmedicatietherapietrouwbijpersonenmetschi-zofrenie.Devisieenhetpersoonlijkreferentiekadervandeverpleegkundigekanvaninvloedzijn.Alsuitgangspuntdientdeverpleegkundigedepatiënt te lerenkennen.Vanuitdezetaxatiekanmenvanuiteenbepaaldevisievertrekken.Hierbijwordtreke-ninggehoudenmetfactorendievoortvloeienuithet‘kennen’vandepatiënt.Dever-pleegkundigedient inrelatietetredenmetdepatiëntenhem/haartebegeleidenopeenadequatemanierenbinneneenvoortdurendproces.

Dekenmerkenvandeverpleegkundige–patiëntrelatiewordengesitueerdindriecate-gorieën,patiënt,verpleegkundigeenderelatiezelf.Dezecategorieënkunnen,binnendeliteratuurstudie,alsexhaustiefbeschouwdworden.Tochzijndezenietaltijdduide-lijkaflijnbaarofalsstriktgescheidentebeschouwen.Bovendienspeeltdeinterpretatieenhetreferentiekadervanwaaruitgewerktwordteenbelangrijkerol,zowelvoordeverpleegkundigealsvoordepatiënt.

Belangrijk te onthouden bij het effect van de verpleegkundige–patiëntrelatie metbetrekking tot medicatietherapietrouw is de invulling die eraan gegeven wordt. Deperceptie van de verpleegkundige rondmedicatietherapietrouwkan anders zijn danwatdepatiëntervaartofverlangt.Eenverpleegkundigeheeftmeestalalsdoelstellingterugvaltevoorkomen.Terwijldepatiëntmisschienandereprioriteiteninzijnlevenstelt. Bijvoorbeeld een zo ‘normaal’ dagelijks leven te behouden. Binnen de relatiedient de patiënt centraal te staan. De verpleegkundige dient een groot invoelings-vermogen en professionaliteit te bezitten om samen op één lijn te komen staan indebehandelingvanschizofrenie.Derelatiekaneenpositieveinvloedhebbenophetbehoudenvandemedicatietherapietrouw.Ditnaastmedicatiegerelateerde,patiëntge-relateerde,familie/netwerkgebondenfactorenenfactorengerelateerdaanhetverzor-gingssysteem.

aanbevelingen voor verder onderzoekUit de literatuurstudie blijkt de noodzaak van verder wetenschappelijk onderzoekronddeverwachtingenvandepatiëntentenopzichtevandeverpleegkundigen,inter-ventieontwikkelingendiedemedicatietherapietrouwverhogenentoetsen,risicofacto-renvoormedicatietherapie–ontrouw.Wetenschappelijkestudieswordenaanbevolen

361

waarbijde impactvandevisie rond ‘getting toknow thepatiënt’opdepraktijk inbeeldgebrachtwordtenwaarbijdeprofessioneleidentiteitenhettherapeutischver-mogenvanderelatieverpleegkundige–patiëntonderzochtwordt.

NoteN

1 Schizofrenie wordt volgens DSM – IV gedefinieerd (American PsychiatricAssociation, 1994). Kenmerkende symptomen zijn wanen, hallucinaties, onsa-menhangendespraak,ernstigchaotischofkatatoongedragennegatievesympto-menzoalsvervlakkingvanhetaffect,gedachten–ofspraakarmoedeofapathie.

2 Demogelijkheid/vaardigheid/ervaringhebbenomietsgoedtedoen(Collins,2003).Iemanddieoverdementalecapaciteitbeschiktomeenbepaaldeactiviteituittevoerenofeenbepaalderoloptenemen.

auteurs

• BartDebyser,LectorVerpleegkunde,KATHOHIVB,Wetenschappelijkmedewer-ker,PsychiatrischeKliniekPittem

• KatrienVanCauwenberg,LectorVerpleegkunde• SophieDelobelle,ZorgcoördinatorZorgcentrumWondzorg,Universitair

ZiekenhuisGent• ElsSteeman,DocentMasterindeVerpleegkundeendeVroedkunde,Universiteit

Gent

Literatuur

• CameronD.,KapurR.&CampbellP.(2005).Releasing the terapeutic potential of the psychiatric nurse: a human relations perspective of the nurse – patient relati-onship. JournalofPsychiatricandMentalHealthNursing,2005(12),64–74.

• DearingK.(2004).Getting it together: How de nurse patient relationship influen-ces treatment complance for patients with schizophrenia. Archivesofpsychiatricnursing,XVIII(5),155–163.

• DobberJ.,vanMeijelB.&deWinterC.(2004). Medicatie-compliance bij mensen met schizofrenie, een literatuurstudie naar de bijdrage van verpleegkundigen.Verpleegkunde,19(54),283–299.

• HäfnerH.(1997). Epidemiology of schizophrenia. CanadianJournalofPsychiatry,1997(42),139-151.

• HarrisN.,LovellK.&DayJ.(2002). Consent and long – term neuroleptic treat-ment. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 2002(9),475–482.

• HewittJ.&CoffeyM.(2005). Therapeutic working relationships with people with schizophrenia: literature review. JournalofAdvancedNursing,52(5),561–570.

• JacksonS.&StevensonC.(2000). What do people need psychiatric and mental health nurses for? JournalofAdvancedNursing,31(2),378–388.

• LindströmE.&BingeforsK.(2000). Patient compliance with drug therapy in schi-zophrenia: economic and clinical issues. Pharmacoeconomics,18(2),105–124.

• Lützen K. & Svedberg B. (2001). Psychiatric nurses’ attitudes towards patient autonomy in depot clinics. JournalofAdvancedNursing,35(4),607–615.

• Marland G. & Sharkey V. (1999). Atypical neurolepics: autonomy and compli-ance? JournalofAdvancedNursing,29(3),615–622.

• MarlandG.(1999). Depot neuroleptics, schizophrenia and the role of the nurse: is practice evidence based ? A review of the literature. JournalofAdvancedNursing,30(6),1255–1562.

362

• OlfsonM.,MechanicD.,Hansell S., BoyerC.,Walkup J. &WeidenP. (2000).Predicting medication non – compliance after hospital discharge among patients with schizophrenia. PsychiatricServices,51(2),216–222.

• PinikahanaJ.,HappellB.,TaylorM.&KeksN.(2002). Exploring the complexity of compliance in schizophrenia. MentalHealthNursing,23(51),513–528.

• VanEverdingenetal.(1998). Pinkhof geneeskundig woordenboek. BohnStafleu-VanLoghum,Houten.

• VanMeijelB.,vanderGaagM.,KahnR.&GrypdonckM.(2003). Relapse pre-vention in patient with schizophrenia: the application of an intervention protocol in nursing practice. ArchivesofPsychiatricNursing,XVII(4),165–172.

• Yamada K., Watanabe K., Nemoto N., Fujita H., Chikaraishi S., Yamauchi K.,YagiG.,AsaiM.&KanbaS.(2006). Prediction of medication non – compliance in outpatients with schizophrenia : 2 – years follow – up study. PsychiatryResearch,2006,141,61–69.

363

5 jaar opvangteam Critical Incidents

in p.C. Sint-jan-Baptist, Zelzate

Met dit artikel blikken we terug op het 5-jarig bestaan van het opvangteamCritical Incidents of kortweg opvangteam CI in P.C. Sint-Jan-Baptist te Zelzate.Het opvangteam voorziet bij medewerkers, die slachtoffer zijn van een criti-cal incident in emotionele opvang en begeleiding van het doorwerkingsproces.Wateencritical incidentprecies is, leestu indedefinitie, aangevuldmet enigevoorbeelden en vaak voorkomende reacties na een CI. Daarna plaatsen we hetopvangteam binnen een ruimer preventief beleid, beschrijven we de soortenopvang,devoorbereidendefasevandetotstandkomingvanhetopvangteam,desamenstellingendeconcretewerkingervan.Werondendevoorbije5jaarafmeteenevaluatievandewerkingendebijhorendeactiepunten.

Definitie van een critical incident (MaDOe)Eencritical incident iseenéénmaligegebeurtenisdie totaalonverwachtplaatsvindt,steeds als angstwekkend beleefd wordt, waarbij de dood rechtstreeks of onrecht-streeksbetrokkenisenhetslachtoffermachteloosstaatt.o.v.hetgeweld.

Machteloos – angst – Dood – Onverwacht – eenmalig

Hetopvangteamheeftdieincidentengeregistreerdwaarvanhetopdehoogtewasenwaarvoorhetheeftgeïntervenieerd.Ineenperiodevan5jaarzijn59incidentengere-gistreerd.Deeersteregistratiedateertvan03/09/02,hetlaatsteincidentopgenomenindeverwerkingdateertvan20/09/07.

Koen Deconinck

364

Tabel 1: aanleiding van interventies opvangteam 2002-2007agressie 26 44%TraumaPrivé 9 15.25%

Pogingtotzelfdoding 5 8.5%

Brandstichting 4 7%

Reanimatie 3 5%

Opeenstapelingvan

incidenten 3 5%

Overlijdenvanpt 3 5%

Ptinlevensbedreigende

situatie 2 2.4%

Ongevalmetmachine 1 1.7%

Zelfdodingcollega 1 1.7%

Angstvoorrepresailles 1 1.7%

Angstvoorsuïcide 1 1.7%

Vaak voorkomende reacties na een CIDeconfrontatiemeteencriticalincidentkanheelwatreactiesuitlokken.Afhankelijkvaniedersdraagkracht(persoonlijkheid,levenswijze,gezondheid,sociaalnetwerk,…)endeernstvanhetincident,zaliedereenhiermeeandersomgaan.Vaakvoorkomendereacties situeren zich op lichamelijk, psychisch en emotioneel vlak. Deze reactiesmakendeeluitvanhetdoorwerkingsproces.Hetzijnnormalereactiesopeenabnor-male gebeurtenis. Deze reacties normaliseren, door ze te kaderen in een doorwer-kingsproces,kandemedewerkergeruststellen.

Tabel 2: Vaak voorkomende stressreactiesLichamelijk Psychisch emotioneelVluggermoevoelen Verminderdeaandacht

hebben Angstigerzijn

Slechterslapen Moeilijkerkunnen

concentreren Paniekerigzijn

Rustelooszijn Het gebeurde steeds terug

zien

Afstandelijkerzijn

Hoofdpijnhebben Nachtmerrieshebben Schuldigvoelen

Prikkelbaarderzijn Verwardzijn Teneergeslagenzijn

Twijfelshebben Verdrietigvoelen

Het opvangteam binnen een ruimer beleidZorgen voor medewerkersP.C. Sint-Jan-Baptistwil expliciet zorgen voor zijnmedewerkers en in dezemateriezijnbetrokkenheidenmedelevenkenbaarmakenbijgetroffenmedewerkersdoormid-delvaneengeorganiseerdeopvang.

365

Dezezorgendevisieopmedewerkersiseendirectevertalingvankritischdoel6vandeMissievandeBVL(Bouwenaanwaarachtigewerk-en leefgemeenschappenbin-nen een goed gestructureerde en mensgerichte organisatie, waarbij het welzijn vaniederemedewerkerbelangrijkis).OokindedoelstellingenvanhetPCSintjanBaptist(ziefiguur1)isduidelijkgeformuleerddatweo.a.zorgzaamenmenselijkmetonzemedewerkerswillenomgaanenrekeningwillenhoudenmethetwelzijnvandemede-werker.Verder ishetopvangteamookdeels eenantwoordopdewelzijnswetvan4augustus1996diedewerkgeververplichteenglobaalpreventiebeleid tevoeren,hetkoninklijk besluit betreffende de voorkoming van psychosociale belasting door hetwerkvan6juni2007enCAOnr72vandeNationaleArbeidsraadvan30maart1999metbetrekkingtotvoorkomingvanstress.

Figuur 1: de doelstellingen van P.C. Sint-Jan Baptist

Volgens Buyssen, 2002 slaagt 1 op de 8 medewerkers er niet in om de ervaring teverwerkenendedraadvanhet levenweerop tepikken.Goedeopvangkanervoorzorgendateenmogelijkeposttraumatischestressstoornis,depressieofanderepsychi-atrischeaandoeningtijdigwordtgesignaleerdzodatzosnelmogelijkbehandelingkangestartworden.

366

Het agressiebeleidDegrootstetriggeromtestartenmeteenopvangteamwasdefrequenteblootstellingaanagressieincombinatiemeteenheersendecultuurwaarbijagressiede‘normaliteit’waswaarmeejeommoestkunnen.Deopvangvaneenslachtoffernaeencriticalincidentstaatnietopzichmaariseven-zeer ingebed ineenagressiebeleiddatuitsprakendoetoverhetniveauvanprimairepreventieofhetvoorkomenvanagressie,secundairepreventieofhetomgaanmetdeagressieentertiairepreventieofdeaanpakvandegevolgenvoorallebetrokkenen.Aan het niveau van primaire en secundaire preventie was al hard gesleuteld watresulteerde in talrijke beleidsmaatregelen zoals een projectgroep agressiebeheersing,referentieverpleegkundigenperafdeling(deVAPofverantwoordelijkeagressieproble-matiek),eentweedaagseopleidingomgaanmetdreigendendestructiefgedrag,alarm-zendersenontvangers,eeninterventieploeg,proceduresvoorafzonderingenfixatie,degelijkafzonderings-enfixatiemateriaal,overlegmetpolitie…Echterhetniveauvan tertiairepreventiewasnogbraakliggend terrein.Hetopvang-team CI biedt hier een antwoord op en onderstaande gegevens bevestigen de noodaanopvang.

gegevens uit de agressiebevraging In2007dedenwe invoorbereidingvaneenstudiedagm.b.t.agressieeenbevragingomtrentvaardigheden,kennisenattitudesinhetomgaanmetagressiebijallemede-werkers vanhet departement patiëntenzorg. 124 respondenten vuldende bevragingin.Dezeonderstaandeantwoorden(figuur2-6)geveninformatieoverdeprevalentievan agressie op de werkplek en rechtvaardigen op zijn minst het bestaan van eenopvangteam.

Figuren 2-4: gegevens uit de agressiebevraging

367

Decijferslerenonsdat95%vandemedewerkersalgeconfronteerdzijnmetagressie.61%isgeconfronteerdmetfysiekeagressieopzijnpersoonenietsmeerdandehelftisindiemategeïntimideerddatdeimpactvanhetgebeurenookthuisvoelbaarwas.

Figuren 5-6: gegevens uit de agressiebevraging

30%vandebevraagdenhebbenooitmeteenCI-medewerkergesprokenen92%vandiemedewerkerswarentevredenoverdeopvang.

een geïntegreerd veiligheidsbeleid?Deopvangvanslachtoffersnaeencriticalincidentisgegroeidvanuiteenagressiebe-leidmaarzoals in tabel1beschrevenwordt,zalhet teamvoorelkcritical incident,vanwelkeaarddanookinterveniëren.

HetveiligheidsbeleidinSint-Jan-Baptistisechternogeenverzamelingvanonafhanke-lijke,losstaandetopicsenvormtnoggeengeïntegreerdgeheel.

Soorten opvangWezienindepraktijkverschillendemodellenvooropvang• Deopvangkanuitbesteedworden,• Deopvanggebeurtdoordeleidinggevende,• 1of2teamledenperteamwordenopgeleidvooropvangbinnenheteigenteam,• Een deskundige instellingsmedewerker (meestal psychiater of psycholoog) wordt

aangesteldvoordeopvang…Alleopvangmodellenhebbenhunvoorennadelen,maarbedrijfsopvangblijktvolgensBuyssendemeestevoordelentehebben.

Devoordelenvanhetopvangteamopeenrijtje• Lagedrempel(opvangeriseencollega)• Groterenatuurlijkebetrokkenheid• Deorganisatieerkenteigenverantwoordelijkheidvooropvang• Hetslachtofferheeftkeuzedoorwiehijwordtopgevangen• Opvangerskunnenelkaarmotiverenensteunen

368

• Kennisenvaardighedentenaanzienvanopvangverspreidenzichgemakkelijkbin-nendeorganisatie

• Gespreideverantwoordelijkheidvooropvangkomtdraagvlakbinnenorganisatieten

goede• Sterkemotivatie• Deskundigheidisgemakkelijkeroppeiltehouden• Mogelijkheid om signalen vanuit de totale organisatie te bundelen en de leiding

voorstellentedoenvoorpreventievemaatregelen

Denadelenvaneenopvangteamopeenrijtje• Organiseren van opvang niet altijd eenvoudig (opvang moet ingepast worden in/

naastnormalewerkzaamheden)• Gevaardatopvangerszichals(semi-)professionalsgaangedragen• Gevaardatopvangteameensoortklachtenbureauwordt

Het opvangteamSamenstelling van het opvangteam In2002hebbenweeenteamsamengestelddatonderleidingvanFonsRenders,(o.a.traumatherapeut bij het centrum voor crisispsychologie in Nederoverheembeek) dewerkingvanhetopvangteamheeftuitgebouwd.Het opvangteam bestaat op vandaag uit 8 medewerkers vanuit verschillende lagenvan de organisatie wat een weerspiegeling van de organisatie nastreeft; 2 basisver-pleegkundigen, 1begeleider/criminoloog, 2 nachtmedewerkers, 1 afdelingshoofd, 1psychiatereneenstafmedewerkerpatiëntenzorgdietevensookhetteamcoördineert.Hetteamisvijfjaargeledengestartmet13ledenenissamengesteldopbasisvandeinteressevandemedewerkersindematerie.Vermitsweeendalende trendzienvanhet aantalmedewerkers enwededraaglastwillenverdelen,willenwetegenbegin2009viernieuwemedewerkersrecruterenenopleiden. De twee belangrijkste redenen van deze dalende trend zijn enerzijds demoeilijkecombinatievandewachtweekmethetprivélevenenditzekervoormede-werkersmetkinderen.Anderzijdszijneenaantalmedewerkersintussenelderstewerkgesteld.

Competenties van medewerkersApril 2008 betekende de start van het project competentieontwikkeling waarbij weonze gewenste competenties in kaart willen brengen en verder ontwikkelen. Iederemedewerkerheeftoptermijnzijnfunctie-encompetentieprofieldatde leidraadzalvormen in recrutering en selectie, functionerings- en evaluatiegesprekken, vorming,promotie...

Leden van het opvangteam functioneren in de hoedanigheid van collega met extrabagageophetvlakvanopvangennietvanuithuneigendiscipline.Slachtoffersheb-

369

benimmersnoodaanechtebetrokkenheidenvermitszenormalereactiesvertonenopeenabnormalegebeurtenishoevendereactiesnietgemedicaliseerdteworden.

De3generiekecompetentiesdievoorelkemedewerkerbinnenSint -Jan-Baptistgel-den, zijn klantgerichtheid, samenwerkingsgerichtheid en resultaatgerichtheid. Voorwielidvanhetopvangteamwilworden,mikkenwebovenopdegeneriekecompeten-tiesopdevakspecifiekecompetentiesactief luisteren, inlevingsvermogenenkunnenwerkenmetgroepen.Deprimairebehoeftenvaneenslachtoffer liggen immerseersten vooral op het emotionele vlak. Vermits de meerwaarde van een groepsgesprekligt inhet(h)erkennenendelenvanervaringendoordegroepsledenvindenwehetbelangrijkdatdemedewerkereengroepsgesprekkan leiden.Daarnaast lijkthetonsbelangrijk dat de medewerkers het vertrouwen genieten van collega’s, dat ze huneigentrauma’sverwerkthebbenendatzeenigejarenwerkervaringhebben.Wiehetklappenvandezweepkent,zalmindermoeitehebben,hetvertrouwenvandecol-lega’stewinnen.Devaktechnischecompetentieszoalshetoppikkenvansignalenvanonvoldoendedoorwerkingenhetviergesprekkenmodelwordtaangeleerdineentwee-daagsetraining,gevolgddoorintervisies.

Taken en verantwoordelijkheden bij opvangDe opvang van slachtoffers na een CI is niet alleen een zaak van een opvangteammaarrustechterbijverschillendeactoren.Desteunvanheteigenteamisonontbeer-lijkvoorherstelwatbetekentdaterdusvoordedirectecollega’seenbelangrijkerolisweggelegd.Ookdeleidinggevende,defamilieofpartnereninlaatsteinstantiehetopvangteamkunnenhetslachtofferhelpenbijhetdoorwerkingsproces.

Taken voor de directe collega’sDeeerstetaakvandedirectecollega’sishetbiedenvanacuteopvang.De principes voor acute opvang zijn al ontwikkeld tijdens de Eerste Wereldoorlog,metdebedoelingmilitairendieinemotioneleshock(shellshock,stress)verkeerdenzo snelmogelijkweeroperationeel inzetbaar temaken.Dezebehandelingsprincipeswordensamengevat inhet letterwoordO.N.V.E.E.,datstaatvooronmiddellijkheid, Nabijheid, Verwachting, eenvoud en eenheid.

• Onmiddellijkheid:hoesnellerjekuntreagerenenhulpkuntbieden,destebeter.• Nabijheid:zoekhetnietteverweg,maarreageeropdeinterventieplaatszelfofin

de buurt. Ook vervolggesprekken worden zo dichtbij mogelijk georganiseerd. Zovangjeeenhulpverlenerhetbestopinzijnrolalshulpverlener,inzijnteamenopdeplaatswaarhij/zijalshulpverlenerwerkt.

• Verwachting:probeer tedoenwatwordtverwacht. Ineerste instantiebetekentdithulpbiedeninpuurpraktischezaken,zoalsantwoordgevenopgesteldevragen.

• Eenvoud:Keep ItStupidlySimple(KISS).Laathetslachtoffer ineenaparteplaatstotrustkomenzodathij/zijzijnemotieskanuiten.Geef(h)erkenning.

370

• Eenheid:zorgdatiedereenvandehulpverlenershetzelfdedoetofhetzelfdeuitgangspuntheeft,anders raakthet slachtofferalleenmaarmeergedesoriënteerden/ofgetraumati-seerd.

Eentweedetaaktenaanzienvanhetslachtofferishetsuggererenvanmogelijkheidtotopvangvanhetopvangteam.Deervaringleertdathetgrosvandeslachtoffersineer-steinstantiedeopvangnietnodigvinden.Alsdecollegaofleidinggevendedantochhetopvangteaminschakeltwordtditdoorhetslachtoffermeestalpositiefonthaald.

Eenderdetaakvoordecollegaisergewoonzijnenblijvensteunbieden,vooralnadathet incident al een tijdje achter de rug is. Al gauw verslapt de aandacht voor hetgebeurdeenwordtvanhetslachtofferverwachtdathij/zijweervolopdedraadvanhetlevenheeftopgenomen.Nietsisvaakminderwaar.Ooknaverloopvantijdheefthetslachtoffersomsnogdebehoefteomoverhetgebeurdetepraten.

Alshetslachtofferhetgebeurdemoeilijkverwerkt,zalzichdatmisschiennietonmid-dellijkmanifesterenmaarmogelijkszichtbaarwordennawekenofmaanden.Hetisdetaakvandedirectecollega,daarhijhetslachtoffergoedkentenvaakziet,omeenverstoordedoorwerking te signaleren endeskundigehulp te adviseren.Hetspreektvanzelfdateropengecommuniceerdwordtendaternietachterderugvandemedewerkerwordtgesproken.

Taken voor de leidinggevendeGrosso modo kunnen we 2 hoofdgroepen in de taken van de leidinggevende i.f.v.opvangonderscheiden:hetbiedenvansteunenhetcreërenvaneenveiligewerkplek.Voor het opvangteam is opgestart zijn de leidinggevenden gesensibiliseerd om huntakenm.b.t.opvangvanmedewerkersopzichtenemen.

Het bieden van steunDe tevredenheid van medewerkers over de opvang wordt vooral bepaald door deopstellingvandeleidinggevendeendoordematewaarindezetegemoetkomtaandeverwachtingendiedemedewerkertenaanzienvandeleidinggevendeheeft.

Inschatten of opvang nodig is

Indeeersteplaatsverwachtdemedewerkerdatdeleidinggevendekaninschattenofopvangnodigis.Alsdeleidinggevendedeimpactvaneenincidentonderschat,mini-maliseertofoverhethoofdziet, zaldebetrokkenmedewerkerhemdat ergkwalijknemen.

Acute opvang organiseren of zelf bieden

Alsdeleidinggevendevanoordeelisdatacuteopvangnodigis,zalhijervoorzorgendatditdaadwerkelijkgebeurt.Alsdemedewerkerzichveiligvoeltbijzijnleidingge-

371

vendekandeopvangdoordezelaatstegebeuren.Dedubbelepetvandeleidinggeven-de(opvanger/beoordelaar),kanvoorhetslachtofferechtereendrempelbetekenen.

Medeleven tonen

Demedewerkerverwachtvanzijnleidinggevendedathijbetrokkenheidtoontindeperiodenahetincident.Ditbetekentdatdeleidinggevenderegelmatigeensinformeerthoehetgaatzonderdatditellenlangediepgaandegesprekkenmoetenworden.

De eigen directie informeren

SlachtoffersvaneenCIverwachtendatzeerkendwordeninwatzehebbenmeegemaakt,ookdoorhundirectieleden.Hiervoormoetdedirectiewordengeïnformeerd.

Praktisch steunen

Eenbelangrijke taakvande leidinggevende isvooralpraktischeondersteuningbieden.Het slachtoffernaarhuis latenbellen,hetongevallenaangifteformulier laten invullen,demedewerkerdenodigeruimtegevenomopverhaaltekomenofdesgewenstnaarhuislatengaan.De leidinggevendezorgtervoordatde takenvanhet slachtofferwordenovergeno-men.Indiennodigregeltdeleidinggevendevervoernaarhuis.Indienermateriëleschadeis,verwachtdemedewerkerdatdeleidinggevendeallesinhetwerkzetdathijvergoedwordt.Mogelijkskandegetroffenmedewerkerbepaaldetakenofwerkzaamhedennietaanindeperiodenahet incident.Alsdegevraagdeaanpassingenmogelijkenredelijkzijn,kandeleidinggevendehierrekeningmeehouden.

Herhaling van het incident proberen te voorkomen

Alheelsnelnahetincidentbespreektdeleidinggevendehetincidentmetzijnteamendebetrokkenenmetdebedoelinggelijkaardigeincidentenindetoekomsttevoorkomen.Stapvoorstapwordthetincidentgeanalyseerdenoplossingengeformuleerd.Dezebijeenkomstiseerdertechnischvanaardenheeftgeenszinsdebedoelingomschuldigenaantewijzen.

een veilige werkplek creërenHetbehoorttothettakenpakketvandeleidinggevendeompro-actieftezorgenvooreenvei-ligewerkplek.Vooraleerstziethijeroptoedaterbinnenhetteameensfeeriswaarbinnencriticalincidentsendeimpactervankanbesprokenworden.VerdermaakthijafsprakendatelkCIwordtgemeldenbesproken.

Taken van het opvangteamBieden van nazorgDehoofdtaakvanhetopvangteamishetbiedenvannazorgaanslachtoffersnaeenCI.In6.3.1.gaanwehierverderopin.

Bij een verstoorde doorwerking doorverwijzen naar professionele hulpverlening Na een incident wordt telkens een arbeidsongevallenaangifteformulier ingevuld dat

372

eeninterncodenummerkrijgtengeklasseerdwordt.Ophetmomentdatdebetrokkenmedewerkermedischekostenmaaktofarbeidsongeschikt isnaaraanleidingvanhetincidentwordthetformulierdoorgestuurdnaardeverzekeringdiehetincidentaldannietalsarbeidsongevalerkent.Indevoorbijevijfjaarzijn3medewerkersdoorverwe-zenwaarbijhetincidentalsarbeidsongevalwerderkendenzodusdegemaaktekostenkondenterugvorderenvandeverzekering.

Voorlichting geven over het opvangteam Eenopvangteamkannietfunctionerenalsderestvandeorganisatienietopdehoogteis van het bestaan. Zo krijgt elke nieuwe medewerker tijdens een inscholingsdag,informatie overhet opvangteam.Er zijn folders verspreid opde afdelingen en er isinformatie terugtevindenophet intranet.Leidinggevendenenanderemedewerkerswerdengesensibiliseerdinverschillendecampagnes.

adviezen geven ter preventie van CI en vergroten van de sociale veiligheid Jaarlijksworden cijfers overCI endewerkzaamhedenvanhet opvangteamoverge-maaktaandedirectieenhetCPBW.

Consultatie Een medewerker van het opvangteam heeft meer bagage mbt opvang en kan alsvraagbaakdienenvooriedereendievragenheeftovereenCI,deimpact,denazorg…

Taken voor familie en partnerHetopvangteamprobeertdefamilie/partnertesensibiliserenaandehandvaneenfol-der(figuur8)diezemeegevenmethetslachtoffer.Zegevenhierinuitlegovermoge-lijkenormalestressreactieswaarmeehunfamilie/partnerkangeconfronteerdwordenenvragenhenomaandachtigteluisteren,inlichtingentevragenoverhetincidentenhun familielid/partneraan temoedigenomerover tepraten.Ook familieleden/part-nerskunnenbijhetopvangteamterechtalszemeerinfowensenofbehoeftehebbenomtepraten.

373

Figuur 8: fragment folder voor familie/partner

Opvang bieden: het 4-gesprekkenmodel in de praktijkDenazorgdiehetopvangteambiedtisgestoeldop4gesprekkendieafhankelijkvandetijdtelkenseenspecifiekefocusbelichten.Heteerstegesprekvindtbinnende72urennahetincidentplaats.In82%vandeinciden-tenhebbenwegeïntervenieerdbinnende8uur.Inderestvandegevallentussende8en72uur.Dehoofddoelstellingvanditgesprekishetslachtofferlatenventileren(talk,tears,time).Hetverloopvanhetgesprekkenmerktzichdoor3fasen.Tijdensdeintroductiefasewordtdebedoelingvandegesprekkenduidelijkgemaakt.Indeexploratiefasevertelthetslachtofferzijnverhaalenindeinformatiefasewordtaandehandvaneenfolderinforma-tiegegevenovervaakvoorkomendereactiesnaeenincident.Hetzijnnormalereactiesopeenabnormalegebeurtenis!Wegevenookeenfoldermeevoordepartner/familievanhetslachtoffer.Werondenhetgesprekafmeteenafspraakvooreenvolgendgesprek.

Hettweedegespreksitueertzich1tot2dagennaheteerstegesprek.Defocustijdensditgesprekligtvooralopdereactieservarentijdensdevoorbijenachtendagdieeenbeeldgevenvandeimpactvanhetincident.Wepeilenooknaardereactiesvandeomgeving,wegaandieperinopdedetailsvanhetincident,wemoedigenhetslachtofferaanommetanderentepratenoverzijnervaringen,gedachtenengevoelenseninformerenhenoverdemogelijkeverminderdeaandachtvandeomgeving.

374

Hetderdegesprek isgepland14dagentot3wekennahet incident.Wepeilennaardestressreactiesendestrategieëndiehetslachtofferhanteertomdestressreactiestetemperen.We geven informatie over de doorwerking, latenhet slachtoffer opnieuwhetincidentreconstruerenenpeilenopnieuwnaardereactiesuitdeomgeving.

Hetvierdegesprekishetafrondinggespreknaongeveer3maandnahetincident.Dedoelstellingvanditgesprekisnagaanofhetslachtofferhetincidentheeftdoorwerkten een plaats kunnen geven heeft in zijn leven. We peilen naar de nog aanwezigestressreacties.Wepeilennaar eventuele verandering inwaarden ennormen, ritueleomkaderingenactiesnaarhethedenenhetverleden.Werondendegesprekkenaf.

Dit 4 gesprekkenmodel is een handleiding voor de opvanger maar is geen wet vanmedenenperzen.Hetaantalgesprekkenisvariabelafhankelijkvanwathetslachtof-feraangeeft.15%vandeslachtoffershoudenhetbij1gesprek,39%bij2gesprek-ken,29%bij3gesprekkenen17%heeftde4gesprekkenofmeergehad.Slachtofferszijnnietverplichtomoponsaanbodintegaan.Zekunnennaheteerstegesprekookkiezenmetwiezevanhetteamverderwillenpraten.

OrganisatorischHetopvangteamis24/24en7/7bereikbaarviaGSM,mailenpersoonlijkcontact.Hettelefoonnummeriszichtbaaropdealgemenetelefoonlijst,hetintranetendefolder.Het team werkt met een wachtbeurtensteem waarbij elk lid van het opvangteamtekenseenweekvanwacht is.Hiervoorontvangendemedewerkers50eurowacht-vergoeding per wachtweek en recupereren ze minimum 3 uur als ze thuis wordenopgeroepen.Elkeinterventiewordtineenlogboekgenoteerd(figuur7)diehetteaminstaatsteltdevoortgangvandegesprekkentebewakenenbeleidsinformatietedistilleren.Omheteigenleerprocestefaciliterenorganiseerthetopvangteamjaarlijkseenintervi-siemoment,eensupervisiemomenteneenteamvergadering.

375

Figuur 7: het logboek

evaluatie van de voorbije vijf jaarTijdenseensterkte-zwakteanalysekwamenvolgendesterktes,zwaktesenactiepun-tennaarvoor.

Sterktes• Deinternewerkstructuurendeprocedureomhetopvangteamtebereikenisduide-

lijk.• Eriseencultuurvandoorverwijzinggegroeid.• CIiseenbegripgewordeninSint-Jan-Baptist.• Medewerkerszijntevredenmetdeopvang.• Samenwerkingmetafdelinghoofdenlooptgoed• Desamenwerkingvanhetopvangteammethetlokalecoördinatiecomitébijmajeure

incidentenzoalsbijbrandverlooptgoed.Wemakenechternoggeendeeluitvanhetcoördinatiecomité.

Zwaktes• Zorgenvoorelkaar:hetinterveniërenbijincidentenraaktooksomsdeopvangeren

deintervisiemomentenblijkenonvoldoendeomdeteamledentelatenventileren.• Demeestemedewerkerszullenvooraldeslachtoffersindividueelbenaderenenmin-

deringroep.

376

• Wehebbenteweinigaandachtvoorde‘verjaardag’vanhetincident,terwijlditvoorhetslachtoffereenbelangrijkmomentkanzijn.

• Ondanksinformatieopdeinscholingsdagkennennieuwemedewerkershetopvang-teamteweinig.

• Dedrempelvoormedewerkersvaneenexternecampusligthoger.• Slachtoffers geven vaak na het tweede gesprek aan dat verdere nazorg niet meer

nodig is.Werondendegesprekkenafzonderzicht tehebbenophetverderever-loop.

acties naar de toekomst• Tegenbegin2009willenwe4nieuweledenrecruterenaandehandvandevoorop-

gesteldecompetenties.• Tegenbegin2009willenweallemedewerkersvandirecteenindirectepatiëntenzorg

opnieuwgesensibiliseerdhebbenomberoeptedoenophetopvangteam.• Careful watching: vermits dat veel medewerkers aangeven om na het tweede

gesprekdenazorgtestoppen,vragenweinoverlegmethetslachtofferexplicietaandebetrokkenleidinggevendeomeenoogjeinhetzeiltehoudenenindiennodighetopvangteamopnieuwteverwittigen.

• Tijdensdetrainingvoornieuweenbestaandeledeninhetvoorjaarvan2009wordtdeklemtoongelegdophetleidenvaneengroep.

• Bij elkeveranderingvanwachtweekwordtonderde ledenvanhet teamexplicietbevraagdwiewelke interventiesheeft gedaanenwatde impact is geweestopdeopvangerzelf.

• Deopvangerhoudt inhet logboekdeverjaardagenvande incidentenbijenheeftextraaandachtvoorhetslachtofferopdatmoment.

BesluitDedagdagelijksezorgenopvangvoorenvanmedewerkers ineenrisicovolleomge-ving is een taak van de hele organisatie waarbij leidinggevenden, collega’s, hetopvangteam maar ook de partner/familie thuis specifieke opdrachten te vervullenhebben.Wezijntrotsdatwebinnenonzealaanwezigezorgendecultuureensysteemenplushebbenopgezetdatdeverbindingmaakt tussenalleaanwezigeactoren.Demeerwaardevertaaltzichindetevredenheidvandemedewerkersoverdeopvangnaeencriticalincident.Hetblijftechtereenopdrachtom(nieuwe)medewerkersteblij-ven informerenoverdeopvangmogelijkheid endebespreekbaarheidvande impactvanincidententeverbeteren.

auteur

• KoenDeconinck,StafmedewerkerpatiëntenzorgP.C.Sint-Jan-Baptist

377

BroNNeN:

• Buijssen,H. Agressie in de verstandelijk gehandicaptenzorg. Beleid, opvang enpreventie.SectorfondsenZorgenWelzijn,Utrechtjuni2003.'

• Buijssen, H. Traumatische ervaringen van verpleegkundigen. Als je beroep een nachtmerrie wordt... Gezondheidszorg,Maarssen,2002.

• Renders,F.Cursus slachtofferhulp, P.C.St-Jan-Baptist,Zelzate. DeRidder,G. Folder ‘Tijd heelt niet alle wonden’, P.C.Sint-Jan-Baptist.

378

Critical Incident Stress Management (CISM)

Opzet en randvoorwaarden

InleidingDepsychosocialeondersteuningna ingrijpendegebeurtenissenbijwerknemersheeftdebehoefteaaneendegelijkCriticalIncidentStressManagement(CISM)aangetoond.Organisaties, instellingenenbedrijvenhebbendeverantwoordelijkheidomeenade-quaatantwoordtebiedenaandezebehoefte.Enerzijdsomdeoperationaliteitvandewerknemers te kunnenwaarborgen en omdeze te bestendigen in de tijd.Dit geldtzowelalswaarborgvoorde levenskwaliteitvandewerknemerbinnenzijnverschil-lendeleefwerelden,zijnprofessionaliteit,alsvoorhetbestendigenvanhet idealismeendemotivatievandewerknemerbinnendespecifiekewerkvelden.Wanneerwesprekenoveringrijpendegebeurtenissenmetdemeesteimpactzijnhetdezedietemakenhebbenmethetgetuigezijnvanofrechtstreekseconfrontatiemetdedood, incidentenwaar collega’s in betrokken zijn, incidentenwaar kinderenhetslachtoffervanzijnengerichteagressie.

Actueelkunnenwestellendatereenbehoeftebestaatnaareenpreventievepsychoso-cialepolitiekomacutestressreactiesbijwerknemersoptevangenenomzodemoge-lijkheidoplateretraumatischestressteverminderen.Tevenskanergekekenwordenhoeerbinnendeorganisatievoorzieningenkunnenopgezetwordenomeenadequateaanpak,ondersteuningenzorgvoordewerknemerenteamsbinnendeorganisatiete

waarborgen.

De verschillende methoden die gebruikt worden binnen een Critical Incident StressManagement (CISM) zijn de zelfhulp, collega-hulp, teamintervisies, ondersteuningdoordedirecteleidinggevendenendegespecialiseerdeinterventie.

Fons renders

379

Onder de gespecialiseerde interventie verstaanwededirecte aanpakna ingrijpendegebeurtenissen,hetdefusinggesprekmeteventuelenazorggesprekken.De gespecialiseerde interventiewordt voorbehoudenvoorpersonenopgeleidbinnenhetveldvandepsychotraumatologie.

“Veiligheidscultuur” als randvoorwaarde voor een goed Critical Incident Stress Management (CISM)De term “veiligheidscultuur” is een vrij recente term en werd synoniem voor eengehelegammavanveiligheidskarakteristiekendiebetrekkinghebbenoporganisat