Jaargang 1 • nummer 3

Win

g w

erkt

!W

ing

wer

kt!

Joris Geurts van Kessel Zoeken naar ruimte op zee

Maatschappelijk Convenant Noordzeevisserij Een kwestie van vertrouwen

Jaargang 2 • nummer 2

De Noordzee Van ordenen naar organiseren

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

3

project

Na jaren van lage visstanden zit het tij weer eens mee voor de vissers op de Noordzee. een spectaculair herstel van tong en schol zorgt voor ongekende vangsten. toch is het nog geen rozengeur en maneschijn in de sector. Zij staat voor de enorme opgave de transitie te maken naar een duurzame, maatschappelijke gewaardeerde visserij.

Win

g w

erkt

!

Maatschappelijk Convenant Noordzeevisserij

De kotter tX-68 ‘Vertrouwen’ is in 2009 omgeschakeld vande traditionele boomkor naar de meer duurzame pulskor.

Win

g w

erkt

!

Inhoud 3 project Maatschappelijk convenant Noordzeevisserij

7 Impressies van bijeenkomsten

8 thema De Noordzee

12 Impressies van bijeenkomsten

13 column Wim de Haas

14 Interview joris Geurts van Kessel

17 Impressies van bijeenkomsten

18 Interactieve Netwerk omgeving

Van ordenen naar organiserenpas nog slenterde ik met mijn geliefde door feestelijk Maastricht. Vroeg donker, warme lichtjes, veelkleurige gezelligheid op straat. Nederland op z’n best. Maar voor een randstedeling als ik toch ook bijzonder. Die ambiance, dat contrast tussen heuvelland, stad en Maas! Wat een verschil met het striemende zand van Wijk aan Zee. De bulderende golven vlak voor je neus en het stuivende duin in je rug. Wild draaiende molens voor de kust. een Ijmuidense kotter die zich een weg baant naar huis. contrasten en overgangen: ons land is erdoor getekend, zo realiseerde ik me ineens.

Met de jaarwisseling voor de deur valt me ook een andere overgang op. De eeuw van onze ouders vervaagt snel. Noties van ordening en wederopbouw maken plaats voor nieuwe verbindingen en grotere individuele autonomie. een Samenleving 3.0 (zie de vorige Wing werkt!), waarmee ook het nieuwe regerings-beleid te maken krijgt. Gecombineerd met de afgekondigde bezuinigingsopgave vraagt het veel creativiteit van alle partijen. Meer dan ooit is het zaak om bewoners, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven deel te laten nemen aan het proces van idee- en besluitvorming. Het palet aan oplossingsrichtingen wordt er rijker van en het nodigt partijen uit om medeverantwoordelijkheid te nemen voor het eindresultaat. Niet meer ruimtelijk ordenen, maar ruimtelijk organiseren!

Voor velen hebben de bezuinigingen heftige consequenties. Stellen we de ambities bij, of geven we ze anders vorm? De contrasten die zich op dit moment aftekenen zijn scherp, maar bieden wellicht ook kansen. Ze dagen ons in ieder geval uit om nieuwe overgangen en verbindingen te creëren. Mensen te betrekken bij maatschappelijke besluiten die hen raken. Samen te werken aan duurzaam ondernemerschap, leefbaar-heid en ruimtelijke kwaliteit. En de beleidsprocessen daaromheen efficiënter en trans-paranter te organiseren. In het heuvelland én op de Noordzee. Graag denken wij ook in 2011 hierover met u mee. Fijne feestdagen toegewenst!

joost tersteegpartner Wing

Voor

woo

rd

2

54

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

Maatschappelijk convenant NoordzeevisserijMinisterie van eL&IVanaf 2009coördinatie, procesbegeleiding,strategische advisering

Project Opdrachtgever

LooptijdWing-aanpak

Info: ronald Lanterst 0317 – 46 54 33e ronald.lanters@wing-wageningen.nl

Nederland kent van oudsher een visserij die gericht is op platvis. Deze bedrijfstak kreeg eind jaren 60 een enorme impuls door de introductie van de boomkor. Dit vistuig heeft kettingen die over de bodem schuren om de platvis op tejagen. ’Kietelen’ heet dat in vissersjargon. een onbedoeld effect van de intensieve bodemberoering is dat veel bodemleven wordt beschadigd of als bijvangst in het net belandt. ook kost het slepen overde bodem veel brandstof. Hierdoor is de boomkorvisserij de laatste jaren in een negatief daglicht komen te staan en bevindt ze zich in een economisch benarde positie.

Dat constateerde ook de taskforce Duurzame Noordzeevisserij. In 2006 adviseerde zij de minister van LNV om de visserijsectoren de maatschappelijke partners in convenantverband aan deslag te laten gaan voor een duurzame en maatschappelijk gewaardeerde Noordzeevisserij.

Investeren in duurzaamheidIn juni 2008 vond de feestelijke ondertekening plaats van het Maatschappelijk convenant Noordzeevisserij. Hierin maakten de kottersector, het productschap Vis, het ministerie van LNV, het Wereld Natuur Fonds en Stichting De Noordzee afspraken

over een gezamenlijke aanpak van (1) de certificering van duur-zame vis, (2) communicatie, (3) onderwijs en scholing, (4) beschermde gebieden en (5) beheer van visbestanden.

Speerpunt van het convenant zijn de onder-nemers zelf, want zij moeten uiteindelijk vianieuwe vistechnieken en certificering de tran-sitie waarmaken. Voorwaar geen geringe opgave, gezien de enorme investeringen die hiermee gepaard gaan.

Het gaat niet vanzelfHelaas bleek al snel dat het convenant niet leefde en er weinig vertrouwen was tussen de partijen. Vooral de Viswijzer, waarin de natuurorganisaties consumenten adviseerden geen schol en tong uit de Noordzee te kopen, werkte als splijtzwam.

om het convenant een betere toekomst te bieden, besloot LNVom de heer jan Heijkoop aan te stellen als onafhankelijk voorzitter.Als oud-Lto-bestuurder en voorzitter van vele commissies een man met zeer veel ervaring in processen met grote belangen-tegenstellingen. Met een onafhankelijk voorzitter zou het voortouw niet langer uitsluitend bij het departement liggen, maar zoudenook de visserij- en natuurorganisaties in de positie worden gebracht om initiatieven te nemen.

Sinds maart 2009 coördineert en ondersteunt Wing het proces. Samen met voorzitter Heijkoop en de convenantpartijen is veel energie gestoken in de onderlinge samenwerking. Wing zette een actieve uitvoeringsorganisatie op, met voor elk van de vijfthema’s een werkgroep. Ze begeleidt de werkgroepen en adviseertover het bestuurlijk traject. Ook maakte Wing een korte film over het nut en de toekomstige uitdagingen van het convenant.Mede door de grote betrokkenheid van voormalig minister Verburg en de verbindende wijze waarop jan Heijkoop en Wing het proces vormgeven, is het convenant inmiddels z’n derde jaar ingegaan.

Moed en inventiviteittoch brengt de samenwerking nog regelmatig uitdagingen metzich mee. Na een stevig conflict afgelopen zomer (zie intermezzo Heijkoop), werken de partijen nu aan een herijking van deafspraken. De oorspronkelijke convenantdoelen waren weliswaar helder, maar ook hard. Bijvoorbeeld: in 2014 moeten alle vistuigen duurzaam zijn. De vissers zien meer heil in procesdoelstellingen die ruimte laten voor een stap-voor-stap aanpak.

De kloof tussen de ambities in het maatschappelijk convenant en de realiteit van de vissers op zee is nog groot. toch hebben steeds meer ondernemers de moed en inventiviteit om over te

stappen naar duurzamere vistechnieken. Bijkomend voordeel van de nieuwe technieken is het fors lagere brandstofverbruik. Hiermee ontstaat ook een prachtige economische stimulans voor de noodzakelijke transitie van de Noordzeevisserij.

jan Heijkoop: “Liever eenoplossing uit de maatschappij dan

uit de koker van de overheid”

De zeeappel ondervindt veel schade van detraditionele boomkorvisserij.

Bekijk de film over het convenant opwing-wageningen.nl/projecten/samenwerking/maatschappelijk_convenant_noordzeevisserij

5

Noordzeevisserij in boe-iende transitie naar duurzaamheid

Het zijn de economische omstandigheden en maatschappelijke veranderingen die onze sector laten verduurzamen. Denk aan stijgende brandstofprijzen, consumenten die gecertificeerdevis willen eten en richtlijnen zoals Natura 2000 en de eU Kader-richtlijn Mariene Strategie. Het Maatschappelijk convenant Noordzeevisserij is het platform waar we de transitie samen met NGo’s en overheden vormgeven. Het convenant is de plek waar we mét elkaar praten in plaats van over elkaar.

Mijn achterban ervaart het convenant enerzijds als een reëel gegeven, maar anderzijds toch ook als een bedreiging.Vissers zijn jagers. Kom je aan hun jachtgebied, dan kom je aan hen en sturen ze hun voormannen eropuit. Mijn positie is op zo’n moment ietwat complex. Naar buiten vertegenwoordig ik de belangen van de vissers, maar tegelijk moet ik met die-zelfde vissers de onderlinge discussie voeren, opdat iedereen aan boord blijft.

Vissers hebben niet alleen een vak; het werk is hun leven.Dan komen veranderingen veel harder bij je binnen.Wing heeft gelukkig mensen in huis die dat heel goed aanvoelen. Mijn grootste wens voor het convenant is dat bij alle partijen herkenning en erkenning groeit voor elkaars positie en doel.

6

Win

g w

erkt

!

De grootste winst van dit convenant is dat het een forse impuls geeft aan de ontwikkeling van alternatieve vangstmethoden, met name het elektrisch vissen. Het onderzoek daarnaar startte onder druk van de ecologie. Brandstofbesparing bleek echter een belang-rijk neveneffect. Dit bood kansen om gezamenlijk grote stappen vooruit te zetten en er ontstond een klimaat van innovatie.

Als voorzitter wil ik mensen en organisaties, met al hun ambities,tot hun recht laten komen. Wing ondersteunt mij daar heel goed in. De adviseurs hebben veel gevoel voor interactieve processen in conflictueuze situaties. Een belangrijk resultaat is dat onder vissermannen en ecologen een gemeenschappelijk gevoel isgegroeid voor de Noordzee als prachtig ecosysteem waar je ook een boterham mee kunt verdienen. ook constateerden ze samen dat we eigenlijk nog zo weinig weten van die zee. De partijen werken steeds meer samen aan deze kennisleemtes.

Spannend werd het afgelopen zomer toen convenantpartner Stichting De Noordzee en Greenpeace onaangekondigd een persbericht uitbrachten. Boodschap: de boomkorvisserij moet stoppen! De vissers dreigden uit het convenant te stappen. Het was a hell of a job om ze terug te krijgen. Uiteindelijk is besloten om te werken aan een doorstart van het convenant. Gelukkig maar, want oplossingen die je samen bedenkt, zijn uiteindelijk de beste.

Pim VisserJan HeijkoopBurgemeester gemeente Oostflakkee, voorzitter convenant

Directeur visserijorganisatie VisNed

Win

g w

erkt

!

Gelderland heeft een rijkdom aan resthout uit landschapsbeheer, gemeentelijk groenbeheer en de vele houtzagerijen. In het Gelders Klimaatprogramma benoemt de provincie dit als potentiële grondstofvoor duurzame energie. De eerste praktijkervaringen zijn er: bij agra-rische bedrijven, landgoederen, zwembaden, woonwijken en bedrijven-terreinen staan kleine en middel-grote houtgestookte installaties.

Vraag van de opdrachtgeverDe provincie wil de kennis over en het draagvlak voor energiewinninguit resthout vergroten. ook wil ze komen tot praktische instrumenten

juni - december 2010

voor vergunningverlening en beleid. Gelderland vroeg Wing om voordit doel een kennis- en leertraject te organiseren.

Wing-aanpakWing organiseerde een bestuurlijke startbijeenkomst en drie werkateliers:• Houtgestookte warmtecentrales in de bebouwde omgeving• Het landschap: bron van groene energie• De gemeente als initiatiefnemer

De leervragen van de deelnemers werden geïnventariseerd metbehulp van Wing’s Interactieve Netwerk omgeving (INo).Daarnaast werkten de participanten in een afgeschermd digitaal kantoor samen aan instrumenten voor vergunningverlening en beleid. In samenwerking met InfoMil zullen deze instrumenten voor een breed publiek online worden ontsloten.

Kennis- en leertrajectOp eigen hout

IMpreSSIeS

De Mooi Zuid-Holland route is onderdeel van het Actie-programma Mooi Zuid-Holland. Met deze route, die loopt van Leimuiden naar Dordrecht, richt de provincie de aandacht op de ruimtelijke kwaliteit van provinciale infrastructuur en het gebied daaromheen. Het gaat om het borgen van bestaande kwaliteiten en het begeleiden van ruimtelijke ontwikkelingen zodat nieuwe kwaliteiten kunnen ontstaan. De route dient als kapstok voor pilots en acties.

Vraag van de opdrachtgeverZuid-Holland vroeg om een beschrijving en verbeelding vande Mooi Zuid-Holland route op verschillende schaalniveaus. ook vroeg de provincie om advies hoe zij haar regierol op de ruimtelijke kwaliteit van infrastructuur en omgeving kan invullen.

maart - juli 2010

Wing-aanpakDe landschapsarchitecten van Wing voerden een ontwerpende verkenning uit naar de ruimtelijke kwaliteit van de Mooi Zuid-Holland route.De resultaten zijn voor de provincie een hulpmiddel om te communiceren over de ruimtelijke kwaliteit van weg en omgeving, waarbij het overigens ook gaat om waterwegen en spoorlijnen.ook deed Wing aanbevelingen hoe de provincie, samen met haar partners, ruimtelijke kwaliteit verder kan concre-tiseren en er afspraken over kan maken.

Ontwerpende verkenningMooi Zuid-Holland Route

7

De Noordzee

Win

g w

erkt

!

8

tHeMA

ruim 400 jaar geleden schreef Hugo de Groot zijn spraakmakende ‘Mare Liberum’ over de vrij te bevaren zee en de vrije handel. en eeuwenlang bleef de zee van iedereen en tegelijk van niemand. We gebruikten haar als vaarweg en als leverancier van vis.In de vorige eeuw kwam daar olie- en gaswinning bij. Sinds een aantal decennia helpen we de natuur een handje door zand naar de kust te brengen voor onze zeewering.Naast deze ‘gevestigde orde’ dienen zich de laatste jaren steeds meer nieuwe initiatieven aan, zoals windmolenparken, energie-winning uit getijdenstromingen en teelt van algen. Langzaam maar zeker wordt de ruimte op zee schaarser. De overheid zoekt naar manieren om deze ontwikkelingen in goede banen te leiden(zie ook interview joris Geurts van Kessel op pagina 14-16).

Maar welke benaderingen passen nu eigenlijk bij een dynamisch en internationaal systeem als de Noordzee?

Landbouw en zeebouwop het land zijn we het nomadische bestaan al lang ontgroeid. We zijn landbouw gaan bedrijven, hebben steden en dorpen gesticht, infrastructuur aangelegd. We gingen wonen waar de grond vruchtbaar was en waar we ons makkelijk konden ver-plaatsen. In grote lijnen danken de huidige landbouwbedrijven daar ook nu nog hun locatie aan. Door de sterke intensivering ontstonden in de loop der tijd de nodige conflicten met de om-geving, bijvoorbeeld over stikstofuitstoot, geur en licht. en zoals een halve eeuw geleden veel vervuilende ambachtelijke bedrijfjes

Een zee van ruimte

eeN Zee VAN rUIMte

We koesteren onze Noordzee als onbegrensde ruimte en als archetypisch beeld van een natuurlijke omgeving.Als we de zee opgaan kiezen we ‘het ruime sop’. Maar hoe oneindig zijn haar ruimte en voorraad natuurlijke hulp-bronnen eigenlijk? Kunnen alle gebruikers nog uit de voeten? of is het tijd om de Noordzee ruimtelijk te organiseren?

Win

g w

erkt

!

uit de stedelijke kernen naar elders zijn verplaatst, zo staat nu de moderne landbouw voor de uitdaging haar activiteiten beter af te stemmen op haar omgeving. Maar ondanks dat de landbouw inmiddels veel minder grondgebonden is dan vroeger, blijkt dit toch een enorme opgave. op zee bestaat nog steeds een jagers- en verzamelaarscultuur. Maar vergelijkbaar met de landbouw doet nu ook de ‘zeebouw’ zijn intrede. opnieuw hebben we de neiging het ruimtegebruik vast te leggen. Windmolens, platforms, Maasvlaktes en Natura 2000 gebieden worden steeds meer verankerd in wetten en pa-pieren grenzen, in beton of basalt gegoten en opgespoten. Het ge-vaar is dat we straks geconfronteerd worden met een erfenis aan verkeerde functies op verkeerde locaties, net als bij de landbouw.

“Alle seinen staan op groen voor de ontwikkeling van een mariene industrie als nieuwe sector. De zee heeft de ruimte én de hulpbronnen om een oplossing te bieden voor de toenemende beperkingen aan het gebruik van het land en de stijgende vraag van de wereldbevolking naar eiwitten. ons initiatief voor de ontwikkeling van ‘zeeboerderijen’ speelt hierop in.

In ons concept is de core business van de zeeboerderij het telen van zeewier. Dit gewas is geschikt voor consumptie als zeegroente. Maar nog veel interessanter zijn de waardevolle bestanddelen zoals hoogwaardige eiwitten en vetzuren, anti- oxidanten en unieke pigmenten. Het kan ook gebruikt worden als biomassa voor het opwekken van energie. Maar zeewier is zeker niet het enige product van de zeeboerderij.Wieren hebben de prachtige eigenschap om nutriënten en afvalstoffen op te nemen uit hun omgeving. Door de combinatie te maken met bijvoorbeeld de kweek van vis en schelpdieren, realiseren we een geïntegreerde aquacultuur waarbij het ‘afval’ van de ene component voeding is voor de andere.

Hoe een zeeboerderij eruit ziet? eén bedrijf beslaat ongeveer 100 ha, op termijn mogelijk nog veel meer. De productieom-geving bestaat uit zo eenvoudig en goedkoop mogelijke drijvende en zwevende opstellingen. Boven water zie je er weinig van. Verlaten olieplatforms kunnen mogelijk dienst doen als locatie voor opslag en verwerking en als thuisbasis van het personeel. Met een consortium van bedrijven en kennisinstellingen werken we aan het concept en de technologieën voor de zeeboerderij. De komende twee jaar willen we een proefboerderij starten en bewijzen dat dit concept ook economisch vitaal is.”

Job SchipperHortimare BV

Zeeboerderijen

9

eeN Zee VAN rUIMte

10

Win

g w

erkt

!tHeMA

4D-planningDe ruimtelijke planning heeft sinds de Nota ruimte de zogenaamde lagenbenadering omarmd. Dat betekent dat de onderlaag van bodem en water sturend is voor de netwerklaag van infrastructuur, en dat de occupatielaag (het grondgebruik) wordt afgestemd op ondergrond en infrastructuur. op zee lijkt het ruimtelijk systeem vooral uit ‘onderlaag’ te bestaan. en over die natuurlijke laag bestaat nog niet veel gedegen kennis. De cumulatieve effecten van allerlei gebruik op het natuurlijk systeem zijn vaak ongewis. De zee kent ook een ingewikkelde netwerklaag van vaarroutes, kabels en leidingen voor onder andere energie en communicatie. Is er een logica tussen dit netwerk en de natuurlijke laag? of beginnen hier de toekom-stige filevorming en versnippering van natuur op zee?

Uitbouw van de kennisbasis rond de lagen op zee en hun onder-linge relaties is nodig om richting te geven aan verstandig gebruik. En daarbij geldt: hoe minder fixatie, hoe beter. De zee, met haar mogelijkheid om objecten te laten drijven en dus te verplaatsen, biedt bij uitstek kansen voor gebruiksvormen die flexibel zijnin tijd en plaats. Vierdimensionaal ruimtegebruik dus. een voorbeeld is het concept voor drijvende haveneilanden (zie intermezzo). Dit type gebruik kan zich aanpassen aan veranderingen in omstandigheden, inspelen op innovatieve ontwikkelingen en houdt de weg open voor nieuwe gebruikers op zee. om 4D-ruimtegebruik tot een succes te maken, zal ook de planning moeten veranderen. Niet langer gaat het om het ruimtelijk ordenen van een statische situatie. 4D-planning betekent het ruimtelijk organiseren van een dynamisch systeem. Belangrijk daarbij is niet te stoppen bij bestuurlijke grenzen, maar te komen tot internationale samenwerking binnen een gezamenlijk lange- termijnperspectief voor een duurzame Noordzee.

Al doende lerenop zee resteert gelukkig nog veel ruimte om te experimenteren. rijkswaterstaat heeft een prijsvraag uitgeschreven om initiatieven voor duurzaam en meervoudig ruimtegebruik te belonen met een praktijkproef. De prijsvraag is er nadrukkelijk op gericht om de vorming van nieuwe coalities van ondernemers, belangengroepen, kennispartners en overheden te stimuleren. Zij kunnen ‘al doende lerend’ nieuwe vormen van duurzaam ruimtegebruik ontwikkelen. Klein beginnen met een proeftuin, goed monitoren, nieuwe kennis ontwikkelen en onderdelen die zich hebben bewezen door-ontwikkelen op grotere schaal. Wing en het centre for Marine policy uit Wageningen organiseerden eind november een workshop over conflicterende ruimteclaims op zee (kijk op wing-wageningen.nl voor het verslag). Het werd een broedplaats voor uitdagende ideeën. Het concept voor zeeboerderijen (zie intermezzo) werd beoordeeld als het meest veelbelovend. een goede tweede was de multifunctionele getijdenstroomcentrale van Blue Motion energy. Beide concepten zijn prachtige voorbeelden van meervoudig en 4D-ruimtegebruik, waar we de komende jaren nog veel van zullen horen.

Info: jannemarie de jonget 0317 – 46 52 01e jannemarie.dejonge@wing-wageningen.nl

Meer informatie over de prijsvraag ‘Business cases meervoudig ruimtegebruik op zee’: Mw. Mariska Harte, rijkswaterstaat - Dienst Noordzee, t 070 - 33 66 768, e mariska.harte@rws.nl.

Wing op zee op zee zijn besluitvormingsprocessen dikwijls nog complexer en conflictueuzer dan op het land. De belangen zijn enorm, maar de risico’s ook. ontwikkelingen gaan razendsnel. en dat binnen een systeem waar de kennisbasis nog smal is. Wing heeft adviseurs in huis die als geen ander vertrouwd zijn met de gebruiksfuncties en de stakeholders op de Noordzee. Zij beschikken over de ervaring en de instrumenten om partijen bijeen te brengen en belangen te verbinden. Niet als herhaald kunstje, maar steeds opnieuw als een maatwerk proces.

10

Win

g w

erkt

!

Drijvende haveneilanden

“tijdens de workshop van Wing en het centre for Marine Policy over conflicterende claims op zee was ik voorzitter van een werkgroepje dat nadacht over de ontwikkeling van drijvende haveneilanden. Het concept van haveneilanden bestaat al langer (zie haveneilandopzee.nl). Het idee dat wij tijdens de workshop toevoegden, was dat deze eilanden wellicht kunnen drijven. Door ze met stalen kabels aan de bodem te verankeren, vormen ze stabiele platforms op zee. tegelijk blijven ze verplaatsbaar. Net als in een vastelands-haven worden op het haveneiland kavels uitgegeven waar ondernemers hun activiteiten kunnen ontplooien.

Drijvende eilanden zouden best de toekomst kunnen hebben. We hebben het niet doorgerekend, maar de realisatie zou wel eens goedkoper kunnen zijn dan het aanleggen van permanente structuren. Doordat ze verplaatsbaar zijn, kunnen ze flexibel worden gebruikt in ruimte en tijd. tijdens de workshop dachten we bijvoorbeeld aan inzet bij de bouw en exploitatie van offshore windparken en als basis voor handhavers en onderzoekers. ook kunnen ze functioneren als verzamelpunten voor afval van andere gebruiksfuncties. onder de eilanden kunnen installaties worden bevestigd voor de winning van energie uit stroming en getijden.”

Naar flexibel enintegraal beleid

“4D-ruimtegebruik vraagt om beleid dat flexibel is. Nu is het beleid nog veelal gericht op het vastzetten van zaken. Wat we nodig hebben, zijn spelregels die alleen het hoogst noodzakelijke regelen. een soort ‘metabeleid’ dus, dat rekening houdt met zowel de ruimtelijke als de temporele dynamiek van de Noordzee.

ook is verregaande integratie nodig tussen de verschillende beleidsvelden die met de zee te maken hebben. In Neder-land lukt dat al heel aardig, maar op bijvoorbeeld de regio-nale schaal van de Noordzee is nog nauwelijks sprake van een integrale visie op duurzame ontwikkeling van de zee.

Integratie is ook het sleutelwoord van de ‘Kansenkaart Noordzee’, die wij momenteel samen met het planbureau voor de Leefomgeving ontwikkelen. De kaart geeft aan welke gebieden geschikt zijn voor welke functies. Daarbij zoeken we naar mogelijkheden voor functiecombi-natie en wisselend gebruik in de tijd. Voorbeeld zijn sluiting van gebieden voor visserij in de voortplantingsperiode en drijvende, dus verplaatsbare, constructies.

Het afwegingskader voor besluitvorming over gebruik van de zee is bijzonder complex. Het gaat niet alleen over de balans tussen economie en ecologie. ook bestuurlijke vraagstukken zijn van belang. Hoe betrek je Nederlandse stakeholders bij besluitvorming over een windmolenpark in Belgische wateren? Verbreding van onze kennisbasis is niet alleen noodzakelijk in het fysieke, maar zeker ook in het bestuurlijke domein.”

Albert van der HemBLIX Renewable Energy BV

Martin PastoorsWageningen UR

Centre for Marine Policy

11

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

12

Win

g w

erkt

!

Wing-aanpakWing stelde een gezelschap samen van specialisten op het gebied van financiering, landschap, fiscaliteit, marketing en branding, aangevuld met enkele gebiedskenners. Dit selecte gezelschap werd uitgenodigd voor een creatief 24-uurs atelier. op een prachtige locatie in Het Groene Woud lag de eerste dagde nadruk op een creatieve verkenning van bestaande en nieuwe doelgroepen en producten. Denk aan horeca, streekproducten en biomassa uit de regio, waarvan inkomsten kunnen door-vloeien naar het Streekfonds. op basis van deze oogst zijn de tweede dag kansrijke concepten en arrangementen voor financiering gedefinieerd en uitgewerkt tot concrete product-markt combinaties. Het Groene Woud gaat de ideeën in de praktijk testen.

IMpreSSIeS

mei - oktober 2010

Private financiering van landschap staat al enkele jaren volop in de belangstelling. Wing ondersteunde diverse initiatieven zoals de Kennisdag Financiering Landschap en de community of practice ‘Investeren in Landschap’. Anno 2010 is, gezien de bezuinigingen bij de rijksoverheid, dit thema zo mogelijk nog actueler dan voorheen.

Het Groene Woud in Noord-Brabant is één van de vier gebieden waar het toenmalige ministerie van LNV in 2008 een pilot ‘Investeren in Landschap’ startte. Op zoek naar nieuwe finan-cieringsvormen zette het Groene Woud een Streekfonds op: een spaarpot voor duurzame initiatieven, zoals verbetering en onderhoud van het landschap. Dit Streekfonds werd tot nu toe grotendeels gevuld uit één bron: de renteopbrengsten van de rabo Streekrekening van Het Groene Woud.

Vraag van de opdrachtgeverDe Stichting Streekhuis Het Groene Woud en de Meierij wil de financieringsbronnen van het Streekfonds verbreden.De Stichting heeft Wing gevraagd ideeën te zoeken voor nieuwe producten en arrangementen.

Creatief 24-uurs atelierVerbreding financiering Het Groene Woud

Noordzeevisserij in boe-iende transitie naar duurzaamheid

12

Win

g w

erkt

!W

ing

wer

kt!

“Architecten houden van dictators”, zei de bestuurskundige, “er is geen land zo populair onder architecten als china.” Hij smulde van zijn eigen uitspraak en stelde vervolgens dat ingewikkelde procedures waar architecten zo’n hekel aan hebben, juist de plekken zijn waar rechtvaardigheid zegeviert.De architect vond dit een totaal achterhaalde opvatting. “oudemannenpraat. Zonder grote verhalen worden problemen niet opgelost. Dat elk project tegenwoordig megalomaan wordt genoemd, is de ziekte van deze tijd. Kwaliteit vereist een groot verhaal.” Dat vond de bestuurs-kundige natuurlijk weer onzin: “pas op: jouw kwaliteit leidt zelden tot rechtvaardigheid. politici verbinden

zich met die ontwerpers wiens projecten hun macht verschaffen.” “Maar wij willen juist grote ver-halen!”, riep een frisse jongen wanhopig door de zaal. Zo ging het nog even door op de dis-cussiemiddag die ik bezocht.

Zo’n discussie zet je aan het denken. Het regeerakkoord is nog vers. Is dat het grote verhaal waarnaar frisse jongeren op zoek zijn? Laat ik voor de afwisse-ling eens wat positieve dingen zeggen over het regeerakkoord. De samenvoeging van VroM

en V&W is een belangrijke voorwaarde voor integraal ruimtelijk beleid, omdat de ruimtelijke ordening wordt verbonden met de belangrijkste ruimtevormende krachten: water en verkeer. en eindelijk ging dat vreemde ministerie van LNV naar economische Zaken, waar het eigenlijk altijd al thuishoorde. Dat natuur ook meeging, wordt later vast nog wel eens gecompenseerd. Goed is ook dat economische stimulering nu gekoppeld wordt aan regionale ontwikkeling: ruimtelijk-economische cluster-vorming heeft zich al vaak bewezen.Maar of het regeerakkoord het grote verhaal is dat op het gebied van ruimte nieuwe inspiratie geeft? Volgens mij niet. Het is geen beangstigend groot verhaal dat andere geluiden onderdrukt, maar zeker ook geen visionair groot verhaal dat allen meeneemt.

ook in de processen die Wing begeleidt, gaat het omhet verschil tussen een verhaal dat ruimte geeft en een verhaal dat verstikt. Ik denk dat ruimte ontstaat dooreen balans tussen denken en voelen, tussen lokaalen globaal, tussen inhoud en proces. Het is ook een kwestie van balans in timing: beginnen met een groot verhaal is verfrissend, eindigen met een groot verhaalis verstikkend.Wing heeft praktische wijsheid (phronesis, lees het proefschrift van jannemarie de jonge, lees vooralook Aristoteles) nodig om deze balans te herkennenen ermee te werken. je hebt immers twee vleugelsnodig om te vliegen.

Angst voor grote verhalen

col

umn

Wim de Haas, hoofd afdeling Advies en Verkenning,Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen

Lid Raad van Advies Wing

13

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

14

Win

g w

erkt

!

Wat betekent de zee voor u?Als kind heb ik enkele jaren in thailand gewoond. op de prachtigestranden ontstond de liefde voor de zee. Ik ging duiken en laterook onder water fotograferen. Als hoofd van de afdeling ‘Vergun-ningverlening en regulering gebruik’ van de Dienst Noordzee ben ik ook in mijn werkende bestaan bezig met de zee. Wij zijn het loket voor partijen die iets willen op zee.

Klopt het dat het steeds drukker wordt op zee?ja, dat beeld is juist. Steeds meer partijen leggen beslag op debeschikbare ruimte en steeds vaker hebben die ruimteclaims conse-quenties voor andere gebruikers. Zo dienden energiebedrijven de afgelopen jaren in hoog tempo vergunningaanvragen in voorwindturbineparken. Uit oogpunt van veiligheid zijn die gebieden gesloten voor visserij en scheepvaart. De windmolens hebbenook effecten op natuur. Denk aan vogels die de parken mijden, maar ook aan soorten die de fundering gebruiken als substraat.

een andere functie die sterk toeneemt, is de grootschalige zand- winning, onder meer ten behoeve van zandsuppleties voor de kust-verdediging. Het werk van de baggeraars kanspanningen opleveren met natuur, met name wanneer zand gesuppleerd wordt in Natura 2000 gebieden zoals de Waddenzee, de Noord- zeekustzone en het Deltagebied. De scheep- vaart wordt steeds intensiever. om de veilig-heid te waarborgen, moeten we misschien toe naar vaste vaar-routes en verkeersgeleiding. De vanzelfsprekendheid van de ‘mare liberum’, de zee waar je kunt gaan en staan waar je wilt, die verdwijnt.

Hoe gaat u om met deze ontwikkelingen?rijkswaterstaat Noordzee staat voor een gezonde Noordzee, eenveilige Noordzee en ook een rendabele Noordzee. Het is onzetaak om een integrale afweging te maken van nieuwe en bestaande activiteiten, rekening houdend met de belangen van alle partijen. Daarbij kijken we naar de effecten die gebruiks-functies hebben op elkaar en op het ecosysteem. Soms zullen bestaande gebruikers een stukje moeten inschikken voor nieuwkomers. Verandering op zee is bij ons en onze buur-landen inmiddels een gegeven.

Met ‘adaptive management’ proberen we nieuwe ontwikkelingen in goede banen te leiden. een voorbeeld: er is nog weinig bekend over de effecten van verschillende bouwtechnieken op het eco-systeem. Daarom leggen we allerlei beperkingen op aan de bouw. ook heeft de bouwer een onderzoekplicht. Vallen de effecten mee, dan versoepelen we de regels. Valt het tegen, dan is er een extra drive om naar nieuwe technieken te zoeken.

Wat is het ruimtelijk afwegingskadervoor nieuwe ontwikkelingen? Lange tijd was het idee dat de overheid niet teveel moet sturen. totdat wij enkele jaren geleden werden overspoeld door een golf van bijna 80 aanvragen voor windparken. een ware run op de ruimte op zee. een gedetailleerd beoordelingskader hadden we niet. Uiteindelijk zijn twaalf parken vergund.

Maar het was voor alle partijen een frustre-rende en langdurige afvalrace.

Inmiddels pakken we het heel anders aan. Met het Nationaal Waterplan neemt de over- heid de regie op de ruimtelijke ordening op zee.

Vanuit een totaalvisie zijn alle functies op kaart gezet, waaronder reserveringsgebieden voor de zandwinning, grote gebieden waar windenergie wordt geprojecteerd en Natura 2000 gebieden.

INterVIeW

joris Geurts van Kessel (34) studeerde Milieuhygiëne in Wageningen. Hij vervulde verschillende functies bij rijkswaterstaat. Sinds 2009 is hij hoofd van de afdeling ‘Vergunningverlening en regulering gebruik’ bij de Dienst Noordzee.

Wing interviewt Joris Geurts van Kessel Rijkswaterstaat, Dienst Noordzee

‘Wie het eerst komtwie het eerst maalt,dat geldt niet meer’

15

‘De ervaring van Wing met processen op het land heeft toegevoegde waarde

voor de processen op zee’

Zoeken naar ruimte voor nieuwe activiteiten op de Noordzee

U heeft het vooral over wind en zand.Is visserij daaraan ondergeschikt? De visserij ziet veel bedreigingen op zich afkomen en dat begrijp ik heel goed. Maar in feite is op dit moment nog geen sprakevan grootschalige ruimtelijke conflicten tussen de visserij en andere gebruikers. Veel belangrijker voor de visserij is de verduur-zaming van de sector. overigens zou je die transitie wel met ruimtelijke maatregelen kunnen stimuleren door gebieds-gericht te differentiëren in toegestane visserijtechnieken en -tuigen.een duurzame visser krijgt dan toegang tot meer gebieden.

Hoe is uw relatie met de grote private spelers op dit toneel?De windenergiebedrijven waren destijds bijzonder chagrijnig over de manier waarop het ministerie de vergunningaanvragenbehandelde. De communicatie verliep slecht. toen ik deze functie kreeg, ben ik eerst gewoon eens met die bedrijven om de tafel gaan zitten. Ze legden bijvoorbeeld uit dat de realisatie van een park in eigen land belangrijk is voor het verwerven van opdrachtenin het buitenland. op mijn beurt kon ik uitleggen dat wij verant-woordelijk zijn voor een integrale afweging van alle belangen. Dat we bijvoorbeeld niet een windpark kunnen toestaan met onacceptabele veiligheidsrisico’s.

Door zulke gesprekken verdwijnt de belangentegenstelling niet, maar ontstaat wel veel meer begrip. een bedrijf moet het ver-trouwen hebben dat wij ons uiterste best doen om de ruimte te vinden die zij nodig hebben. tegelijk moet duidelijk zijn dat het onze rol is om grenzen te trekken.

Heeft u ook te maken met maatschappelijke organisaties?jazeker, we werken zelfs samen. Zo hebben we in 2008 met vier natuurorganisaties een convenant gesloten over zand-suppleties. We hebben gezamenlijk kennisvragen benoemd en een onderzoekprogramma geformuleerd. rijkswaterstaat financiert dit.

Win

g w

erkt

!

Wat is de belangrijkste stap die we de komende decennia moeten zetten op de Noordzee?Het Nationaal Waterplan is al een grote stap vooruit. Maar over 20 tot 40 jaar zal de Noordzee er echt anders uitzien en zaluitsluitend nationaal beleid niet meer volstaan. Neem de ideeën over een ringleiding op zee waarmee je tekorten en overschotten aan windenergie kunt opvangen. De eerste grote kabeltracés beginnen al vorm te krijgen. Zulke ontwikkelingen vragen om een gezamenlijk toekomstbeeld van alle betrokken landen.

Ziet u ook perspectief voor meervoudig ruimtegebruik? op dit moment is er nog voldoende ruimte, maar in de toekomst wordt meervoudig ruimtegebruik wel belangrijk. om gevoel tekrijgen voor de haalbaarheid van de ideeën en de ontwikkelingte stimuleren heeft rijkswaterstaat een prijsvraag uitgeschreven. Bedrijven, samen met een overheidspartij en een kennisinstituut,

kunnen een business case indienen voor kleinschalige experi-menten met meervoudig ruimtegebruik. Denk bijvoorbeeld aan de kweek van zeewier of duiktochten in windparken.

Wat is de grootste uitdaging voor de nabije toekomst?De komende jaren gaat het rijk samen met de private partijen het Nationaal Waterplan uitvoeren. Dan gaat het al snel over gevoelige zaken als de verdeling van risico’s. De belangen zijn enorm. rijkswaterstaat wordt vaak gezien als kennisbolwerk, maar in deze trajecten is ook het leggen van de verbindingheel belangrijk. Loopt de samenwerking stroef, dan kun je meteen Kamervragen verwachten.Wing zou een rol kunnen spelen in het faciliteren van deze processen. Ze zijn sterk in situaties van fikse belangen tegen-stellingen. Hun ervaring met processen op het land heeft toe-gevoegde waarde voor de processen op zee.

Win

g w

erkt

!

17

Procesbegeleiding en draagvlakonderzoek2009-2011

De toenemende aantallen overzomerende grauwe ganzen op texel leiden tot steeds meer schade aan landbouw én natuur. terreinbeheerders staan voor de moeilijke keuze of zij het wegvangen en doden van ganzen in hun gebieden accepteren. Vooralsnog hebben zij besloten alleen in enkele pilotgebieden deze ingreep te overwegen.

Vraag van de opdrachtgeverDe provincie Noord-Holland en Natuurmonumenten vroegen Wing om voor de pilot op texel het overleg tussen overheden en maat-schappelijke organisaties te coördineren. ook is de opdracht om onderzoek te doen naar het maatschappelijk draagvlak voor de maatregelen om de ganzenpopulatie te beperken.

Beheer zomerganzen op Texel

IMpreSSIeS

Wing-aanpakWing richt zich op een zorgvuldige en gezamenlijke besluit-vorming op basis van feitelijke informatie en aandacht voor debelangen van alle betrokkenen. Belangrijk daarvoor is de aan-gebrachte scheiding tussen onderzoek en strategische discussie. De onderzoekers richten zich nu uitsluitend op het vaststellen vande feitelijke schade en overlast van de ganzen en de effectiviteit van maatregelen. een stuurgroep, samengesteld uit stake-holders, gebruikt deze kennis voor het maken van keuzes over het beheer in 2011. Via informatiebijeenkomsten en veldbezoeken faciliteert Wing het maatschappelijk debat.

Noordzeevisserij in boeiende transitie

naar duurzaamheid

In mei 2009 was de Federatie particulier Grondbezit (FpG)één van de ondertekenaars van de Verklaring van Linschoten. De betrokken partijen stelden maatregelen voor om de reali-satie van de eHS door particulieren te versnellen.een kleine groep FpG-leden nam vervolgens het initiatiefom te komen tot een nieuwe positionering en profilering van particulieren.

Vraag van de opdrachtgeverLNV heeft Wing gevraagd de initiatiefnemers te begeleiden in hun zoektocht naar mogelijkheden om de positie van particu-liere landgoedeigenaren te versterken.

Motivatie is de realisatie van maatschappelijke doelen zoals landschap, versterking van de stad-land relatie en waterberging.

Wing-aanpakWing heeft de groep een jaar lang begeleid in een secretariële en aanjagende rol. Het traject resulteerde in een nieuwe pro-filering voor alle landgoedeigenaren. 3D (driedimensionaal) is hierin de metafoor voor een nieuwe manier van samenwerken tussen particulieren, overheden en andere partners.een brochure verscheen en het initiatief kreeg een formele plek binnen de FpG. Nu volgen interne en externe gesprekken om de profilering verder uit te werken en bekend te maken.

Linschoten 3D 2009 - 2010

Begeleiding particulier initiatief

16

De Interactieve Netwerk Omgeving (INO) is Wing’s digitale tool voor procesbegeleiding. Met INO kunt u razendsnel input van deelnemers verzamelen, ordenen, prioriteren en presenteren. De tool ondersteunt uw proces vooraf, tijdens en na afloop van een bijeenkomst.

INo werkt via internet of, tijdens bijeenkomsten, via een (tijdelijk) lokaal netwerk. Medewerkers van Wing kunnen een INo-sessie voor u inrichten en beheren, maar u kunt dit na korte instructie ook zelf doen. De tool is zeer gebruiksvriendelijk.

Meer informatie: wing-wageningen.nl/aanpak

Volledige procesondersteuning op locatie technical centre for Agricultural and rural cooperation

INo faciliteerde een bijeenkomst van de Advisory comittee on Science & technology for Agricultural and rural Development. Inzet voor stemmingen, brainstorming, verslaglegging en meer.

VroM en LNV

Voorafgaand aan het werkatelier Nederland / De Groene ruimte werd met INo een online enquête gehouden onder de deelnemers. presentatie van de resultaten bij aanvang atelier. De winst van INo: extra goede voorbereiding van begeleiders en deelnemers én een flitsende start van de bijeenkomst.

Voorbereiding werkatelier Nederland / De Groene Ruimte

Processen verlopen beter met INO

Wing begeleidt en ontwerpt processen in de groene ruimte. Zij brengt partijen bij elkaar en verbindt de verschillende belangen. Met creativiteit en kennis van zaken werktWing aan een inspirerend resultaat.

De mensen van Wing combineren passie voor processen met veel ervaring op het gebied van de groene ruimte. Zij spreken de taal van praktijk,

beleid, ontwerp en onderzoek. een aantrekkelijk profiel, zo blijkt, met name bij complexe en strategische vraagstukken waar partijen er zonder onafhankelijke begeleiding niet goed uit komen.

Wing heeft een eigen stijl en expertise. De procesbegeleiders brengen vertrouwen en commitment in processen. Samen met betrok-kenen zoeken zij naar nieuwe manieren om op-gaven aan te pakken en oplossingen te vinden.

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

18

Wing werkt! is een uitgave van Wing, Wageningen tweede jaargang, uitgave 2, december 2010

Hoofdredactie Suzan Klein Gebbink

Concept, eindredactie en vormgeving communicatiebureau De Heer & co., in samen-werking met ontwerpbureau De Graaf & partners

Met tekstbijdragen van Dorien Brunt, Wim de Haas, Mireille de Heer, janne-marie de jonge, Suzan Klein Gebbink, rianne Knoot, ronald Lanters, Harm Luisman en joost tersteeg.

BeeldGuy Ackermans (20), Kirsti Ganzner/Lto Noord (17), Suzan Klein Gebbink (3), Mat Vestjens (5), Martin van Welzen (15,16), pagina 8-10:‘Mare Liberum’, ©jason Minsky, UK.

Drukwerk Digigrafi, Wageningen

Met dank aan joris Geurts van Kessel, jan Heijkoop,Albert van der Hem, Martin pastoors,job Schipper, pim Visser,deelnemers Wing@Work november 2010

Oplage1100

Overname artikelen Artikelen mogen alleen worden overgenomen met toestemming van Wing en met bronvermelding.

Reacties, abonnementen en adreswijzigingenWingHollandseweg 7e6706 KN Wageningen 0317 – 46 52 00 info@wing-wageningen.nl www.wing-wageningen.nl

Wing bij het beeld Grand Torse van Benoît Luyckx. Het beeld staat in beeldengalerij Het Depot in Wageningen.

De beeldhouwer schept in deze Grand Torse scherpe contrasten. Toch oogt het werk als een harmonieus geheel. Die uitdaging geldt ook de processen die Wing begeleidt. Toewerken naar vlakke compromissen lijkt veilig; contrasten tot harmonie brengen levert echte meerwaarde.

Eerste rij v.l.n.r.: Simone Mink, Anne Kruft, Esther Vermeulen, Willeke Huijer, Joost TersteegTweede rij v.l.n.r.: Rianne Knoot, Dorien Brunt, Thomas Mattijssen (stagiair), Suzan Klein GebbinkDerde rij v.l.n.r.: Harm Luisman, Ronald Lanters, Barbara Sterk (toegevoegd adviseur/onderzoeker), Jannemarie de Jonge, Henk SmitNiet op de foto: Fenna Hoefsloot, Charlot Teng, Ingrid Versteegen en Martijn Goossens (MSc-student)

Contrast en harmonie