Inleiding ........................................................ 3

Faalangst in de klas...................................... 5Herman Hoogenboezem (orthopedagoog)

Ik durf niet naar school ................................. 9Esther van Efferen-Wiersma (orthopedagoog)

Scheidings- en verlatingsangst .................... 13Hanni Bijl-Van Gelder (orthopedagoog)

Sociale angst ................................................ 17Katja van der Veer (orthopedagoog)

Ik durf niet in de lift ....................................... 21Cordula van Haersma Buma (orthopedagoog generalist NVO en gedragstherapeut i.o.)

Angst voor alles wat anders is ...................... 27Esther van Efferen-Wiersma (orthopedagoog)

Post-traumatische stress-stoornis ................ 31Harry Kelderman (orthopedagoog)

Vechten uit angst .......................................... 37Tamara Wally (onderwijs- en ontwikkelingspsycholoog)

Als een kind niet meer praat ......................... 41Marald Mens (neuropsycholoog)

Over de CED-Groep ..................................... 47

2

Wijzer over bange kinderen Hoe ga je ermee om in de klas?

Inleiding

Bang zijn in het donker...

Zenuwachtig voor een spreekbeurt…

Angst voor water…

Kinderen kunnen bang en angstig zijn voor verschillende situaties. Soms is de angst

duidelijk, het gaat bijvoorbeeld over een voorwerp, dier of persoon. Maar vaak is angst

ook onzichtbaar, moeilijk te begrijpen en daardoor ook lastig om goed aan te pakken.

Hoe ga je daar nu mee om op school? Wat kan de omgeving van het kind betekenen?

En: wat zijn voorbeelden van oplossingen en tips die werken bij veel kinderen?

Voor u ligt een bundel van korte, praktische artikelen met voorbeelden uit de dagelijkse

praktijk van kinderen met angsten. De oorzaken van de angsten zijn divers. Een angst

kan onderdeel zijn van een stoornis, zoals soms het geval bij autisme. Of een bepaalde

angst is het gevolg van een traumatische ervaring, zoals bij een Post Traumatische

Stress Stoornis. De verschillende oorzaken vragen om een andere aanpak. Laat u

inspireren door de ideeën die in dit boekje zijn opgetekend, en help zo uw leerlingen

beter omgaan met hun angsten.

Meer achtergrondinformatie over angsten en angststoornissen vindt u in de map

Wijzer Onderwijs: Angst en Depressie (januari 2011).

De artikelen uit deze bundel zijn in schooljaar 2009-2010 verschenen op de website van

Praxisbulletin, www.praxisbulletin.nl.

3

Faalangst in de klasHerman Hoogenboezem

Rick zit in groep 3 bij juffrouw Agnes. Rick vindt haar een lieve juf, maar soms moet hij

dingen doen waarvoor hij een beetje bang is. Ook vandaag is dat weer zo. Als de juf het

werkje aan de groep uitlegt, vindt hij het eigenlijk niet moeilijk. Rick krijgt zelfs de beurt en

direct weet hij het antwoord op de vraag hoeveel mensen er nog in de bus zitten als er

vier mensen uitstappen. De juf maakt zelfs een grapje met hem, of hij de chauffeur toch

niet heeft laten uitstappen. Maar daar staat al op het bord wat er vandaag gemaakt moet

worden: bladzijde 12 en van bladzijde 13 de eerste twee rijtjes. Wie dan nog tijd over

heeft, mag ook de laatste twee rijtjes proberen.

Vanaf dat moment voelt Rick zich niet zo lekker. Maar hij weet dat de juf zo bij hem komt.

Hij vindt het toch nog wat eng om te beginnen, maar de juf heeft afgesproken dat hij eerst

moet kijken welke sommen hij niet moeilijk vindt. Hier moet hij een stip bij zetten. Daar

komt de juf al. "En, hoeveel denk je er al zelf te kunnen?" vraagt de juf. Dat zijn er vier.

"Ga die eerst maar maken," zegt ze. En: "Als ik er dan nog niet ben, zie je misschien nog

wel een som die toch niet zo moeilijk is."

Rick gaat aan het werk en als hij met de vier sommen klaar is, ziet hij nog twee sommen

die niet zo moeilijk lijken. Hij durft deze nog niet te maken, maar als de juf ernaar vraagt,

vertelt hij dit wel. Hij blijkt één som fout te hebben, maar hier besteedt de juf geen

specifieke aandacht aan. "Kan gebeuren," zegt ze. "Ik zie dat er nog drie sommen

gemaakt moeten worden op deze bladzijde; welke doen we eerst?" vraagt de juf.

Rick wijst de bovenste aan en hij moet uitleggen wat hij hier moeilijk aan vindt. "Ik vind

het getal zo groot," zegt Rick. De juf reageert met: "Vertel maar hoe jij denkt dat de som

moet, dan zal ik je helpen als je niet verder komt." Vlot komt Rick tot het goede antwoord.

De juf legt haar hand op zijn schouder en wijst de som aan die hij nog moet maken, met

de opmerking: "Deze som is dezelfde als waarmee jij de beurt kreeg" en ze geeft hem

een knipoog. "Nu verwacht ik die laatste som ook van jou. Je weet hoe boos ik word als

die fout is, dus doe je best." Enigszins lachend gaat Rick aan het werk.

Achtergrond, ontwikkeling, voorgeschiedenis

Rick is 7 jaar en de oudste uit een gezin met twee kinderen.

Zijn moeder geeft aan dat zij, terugkijkend op de opvoeding van Rick, misschien wat te

beschermend is geweest. "Het was mijn eerste en je wilt het zo goed doen," vertelde ze

aan de kleuterjuf. "Bij de tweede gaat het al direct een stuk gemakkelijker," vertelt ze, "en

durf je meer "‘los" te laten." Het resultaat is dat er een duidelijk verschil waarneembaar is

tussen de twee jongens. De tweede is, in tegenstelling tot Rick, juist vrolijk en een durfal.

Hij neemt Rick regelmatig "op sleeptouw".

Maar ze ziet ook een karakterverschil tussen beiden. In de onderbouw liet Rick zich

moeilijk verleiden tot samenspel en koos hij lange tijd voor gemakkelijke werkjes. Als de

5

juf hem uitdaagde, lukte het altijd wel, maar het zelfvertrouwen ontwikkelde zich maar

mondjesmaat. Als oudste kleuter is Rick gekoppeld aan een maatje om voor te zorgen,

waarover de juf met hem gesprekjes voerde om hem bewust te maken van zijn groei en

kwaliteiten. Zowel preventief met vragen als "Wat denk jij te gaan doen om hem te

kunnen helpen?" als achteraf met vragen als "Wat heeft hij van jou geleerd en hoe heb je

hem dat geleerd?" Dit bleek een wat "steviger" Rick op te leveren, wat moeder ook thuis

herkende. Hij kwam bijvoorbeeld meer voor zichzelf op en was kritischer als zijn broertje

hem voorstelde iets te gaan doen.

De juf en moeder hadden regelmatig een gesprekje over de aanpak en de ontwikkelingen.

De kernvraag was, hoe zo neutraal mogelijk met de afhankelijkheid van Rick om te gaan.

Ook werd bewust ingegaan op een positieve beïnvloeding van het zelfbeeld. Dit gebeurde

door een boekje aan te leggen waarin "zijn groei" zichtbaar gemaakt werd. In het boekje

staan foto’s en tekeningen van Rick, en teksten die zijn moeder erin noteerde uit

gesprekjes met Rick. De strekking was steeds: "‘wat kan ik al, wat wil ik leren?" Bij

bezoeken van oma was het boekje standaard een gespreksonderwerp.

Plan van aanpak, IHP, evaluatie

In groep 3 wordt vanuit de overdrachtsbespreking afgesproken direct de vinger aan de

pols te houden. De juf signaleert meteen dat Rick moeite heeft om zijn werk op tijd af te

krijgen. Na gericht observeren blijkt dat Rick moeite heeft met starten na de instructie. Dit

gebeurt vooral als er nieuwe(re) opdrachtjes zijn. Afgesproken wordt om na de instructie

in overleg met Rick te vragen wat hij moeilijk en wat hij gemakkelijk vindt. Er zijn

symbolen afgesproken en de juf komt met een vooraf overeengekomen regelmaat bij

hem langs.

Hoewel Rick soms "haalbare" opdrachtjes toch als moeilijk te maken aangeeft, probeert

de juf hem meer inzicht te geven in zijn handelwijze. Dit doet zij door reflectieve vragen te

stellen ("Hoe denk je dit te gaan oplossen?") en procesfeedback te geven ("Hoe gaat het

met de opdracht?"). Rick ziet het een tijdje als een spelletje, alsof hij niet zonder deze

aandacht kan, maar de juf daagt hem steeds meer uit en spreekt vooral het verwachte

gedrag uit. Na enkele weken bespreekt zij het onderwerp: "Hoeveel hulp gaf ik eerst en

hoeveel nu?" Rick moet toegeven dat hij al veel meer sommen zelf kan maken. Het

tempo blijkt eveneens duidelijk vooruitgegaan, ook in situaties waarin geen specifieke

hulp is ingezet. Als er meer geëist wordt, maakt Rick nog wel eens wat foutjes, maar

worden deze door de juf bewust niet benoemd.

Bij de testen – en zeker bij de methodeonafhankelijke toetsen – wordt bewust enige

preteaching gegeven, om Rick niet te veel negatieve ervaringen op te laten doen. Dit

doet de juf door de dag voor zo'n toets tijdens het zelfstandig werken een gesprekje met

Rick te hebben over de toets en dat de sommen er dan mogelijk iets anders uitzien. In de

volgende periode in het handelingsplan wordt bij de bespreking afgesproken om de eisen

wat op te schroeven, zoals moeilijkere sommen aanbieden en de periode van uitstel-

tolerantie verlengen. Maar de tijd voor procesfeedback wordt niet verkort. Dit om Rick wel

de gelegenheid te geven zijn falen en/of succes direct te kunnen delen.

6

Wijzer over bange kinderen Hoe ga je ermee om in de klas?

De toekomst

Het is duidelijk te merken – vindt de juf in het gesprek met moeder – dat Rick minder

gespannen aan het werk is en fouten beter accepteert. Moeder ervaart de begeleiding als

prettig en ziet thuis ook een andere Rick. Op school wordt het begeleidingsplan bijgesteld,

maar dit is meer gericht op "vinger aan de pols" houden dan op specifiekere afspraken.

Afgesproken wordt dat, wanneer de ouders of de leerkracht merken dat Rick weer meer

gespannen wordt, zij direct contact met elkaar zoeken. Deze snelle en adequate aanpak

van de faalangst blijkt bij Rick zeer goed te werken.

7

Faalangst in de klas