Wijzer Onderwijs AGS

Wijzer OnderwijsAandachtstekort- en Gedragsstoornissen

A D H D - W i j z e r

WO-wijzer_ADHD-wijzer:WO-wijzer_ADHD-wijzer 23-02-12 10:58 Pagina 1

Inhoud

1. Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.1 Wat is de ADHD-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.2 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2. Aandachtstekort- en hyperactiviteit stoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.2 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.3 Verschillende typen ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.4 Oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.5 Aantallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.6 Comorbiditeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.7 Aanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.8 Wijzer over ADHD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3. Lichamelijk functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3.2 Zintuiglijk functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3.3 Motorisch functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3.4 Onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.5 Samenvattend overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

4. Sociaal en relationeel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4.2 Omgang met anderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4.3 Regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18



5. Emotioneel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

5.2 Emoties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

5.3 Competentiegevoel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21



6. Cognitief functioneren en schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

6.2 Cognitieve functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

6.3 Schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

2




7. Werkhouding en taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

7.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

7.2 Werkhouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

7.3 Taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30



8. Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3


1. Introductie

1.1 Wat is de ADHD-Wijzer?

De ADHD-Wijzer beschrijft de gedragsstoornis ADHD en welke onderwijsbehoeften leerlingen met

deze stoornis hebben. Deze achtergrondinformatie wordt inzichtelijk gemaakt met een groot aantal

praktijkvoorbeelden.

Wanneer leerkrachten zich verdiepen in de stoornis met de ADHD-Wijzer, kunnen zij vaak makkelijker

leerlingen begrijpen en accepteren. Bovendien is het met deze kennis eenvoudiger om de praktische

aanwijzingen in de andere katernen van Wijzer Onderwijs: Aandachtstekort- en Gedragsstoornissen

te begrijpen en toe te passen.

In de ADHD-Wijzer vindt u allereerst een algemene beschrijving van de verschillende vormen van

ADHD. Daarna worden de kenmerken van de stoornis toegelicht in de volgende hoofdstukken:

• lichamelijk functioneren;

• sociaal en relationeel functioneren;

• emotioneel functioneren;

• cognitief functioneren en schoolprestaties;

• werkhouding en taakgedrag.

Deze hoofdstukken sluiten steeds af met overzichtelijke samenvattingen om verspreiding van kennis

onder een groot schoolteam te vergemakkelijken.

De ADHD-Wijzer is gebaseerd op onder andere onderwijskundige, psychologische, psychiatrische en

orthodidactische literatuur1.

1.2 Belangrijke aandachtspunten

Wanneer u met de ADHD-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de

volgende aandachtspunten:

• ADHD is een complexe stoornis. In de ADHD-Wijzer zijn de belangrijkste punten voor het

onderwijs eruit gelicht. Voor meer diepgang in bepaalde onderwerpen wordt in de tekst verwezen

naar relevante literatuur. Ook kunt u de literatuurlijst raadplegen.

• Sommige kenmerken of aandachtspunten komen in verschillende hoofdstukken terug. Ze staan

dan echter in een andere context. Zo komt bijvoorbeeld het kenmerk prikkelgevoeligheid ter

sprake in het hoofdstuk Werkhouding en taakgedrag èn in het hoofdstuk Lichamelijk functioneren.

De aandachtspunten bij een kenmerk kunnen hierdoor hetzelfde zijn. Bij prikkelgevoeligheid is dit

bijvoorbeeld: het verminderen van afleidende prikkels in de omgeving. Juist om deze ingewikkelde

stoornis goed te kunnen begrijpen, worden sommige kenmerken meer dan één keer besproken.

• De ADHD-Wijzer beschrijft de stoornis en de onderwijsbehoeften van leerlingen met ADHD. Deze

Wijzer geeft echter geen concrete tips voor in de klas. Raadpleeg daarvoor de Klassen-Wijzer.

• Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met ADHD. In de ADHD-Wijzer worden

algemeen voorkomende gedragingen en kenmerken besproken. Dit wil echter niet zeggen dat deze

beschrijvingen bij alle leerlingen met de stoornis voorkomen. Lees de ADHD-Wijzer dan ook kritisch

en ga altijd, samen met de leerling, na wat zijn specifieke belemmeringen en kwaliteiten zijn.

Voor de leesbaarheid wordt in de tekst voornamelijk gesproken over ‘hij’. Hiermee wordt echter zowel

‘hij’ als ‘zij’ bedoeld.

51 Zie Hoofdstuk 8 voor geraadpleegde literatuur.



O r g a n i s a t i e - W i j z e r

WO-wijzer_Organisatie-wijzer:WO-wijzer_Organisatie-wijzer 23-02-12 10:49 Pagina 1

Inhoud

1. Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.1 Wat is de Organisatie-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3


2. Schoolorganisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.2 Visie en beleid op aandachtstekort- en gedragsstoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.3 Toelaten of verwijzen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.4 Het schoolgebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.5 Communicatie binnen het team . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.6 Samenstelling van klassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.7 Bijzondere activiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.8 Informeren van het team, ouders en zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3. Scholing en begeleiding van het team . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

3.2 Voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

3.3 Scholingstraject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4. Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Bijlagen

1. Intakeformulier klassenconsultatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

2. Observatieformulier klassenconsultatie1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2


3

1. Introductie

1.1 Wat is de Organisatie-Wijzer?

De Organisatie-Wijzer bestaat uit verschillende adviezen voor de schoolorganisatie. Aan de hand van

punten als visie en beleid, toelating, het schoolgebouw en de organisatie van het team, wordt

beschreven hoe de schoolorganisatie kan aansluiten bij de behoeften van leerlingen met een

gedragsstoornis. Een school kan daarmee bepalen welke begeleiding zij leerlingen met een

gedragsstoornis kan bieden.

Daarnaast biedt deze Wijzer een handreiking voor het opzetten van een traject voor scholing en

begeleiding van het team omtrent aandachtstekort- en gedragsstoornissen. Een breed gedragen visie

over onderwijs aan leerlingen met ADHD, ODD en CD en leerkrachten die beschikken over

voldoende kennis over lesgeven aan deze leerlingen, leveren een bijdrage aan kwalitatief goed

onderwijs op een school.


Wanneer u met de Organisatie-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de


• Het is zeer belangrijk om de organisatie van uw school af te stemmen op leerlingen met een

aandachtstekort- en gedragsstoornis. Het aanpassen van de organisatie is vaak een voorwaarde

om adviezen uit de Methodiek-Wijzer en de Klassen-Wijzer uit te kunnen voeren.

• De adviezen uit de Organisatie-Wijzer kunt u beter inzetten met begrip van de stoornissen. Het is

daarom aan te raden eerst de ADHD-Wijzer en de ODD/CD-Wijzer te lezen voordat u de adviezen

gaat gebruiken.

• Iedere leerling met een aandachtstekort- en gedragsstoornis is uniek. Ook iedere school heeft

haar eigen organisatie. De adviezen gelden dan ook niet voor alle leerlingen met aandachtstekort-

en gedragsstoornissen. Ga altijd na wat voor uw specifieke schoolsituatie en de betreffende

leerling(en) geldt. Probeer met de informatie uit de Organisatie-Wijzer aan te sluiten bij uw unieke

schoolsituatie en ondertussen uw onderwijs aan de leerling(en) met een gedragsstoornis te

optimaliseren.

Met aandachtstekort- of gedragsstoornissen wordt zowel ADHD, ODD als CD bedoeld. In verband

met de leesbaarheid van de tekst, noemen we dit ook wel leerlingen met een gedragsstoornis.

Wanneer de tekst betrekking heeft op slechts één van deze stoornissen, wordt dit specifiek genoemd.





O D D / C D - W i j z e r

WO-wijzer_ODD-CD-wijzer:WO-wijzer_ODD/CD-wijzer 23-02-12 10:51 Pagina 1

Inhoud

1. Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.1 Wat is de ODD/CD-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5


2. Agressief en opstandig gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.2 Agressie als onderdeel van een stoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.3 Kenmerken en soorten van agressief gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.4 Oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.5 Aantallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2.6 Agressief gedrag, ODD, CD en comorbiditeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2.7 Wijzer over ODD en CD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Lichamelijk functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.2 Hersenen en zenuwstelsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13



4. Sociaal en relationeel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.2 Gebruiken van sociale informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.3 Omgang met anderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

4.4 Regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20



5. Emotioneel functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

5.2 Omgaan met eigen emoties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

5.3 Omgaan met emoties van anderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

5.4 Competentiegevoel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25



6. Cognitief functioneren en schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6.2 Cognitief functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6.3 Schoolprestaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2




7. Werkhouding en taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

7.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

7.2 Werkhouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

7.3 Taakgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32



8. Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3


1. Introductie

1.1 Wat is de ODD/CD-Wijzer?

De ODD/CD-Wijzer beschrijft de oppositioneel opstandige gedragsstoornis (ODD) en de antisociale

gedragsstoornis (CD) en de onderwijsbehoeften die leerlingen met deze stoornissen hebben. Met

achtergrondinformatie en praktijkvoorbeelden worden deze stoornissen inzichtelijk gemaakt.

Met de informatie uit de ODD/CD-Wijzer kunnen leerkrachten vaak gemakkelijker leerlingen met deze

stoornissen begrijpen en accepteren. Bovendien is het met kennis van de stoornis eenvoudiger om

de praktische aanwijzingen in de andere katernen van Wijzer Onderwijs: Aandachtstekort- en

Gedragsstoornissen te begrijpen en toe te passen.

In de ODD/CD-Wijzer vindt u allereerst een algemene beschrijving van de stoornissen ODD en CD.

Daarna worden de kenmerken van leerlingen met deze stoornissen toegelicht in de volgende

hoofdstukken:

• lichamelijk functioneren;

• sociaal en relationeel functioneren;

• emotioneel functioneren;

• cognitief functioneren en schoolprestaties;

• werkhouding en taakgedrag;

De hoofdstukken sluiten steeds af met overzichtelijke samenvattingen om verspreiding van kennis

onder een groot leerkrachtenteam te vergemakkelijken.

De ODD/CD-Wijzer is gebaseerd op onder andere onderwijskundige, psychologische, psychiatrische

en orthodidactische literatuur1.


Wanneer u met de ODD/CD-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de


• ODD en CD zijn complexe stoornissen. Daarom zijn in de ODD/CD-Wijzer de belangrijkste punten

voor het onderwijs eruit gelicht. Voor meer diepgang in bepaalde onderwerpen wordt in de tekst

verwezen naar relevante literatuur. Ook kunt u de literatuurlijst raadplegen.

• Sommige kenmerken of aandachtspunten komen in verschillende hoofdstukken terug. Regelmatig

heeft eenzelfde kenmerk gevolgen voor verschillende clusters van gedrag. Zo komen in het cluster

werkhouding en taakgedrag kenmerken naar voren die ook in andere hoofdstukken besproken

zijn.

• De ODD/CD-Wijzer beschrijft de stoornis en de onderwijsbehoeften van leerlingen met ODD of

CD. Deze Wijzer geeft echter geen concrete tips voor in de klas. Raadpleeg daarvoor de Klassen-

Wijzer.

• Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met ODD of CD. In de ODD/CD-Wijzer

worden algemeen voorkomende gedragingen en kenmerken besproken. Dit wil echter niet zeggen

dat deze beschrijvingen bij alle leerlingen met de stoornis voorkomen. Lees de ODD/CD-Wijzer

dan ook kritisch en ga altijd, eventueel samen met de leerling, na wat zijn specifieke

belemmeringen en kwaliteiten zijn.

5



• Leerlingen met ODD of CD hebben vaak ook comorbide ADHD. Voor aanvullende informatie over

de stoornis ADHD, raadpleeg de ADHD-Wijzer. In de Klassen-Wijzer staan praktische tips voor

leerlingen met ADHD en leerlingen met ODD of CD bij elkaar.

Voor de leesbaarheid wordt in de tekst voornamelijk gesproken over ‘hij’. Hiermee wordt zowel ‘hij’

als ‘zij’ bedoeld.

6



M e t h o d i e k - W i j z e r

WO-wijzer_Methodiek-wijzer:WO-wijzer_Methodiek-wijzer 23-02-12 10:53 Pagina 1

Inhoud

1. Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.1 Wat is de Methodiek-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3


2. Leerlingenzorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.2 Individueel handelingsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.3 Stappenplan voor signaleren en verwijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2.4 Begeleiding van de leerling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.5 Soorten zorg buiten de school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.6 Medicatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

3. Onderwijsvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

3.2 Het nieuwe leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

3.3 Het authentiek lesmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4. Materialen en werkvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4.2 Materialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4.3 Werkvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

5. Toetsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

5.2 Portfolio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

5.3 Cito-toetsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6. Overgang van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs . . . . . . . . . . . . . . 31

6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

6.2 Naar het voortgezet onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

7. Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

8. Internet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Bijlagen

1. Voorbeelden van doelen in een IHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

2. Gespreksformulier voor de leerling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

2


1. Introductie

1.1 Wat is de Methodiek-Wijzer?

De Methodiek-Wijzer geeft pedagogische en didactische aandachtspunten voor het lesgeven aan

leerlingen met een gedragsstoornis binnen het (speciaal) basisonderwijs. Deze Wijzer biedt het kader

waarbinnen de tips uit de Klassen-Wijzer kunnen worden uitgevoerd. Zo wordt aandacht besteed aan

de zorg die een school kan bieden aan leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis zoals

ADHD, ODD of CD. Ook wordt bekeken in hoeverre een onderwijsvorm als het nieuwe leren geschikt

is en aan welke eisen schoolboeken en methoden moeten voldoen, willen zij goed bruikbaar zijn voor

leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis.

Daarnaast geeft deze Wijzer verdiepende informatie en achtergronden over hoe een school bij

toetsing tegemoet kan komen aan de onderwijsbehoeften van leerlingen met ADHD, ODD en CD. Tot

slot vraagt de overgang naar een nieuwe school (zoals van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs)

voor een leerling met een aandachtstekort- of gedragsstoornis extra aandacht. Deze Wijzer geeft

aanwijzingen voor de manier waarop scholen leerlingen kunnen begeleiden bij de overgang naar een

nieuwe school.


Wanneer u met de Methodiek-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de


• De adviezen uit de Methodiek-Wijzer kunt u beter inzetten met begrip van de stoornis. Het is

daarom aan te raden eerst de ADHD-Wijzer en de ODD/CD-Wijzer te lezen voordat u de adviezen

gaat gebruiken.

• Bij verschillende adviezen en aandachtspunten in deze Wijzer treft u verwijzingen aan naar de

Klassen-Wijzer. In de Klassen-Wijzer vindt u een praktische uitwerking voor in de klas van deze

adviezen en aandachtspunten.

• De adviezen uit de Methodiek-Wijzer kunt u het beste uitvoeren wanneer de schoolorganisatie

daar voldoende ruimte voor biedt. In de Organisatie-Wijzer leest u op welke manier u adviezen uit

de Methodiek-Wijzer kunt inbedden in het onderwijs op uw school.

• Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis.

De verschillende aandachtspunten die in de tekst genoemd worden gelden dan ook niet voor alle

leerlingen met een aandachtstekort- of gedragsstoornis. Ga altijd na wat voor uw specifieke

schoolsituatie geldt, in uw klas, met uw manier van lesgeven en uw leerling(en). Probeer met de

informatie uit de Methodiek-Wijzer aan te sluiten bij uw persoonlijke situatie en ondertussen uw

onderwijs aan de leerling(en) met diverse aandachtstekort- of gedragsstoornissen te

optimaliseren.



Wanneer de tekst betrekking heeft op slechts één van deze stoornissen, wordt dit specifiek genoemd.



3



K l a s s e n - W i j z e r

WO-wijzer_Klassen-wijzer:WO-wijzer_Klassen-wijzer 05-03-12 08:38 Pagina 1

Inhoud

1. Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

1.1 Wat is de Klassen-Wijzer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3


2. Duidelijkheid in de ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.2 Indeling van het lokaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2.3 De werkplek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

3. Duidelijkheid in de tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3.2 Rooster en dagindeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.3 Middelen om tijd concreet te maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4. Duidelijkheid in activiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.2 Opdrachten en taken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4.3 Werkvormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4.4 Instructie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

4.5 Zelfstandigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

4.6 Schriftelijke informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

4.7 Lichamelijke opvoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

4.8 Pauzes en vrije momenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4.9 Uitstapjes en vieringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

5. Duidelijkheid in sociale situaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

5.2 Contact met medeleerlingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

5.3 Impulsbeheersing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

5.4 Regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

5.5 Belonen en straffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

5.6 Escalaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

6. Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Bijlagen

1. Voorbeelden van stappenplannen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

2. Effectief instructie geven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2


3

1. Introductie

1.1 Wat is de Klassen-Wijzer?

De Klassen-Wijzer bestaat uit checklisten die tips geven voor het lesgeven aan leerlingen met een

aandachtstekort- of gedragsstoornis: ADHD, ODD of CD. Met deze tips kan een leerkracht een

optimale leeromgeving bieden aan deze leerlingen. Zo vindt u in deze Wijzer tips over onder andere

de inrichting van het klaslokaal, het rooster of de dagindeling, zelfstandig werken en contact met

klasgenoten.

De Klassen-Wijzer is gebaseerd op kennis vanuit de praktijk, gecombineerd met onderwijskundige en

orthopedagogische theorieën1.

In de Klassen-Wijzer staan tips voor:

• duidelijkheid in de ruimte

• duidelijkheid in de tijd

• duidelijkheid in activiteit

• duidelijkheid in sociale situaties

Ieder hoofdstuk begint met een algemene inleiding en een casus over Naomi. Naomi is een meisje

met ADHD in groep 7 van de basisschool. De hoofdstukken 4 en 5 beginnen met twee casussen van

Naomi en Willem. Willem heeft ODD en zit bij Naomi in de klas. De school van Naomi en Willem is

nog niet aangepast aan hun behoeften. Tips in de hoofdstukken 2 en 3 zijn ook goed bruikbaar voor

leerlingen met ODD of CD.

Iedere casus illustreert specifieke aandachtspunten en onderwijsbehoeften van leerlingen met ADHD

of ODD of CD. Na de casusbeschrijving(en) vindt u een overzicht met de belangrijkste

aandachtspunten. Vervolgens komen tips en uitleg in een checklist aan de orde rond belangrijke

onderwerpen. Hieronder ziet u een voorbeeld van een dergelijke checklist.

Tip Uitleg

Geef duidelijke, korte instructie. Beperk de hoeveelheid informatie die u in één keer

geeft. Orden de informatie in een logische volgorde.

Gebruik korte zinnen en duidelijk taalgebruik (zie

ook bijlage 2).

Gebruik directieve instructies. Vermijd de vraagvorm (‘Wil jij som 5 maken?’), maar

geef duidelijke opdrachten (‘Maak som 5’ of ‘Ik wil

dat je som 5 maakt’).

Veel tips zijn bruikbaar voor zowel leerlingen met ADHD als leerlingen met ODD of CD. Wanneer een

tip specifiek geldt voor leerlingen met ADHD of met ODD of CD, staat dat aangegeven met een icoon.

Als u voor het toepassen van een tip extra materiaal nodig heeft, of wanneer u met de uitvoering van

een tip een leerling in een uitzonderingspositie plaatst, wordt dit aangegeven met een icoon:

Materialen zijn vaak al op school aanwezig, maar moeten op de juiste manier worden

ingezet. In andere gevallen kunnen ze worden aangeschaft. In de Methodiek-Wijzer staat

een overzicht met materialen met daarbij korte informatie over het product en over de

aanschaf.

˛



Situaties gericht op één leerling ontstaan wanneer een leerkracht een bepaalde tip

alleen voor een leerling met ADHD, ODD of CD uitvoert, en niet voor alle leerlingen uit

de klas. De leerling met ADHD, ODD of CD komt op die manier in een

uitzonderingssituatie. Dat betekent niet dat een leerkracht nooit een één-op-één situatie

zou mogen creëren, maar wel dat hij zich hiervan bewust moet zijn. Een leerling kan

zich bijvoorbeeld minder op zijn gemak voelen wanneer hij als enige leerling van de klas

apart zit.


Wanneer u met de Klassen-Wijzer aan de slag gaat, is het goed om rekening te houden met de


• De tips uit de Klassen-Wijzer kunt u alleen goed inzetten met begrip van de stoornissen. Het is

daarom aan te raden eerst de ADHD-Wijzer en de ODD/CD-Wijzer te lezen, voordat u de tips

gaat gebruiken.

• Veel tips voor het verduidelijken van de ruimte, tijd, activiteit en sociale situaties zijn goed

bruikbaar in een klas waar ook leerlingen zonder aandachtstekort- of gedragsstoornis zitten.

Sterker, er is een kans dat andere leerlingen er ook van profiteren. Een aantal tips voor

verduidelijken van de sociale situaties zijn echter wel specifiek bedoeld voor leerlingen met

ADHD, ODD of CD. Leg bij het gebruik van deze tips aan andere leerlingen uit waarom er

speciale regels en afspraken gelden voor die ene leerling.

• De tips zijn een middel om het leerproces van de leerling te stimuleren. Het aanbrengen van

structuur mag daarom nooit als einddoel gezien worden. Houd altijd de ontwikkelingen van de

individuele leerling nauwlettend in de gaten en stem uw begeleiding daarop af.

• Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met ADHD, ODD of CD. In de Klassen-Wijzer

staan veel verschillende tips die u kunt gebruiken. Sommige tips zullen echter niet bruikbaar zijn

voor een leerling. Bekijk daarom per leerling steeds kritisch welke tips van belang zijn. Vaak kunt

u de leerling hierbij betrekken. Kijk samen met de leerling wat voor hem prettig is.

• Voor een leerling met ADHD is een geordende werkomgeving noodzakelijk. Alleen dan heeft de

leerling voldoende overzicht en houvast om taken tot een goed einde te brengen. Dit bevordert de

motivatie van de leerling. Aan de andere kant kan een te gestructureerde omgeving juist de

motivatie van de leerling in de weg staan. Daarnaast kan het ook de zelfstandigheid van de

leerling belemmeren. Voor de leerkracht is het de uitdaging om de goede balans te vinden tussen

structureren en prikkelen, en tussen verantwoordelijkheden bij zichzelf of bij de leerling neer te

leggen.

• Het is aan te raden om de Klassen-Wijzer met behulp van de Organisatie-Wijzer op een school in

te voeren. Dit waarborgt een planmatige invoering en een doorgaande lijn binnen de school.



Wanneer de tekst betrekking heeft op slechts één van deze stoornissen, wordt dit specifiek

genoemd.



4


Wijzer Onderwijs AGS

Documents

Transcript of Wijzer Onderwijs AGS