WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Vesalius

Rol van de Kerk

TOETS

535

BRON

In 1543 gaf de van oorsprong Vlaamse arts en anatoom Andreas Vesalius zijn 'De Humani Corporis Fabrica' uit,

waarin hij de resultaten van zijn anatomische onderzoekingen bekendmaakte. Hieronder staat een fragment uit de

inleiding.

"Iedereen is zo verstrikt in geloof en gezag en onze tijd telt zo weinig vrienden der waarheid - die zich bovendien

nog slechts door middel van leerboeken op de studie toeleggen - dat velen mij vijandig gezind zijn omdat ik, naar

hun mening, in mijn geschriften het gezag van Galenus, de vorst der geneesheren en onze gemeenschappelijke

leraar, heb aangetast en niet geheel en al in zijn leer heb berust, ja zelfs beweerd heb, dat er hier en daar in zijn

geschriften fouten te vinden zijn. Zij moeten er toch dankbaar voor zijn, dat ik het het eerst gewaagd heb een

verkeerde indruk weg te nemen, een buitengewone gelegenheid heb geboden om de waarheid op het spoor te

komen. Maar neen, gij zult er integendeel veel vinden, die mijn werk - uit ontzag voor Galenus - zo oppervlakkig

hebben ingekeken, dat zij nog altijd, maar zonder intussen het lichaam te hebben onderzocht, beweren dat al wat er

in Galenus' anatomische geschriften staat, volkomen waar is. Gij hebt ongetwijfeld inzage genomen van

geschriften van vele, zeer geleerde mannen van onze tijd, die openlijk mijn zwakke pogingen ver boven verdienste

hebben geroemd, en gaarne erkenden, dat zij hun ogen meer geloofden dan de werken van Galenus."

1 We dateren de Wetenschappelijke Revolutie in de zeventiende eeuw. Leg uit waarom je Vesalius in

zekere zin toch als een voorloper daarvan kunt beschouwen. Ontleen je antwoord aan de bron en voeg

een passend citaat toe.

2 Vesalius liet in zijn boek duidelijk merken dat hij zijn onderzoekingen en de publicatie daarvan als een

groot waagstuk beschouwde. Leg uit wat de achtergrond van deze opmerking was.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Copernicus

Rol van de Kerk

TOETS

357

BRON I

Fragment uit Nicolaus Copernicus, 'Over de omwentelingen van de hemellichamen' (1530), opgedragen aan paus

Paulus III.

"Ik kan me, Heilige Vader, gemakkelijk voorstellen dat zodra bepaalde mensen horen dat ik in dit boek, dat ik heb

geschreven over de omwentelingen van de hemellichamen, bepaalde bewegingen toeschrijf aan de aardbol, zij

zullen roepen dat ik onmiddellijk samen met deze opvatting verworpen moet worden. Want ik ben niet zo

verknocht aan mijn eigen opvattingen, dat ik veronachtzaam wat anderen daarvan zouden kunnen denken. Ik ben

me ervan bewust dat de ideeën van een filosoof niet onderworpen zijn aan het oordeel van gewone mensen, omdat

het zijn streven is de waarheid in alle opzichten te zoeken, in de mate door God aan het menselijk verstand

toegestaan. Toch ben ik van mening dat volledig onjuiste inzichten gemeden dienen te worden. Zij die weten dat

een eeuwenlange overeenstemming de opvatting heeft goedgekeurd dat de aarde stilstaat in het centrum van het

heelal, zouden het, zo bedacht ik, als een krankzinnige uitspraak beschouwen als ik de tegenovergestelde bewering

zou doen dat de aarde zich beweegt (...)"

BRON II

De Dominicaner monnik Giovanni Maria Tolosani over de ideeën van Copernicus, in zijn verhandeling 'Over de

waarheid van de Heilige Schrift', 1544.

"Voor zover ik door het lezen van zijn boek kon oordelen, is hij een man met een scherp verstand. Hij verstaat

Latijn en Grieks en drukt zich welsprekend in die talen uit, evenwel niet zonder onduidelijkheid in zijn woordkeus,

daar hij te vaak ongebruikelijke termen hanteert. Hij blinkt ook uit in wiskunde en sterrenkunde, maar hij schiet

behoorlijk tekort in natuurkunde en redeneerkunst. Bovendien schijnt hij niet vertrouwd te zijn met de Heilige

Schrift, aangezien hij bepaalde uitgangspunten daaruit tegenspreekt, niet zonder het risico dat hijzelf en de lezers

van zijn boek van het geloof afdwalen."

1 Maak aan de hand van de woorden van Copernicus (I) duidelijk wat we onder de wetenschappelijke

revolutie verstaan.

2 Met welk doel zal Copernicus zijn boek (I) aan de paus opgedragen hebben, mede gelet op de woorden

van Tolosani (II)?

3 Tolosani (II) was een van de velen, die in het geweer kwamen tegen de opvattingen van Copernicus. Leg

uit dat Tolosani met zijn kritiek liet blijken de wetenschappelijke revolutie (zij het misschien onbewust) te

verwerpen. Citeer daarbij uit bron II de zin waaruit dit het beste blijkt.

4 Beoordeel aan de hand van bron I of Copernicus inderdaad afdwaalde van het Christelijk geloof, zoals

Tolosani (II) beweerde. Formuleer je antwoord in eigen woorden en laat daarbij duidelijk zien hoe

Copernicus dacht.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Wetenschappelijke methode

Rol van de Kerk

TOETS

366

BRON I

De Duitse sterrenkundige Kepler (1571-1630) over wetenschappelijk onderzoek.

"De meningen der heiligen over deze natuurlijke dingen beantwoord ik slechts met dit ene woord: in de

godgeleerdheid geldt het gewicht van het gezag, in de natuurwetenschap evenwel dat van het redelijk inzicht.

Waarlijk heilig is Lactantius, die de bolvorm van de aarde loochende, heilig is Augustinus die de bolvorm toegaf

(...) Maar heiliger is mij de waarheid, als ik, in volle eerbied voor de kerkleraren, wetenschappelijk bewijs dat de

aarde rond is, volkomen onbeduidend en klein is en tenslotte temidden der sterren haar eigen baan trekt."

BRON II

De Italiaanse arts Silvio (17de eeuw) over zijn methode van onderzoek.

"Ik laat mijn studenten elke dag naar de hospitaalzalen gaan om de zieken te observeren en te onderzoeken. Zij

moeten de ziekteverschijnselen bekijken en de klachten van de zieken aanhoren. Daarna vraag ik hen naar hun

mening over de ziekte: wat daarvan de oorzaak is en hoe zij deze zouden behandelen. Ik ben vooral geïnteresseerd

in de redenen van hun conclusie. Als de studenten klaar zijn leg ik hen mijn diagnose voor en stel ik de medicijnen

vast."

1 Waarom wees Kepler (I) de houding van de Kerk op het terrein van de wetenschap af? Verwijs in je

antwoord naar de tekst.

2 Wat wilde Kepler (I) aantonen met het (als voorbeeld) noemen van Lactantius en Augustinus?

3 Ga na of de houding van Silvio (II) ten aanzien van wetenschappelijk onderzoek dezelfde is als die van

Kepler (I). Leg je antwoord uit.

4 Leg uit waarom in de medische en de natuurwetenschappen de wetenschappelijke revolutie veel meer

resultaten heeft gehad dan in de mens-wetenschappen.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Galilei

Vesalius

TOETS

159

BRON I

Galileo Galilei (1564-1642)

maakte in een debat met een

zekere Sarsi korte metten met

diens stelling dat je iets

wetenschappelijk kunt bewijzen op

basis van de getuigenissen van

oude schrijvers.

"Maar het is nieuws voor mij dat

iemand werkelijk het getuigenis

van schrijvers voor zou laten gaan

op wat eigen ervaring hem laat

zien. Nog meer getuigen

aanvoeren dient geen enkel doel,

Sarsi, want wij hebben nooit

ontkend dat zulke dingen

geschreven en geloofd zijn (…) Jij

neemt jouw standpunt in op het

gezag van vele dichters tegen

onze experimenten. Ik antwoord

dat als die dichters aanwezig

konden zijn bij onze

experimenten, zij hun inzichten

zouden veranderen en zonder

schande zouden zij (…) zelfs

kunnen toegeven dat zij het bij het

verkeerde eind hebben gehad (…)

Ik kan alleen maar verbijsterd zijn

als Sarsi zou blijven proberen iets

te bewijzen door middel van

getuigen wat ik voor mijzelf op

ieder moment kan zien door

middel van een experiment."

BRON II

Een afbeelding uit een boek van de van oorsprong Vlaamse, maar

vooral in Italië werkende anatoom Andreas Vesalius (1515-1564).

1 Leg met behulp van de woorden van Galileï (I) uit waarom we in de zeventiende eeuw van een

wetenschappelijke revolutie kunnen spreken.

2 We plaatsen de wetenschappelijke revolutie in de zeventiende eeuw, het boek van Vesalius verscheen

in de zestiende eeuw. Kunnen we - gelet op zijn werk (bron II) - Vesalius als een voorloper van de

wetenschappelijke revolutie beschouwen? Verklaar je antwoord.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Galilei – RK Kerk

Renaissance

Reformatie

TOETS

740

BRON

Hieronder staat de veroordeling door de pauselijke Inquisitie van Galileo Galilei, 1633.

"Wij zeggen, spreken uit, veroordelen en verklaren dat u, genoemde Galileo, vanwege de zaken aangevoerd in

gerechtelijk onderzoek en door u bekend, zichzelf hevig verdacht van ketterij aan het oordeel van dit Heilig Officie

heeft overgeven, namelijk dat u heeft geloofd in heeft vastgehouden aan de leer – die vals is en in strijd met de

heilige en goddelijke Schriften - dat de Zon het centrum van de wereld is en niet van oost naar west beweegt en

niet het middelpunt van de wereld is; en dat een opvatting erop nagehouden en als aannemelijk verdedigd mag

worden nadat deze als tegengesteld aan de Heilige Schrift is verklaard en omschreven; en dat u zich

dientengevolge alle berispingen en straffen op de hals heeft gehaald, die zijn opgelegd en afgekondigd in de heilige

canons en andere wetboeken (…) tegen dergelijke misdadigers. Van hieruit kunnen wij er mee instemmen dat aan

u vergeving geschonken wordt, op vooropgesteld dat u, ten eerste,met een oprecht en ongeveinsd hart voor ons

afzweert, vervloekt en verafschuwt de voornoemde dwalingen en ketterijen en elke andere dwaling en ketterij die

in strijd is met de Katholieke en Apostolische Roomse Kerk, in de vorm die door ons aan u wordt voorgeschreven."

1 De wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw wordt gekenmerkt door:

a een nieuwe methode om wetenschap te bedrijven;

b het ontstaan van een mechanistische visie op de wereld en het heelal.

Licht eerst beide kenmerken toe en bepaal vervolgens welke van deze twee de Inquisitie in het vonnis

tegen Galilei vooral veroordeelde.

2 De Rooms-Katholieke Kerk veroordeelde weliswaar de opvattingen van Galilei , maar kon het doorbreken

van de wetenschappelijke revolutie en het werk van wetenschappelijke onderzoekers niet tegenhouden.

Beredeneer waarom zowel de Renaissance als de Reformatie voor deze ontwikkeling de grondslag hebben

gelegd. Twee antwoorden dus.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Wetenschap Middeleeuwen

Mechanisch wereldbeeld

TOETS

1069

BRON

Bernardino Telesio (1509-1588) was een van de belangrijkste natuurfilosofen uit de tijd van de Renaissance.

Hieronder staat een fragment uit de inleiding van zijn verhandeling 'De rerum natura iuxta propria principia.'

"Onze voorgangers verdiepten zich vlijtig in hoe de wereld in elkaar zit en in de aard van de dingen daarin. Maar

hoewel men zag dat zij haar met grote en voortdurende aandacht verkenden, onderzochten zij haar niet echt. Want

hoe kon de wereld beschouwd worden als bekend door mensen wier geschriften niet overeenstemmen met wat is

waargenomen en zelfs in zichzelf tegenstrijdig zijn? Daarom is het juist om te zeggen dat het hen gebeurde dat zij

aan de dingen niet de grootte, de aard en de eigenschappen toekenden waarvan je kunt zien dat zij aan de dingen

gegeven zijn, omdat zij veel te veel vertrouwen hadden in zichzelf en de dingen zelf en de deugden van die dingen

niet observeerden. Maar alsof zij met God wedijverden en vochten over wijsheid, durfden zij met hun verstand de

principes en oorzaken van de wereld zelf te achterhalen en door de wens en het geloof dat zij hadden gevonden wat

zij niet gevonden hadden, hadden zij de euvele moed de wereld te vormen naar hun eigen gedachten."

1 Aan de bron kun je ontlenen hoe je volgens Telesio wetenschappelijke kennis moet verwerven. Maak

duidelijk dat hij daarmee afstand nam van de manier waarop de wetenschap in de Middeleeuwen

functioneerde.

2 Een van de kenmerken van de Wetenschappelijke Revolutie is een mechanische kijk op de ons omringende

wereld. Leg uit wat we daaronder verstaan.

3 Bepaal op basis van de bron of je bij Telesio ook al van een mechanische kijk op de ons omringende

wereld kunt spreken. Leg je antwoord uit.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Natuurwetten

Verlichting

Toekomstgerichtheid

TOETS

375

BRON I

Een van de 'vier regels voor de wijsgerige redeneerkunst' van Newton, 1687.

"Regel III. De eigenschappen, die alle lichamen binnen het bereik onzer proefondervindelijke ervaring blijken te

bezitten, dienen als de algemene eigenschappen van alle lichamen, waar dan ook, te worden aangenomen. Wanneer

het in het algemeen, dank zij onze proeven en onze astronomische waarnemingen, zo blijkt te zijn, dat alle

lichamen op en rond de aarde in dezelfde mate door de aarde worden aangetrokken; dat anderzijds onze zee door

de maan wordt aangetrokken; en alle planeten door elkaar; en de kometen op dezelfde wijze door de zon, - dan

moeten wij op grond van die regel aannemen, dat alle lichamen, waar dan ook, aan het beginsel der wederzijdse

aantrekkingskracht zijn onderworpen."

BRON II

Samuel Johnson in het voorwoord van zijn 'Dictionary' (1755).

"Toen ik voor het eerst overzag hetgeen ik mij voorgenomen had, bevond ik onze taal overdadig zonder orde en

krachtig zonder regels: waarheen ik de blik ook richtte, was er verwarring die ontward moest worden en

verwikkeling die om regeling vroeg; er moest een keus worden gedaan uit een onmetelijke verscheidenheid, zonder

dat ik daarbij van een bestaande keuze kon uitgaan; vervalsingen moesten ontdekt worden, zonder dat er een

zuivere toetssteen bestond; en allerlei uitdrukkingswijzen moesten of worden verworpen of aanvaard, zonder dat ik

daarbij naar de stem van schrijvers van klassieke faam of erkend gezag kon luisteren."

1 Leg aan de hand van zijn woorden (I) uit dat Newtons methode om wetenschappelijk onderzoek te doen in

de 17de eeuw revolutionair genoemd kan worden.

2 Bij de Verlichters nam het zoeken naar natuurwetten een belangrijke plaats in. Ga aan de hand van bron I

na of ook Newton wetmatigheden achter de natuurlijke verschijnselen zocht. Verwijs in je antwoord naar

de tekst.

3 Waarom raakten de Verlichters door hun aandacht voor het wetmatige juist zo op de toekomst gericht?

4 Johnson (II) wilde met zijn 'Dictionary' het eerste Engelse woordenboek samenstellen. Leg uit dat zijn

motieven hiervoor typerend voor het Verlichtingsdenken waren. Gebruik bron II voor je antwoord.

5 In welk opzicht kon Johnson (II) niet aan de regels van Newton (I) voldoen? Gebruik beide bronnen voor

je antwoord.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Kenmerken

Positie van de Kerk

TOETS

1103

BRON

Op 5 juli 1687 publiceerde Isaac Newton zijn boek 'Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica', waarin hij de

basis legde voor de klassieke mechanica, onder meer met de wet op de zwaartekracht. Hieronder volgt een

fragment uit dit boek.

"REGEL I Wij moeten niet meer oorzaken van

natuurverschijnselen aanvaarden dan zij die zowel waar als

voldoende zijn om te verklaren dat deze zich voordoen. Met

het oog hierop zeggen filosofen dat de Natuur niets

tevergeefs doet (…); want de Natuur is tevreden met

eenvoud, en doet niet aan de bombarie van een overvloed

aan oorzaken.

REGEL II Daarom moeten we, zoveel mogelijk, aan

dezelfde natuurverschijnselen dezelfde oorzaken

toeschrijven. Aangaande de ademhaling in een mens en in

een beest; het vallen van stenen in Europa en Amerika; het

licht van het vuur waarop we koken en dat van de zon; de

weerkaatsing van het licht op de aarde en op de planeten."

1 Leg uit dat je met behulp van de bron kunt uitleggen wat de wetenschappelijke revolutie inhoudt.

2 De wetenschappelijke revolutie betekende een aanval op het gezag van de Kerk om

natuurverschijnselen te verklaren. Leg uit dat beide regels van Newton inderdaad dit gezag

aantastten.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Wetenschappelijke methode

Francis Bacon

Astronomie

Anatomie/Geneeskunde

TOETS

2252

BRON I

De Engelse filosoof en wetenschapper Francis Bacon publiceerde in 1620 'Novum Organum'. Hieronder volgt

een fragment uit het nawoord van dit werk.

"Ik wil er bij iedereen op aandringen te beseffen wat de waarachtige doeleinden van de wetenschap zijn: we

mogen niet naar wetenschap streven uit een soort lust, of omwille van het wedstrijdelement, of om neer te kijken

op anderen, of omwille van het voordeel, roem, macht of dergelijke lage beweegredenen, maar omwille van de

verdienste en het nut voor het leven; teneinde dat leven in liefde te leiden en te voleindigen."

BRON II

De Italiaanse sterrenkundige

Galileo Galilei maakte op

basis van zijn bestudering van

de maan in 1616 deze

schetsen.

BRON III

In 1690 publiceerde de

Amsterdamse arts Govard

Bidloo het boek 'Ontleding des

menschelyken lichaams.' In dit

boek waren tekeningen

opgenomen, die zijn vriend

Gerard de Lairesse had

gemaakt. De tekening

hieronder toont de nieren, de

zaadballen, de blaas en de

zaadleiders van een volwassen

man.

1 De Wetenschappelijke Revolutie leidde er toe dat alleen volgens de wetenschappelijke methode ware

kennis verkregen kon worden. Beredeneer nu

- eerst dat de motieven om aan wetenschap te doen die Francis Bacon (I) uitdrukkelijk

verwierp inderdaad de verwerving van ware kennis verhinderden en

- vervolgens dat uit de bronnen II en III blijkt dat Galilei en Bidloo de wetenschappelijke

methode toepasten.

2 Leg aan de hand van bron III uit dat vooral het wetenschappelijke werk van Govard Bidloo door

Bacon (I) goedgekeurd zal zijn.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Kennisverwerving

Geneeskunde

Voorloper revolutie

TOETS

1795

BRON II

In 1628 publiceerde de Engelse arts

William Harvey (1578-1657) zijn studie

over de bloedsomloop in het menselijk

lichaam: 'De Motu Cordis'. Hieronder

staat een fragment uit dit boek.

"Op grond van deze en soortgelijke

observaties ben ik er van overtuigd dat

de beweging van het hart als volgt gaat:

allereerst trekt de hartboezem samen en

deze perst in de loop van de

samentrekking het bloed (dat het in

ruime hoeveelheid bevat als de bron van

de aderen, de voorraadkamer en het

reservoir van het bloed) in de hartkamer,

die als hij gevuld is (…) al zijn vezels

aanspant, de hartkamers samentrekt en

een klopping maakt, waardoor deze

onmiddellijk het bloed, aangevoerd door

de hartboezem, in de slagaders pompt;

de rechter hartkamer pompt zijn inhoud

in de longen door de buis die de 'vena

arteriosi' wordt genoemd, maar die naar

bouw en functie (…) een slagader is; de

linker hartkamer pompt zijn inhoud in

de hartslagader en vervolgens door de

slagaders naar het hele lichaam (…)

Tot nu toe heb ik gesproken over de

stroming van het bloed vanuit de aderen

in de slagaders en over de manier

waarop het wordt doorgelaten en

verdeeld door de werking van hert hart

(…) Maar wat nog gezegd moet worden

over de hoeveelheid en de oorsprong

van het bloed dat op deze manier

stroomt, is van een zodanig nieuw en

ongehoord karakter, dat ik niet alleen

voor mijzelf bang ben voor

mishandeling vanwege de afgunst van

enkelen, maar ik sidder uit vrees dat ik

de hele mensheid als vijand krijg (…)

Niettemin, de teerling is geworpen en ik

stel mijn vertrouwen in mijn liefde voor

de waarheid en in de oprechtheid die

eigen is aan beschaafde geesten."

BRON I

Hans von Gersdorf (1455-1529) publiceerde in 1517 zijn

veelgebruikte 'Feldtbuch der Wundartzney'. Onderstaande

afbeelding, waarop hij 'Aderlasspunkte' aangeeft, komt uit een

verbeterde uitgave uit 1528.

1 De Wetenschappelijke Revolutie leidde er toe dat geleerden

op de eerste plaats op een nieuwe manier streefden naar het

verwerven van wetenschappelijke kennis en als gevolg

daarvan op een andere wijze naar mens en natuur gingen

kijken. Leg beide elementen van deze bewering uit met behulp

van bron II.

2 Je kunt je afvragen of je het werk van Hans von Gersdorf (I) al

kunt beschouwen als een voorloper van de Wetenschappelijke

Revolutie. Ontleen aan de afbeelding uit zijn 'Feldtbuch' een

argument voor én een argument tegen de stelling dat Von

Gersdorf inderdaad al vooruitliep op de Wetenschappelijke

Revoloutie.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Astronomie

Gezag van de Kerk

Nuancering Kerk vs. wetenschap

TOETS

1766

BRON

Fragment uit een brief van de Italiaanse Jezuïet en kardinaal Roberto Bellarmine aan Paolo Antonio Foscarini,

12 april 1615. Foscarini behoorde tot de kloosterorde der Carmelieten en had een boek gepubliceerd over de

beweging van de aarde. Met het 'Concilie' bedoelde Bellarmine het concilie van Trente (1543-1563).

"Ten tweede zeg ik dat, zoals u weet, het Concilie verbiedt om de Schrift uit te leggen tegen de eensgezinde

opvatting van de Heilige Kerkvaders; en indien UEdele niet alleen de Heilige Kerkvaders wilt lezen, maar ook de

moderne commentaren op Genesis, de Psalmen, Prediker en Joshua, zult u ontdekken dat allen het eens zijn over

de letterlijke interpretatie dat de zon in de hemel is en met grote snelheid om de aarde draait, en dat de aarde ver

van de hemel verwijderd is en bewegingloos in het centrum van de wereld zit. Overweeg nu, met uw gevoel voor

bedachtzaamheid, of de Kerk kan tolereren dat aan de Schrift een betekenis wordt toegekend, tegengesteld aan de

Heilige Vaders en aan alle Griekse en Latijnse commentaren. Evenmin kan iemand antwoorden dat dit geen zaak

van het geloof is, want als dit geen zaak van het geloof is met het oog op het onderwerp, dan is dit een zaak van

geloof met het oog op de spreker; en zo zou het ketters zijn om te zeggen dat Abraham geen twee kinderen had en

Jacob twaalf, net zo als wanneer je zegt dat Christus niet uit een maagd is geboren, omdat beide worden gezegd

door de Heilige Geest door de mond van de profeten en de apostelen."

1 Waarom kun je stellen dat de vorderingen op het gebied van de sterrenkunde in de zestiende en

zeventiende eeuw toegeschreven kunnen worden aan de revolutie in de wijze waarop wetenschappelijk

onderzoek werd gedaan?

2 Leg met behulp van de brief van Bellarmine uit dat de wetenschappelijke revolutie het gezag van de Kerk

dreigde te ondermijnen.

3 Waarom moet je op grond van de bron de opvatting nuanceren dat de Kerk en de wetenschappelijke

revolutie recht tegenover elkaar stonden?

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Galileï

Wetenschapsbeoefening

Natuurwetten

Positie van de Kerk

TOETS

1915

BRON I

De Italiaanse natuur- en sterrenkundige Galileo Galilei (1564-1642) correspondeerde regelmatig met vrienden

in Frankrijk. Uit een van zijn brieven komt onderstaand fragment.

"U hebt mijn geschriften gelezen en dus heeft u zeker begrepen welke de ware en werkelijke zaak was die, onder

het leugenachtige masker van de godsdienst, deze oorlog tegen mij heeft uitgelokt, die mij voortdurend

bezighoudt en mij in ieder opzicht hindert, zodat geen enkele hulp van buitenaf kan komen en ik mij niet meer op

de voorgrond kan stellen om mij te verdedigen; want een uitdrukkelijk bevel is gegeven aan alle kerkelijke

onderzoeksrechters om geen enkele toestemming meer te verlenen voor de herdruk van een van mijn werken die

al verscheidene jaren geleden gepubliceerd zijn, evenmin om toestemming te geven om elk van mijn nieuwe

werken te drukken, een zeer streng en zeer verstrekkend bevel, zeg ik je, tegen al mijn werken, zowel die al

uitgegeven zijn als die welke nog moeten verschijnen; zodat mij niets anders overblijft dan in stilte te bezwijken

onder de vloed van aanvallen, bespottingen en beledigingen die van alle kanten komen."

BRON II

De in Duitsland geboren bioloog en tekenaar Maria Sibylla

Merian (1647-1717) deed in Suriname onderzoek naar de

leefwereld van insecten. In 1705 publiceerde zij haar

bevindingen in 'Metamorphosis Insectorum Surinamensium'.

Hieronder staat een van de tekeningen uit dit boek.

1 Met zijn telescoop leverde Galilei het

bewijs van de stelling van Copernicus dat

de aarde in een baan om de zon draait.

Leg uit waarom deze bewijsvoering past

in de wetenschappelijke revolutie van de

zeventiende eeuw.

2 In zijn brief (I) beweerde Galilei dat de

Kerk hem aanviel "onder het

leugenachtige masker van de

godsdienst". Leg nu uit dat enerzijds

Galilei vanuit het standpunt van de

wetenschappelijke revolutie met deze

opmerking gelijk had, maar dat

anderzijds voor de Kerk de positie van

het christelijk geloof wel degelijk op het

spel stond.

3 Met behulp van bron II kun je aantonen

dat Maria Sibylla Merian zowel de

nieuwe methode van de

wetenschappelijke revolutie toepaste als

de overtuiging was toegedaan dat de

natuur door wetmatigheden wordt

beheerst. Maak dat duidelijk.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Wetenschappelijke method

Houding van de kerk

Natuurwetten

TOETS

1918

BRON I

De Engelse filosoof en staatsman Francis Bacon publiceerde in 1620 'Novum Organum', waarin hij zijn ideeën

over de wetenschap uiteenzette; hieronder volgt een fragment uit dit boek. Een axioma is een bewering of

stelling, die niet bewezen is, maar wel als waar beschouwd wordt.

"Er zijn en er kunnen alleen maar twee methodes zijn om de waarheid te zoeken en te ontdekken. De ene vliegt

weg van de zintuigen en eigenaardigheden naar de meest algemene axioma's, en vanuit deze beginselen, waarvan

zij de waarheid als vaststaand en onveranderlijk beschouwt, komt zij tot wetenschappelijke uitspraken en de

ontdekking van tussen-axioma's. En deze methode is nu in de mode. De andere leidt axioma’s af van de zintuigen

en eigenaardigheden, geleidelijk en ononderbroken vooruitgaand, zodat zij uiteindelijk uitkomt bij de meest

algemene axioma's. Dit is de ware manier, maar vooralsnog niet toegepast."

BRON II

De in Duitsland geboren bioloog en tekenaar Maria Sibylla

Merian (1647-1717) deed in Suriname onderzoek naar de

leefwereld van insecten. In 1705 publiceerde zij haar

bevindingen in 'Metamorphosis Insectorum Surinamensium'.

Hieronder staat een van de tekeningen uit dit boek.

1 Leg uit dat de wetenschappelijke

revolutie van de zeventiende eeuw

leidde tot een nieuwe methode om

antwoorden te vinden op weten-

schappelijke vragen.

2 Vanuit het axioma 'God bestaat'

verklaarden wetenschappers tot in de

zeventiende eeuw bijvoorbeeld het

uitbreken van een pestepidemie. Leg

eerst met behulp van bron I uit dat

Bacon dit soort verklaringen afwees en

vervolgens wat hij daarvoor ter

verklaring van een pestepidemie in de

plaats wilde stellen.

3 Leg uit dat het verklaren van

natuurverschijnselen vanuit natuurwet-

ten het gezag van de Kerk aantastte.

4 Met behulp van bron II kun je aantonen

dat Maria Sibylla Merian zowel de

nieuwe wetenschappelijke methode

toepaste als de overtuiging was

toegedaan dat de natuur door

wetmatigheden wordt beheerst. Maak

dat duidelijk.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Kenmerken

Relatie wetenschap-geloof

TOETS

1394

BRON

Jan Swammerdam (1637-1680) was een Nederlandse natuurwetenschapper, die in 1669 een studie over

'bloedeloose dierkens' publiceerde, waarmee hij de grondslag legde voor de entomologie. Afgebeeld is de

titelpagina van dit boek.

1 Welke waren de twee

belangrijkste kenmerken van

de wetenschappelijke revolutie

van de zeventiende eeuw?

2 Waarom kun je Swammerdam

op grond van de bron een

vertegenwoordiger van deze

wetenschappelijke revolutie

noemen?

3 Voor zijn werk kreeg

Swammerdam een bescher-

mer, de Franse oud-diplomaat

Thévenot. Uit erkentelijkheid

droeg Swammerdam een van

zijn verhandelingen aan

Thévenot op met de woorden:

'Doorlugtige Heer, Ik presen-

teer UEd. alhier den almag-

tigen vinger Gods in de

anatomie van een luys'. Leg uit

dat Swammerdam in deze

uitspraak zijn wetenschappe-

lijke arbeid trachtte te

verzoenen met zijn geloof.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Verlichting

Industrialisatie

TOETS

271

BRON

In het jaar 1700 verscheen in Amsterdam het eerste deel van 'Metamorphoses naturelles ou Histoire des insectes'

van de Middelburger Jean Goedart. Een 'metamorphose' is een gedaanteverwisseling. Hieronder staat een

afbeelding van het titelblad. Onder de titel van het boek staat (in vertaling): 'Zeer nauwkeurig naar hun aard &

hun eigenschappen geobserveerd. Met natuurgetrouwe kopergravure-afbeeldingen'.

1 Leg uit waarom het boek van Goedart een goede illustratie vormt van de wetenschappelijke revolutie

van de zeventiende eeuw. Begin je antwoord met een omschrijving van het begrip 'wetenschappelijke

revolutie'.

2 Leg uit dat er een verband bestaat tussen de wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw en:

a de opkomst van het Verlichtingsdenken in de achttiende eeuw;

b het industrialisatieproces in de negentiende eeuw.

The Miners Friend ;

OR, AN

ENGINE

TO RAISE

WATER

BY

F I R E,

DESCRIBED.

AND

Of the manner of Fixing it in

MINES

WITH

An Account of the several other Uses it

is applicable unto: and an

ANSWER

To the OBJECTIONS made against it.

by Tho. Savery, Gent.

Pigri est ingenii contentum este bis, que ab

aliis inventa sunt. Seneca.

LONDON: Printed for S. Crouch

1702

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Stoommachine

Industrialisatie

TOETS

23

BRON

In 1702 verscheen in Londen onderstaand

boek van Thomas Savery (1650-1715). De

vertaling van het citaat van de Romeinse

filosoof Seneca luidt: 'Het getuigt van een

krachteloze geest om tevreden te zijn met wat

anderen ontwikkeld hebben.'

1 Bij welk kenmerkend aspect van de

vroeg-moderne tijd past bovenstaande

bron? Leg je antwoord uit en betrek

daarin de uitspraak die Savery aan

Seneca toeschrijft.

2 Waarom kun je deze bron ook

uitstekend gebruiken om een

ontwikkeling in de negentiende eeuw

duidelijk te maken?

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Descartes

Belang van twijfel

Index R.K. Kerk

TOETS

1656

BRON

René Descartes (1596-1650), een Franse filosoof en wiskundige, die het grootste deel van zijn volwassen leven in

de Republiek doorbracht, wordt wel de 'vader van de moderne filosofie' genoemd. Hieronder staat een fragment

uit zijn belangrijkste werk: 'Discours de la Méthode' (1637).

"En waar een grote hoeveelheid wetten vaak alleen maar de gerechtigheid belemmert, zodat een staat het best

geregeerd wordt wanneer, met weinig wetten, deze strikt worden uitgevoerd; op dezelfde manier geloofde ik, in

plaats van het grote aantal grondregels waaruit de Logica is samengesteld, dat de volgende vier volmaakt

voldoende voor mij zouden blijken, vooropgesteld dat ik het vaste en onwrikbare besluit nam om nooit in een

enkel geval te verzaken in het navolgen ervan.

De eerste was nooit iets voor waar te aanvaarden waarvan ik niet zeker wist dat het dat was; dat wil zeggen

zorgvuldig haast en vooroordeel te vermijden en om niets anders in mijn oordeel op te nemen dan hetgeen zo

duidelijk en onderscheidend aan mijn verstand was voorgelegd dat alle reden voor twijfel was uitgesloten.

De tweede om elk van de problemen in onderzoek in zoveel mogelijk onderdelen op te delen en als nodig mocht

zijn voor zijn gepaste oplossing.

De derde om mijn gedachten in zo'n richting te leiden dat ik, door te beginnen met onderwerpen die het

eenvoudigst en het gemakkelijkst te kennen zijn, stukje voor stukje en, als het ware, stap voor stap zou kunnen

opklimmen naar de kennis van de meer ingewikkelde; door in gedachten een zekere orde toe te kennen aan zelfs

die onderwerpen, die naar hun eigen aard in geen verhouding staan tot iets wat voorafgaat of volgt.

En de laatste om in elk geval opsommingen zo volledig te maken en overzichten zo algemeen dat ik er verzekerd

van zou kunnen zijn dat niets was weggelaten."

1 In de volledige titel van 'Discours de la Méthode' staat dat het doel daarvan "chercher la verité dans les

sciences" was. Leg uit dat Descartes met zijn vier grondregels (bron) in zekere zin vooruitliep op de

wetenschappelijke revolutie.

2 Descartes ging uit van twijfel, niets stond bij hem bij voorbaat vast. Leg met behulp van de bron uit

waarom je volgens hem alleen op deze manier tot ware kennis kon komen.

3 In 1663 plaatste paus Alexander VII de boeken van Descartes op de 'Index'. Welke motivering zal de

paus daarvoor gegeven hebben?

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Copernicus

Rooms-Katholieke Kerk

TOETS

1582

BRON

In zijn boek 'Over de omwenteling van de hemellichamen' (1543) legt de sterrenkundige Copernicus aan de paus

zijn systeem uit.

"Laten we ons een verzameling ledematen voorstellen losgemaakt van het menselijk lichaam, die zouden

toebehoren aan mensen van verschillende grootte en lichaamsbouw. Als men het in zijn hoofd zou halen om daar

een geordend geheel van te maken, zouden de wanverhouding tussen de delen, hun verschillende gedaantes het

afzichtelijke gedaante van een monster laten zien, veel meer dan de normale vorm van de menselijke figuur. Dat

waren de karaktertrekken waaronder het gebouw van de oude sterrenkunde zich aanbood aan mijn ogen.

Na langdurige onderzoekingen ben ik er ten slotte van overtuigd geraakt:

Dat de zon een vaststaande ster is, omgeven door planeten die om haar heen draaien en waarvan zij het centrum en

de fakkel is. Wat er naast de belangrijkste planeten is, is dan nog van een tweede orde, die in de eerste plaats als

satellieten om hun hoofdplaneten draaien en met deze om de zon.

Dat alle verschijnselen van de dagelijkse en jaarlijkse bewegingen, de periodieke terugkeer van de seizoenen, alle

wisselingen van het licht en de temperatuur van de atmosfeer die daarmee gepaard gaan, de gevolgen zijn van de

draaiing van de aarde rond zijn as en van zijn periodieke beweging om de zon.

Dat de schijnbare baan van de sterren slechts een optische illusie is, veroorzaakt door de echte beweging van de

aarde en door de schommelingen van zijn as.

Ten slotte dat de beweging van alle planeten een dubbele orde van verschijnselen tot gevolg heeft, waarvan het

essentieel is om deze te onderscheiden, waarvan sommige voortkomen uit de beweging van de aarde, andere uit de

draaiing van deze planeten om de zon."

1 Leg met behulp van de bron uit dat Copernicus zich had losgemaakt van de bestaande wetenschappelijke

traditie en aan het begin van de Wetenschappelijke Revolutie staat. Let er op dat je antwoord uit twee

delen moet bestaan.

2 Copernicus richtte zich in zijn boek met nadruk tot de paus. Leg uit waarom zijn conclusies, zoals

verwoord in de bron, een aantasting konden vormen van het beeld van God, zoals dat door de Kerk

verkondigd werd.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Wonderen

Rol van de Kerk

TOETS

378

BRON I

De Engelse geneeskundige Harvey (1578-1657) over zijn onderzoek naar de bloedsomloop.

"Als men de borstkas van een levend dier opent, kan men zien, eerst dat het hart een beweging maakt en dan dat

het weer even rust. Bij die beweging vallen drie dingen op: ten eerste, dat het hart zich opricht en de punt naar

voren komt, waardoor het tegen de borst stoot en men de klop aan de buitenkant kan voelen; ten tweede, dat het

zich aan alle kanten, maar aan de zijkanten wat meer, samentrekt, zodat het er kleiner, wat langwerpig en

verschrompeld uitziet; ten derde, dat het hart, als men het vast neemt, harder wordt op het ogenblik van de

beweging. Dat verklaarde ik zo: de beweging van het hart bestaat uit een algemene spanning en een algehele

samentrekking, die overeenstemt met de zuiging van alle bloedvaten. Uit deze vaststelling volgde dat het hart, op

het ogenblik van de samentrekkende beweging, zijn kamers samendrukt en het bloed er uitstuwt. Dat alles staat in

duidelijke tegenspraak met de algemeen verspreide opvatting, dat op hetzelfde ogenblik, dat het hart klopt, de

kamers zich uitzetten en met bloed gevuld worden; terwijl het toch voor de hand ligt, dat precies het tegendeel

moet gebeuren, namelijk dat het hart leeg loopt, als het zich samentrekt."

BRON II

De filosoof Spinoza (1632-1677) over het bestaan van wonderen.

"In de natuur geschiedt niets wat in tegenspraak is met de algemene natuurwetten, maar ook niets wat niet met haar

overeenstemt of niet uit haar voortspruit. Want alles wat gebeurt, vindt plaats volgens de wil en het eeuwig

raadsbesluit van God, dat wil zeggen dat alles wat geschiedt volgens wetten en vaste regels gebeurt, die eeuwige

noodzakelijkheid en waarheid in zich dragen.

Wanneer de bekwaamheid en de macht van de natuur ook de bekwaamheid en de macht van God zelf zijn, en

wanneer de wetten en de regels van de natuur de raadsbesluiten van God zelf zijn, dan moeten wij zonder meer

aanvaarden dat de macht van de natuur onbeperkt is en dat haar wetten zo alomvattend zijn dat zij zich uitstrekken

tot alles wat het goddelijke verstand begrijpt."

1 In de 17de en de 18de eeuw vonden er revolutionaire veranderingen plaats in de manier waarop

wetenschappelijk onderzoek gedaan werd. Toon met behulp van bron I aan dat Harvey hiervan een

voorbeeld is door eerst te beschrijven op welke manier hij wetenschappelijk onderzoek deed en

vervolgens aan te geven waar hij blijk geeft van een kritische houding. Twee antwoorden dus.

2 Leg uit waarom Spinoza (II) niet in wonderen geloofde. Verwijs in je antwoord naar zijn woorden.

3 Ga na of je Spinoza (II) ook als een vertegenwoordiger van de nieuwe manier van wetenschap bedrijven

kunt beschouwen. Leg je antwoord uit met behulp van bron II.

4 Waarom kun je zeggen dat Spinoza (II) een verzoening tot stand wilde brengen tussen de Christelijke

godsdienst en het moderne wetenschappelijke onderzoek?

5 Waarom zal de Kerk Spinoza's poging tot verzoening verworpen hebben?

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Wetenschappelijke methode

Natuurwetten

TOETS

1697

BRON

De Engelse arts William Harvey (1578-1657) is vooral bekend geworden doordat hij als eerste systematisch en

gedetailleerd de bloedsomloop beschreef. In onderstaand fragment gaat hij in op de voortplanting bij de mens.

"De materie van de baarmoeder lijkt, wanneer zij gereed is voor een bevruchting, heel erg op de structuur van de

hersenen, waarom zouden we niet veronderstellen dat de functie van beide dezelfde is, en dat door de

geslachtsgemeenschap in de baarmoeder iets opgewonden raakt dat gelijk is aan, of ten minste lijkt op een

'fantasie' of een 'verlangen' in de hersenen, waaruit de aanmaak of voortbrenging van de eicel voortkomt? Want

de functies van beide worden aangeduid als 'concepties' (…) En precies zo als een 'verlangen' voortkomt uit een

conceptie van de hersenen en deze conceptie ontspringt aan een uitwendig voorwerp van verlangen, evenzo

ontstaat de natuurlijke (organische) conceptie in de baarmoeder vanuit de man, aangezien hij het meer perfecte

zoogdier is en daardoor het meest natuurlijke voorwerp van verlangen (…)

Uit dit verlangen, of deze conceptie, komt voort dat de vrouw een nakomeling voortbrengt gelijkend op zijn

vader. Want zojuist zagen wij dat wij in ons handelen dingen een vorm geven die lijkt op de conceptie van de

'vorm' of het 'idee' in de hersenen, dus op dezelfde manier zorgt het bestaan van het 'idee' of de 'vorm' van de

vader in de baarmoeder voor de geboorte van een nakomeling als hijzelf (…)"

1 De wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw leidde zowel tot een nieuwe wetenschappelijke

methode van werken als tot een nieuwe visie op de werking van natuurverschijnselen. Leg uit dat beide

aspecten van de wetenschappelijke revolutie konden leiden tot de ontdekking door William Harvey van

de bloedsomloop bij de mens.

2 Het is onjuist te veronderstellen dat de doorbraak van de wetenschappelijke revolutie er meteen toe

leidde dat oude vormen van denken volledig verdwenen. Toon de juistheid van deze stelling aan door

duidelijk te maken dat Harveys opvattingen over de voortplanting van de mens onwetenschappelijk

waren doordat hij blijk gaf van:

- onzorgvuldig onderzoek;

- gebruik van bedenkelijke beeldspraak en

- overduidelijke mannelijke ijdelheid.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Observatie

Natuurwetten

Twijfel aan God

TOETS

1876

BRON

De Duitse entomologe en kunstenares Maria Sibylla Merian (1647-1717) publiceerde in 1705 de resultaten van

haar onderzoek naar insecten in Suriname. Afgebeeld zijn het titelblad en een pagina met gedetailleerde

tekeningen.

1 Het werk van Maria Sibylla Merian is kenmerkend voor een belangrijk aspect van de Wetenschappelijke

Revolutie. Beredeneer met een verwijzing naar het titelblad van het boek van Merian welk aspect dat is.

2 Maria Sibylla Merian heeft in Suriname vooral vlinders en hun verandering ('metamorphosis') bestudeerd.

Leg met behulp van de illustratie uit haar boek uit dat de uitkomsten van haar onderzoek tot twijfel met

betrekking tot God zouden kunnen leiden.

Waar in de Surinaamsche Rupsen en Wormen met alle des zelfs Veranderingen na het leven afgebeeld en beschreeven worden,

zynde elk geplaast op die Gewassen, Bloemen en Vruchten, daar sy op gevonden zyn; waar

in ook de generatie der Kikvorschen, wonderbaare Padden, Hagedissen, Slangen,

Spinnen en Mieren werden vertoond en beschreeven, alles in America na het leven

en levensgroote geschildert en beschreeven.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Verschil met Grieken

Galenus-Harvey

Natuurwetten

Houding van de Kerk

TOETS

2055

BRON I

De Griekse arts Galenus, die leefde in de tweede eeuw na Christus, schreef het volgende over de anatomie van

mensen en dieren.

"Wat tentstokken zijn voor tenten, en muren voor huizen, is voor dieren hun beenderengestel; de andere

lichaamsdelen passen zich hieraan zelf aan en veranderen met hem mee. Dus, als de schedel van een dier rond is,

moeten zijn hersenen dat ook zijn; of, net zo, als deze langwerpig is, dan moeten de hersenen van het dier ook

langwerpig zijn. Als de kaken klein zijn, en het gelaat als geheel rondachtig, zullen de spieren van deze

lichaamsdelen noodzakelijkerwijs ook klein zijn; en, op dezelfde wijze, als de kaken vooruitstekend zijn, zal het

gezicht van het dier als geheel lang zijn, net zoals de gezichtsspieren. Dientengevolge is dus ook de aap (…) van

alle dieren het meest gelijkend op de mens in zijn ingewanden, spieren, slagaders, aders en zenuwen (…) omdat

deze ook in de vorm van zijn beenderen zijn. Vanwege de aard van deze loopt hij op twee benen, gebruikt hij zijn

voorste ledematen als handen, heeft hij het platste borstbeen van alle viervoeters, sleutelbenen als die van een

mens, een rond gelaat en een korte nek. En omdat deze op elkaar lijken, kunnen de spieren niet anders zijn; want

zij strekken zich uit langs de buitenkant van de beenderen op zo’n manier dat zij in omvang en vorm op deze

lijken. Met de spieren komen, opnieuw, de slagaders, aders en zenuwen overeen; dus moeten deze, aangezien ze

gelijk zijn, overeenkomen met de beenderen."

BRON II

De Britse arts William Harvey (1578-1657) is vooral bekend geworden door zijn onderzoek naar de

bloedsomloop. Hieronder volgt een fragment uit zijn boek 'On The Motion Of The Heart And Blood In Animals'

(1628).

"Toen ik voor het eerst aandacht besteedde aan vivisecties, als een methode om de bewegingen en de functies

van het hart te ontdekken, en probeerde deze te ontdekken door een werkelijk onderzoek en niet uit de

geschriften van anderen, vond ik deze taak zo waarlijk zwaar, zo vol moeilijkheden, dat ik haast geneigd was te

denken, met Fracastorius, dat de beweging van het hart alleen door God begrepen kon worden. Want ik kon in

het begin niet goed waarnemen wanneer de samentrekking van de hartspier plaatsvond en wanneer de

verslapping, evenmin wanneer en waar de uitzetting en samentrekking gebeurden, vanwege de snelheid van de

beweging, die bij veel dieren wordt bereikt in een oogwenk, komend en gaand als een lichtflits; zodanig dat de

samentrekking van de hartspier zich nu weer vanuit dit punt aan mij voordeed, dan weer vanuit dat; de

verslapping evenzo; en toen was alles omgekeerd, het leek net of de bewegingen tegelijk verschillend en

verwarrend waren. Mijn geest was daardoor behoorlijk in de war en evenmin wist ik welke conclusie ik voor

mijzelf moest trekken en ook niet wat ik van anderen moest geloven."

1 Beredeneer dat je met de woorden van Galenus (I) en van Harvey (II) kunt aantonen dat een nieuwe

methode van onderzoek een belangrijk facet van de Wetenschappelijke Revolutie vormde.

2 Bepaal of je in het werk van Harvey (II) ook al de overtuiging kunt vinden dat de natuur door

wetmatigheden beheerst wordt.

3 Leg uit waarom de nadruk op het bestaan van natuurwetten bij de Kerk leidde tot argwaan en verzet

tegen de Wetenschappelijke Revolutie.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Wetenschappelijke methode

Biologie

Relatie met de Kerk

Swammerdam

TOETS

2096

BRON I

De Franse filosoof en wetenschapper René Descartes (1596-1650), die van 1628-1649 in Nederland verbleef,

wordt beschouwd als één van de belangrijkste geleerden van de Wetenschappelijke Revolutie. In 1659 verscheen

de Nederlandse vertaling van zijn belangrijkste werk, 'Proeven der wysbegeerte of redenering'. Hieronder volgt

het begin van het achtste hoofdstuk, over de regenboog.

"I. Dat de regenboog niet in de dampen, noch in de wolken, maar alleenlijk in de regendruppelen gevormt word.

De regenboog is zo’n aanzienlijk wonder van de natuur en zijn oorzaak is zo nauwkeurig door schrandere

geleerden onderzocht, en zo weinig bekend, dat ik geen geschikter onderwerp zou kunnen kiezen om aan te

tonen hoe men, door de methode die ik gebruik, tot kennis van zaken kan komen, die degenen niet gehad

hebben, wier geschriften aan ons overgeleverd zijn. Ten eerste, nadat ik opgemerkt had dat deze boog niet alleen

aan de hemel kan verschijnen, maar ook in de lucht vlakbij ons, zo vaak als er veel waterdruppels, door de zon

beschenen, gevonden worden, zoals de ervaring leert met enige fonteinen, die door pijpjes het water uitspuiten,

zo kon ik gemakkelijk tot de conclusie komen dat hij nergens anders uit voortkomt dan uit de manier waarop de

stralen van het licht tegen deze druppels schijnen en vandaar naar onze ogen komen."

BRON II

Jan Swammerdam (1637-1680 was een

Nederlandse natuuronderzoeker, die vooral

in insecten geïnteresseerd was.

Onderstaande tekening van een bij werd

door hem rond 1677 gemaakt.

1 Leg uit dat in de Wetenschappelijke Revolutie een

nieuwe manier toegepast werd om tot wetenschappelijke

kennis te komen.

2 Waarom kun je stellen dat Descartes zijn kennis over het

ontstaan van een regenboog (I) verkregen had door die

nieuwe manier van onderzoeken toe te passen? Geef

eerst in eigen woorden antwoord op de vraag en voeg –

om je antwoord te ondersteunen – vervolgens een stukje

tekst uit bron I toe.

3 Waarom kwamen geleerden uit de tijd van de

Wetenschappelijke Revolutie regelmatig in conflict met

de Kerk?

4 Swammerdam (II) beweerde dat insecten (en vooral de

manier waarop ze gebouwd waren) bewezen dat de

natuur juist het werk van God was. Beredeneer met

behulp van zijn tekening van de bouw van een bij hoe

Swammerdam tot deze overtuiging kwam.

WETENSCHAPPELIJKE

REVOLUTIE Voortplanting

Wetenschappelijke methode

Natuurwetten

Van Leeuwenhoek

TOETS

2093

BRON

Op 18 maart 1678 stuurde de Nederlandse microbioloog Antoni van Leeuwenhoek een brief aan de Royal Society

(een genootschap dat de wetenschap wilde bevorderen) in Londen, nadat hij met behulp van een microscoop

zaadcellen (spermata) had ontdekt. Van deze brief is alleen een samenvatting bewaard gebleven, geschreven door

de wis- en natuurkundige Christiaan Huygens. Hieronder volgen fragmenten uit deze samenvatting.

"In het zaad van honden zegt hij verscheidene malen een zeer groot aantal beestjes gezien te hebben, bijna van

dezelfde grootte als in het sperma van een man. Hij ziet geen mogelijkheid om het zaad dat beesten als paarden

en stieren produceren te observeren, omdat hij vreest dat voordat hij dit naar zijn huis gebracht heeft het in een

waterige substantie zou kunnen veranderen. Maar hij zegt ook dat hij er niet aan twijfelt dat hij daar net zo

ontelbaar veel vaten in gezien zou hebben.

Hij is van mening dat de vrouw alleen voedsel levert om het

mannelijk zaad tot een embryo te laten uitgroeien en dat alles wat er

in het ei van een kip zit daartoe dient, met uitzondering van hetgeen

van de haan gekomen is (…)

Hij zegt en schijnt geobserveerd te hebben dat de natuur niet alleen

de slagaders, aders en zenuwen in het mannelijk zaad gemaakt heeft,

maar zelfs delen, of ten minste het begin van het hart, de longen, ja

zelfs van de teelballen (…)

In het zaad dat na de geslachtsgemeenschap weer uit een

vrouwtjeskonijn gestroomd was, zegt hij een groot aantal levende

beestjes gezien te hebben, maar lang niet zoveel als hij eerder

beweerd heeft."

1 Leg met twee voorbeelden uit de bron uit dat Antoni van Leeuwenhoek een goed voorbeeld is van

iemand die de nieuwe wetenschappelijke methode van de Wetenschappelijke Revolutie toepaste.

2 Beredeneer dat het bij deze nieuwe wetenschappelijke methode hoorde dat Van Leeuwenhoek een

illustratie bij zijn bevindingen plaatste.

3 Leg uit dat uit de onderzoekingen van Van Leeuwenhoek (zoals in de bron beschreven) blijkt dat men

steeds meer overtuigd raakte dat de natuur door wetmatigheden beheerst wordt.

4 Ondanks de toepassing van de nieuwe wetenschappelijke methode heeft Van Leeuwenhoek nog geen

volledig inzicht in de voortplanting verkregen. Ontleen aan de bron twee voorbeelden voor deze

bewering.