Werk veilig. Houd plezier. Kijk vooruit. Bedrijfstakverslag 2017 · 2018-11-29 · Werken in de...

Werk veilig. Houd plezier. Kijk vooruit.

Bedrijfstakverslag2017

Voorwoord 1

1 | Samenvatting 2

2 | Leeswijzer 4

3 | Beschrijving van de populatie 6

4 | Werk veilig 8

4.1 Lichamelijke en geestelijke gezondheid 9

4.2 Lichamelijke en geestelijke eisen 12

4.3 Vermoeidheid en herstel 14

4.4 Arbeidsomstandigheden 15

4.5 Leefstijl 26

5 | Houd plezier 31

5.1 Functie-inhoud 32

5.2 Plezier op het werk 33

5.3 Rol van de leidinggevende 35

5.4 Overleg 36

5.5 Waardering 37

6 | Kijk vooruit 39

6.1 Verzuim 40

6.2 Arbeidsmarkt 41

6.3 Omgaanmetverandering 42

6.4 Opleiding&Ontwikkeling 43

7 | Eerste ervaringen met het DIA-adviesgesprek 44

Gebruikte afkortingen 46

Bijlage 47

Bijlage1|StandaardBedrijfsindeling2008-versie2018 47

Adressen 49

Bedrijfstakverslag2017

Inhoud

Pagina 1 | Bedrijfstakverslag2017

Voorwoord

Elk jong talent dat nu instroomt in de Bouw & Infra haalt gezond zijn of haar pensioen. Dat is de nieuwe norm in de sector.

Nu de economie op volle toeren draait, zien we de instroombehoefte van vakmensen sterk toenemen. Bedrijven kiezen er

nog steeds voor te werken met een flexibele schil van zelfstandigen en uitzendkrachten om aan de vraag te voldoen. Het

percentage gezondheidsklachten op de bouwplaats neemt weliswaar al jaren gestaag af, maar de werkstress onder UTA- en

bouwplaatswerknemers loopt op. En elk bedrijf heeft wel een aantal 55+’ers in dienst voor wie het de vraag is of zij in hun huidige

functie gezond en gemotiveerd hun pensioen halen. Intussen verwacht de overheid van ons dat we allemaal langer doorwerken.

Toekomstgerichtbeleidvoordeduurzameinzetvanvakmenseninbouw-eninfrabedrijvenvraagtomhetgrondigenbetrouwbaarverzamelen,

combineren,analyserenenontsluitenvanallerelevantedataeninformatiediewaardevolleinzichten,trendsenontwikkelingenlatenzien.

JaarlijkspubliceertVolandisdezeinhetBedrijfstakverslag.Ditiseenbelangrijkonderdeelvanonzeopdrachtvansocialepartners.Inzichten,

trends en ontwikkelingen vertalen wij vervolgens in kansen en risico’s voor werknemers en werkgevers. En deze vindt u terug in tal van

praktischeinstrumentenenadviezen,zoalsdeArbocatalogi,A-bladen,RI&E,V&G-plannerenStorybuilder.

DitBedrijfstakverslagisgebaseerdopdeDIA’senPAGO’sdieinhetjaar2017zijnuitgevoerd.Intotaalzijnerin2017ruim4.000DIA’sen11.000

PAGO’suitgevoerd.DeDuurzameInzetbaarheidsheidsAnalyse(DIA)ishetPAGOincombinatiemeteenDIA-adviesgesprek.ZowelhetPAGOals

hetDIA-adviesgesprekwordenpositiefdoordewerknemersbeoordeeld.Desondanksishetaantalwerknemersdatgebruikmaaktvanhetrecht

ophetPAGOendeDIAindeachterliggendejarenflinkafgenomen.Volandisheeftonderzochtwelkefactorenbepalendzijnvoordezeafnameen

naar aanleiding daarvan implementeert zij maatregelen om deze ontwikkeling te keren.

Uiteerderebedrijfstakanalysesenuitdepraktijkvan25jaarpreventiezorgindesectorisalveelbekendoverontwikkelingenindeduurzameinzet

vanvakmensenenhoedezevergrootkanworden.Sindsoktober2017kunnenbedrijvenindemijnVolandis-omgevingzienhoezijervoorstaan

volgenshuneigenwerknemers.Ombedrijvenhunhandelingsperspectieftelatenvergroten,biedtVolandishenin2019demogelijkheidomte

werkenmetstappenplannenenmetaanbiedersvandiensten.Hetuiteindelijkedoelisom80%vandebouw-eninfrabedrijvendaadwerkelijk

inbewegingtebrengenomhunmensentefacilitereninhunduurzameinzet.Indezetransitievaltnogveelterreintewinnenindesector.Uit

ervaring weten we dat de rol van het bedrijf zeer bepalend is voor duurzaam succes bij vakmensen. Het zijn twee kanten van dezelfde medaille.

Hoezorgenwedanindesectorvooreencultuurvanveilig,gezond,gemotiveerdwerkenenleren?Ditvaltmoeilijktesturen,tebeheersen

entecontroleren.Hetvraagtominspireren,uitnodigen,verleidenenlatenzienaanvakmensenenbedrijvendatnúinvesterenin

duurzameinzetrendeert.HetteamKennisenKundevanVolandiszorgtinelkgevalvoordecijfermatigeonderbouwing,zodatusuccesvol

kunt inspelen op de actuele ontwikkelingen binnen uw bedrijf of sectorbreed.

Watvaltopinditverslagvan2017invergelijkingmetvoorgaandejaren?Hetaantallichamelijkeklachtenblijftsubstantieel,maarneemt

welgeleidelijkaf.WerkenindeBouw&Infraervarenwerknemersnogsteedsalszwaarondanksmechanisering,gebruikvanprefaben

beschikbaarheidvanhulpmiddelen.Tenopzichtevandelichamelijkeklachtenzijnermindermentaleklachten,maardezenemenjuist

toedelaatstejaren.Nudeeconomieopvolletoerendraait,deopdrachtportefeuillesgoedgevuldzijnendeinstroomvanjongtalent

indebedrijvenachterblijft,looptdewerkdrukopennemendezementaleklachtennietalleentoebijUTA-werknemers,maarookbij

bouwplaatswerknemers. Daarmee zijn het klachten die een steeds groter aandeel in het verzuim kunnen hebben.

Dezeontwikkelingenonderstrependenoodzaakvaneenintegraleaanpakdoorwerknemers,werkgeversénopdrachtgeversomwerkte

makenvanWerkveilig,HoudplezierenKijkvooruitindesector.Wijnodigenuuitkennistenemenvanderesultaten.

Vragen?Bel,e-mailofchatmetdeVraagbaakvanVolandis.

Dr. ir. Tjeerd Willem Hobma

Algemeen directeur


1 | Samenvatting

Uit de inventarisatie van de uitgevoerde periodieke arbeidsgezondheidskundige onderzoeken (PAGO’s) blijkt, dat in 2017 vier op

de vijf bouwvakkers geen gezondheidsklachten hebben die ontstaan zijn of zijn verergerd door het werk. Steeds meer werknemers

vinden het werk mentaal inspannend. Werknemers zijn tevreden over hun werk, maar vinden wel dat een betere beloning op zijn

plaats is. Functioneringsgesprekken met de leidinggevende zouden vaker mogen plaatsvinden.

Werk veilig Werkenindebouwisfysiekveeleisend,zoervaart85%vandebouwplaatswerknemersen62%vandeUTA-werknemers.Geziende

fysiekebelasting,vraagtwerkenindeBouw&Infraeengezondlichaam.Naarmatedeleeftijdvordert,ervarenwerknemersmeer

klachten. Met de geestelijke gezondheid is het beter gesteld. Ruim twee derde zegt geen klachten te hebben op dat vlak.

UTA-werknemerservarenhetwerkvakeralsveeleisenddanbouwplaatswerknemers.Hetaantalmensendathetwerkgeestelijk

inspannendvindt,namindeafgelopenjarentoe.Bijinspannendwerkisgoedherstellenbelangrijk,maardehelftvandewerknemers

indebedrijfstakscoortnietgoedophetonderdeelvermoeidheidenherstel.Jongebouwplaatswerknemersscorenhierbijrelatiefbeter

danhunleeftijdsgenotenindeUTAenookbeterdanouderen.

Tot2009isdeervarenveiligheidsteedsverbeterd,daarnastabiliseerthetpercentage.Eenvijfdevandewerknemersgeeftaandat

minimaaléénveiligheidsaspectopdebouwnietopordeis.Dewerknemersindegespecialiseerdeaannemerijervarenietsonveiligheid

ophetwerk,maardeverschillentussendesectorenzijnnietgroot.Vrijwelallewerknemersindebouwhebbendebeschikkingover

persoonlijkebeschermingsmiddelen.Sanitairevoorzieningenzijnechterlangnietaltijdaanwezig;hiervaltnogheteenenanderte

verbeteren.

Houd plezierOngeveer85%vandeUTA-werknemerservaartwerkdruk.Ditpercentageishogerdanonderbouwplaatswerknemers.Beidegroepen

lateneenstijgendetrendzieninhetervarenvantijdsdruktijdensdecrisisjarenvan2009tot2014.Sinds2015lijktdezetrendte

stabiliseren.OudereUTA-werknemersgevensteedsvakeraanslechtteslapen.

OphetthemaLeefstijliseenpositievetrendtezien.Zodrinkensteedsminderwerknemersveelalcoholenrokenzijminder.Welroken

bouwplaatswerknemersduidelijkmeerdanUTA-werknemers.Bewegendoenwerknemersnogonvoldoende.Ditgeldtmetnamevoor

jongerebouwplaatswerknemers.DeBodyMassIndexissterkgerelateerdaandeleeftijd.Demeestejongerewerknemershebbeneen

gezondgewicht,maar70%vandeouderewerknemersheeftovergewicht.

Ruim80%vandewerknemersistevredenoverdeinhoudvandeeigenfunctie.Plezierinhetwerk,detotaletevredenheidoverhetwerk

entevredenheidoverdeleidinggevendenscorenzelfsbij90%vandewerknemersgoed.Werknemerszijnpositiefoverdewaardering

diezijkrijgen.Ditwasindeachterliggendecrisisjarenietsminder,maarstijgtinmiddelsweer.Eentoenemendaantalwerknemersvindt

dat een betere beloning op zijn plaats is.

Kijk vooruitOngeveerdehelftvandewerknemersheeftin2017nietverzuimd.OudereUTA-werknemersverzuimenmindervaakdan

jongere bouwplaatswerknemers. Slechts weinig werknemers verwachten binnenkort ander werk te gaan doen. Vooral oudere

bouwplaatswerknemersoverwegennietvaakeenanderefunctiebijeenanderbedrijf.Zijzienookrelatiefweinigontwikkel-en

doorgroeimogelijkheden.JongereUTA-werknemersscorenhierhogeropendenkenrelatiefvaaknoganderwerktegaandoen.

HetbeelduitdeDIA-adviesgesprekkendieadviseursvanVolandismetwerknemersvoeren,isdatderuimemeerderheidvandedeelnemers

positiefisoverdezenieuwedienstverleningvandesector.Deadviseurservarendatdeouderebouwplaatswerknemersvrijwelunaniem

aangevenhunhuidigewerknietvoltehoudentothunpensioen.Desondankszijndemeestewerknemerstevreden,alzijnUTA-werknemers

ietsvakertevredenoverhunhuidigebaanenoverdecao-regelingen.

Eennoemenswaardigetrend,volgensadviseurs,ishetoprukkenvandevierdaagsewerkweek.Ditispositiefvanwegedewerk-

privébalans(vooralbijjongerewerknemers)envanwegedehogefysiekebelasting(vooralbijouderewerknemers).Werknemershebben

doorgaanshetbeelddatveiligheidbijhunwerkgeversveelaandachtkrijgt.Duurzameinzetbaarheidkrijgtnognietaltijdaandachtvanuit

dewerkgevers.Werknemersgevenaandat,alsditwelgebeurt,henditsterkstimuleert.

Belangrijkste bevindingenWerknemersindeBouw&Infrazijnnogsteedshonkvastentevredenoverhunwerk.Zevoelenzichgewaardeerd,maar

debeloningmagbeter.Vooralindekleinerebedrijvenhebbenwerknemersbehoefteaanfunctioneringsgesprekken.

VoordezedoelgroepbiedthetDIA-adviesgesprekdemogelijkheidomtereflecterenophunduurzameinzet.Waarhet

PAGOalgemeenbekendisbijdedoelgroep,blijkternogveelonbekendheidmetdeDIA(=PAGO+adviesgesprek).Het

inzettenvanambassadeurszoalsleermeesters,ondernemingsradenenKAM’erskanertoebijdragendatdeboodschapde

doelgroep bereikt.

Hetaantallichamelijkeklachtenblijftsubstantieel,maarneemtwelgeleidelijkaf.WerkenindeBouw&Infraervaren

werknemersnogsteedsalszwaarondanksmechanisering,gebruikvanprefabenbeschikbaarheidvanhulpmiddelen.

Tenopzichtevandelichamelijkeklachtenzijnermindermentaleklachten,maardezenemenjuisttoedelaatstejaren.

Nudeeconomieopvolletoerendraait,deopdrachtportefeuillesgoedgevuldzijn,endeinstroomvanjongtalentinde

bedrijvenachterblijft,looptdewerkdrukopennemendezementaleklachtennietalleentoebijUTA-werknemers,maar

ook bij bouwplaatswerknemers. Daarmee zijn het klachten die een steeds groter aandeel in het verzuim kunnen hebben.



2 | Leeswijzer

Waar komen de gegevens in het Bedrijfstakverslag vandaan?EvenalsinvoorgaandejarenishetVolandisBedrijfstakverslaggrotendeelsgebaseerdopdeverzameldePAGO-gegevens.Volandis

combineertdezeuniekegegevensmetdatauitdeNationaleEnquêteArbeidsomstandigheden(NEA)enmetgegevensvanhet

EconomischInstituutvoordeBouw(EIB)envanhetCBS.Voorhethoofdstuk‘ErvaringenmetdeDIAtotnutoe’isergesprokenmet

diverseVolandis-adviseursoverhunervaringmethetDuurzameInzetbaarheidAdviesgesprek.

Hoe is het Bedrijfstakverslag ingedeeld?Volandisheeftduurzameinzetbaarheidverdeeldineenaantalthema’s.Dezethema’szijngerangschiktindriepijlers:Werkveilig,

HoudplezierenKijkvooruit.Sommigethema’szijnverderonderverdeeldinsubthema’s(nietindeafbeeldingweergegeven).Voorde

leesbaarheidmakenweindezeleeswijzerverdergeenonderscheidmeertussenthema’sensubthema’s:alserstaatthemadankan

hiermee ook subthema bedoeld worden.

Werk veilig. Houd plezier. Kijk vooruit.

Werk veilig Kijk vooruitHoud plezierWerk veilig Kijk vooruitHoud plezierWerk veilig Kijk vooruitHoud plezierLichamelijke & geestelijke gezondheid

Lichamelijke & geestelijke eisen

Vermoeidheid & herstel

Arbeidsomstandigheden

Leefstijl

Collegialiteit

Werk-privé balans

Functie-inhoud

Plezier op het werk

Rol van de leidinggevende

Overleg

Waardering

Motivatie

Verzuim

Arbeidsvoorwaarden

Arbeidsmarkt

Omgaan met verandering

Opleiding & ontwikkeling

Deindelingvanpijlersmetonderliggendethema’sisuitgangspuntvoordeindelingvanhetBedrijfstakverslag.Dethema’sbevatten

steedseenscoreeneentrendgrafiekingezoomdopéénaspectuithetthemadoordejarenheen.Ominvullingtegevenaandeze

thema’szijnvragenuitdePAGO-vragenlijstgebruikt.Eenaantalthema’sisindehuidigePAGO-vragenlijstnognietgedektenkomenin

ditBedrijfstakverslagdanooknietaanbod.MetdeinvoeringvandevernieuwdePAGO-vragenlijst,in2019,komenallethema’saande

orde. De komende jaren gaan we het Bedrijfstakverslag geleidelijk verder vullen en ontwikkelen.

Wat is het verschil tussen de themascore en de trendlijn?Ieder(sub)themabevatzoweleenscorealseentrendgrafiek.Dezescoressluitenaanbijdescoresindebedrijfsrapportagesbinnen

mijnVolandis.DegetoondescoreisaltijdhetpercentagewerknemersdatvollediggoedscoortopallePAGO-vragendieonderhet

betreffendethemavallen.Insommigegevallenbetekentditdateenscoreerglaagis.Ditkanveroorzaaktwordendoordatopdat

onderwerpnueenmaalweinigmensenvollediggoedscoren,bijvoorbeeldbijhetsubthemaAlcoholwaarslechtseenkleinpercentage

werknemersaangeeftnooittedrinken.Hetkanechterookvoorkomendateenthemauitrelatiefveelonderliggendevragenbestaat,

waardoor de kans kleiner is dat werknemers op alle onderliggende vragen het meest gezonde antwoord geven. Een voorbeeld hiervan

is het subthema Lichamelijke gezondheid dat uit elf vragen bestaat. Er zijn maar weinig werknemers die op al die elf vragen aan kunnen

geven geen klachten te hebben.

Naastdescoreophetgehelethemawordterookvooriederthemaeentrendgrafiekgetoond.Dezetrendgrafiekissteedsgebaseerdop

éénonderliggendevraaguithetthemaenlaatdeontwikkelingzienvan2005totenmet2017.

Hoe zijn de sectoren gedefinieerd?VoordedefinitievandesectorenbinnendeBouw&InfrahebbenwegebruikgemaaktvandeStandaardBedrijfsindeling(SBI)2008–

versie2018vanhetCBS(ziebijlage1).DegegevensvandewerknemersvanuithetPAGOzijnindriesectorenopgedeeld,afhankelijk

vandebedrijfsactiviteitendiehunwerkgeverbijdeKamervanKoophandelgeeftgeregistreerd.Binnendebouwnijverheidwordenin

deSBI-indelingdriesectorenonderscheiden:deAlgemeneburgerlijkeenutiliteitsbouwenprojectontwikkeling,deGrond-,weg-en

waterbouw(geengrondverzet)endeGespecialiseerdewerkzaamhedenindebouw.Voorhetleesgemakwordendezesectorenin

ditBedrijfstakverslagweergegevenalsBurgerlijke&Utiliteitsbouw(B&U),Grond-,weg-enwaterbouw(GWW)enGespecialiseerde

Aannemerij(GA).Werealiserenonsechterterdegedatditnietvolledighoeftovereentekomenmetdedefinitiesdievoorheenvoor

deze sectoren gebruikt werden.


Aantal PAGO's naar functiegroep Aantal PAGO's naar

leeftijdscategorie

Aantal PAGO's naar sector Aantal PAGO's naar functiegroep

en leeftijdscategorie

Aantal bouwplaatswerknemers

Aantal UTA-werknemers

Aantal B&U-werknemers

Aantal GWW-werknemers

Aantal GA-werknemers

Aantal werknemers jonger

dan 40 jaar

Aantal werknemers van 40 jaar

en ouder

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

6.258 4.541

2.273

8.552

1.835

1.644

6.084

3.490

1.051

1.216

5.042

Pagina6| Bedrijfstakverslag2017

3 | Beschrijving van de populatie

Dit Bedrijfstakverslag is gebaseerd op de Duurzame Inzetbaarheidsheidsanalyses (DIA’s) die in het jaar 2017 zijn uitgevoerd. In

totaal zijn er dat jaar 10.825 DIA’s uitgevoerd: een Periodiek Arbeidsgezondheidskundig Onderzoek (PAGO) in combinatie met een

DIA-adviesgesprek. Van een aantal werknemers is onbekend tot welke cao zij behoren of welk beroep zij uitoefenen. De overige

werknemers zijn als volgt verdeeld.

Figuur 3.1 - Verdeling werknemers op het PAGO in 2017

InditBedrijfstakverslagwordtbijdemeesteresultatenonderscheidgemaakttussenbouwplaatswerknemersenUTA-werknemersen

tussenwerknemersjongerdan40jaarenwerknemersvan40jaarenouder.Ditlevertviercategorieënop:

• bouwplaatspersoneeljongerdan40jaar(indefigurenweergegevenals‘Bouw40-‘);

• bouwplaatspersoneelvan40jaarenouder(‘Bouw40+’);

• UTA-personeeljongerdan40jaar(‘UTA40-‘);

• UTA-personeelvan40jaarenouder(‘UTA40+’).

Alserindetekstwordtgesprokenover'ouderewerknemers'betreftditduswerknemersvan40jaarenouder.

Het PAGO door de jaren heenHetaantalwerknemersdatgebruikmaaktvanhetrechtophetPAGOisindeachterliggendejarenflinkafgenomen.Interessantisdatin

dejarentussen1993en2000metnamebouwplaatswerknemersnaarhetPAGOkwamen.Na2000namvooralhetaantaloudere

UTA-werknemersdatnaarhetPAGOkwamtoe,terwijlhetaantaljongerebouwplaatswerknemersafnam.Dezetrendduurdetot

ongeveer2011,waarnahetaantalwerknemersinallecategorieënsterkterugliep.Tijdensdecrisisjarenzijnveelwerknemersvoor

zichzelf begonnen of hebben de sector verlaten. Daarnaast kan de toegenomen werkdruk na de crisis ertoe geleid hebben dat minder

werknemersdetijdnemenomaanhetPAGOdeeltenemen.

Figuur 3.2 - Aantal werknemers dat deelnam aan het PAGO

DeelnemersaandeDIAzijninruimemeerderheid40jaarenouder.HetgehelebestandvandewerknemersonderdecaoBouw&Infra

vergrijst.MaarophetPAGOisdeopkomstonderouderenhogerdanonderjongeren.Degemiddeldeleeftijdvanbouwplaatswerknemers

ophetPAGOsteegvan40jaarin1993naar47jaarin2017.OnderUTA-werknemerswasdezestijgingminderspectaculair:van43jaarin

1993naareveneens47jaarin2017.

Figuur 3.3 - Gemiddelde leeftijd werknemers die deelnamen aan het PAGO

25.000

20.000

15.000

10.000

5.000

0

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

48

44

40

38

42

46

50

36

0 1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Bouw

UTA



4 | Werk veilig

De eerste pijler van Duurzame Inzetbaarheid is Werk veilig. Hieronder valt ook gezondheid: zowel onze gezondheid als veilige

werkmethoden zijn een eerste voorwaarde om duurzaam aan het werk te blijven.

Onder Werk veilig zien we de volgende thema’s.

Lichamelijke en geestelijke gezondheidEen goede gezondheid is een voorwaarde om volledig te

kunnenfunctioneren.Ditgeldtookindewerksituatie.

Omgekeerd geldt hier ook dat het werk invloed kan hebben op

onzegezondheidendathetwerkgoedingevuldmoetworden,

wil het onze gezondheid niet beschadigen. Vanuit de Arbowet

is vastgelegd dat het werk geen ziekten mag veroorzaken.

Eénvandeeerstevoorwaardenvoorduurzameinzetbaarheid

isdaaromeengoedegezondheid,datwilzeggen:een

gezondheid waarmee we ons werk goed kunnen blijven doen.

We onderscheiden in het thema Lichamelijke en geestelijke

gezondheidtweesubthema’s:

• Lichamelijkegezondheid;

• Geestelijkegezondheid.

Lichamelijke en geestelijke eisenHetwerkkaneisenstellenaanonzegezondheid.Fysiek

zwaarwerkstelteisenaanonzelichamelijkeconditie,terwijl

geestelijk veeleisend werk vooral mentale gezondheid vereist.

Zolanghetwerknietmeereistdanonsgestelkanbieden,zal

het werk onze gezondheid niet beschadigen.

We onderscheiden in het thema Lichamelijke en geestelijke

eisentweesubthema’s:

• Lichamelijkeeisen;

• Geestelijkeeisen.

Vermoeidheid en herstelWerknemersmoetengenoegtijdhebbenomteontspannen

tussendewerkzaamhedendoor.Alsditnietgebeurt,kaner

overbelastingontstaanenuiteindelijkburn-outoflichamelijke

uitputting.

ArbeidsomstandighedenDe omstandigheden waaronder het werk wordt uitgevoerd

bepalen voor een groot deel die eisen die het werk aan de

werknemerstelt.Debouwnijverheidiseendynamische

sector waarin vele omstandigheden meespelen. Veel van deze

omstandighedenkunnen,indiennietgoedgecontroleerd,

schade aan de gezondheid toebrengen. Het is dus zaak

aandacht te besteden aan goede arbeidsomstandigheden.

Het thema Arbeidsomstandigheden is opgedeeld in de

volgendesubthema’s(inalfabetischevolgorde):

• Geluid;

• Gezondheidsklachten;

• Klimaat;

• Persoonlijkebeschermingsmiddelen;

• Schadelijkestoffen;

• Trillingen;

• Veiligheid;

• Voorzieningen;

• Werkdruk.

LeefstijlEr is meer in het leven dat onze gezondheid kan beïnvloeden.

Eengezondeleefstijlkanbijvoorbeeldhelpenomvitaalte

blijven bij het ouder worden. Hierbij kan gedacht worden aan

voldoendebeweging(vooralbijzittendwerk)enmatiggebruik

van alcohol en tabak.

HetthemaLeefstijlisopgedeeldindevolgendesubthema’s:

• Alcohol;

• Beweging;

• Gewicht;

• Roken;

• Slaap.


4.1 Lichamelijke en geestelijke gezondheid

4.1.1 Lichamelijke gezondheid

Werkenindebouwisfysiekzwaarenvraagtdaaromomeengezondlichaam.Tegelijkkanhetgebeurendatdoorfysiekeoverbelasting

ofandereoorzakenhetlichaamachteruitgaat.Alsjelichaamnietmeerkanvoldoenaandefysiekeeisendiehetwerkstelt,danisuitval

dichtbij.

Score in 2017

HetsubthemaLichamelijkegezondheidiseenbreedthemaenbeslaatmaarliefstelfvragenindePAGO-vragenlijst.Wevragenonder

anderenaarklachtenaandeoren,ogen,luchtwegenenledematen.Intotaalgeeft29%vanallewerknemersindeBouw&Infra

aangeenenkeleklachttehebben.Hetaantalwerknemersmetklachtenneemttoemetdeleeftijd.Erisweinigverschiltussen

UTA-werknemersenbouwplaatswerknemers.

Figuur 4.1 - Scores lichamelijke gezondheid

Trend 2005-2017

Vanwegedebreedtevanditsubthemawordenhierondertweetrendgrafiekengetoond:éénovergehoorklachtenenéénoverpijnof

stijfh eidinderug.Laatstgenoemdegevenweweeromdatditdemeestvoorkomendeklachtaanhetbewegingsapparaatis.

Klachtenoverslechthorenkomenveelvoorindebouw:bijwerknemersjongerdan40jaarbeperktzichhetaantalwerknemersmet

gehoorklachtentotzo’n7à10%(UTA-werknemersrespectievelijkbouwplaatswerknemers).Onderouderewerknemersligtdoor

dejarenheenhetpercentagewerknemersmetgehoorklachtenhoger.DaarnaastisookhetverschiltussenUTA-werknemersen

bouwplaatswerknemers groter onder oudere werknemers dan onder jongere werknemers. Met name onder de oudere werknemers is

weleenafnemendetrendtezien.Delaatstejarenlijktdezetrendechternietdoortezetten.

Figuur 4.2 - Heeft u klachten over slecht horen?

Bouw 40- Bouw 40+ UTA 40- UTA 40+

40%24% 28%42%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Eenzelfdetrendlijktookzichtbaarbijhetaantalklachtenoverregelmatigpijnofstijfheidinderug.Watvooralopvalt,isdatde

afnamevanklachtenmetnamegezienwordtbijdeouderebouwplaatswerknemers.Ditiseenpositieveontwikkeling,zekeromdat

het aantal oudere werknemers toeneemt. Het gevolg van de afname van klachten onder ouderen is dat de percentages klachten in

2017voordeverschillendegroepenveeldichterbijelkaarliggendanin2005hetgevalwas.Persaldoishetpercentageklachtenbij

jongereUTA-werknemersgelijkgebleven,bijjongerebouwplaatswerknemersenoudereUTA-werknemersishetpercentageklachten

licht afgenomen en bij oudere bouwplaatswerknemers fors gedaald. Bij alle groepen is de laatste jaren wel weer een lichte toename

inklachtentezien.DitzougerelateerdkunnenzijnaandegrotehoeveelheidwerkdatmomenteelindeBouw&Infratedoenis.

Figuur 4.3 - Heeft u regelmatig pijn of stijfheid in de rug?


20%

40%

60%

80%

100%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

4.1.2 Geestelijke gezondheid

Het leven van alledag kent allerlei zorgen en problemen waardoor mensen geestelijk onder druk kunnen komen te staan. Ook het werk

kandaaraanbijdragen:hogewerkdrukmetweinigregelmogelijkhedenensteunkanstressveroorzaken.Langdurigestressisnietgezond.

Diekanertoeleidendatdegeestelijkegezondheidachteruitgaat.Ziektebeeldendiehierbijhorenzijnoverspannenheidenburn-out.

Score in 2017

HetsubthemaGeestelijkegezondheidwordtgedektdooreenzestalvragendieallemaalgerichtzijnopsymptomenvaneenverminderde

geestelijkegezondheid.Gezienoverdegehelebedrijfstakgeeft69%vandewerknemersaangeenproblemenmetdegeestelijke

gezondheidtehebben.BouwplaatswerknemersscorenietsbeterdanUTA-werknemers.Deverschillentussendeleeftijdscategorieënzijn

minimaal.

Figuur 4.4 - Scores geestelijke gezondheid

Trend 2005-2017

In de trendgrafiek is het percentage werknemers getoond dat aangeeft opgewonden of gejaagd te zijn. De laatste jaren ligt dit

percentagetussende10%en17%.Doordejarenheenwijzigtdatnauwelijks.Uitdegrafiekkanwelwordenopgemaaktdaterten

tijde van de economische crisis wat minder gejaagdheid ervaren werd. Mogelijk is dat te verklaren door de afgenomen hoeveelheid

werk in die periode. Opmerkelijk is dat bouwplaatswerknemers over het algemeen iets minder vaak aangeven gejaagd te zijn dan

UTA-werknemers,maardeverschillenzijnklein.

Figuur 4.5 - Bent u opgewonden of gejaagd?

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+


63%72% 64%72%


4.2 Lichamelijke en geestelijke eisen

4.2.1 Lichamelijke eisen

VeelberoepenindeBouw&Infrazijnlichamelijkbelastend.Metnameopdebouwplaatswordterveelfysiek(zwaar)werkverricht,

maarookkantoorwerkzaamhedenkunnenhuntolophetlichaameisen:zoiszittendcomputerwerkbelastendvoorderugen

nek/schouders.Opgemerktmoetwordendat(meewerkende)uitvoerdersmetbeideaspectenvanfysiekwerktemakenkunnenkrijgen.

Score in 2017

Onderditthemavallendiversevragennaardefysiekeaspectenvanhetwerk,zoalslangdurigzitten,werkeninongemakkelijke

houdingenofhetuitoefenenvanzwarekrachten.Onderdebouwplaatswerknemersgeeftslechts15%aanniet met deze factoren te

makentekrijgen.OnderUTA-werknemersisdit62%.Hetverschiltussendeleeftijdsgroepenisklein.

Figuur 4.6 - Scores lichamelijke eisen

Figuur 4.7 - Is uw werk lichamelijk erg inspannend?

Trend 2005-2017

EenrepresentatievevraagvoorhetgehelethemaLichamelijkeeisenisdevraagofwerknemershunwerklichamelijkerginspannend

vinden.DezevraagwordtdoorUTA-werknemersveelvakernegatiefbeantwoorddandoorbouwplaatswerknemers.Opvallendisdatdit

verschilbijdezeenevraagveelgroterisdanbijhetgeheelvandevragendieonderhetthemaLichamelijkeeisenvallen(ziedescores

hierboven).DitgeeftvermoedelijkaandatUTA-werknemersopeenaantalvragenwelhoogscoren,maaralmetaltochvakervinden

dat hun werk niet erg inspannend is. Daarnaast is het opmerkelijk dat jongere bouwplaatswerknemers hun werk iets vaker lichamelijk

inspannend lijken te vinden dan hun oudere collega’s. Mogelijk hebben oudere werknemers geleerd beter naar hun lichaam te luisteren

waardoor ze zich minder belasten dan de jongere werknemers.



61%16% 62%13%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

4.2.2 Geestelijke eisen

Werkissomsmentaalveeleisend.Werknemersdieeenvoorbereidendeofleidinggevendefunctiehebbenvoelendoorde

verantwoordelijkhedensomseenzwaredruk.Ditkanverergerendoortijdsdruk.

Score in 2017

DeonderliggendevraagvoorhetsubthemaGeestelijkeeisenisdevraagofwerknemershunwerkgeestelijkerginspannendvinden.48%

vandewerknemersindebedrijfstakvindtnietdatzijnofhaarwerkgeestelijkerginspannendis.EchterUTA-werknemerservarenhun

werk vaker als geestelijk inspannend dan bouwplaatswerknemers.

Figuur 4.8 - Scores geestelijke eisen

Trend 2005-2017

HetverschilinhetervarenvangeestelijkeeisentussenbouwplaatswerknemersenUTA-werknemersistreffend,metnameUTA-

werknemers staan geestelijk onder druk. We zien dat in de afgelopen jaren in beide groepen het aantal mensen dat het werk geestelijk

inspannendvindttoeneemt.Ditgeldtzowelvoorjongerealsvoorouderewerknemers.Dezetrendbegintmedio2009enzoudaarom

veroorzaaktkunnenzijndoordeeconomischecrisis.Hetismogelijkdatdementaleimpactvandecrisiservoorgezorgdheeftdat

mensenhunwerkgeestelijkinspannendervinden.Daarnaastishetmogelijkdatmensententijdevandecrisisanderewerkzaamheden

verrichttendiezijnormaalnietverrichten,waardoorhetwerkgeestelijkinspannendergevondenwerd.Hoeweldecrisisinmiddels

achterderugis,isernoggeenafnametezieninhetaantalmensendathetwerkgeestelijkerginspannendvindt.MetnameUTA-

werknemersvindenhetwerknogaltijdintoenemendemategeestelijkinspannend;ditkanverklaardwordendoordetoegenomen

hoeveelheidencomplexiteitvanhetwerknadecrisis.

Figuur 4.9 - Is uw werk geestelijk erg inspannend?


21%63% 30%62%


20%

40%

60%

80%

100%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

4.3 Vermoeidheid en herstelDebouwkentveelinspannendwerk.Opdebouwplaatsveelalfysiekinspannendenopkantoormentaalinspannend.Samenmet

werkdrukkandattotvermoeidheidleiden.Datisopzichnieterg,maarwerknemersmoetenwelgenoegtijdhebbenomteontspannen.

Alsdezeherstelmomentenerniet(meer)zijn,kanoverbelastingontstaan.Langdurigeoverbelastingkanuiteindelijkleidentotburn-out

oflichamelijkeuitputting.

Score in 2017

Dehelftvandewerknemersindebedrijfstakscoortnietgoedophetonderdeelvermoeidheidenherstel.Dejongere

bouwplaatswerknemersvormenhieropeenlichteuitzondering:zijscorenrelatiefbeterdanhunleeftijdsgenoteninUTA-beroepenen

ookbeterdanouderen.Onderditthemavallennietalleenvragennaarvermoeidheid,maarbijvoorbeeldookdevraagofmen’savonds

nahetwerkmoeiteheeftteontspannen.

Figuur 4.10 - Scores vermoeidheid en herstel

Trend 2005-2017

Eénopde3à4werknemersuitdebedrijfstakgeeftaan‘op’tezijnaanheteindevandewerkdag.Naeenlichteafnamelijktditde

laatstejarenweertoetenemen.Mogelijkishiereeneffecttezienvanhetfeitdaterindecrisisjarenminderwerkvoorhandenwasdan

in de laatste jaren. Opvallend is ook dat het verschil tussen ouderen en jongeren onder bouwplaatswerknemers veel groter is dan onder

UTA-werknemers.Wellichtwordtheteffectvanouderwordensterkergevoeldbijdefysiekzwaarderebouwplaatsberoependanbijde

vooralmentaalinspannendeUTA-beroepen.

Figuur 4.11 - Bent u vaak 'op' aan het eind van een werkdag?

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+


50%49% 48%59%


4.4 Arbeidsomstandigheden

4.4.1 Geluid

Eenbouwplaatszondergeluidoflawaaiiserniet.Hoeveellastmenheeftvangeluidlooptsterkuiteen.Bijgeconcentreerdwerkkan

eenbeetjelawaaiallastgeven,terwijlbijbijvoorbeeldboor-entimmerwerknietanderswordtverwacht.Dematevanlastzegtniet

directietsoverdeschadelijkheidvanlawaai,maariswelredenomerbijstiltestaan.Aanweziggeluidopdebouwplaatsheefteen

gezondheidskundigegrenswaardevan80dB.Daarbovendienenmaatregelengenomenwordentervoorkomingvanlawaai,zoalsisolatie,

of het beschikbaar stellen van gehoorbeschermingsmiddelen.

Score in 2017

IndePAGO-vragenlijstwordtgevraagdnaarhindervangeluid.Gemiddeldgeeftindegehelebedrijfstakinhetjaar201767%vande

werknemersaangeenlasttehebbenvanlawaaitijdenshetwerk.Onderbouwplaatswerknemersisdezescoreveellager(51%)dan

UTA-werknemers(90%).DeGA-sectorscoortrelatiefslechterdandeanderesectoren.

Figuur 4.12 - Scores geluid

Trend 2005-2017

Detrendgrafieklaathindervanlawaaizienovereenlangereperiode.Indetrendwordthindervanlawaaiaangegeven.Letop:hethoeft

niettegaanomoverschrijdingvandegrenswaardevoorgeluid.DeGA-sectorisdesectorwaarinhetvaaksthindervanlawaaiwordt

aangegeven.Dewaardeblijft overdegeheleperiodegelijk:rondde40%.BinnendeGWW-sectorendeB&U-sectoriseenlichteafname

te zien.

Geluid,ofbetergezegdlawaai,istijdenswerkzaamhedenaljareneenprominentaandachtspunt.Datverklaartmogelijkdeafnamevan

hinderervan.Maareentoenemendaantaljongerendatindebouwstart,laatbijdegehoortestgehoorschadezien.Dusalvoordatzein

debouwgaanwerken,isersprakevangehoorschade.Ditiszorgelijkenvraagtookomaandachtenpreventievemaatregelen,voordat

jongeren starten met werken.

Figuur 4.13 - Ondervindt u in het werk veel hinder van lawaai?

B&U GWW GA

59%69%69%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

B&U

GWW

GA


4.4.2 Gezondheidsklachten

Onderdethema’sLichamelijkegezondheidenGeestelijkegezondheidzijngezondheidsklachtenvanwerknemersindebouw

albesproken.Inditthemawordtspecifiekingegaanopdevraagofwerknemersklachtenhebbendiezetoeschrijvenaanhun

werkzaamheden.

Score in 2017

Vieropdevijfbouwplaatswerknemersgavenin2017aangeengezondheidsklachtentehebbendieontstaanzijnofergerwordendoor

hetwerk.UTA-werknemersscorenbeterdanbouwplaatswerknemers(87%tegenover72%).Hetzelfdegeldtvoordejongeren,diebeter

scorendanwerknemersdie40jaarofouderzijn(89%tegen75%).DeGWW-sectorscoortbeterdandeoverigesectoren.

Figuur 4.14 - Scores gezondheidsklachten

Trend 2005-2017

Vanaf2004isereengestageafnametezieninhetpercentagemedewerkersdatgezondheidsklachtenvanwegehetwerkmeldt.De

laatstejarenzetdezetrendechternietdoorenstijgthetpercentageweer.Hetpercentagewerknemersdatklachtenheeftvanwege

werkisindeGA-sectorhethoogst;hetpercentagesteeghetachterliggendejaarindeoverigesectorenechteraanzienlijkharderdanin

deGA-sector.

Figuur 4.15 - Heeft u gezondheidsklachten die ontstaan zijn of erger worden door het werk?

B&U GWW GA

75%83%78%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

B&U

GWW

GA


4.4.3 Klimaat

Werknemers worden blootgesteld aan klimatologische omstandigheden bij werkzaamheden in de buitenlucht. Hierbij moet onder

anderewordengedachtaanwarmte,koude,temperatuurswisselingen,vochtentocht.Kantoormedewerkershebbenjuisttemakenmet

een binnenklimaat.

Score in 2017

Grofwegdehelftvandebouwplaatswerknemersgeeftaangeenhindertehebbenvanklimatologischeomstandighedenophetwerk.

UTA-werknemers,dievoornamelijkmeteenbinnenklimaattemakenhebben,gevenrelatiefvaakaangeenproblementehebben:76%

tenopzichtevan37%vandebouwplaatswerknemers(datanietgetoond).

Figuur 4.16 - Scores klimaat

Trend 2005-2017

Deonderstaandetrendgrafiektoontspecifiekdehindervanwarmte.Eénopdevijfwerknemersgeeftaanveellasttehebbenvan

warmtetijdenshetwerk;ditiseenvrijconstantpercentagedoordejarenheen.Tussendesectorenzienwehierinweinigverschil.De

meesteklachtenwordenindeGA-sectorgemeld,opdevoetgevolgddoordeGWW-sectorendeB&U-sector.UTA-werknemersgeven,

geziendewerkzaamhedenookteverwachten,veelmindervaakaanlasttehebbenvanwarmeomstandigheden(8%,versus25-30%bij

bouwplaatswerknemers).

Figuur 4.17 - Ondervindt u in het werk veel hinder van warmte?

B&U GWW GA

48%57%54%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

B&U

GWW

GA


4.4.4 Persoonlijke beschermingsmiddelen

Omeenwerknemertebeschermentegenuiteenlopendegevareniseenwerkgeververplichtpersoonlijkebeschermingsmiddelen(PBM)

terbeschikkingtestellen–endezemoetdewerknemerdanookgoedbenutten.Hetgaathierbijonderandereomgehoorbeschermingbij

geluid,handschoenenbijhetwerkenmetruwematerialenofchemicaliën,ofademhalingsbeschermingbijblootstellingaanstofofdampen.

Score in 2017

Indegehelebedrijfstakgeeftgemiddeld96%vandewerknemersaandatzijkunnenbeschikkenoverdebenodigdebeschermingsmiddelen.

Metnameonderbouwplaatswerknemersisdescorebijzonderhoog(99%),onderUTA-werknemersietslager(92%).Verschillentussende

sectoren zijn gering.

Figuur 4.18 - Scores persoonlijke beschermingsmiddelen

Trend 2005-2017

De verschillen tussen de sectoren zijn door de jaren heen klein. In alle sectoren geven vrijwel alle werknemers aan de beschikking te

hebbenoverdejuistePBM,alleenindeB&U-sectorlijktditpercentagedelaatstetienjaarietsaftenemen.

HethogepercentagewerknemersdataangeeftoverdebenodigdePBMtekunnenbeschikkeniseenpositiefgegeven,maarhierbijis

eenaantalkanttekeningenwelopz'nplaats.

Allereerst wordt er niet gevraagd of er al andere maatregelen genomen zijn ter bescherming en of de PBM ook daadwerkelijk gebruikt

worden.Daarnaastisonduidelijkofdebetreffendebeschermingsmiddelendaadwerkelijkdejuistebeschermingsmiddelenzijnenof

deze op de juiste manier worden gebruikt. Deze percentages geven dus geen inzicht in het daadwerkelijke beschermingsniveau van de

werknemers.

TenslottemoetnogdeopmerkinggemaaktwordendathetgebruikvanPBMeenlaatstemogelijkheidisinhetbestrijdenvangevaren.

Voorkeurheefthetwegnemenvandegevarenbron.Pasalsdatnietredelijkerwijsmogelijkisenergeenverderetechnischeof

organisatorischemaatregelenmeermogelijkzijn,ishetaanbiedenvanPBMgerechtvaardigd.

Figuur 4.19 - Scores persoonlijke beschermingsmiddelen

B&U GWW GA

98%97%96%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

B&U

GWW

GA

0


4.4.5 Schadelijke stoff en

Schadelijkestoffenzijninallerleivormenaanwezigopdebouwplaats.Sommigestoffenzijnacuutgevaarlijkvoordegezondheid,terwijl

anderestoffenpasnajarenblootstellinggezondheidsproblemenopleverenenbijweeranderestoffenkanjarennaeeneenmalige

blootstellingnogeeneffectopdegezondheidoptreden.Voorbeeldenvangevaarlijkestoffenzijncement,oplosmiddelen,asbest,hout-

enkwartsstof,lasrookendieselmotoremissie.

Score in 2017

IndePAGO-vragenlijstwordtgevraagdnaarhindervanwegeblootstellingaanstof,rook,gas/dampenchemischemiddelen.Gemiddeld

geeftindegehelebedrijfstakinhetjaar201762%vandewerknemersaangeenlasttehebbenvanblootstellingaandezestoffen.Zoals

teverwachtenvalt,isereengrootverschiltussenbouwplaatswerknemers(42%)enUTA-werknemers(89%).WerknemersindeGA-

sectorgevenrelatiefvakeraanhinderteondervindenvanstofenscorendaarmeeduslageropditsubthema.

Figuur 4.20 - Scores schadelijke stoff en

Trend 2005-2017

Indetrendgrafiekisspecifiekhindervanwegestofweergegevenendusnietvanandereschadelijkestoffen.DeGWW-sectormeldthet

minstvaakhindervanstof.WerknemersindeGA-sectorervarendemeestehindervanstof.Opmerkelijkisdatinallesectoreneen

langzameafnametezienlijkttezijn,waarbijdelaatstejareneentrendbreukzichtbaaris.

Erisdelaatstejarenveelaandachtvoorreductievanblootstellingaanstof(zieookwww.stofvrijwerken.tno.nl).Hetbeoogdeeffect

hiervanistweeledig:enerzijdseentoenamevandebewustwordingvanblootstellingenanderzijdseenafnamevandedaadwerkelijke

blootstelling.UitdePAGO-vragenlijstisnietoptemakenwelkevanbeideeffectenindetrendgrafiekterugistevinden.

Figuur 4.21 - Ondervindt u in het werk veel hinder van stof?

B&U GWW GA

51%68%63%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

B&U

GWW

GA


4.4.6 Trillingen

Trillingenbestaanuitenerzijdslichaamstrillingenwaarbijvooralderugennekproblemenkrijgenenanderzijdshand-armtrillingenwaar

metnamedearmenenhandenklachtenkunnenontwikkelen.Incombinatiemetkouzijndeeffectenvandetrillingenschadelijkervoor

degezondheid.Hand-armtrillingenwordenveelalveroorzaaktdoorhandgereedschap.Lichaamstrillingenwordenveelalveroorzaakt

doorrijdendmaterieel,metnameopeenniet-egaleondergrond.Beidevormenvantrillingenkomenindebouwheelveelvoor.

Score in 2017

IndePAGO-vragenlijstwordtgevraagdnaarhetondervindenvanveelhinderdoorlichaamstrillingenof-schokken.Daarnaastwordt

gevraagdnaarhetondervindenvanveelhinderdoorhand-armtrillingen.Inhetjaar2017geeftgemiddeld79%vandewerknemersvan

de gehele bedrijfstak aan geen hinder te hebben van blootstelling aan trillingen. Er is een groot verschil tussen bouwplaatswerknemers

(69%)enUTA-werknemers(95%).DeGA-sectorscoortrelatiefslechterdandeanderesectoren.

Figuur 4.22 - Scores trillingen

Trend 2005-2017

Figuur 4.23 - Ondervindt u veel hinder van (mechanische) lichaamstrillingen of schokken in het werk?

DetrendlaateenopvallendestijgingzienvoordeGA-sectortenopzichtevaneenstabiele,rechtelijnvoordeB&U-sectoreneenlicht

dalendelijnvoordeGWW-sector.Watpreciesderedenvandeverschillenis,kannietuitdegegevensgehaaldworden.Mogelijkzit

erverschilinhetmaterieelinonderhoudenleeftijd;oudermaterieelismindergedemptdannieuw,ofindebegaanbaarheidvande

bouwplaatsen.

B&U GWW GA

71%78%82%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

B&U

GWW

GA


Figuur 4.24 - Ondervindt u veel hinder van hand-armtrilllingen in uw werk?

DetrendlaatookhiereenlichtetoenamezienindeGA-sector,eenvrijconstantescorevoordeB&U-sectoreneenlichtedalingvoorde

GWW-sector.Opnieuwgeldtdatdeoorzaakvanhetverschilnietdirectuitdecijfersafgeleidkanworden.Hetkanzijndathetverschil

veroorzaaktwordtdoordaterindeGA-sectorlangeropeendagmethandgereedschapofmisschienmetouderetypeswordtgewerkt.

Elkgereedschapmoetindehandleidingeentrillingsindicatiehebbenstaan.Daarmeeishetmogelijkbijaanschafvannieuwgereedschap

voorgereedschapmeteenlageretrillingsafgiftetekiezen.

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

B&U

GWW

GA


4.4.7 Veiligheid

Onveiligewerksituatieskunnendirectconsequentieshebbenenleidentotongelukken,enookkostenenimagoschademetzich

meebrengen. Verhoging van de veiligheid is een belangrijk doel van sociale partners in de bouwnijverheid.

Score in 2017

De score voor veiligheid is gebaseerd op een viertal vragen die gaan over de veiligheid op de bouwplaats. De scores hieronder geven per

sectorhetpercentagewerknemersweerdatgeenaanmerkingenheeftopdeveiligheidophunwerk.Eenkleine20%vandewerknemers

geeftaandatminimaaléénvandezeveiligheidsaspectenopdebouwplaatsnietinordeis.

Figuur 4.25 - Scores veiligheid

Trend 2005-2017

Indezetrendanalysekijkenwenaardevraagofmedewerkersinhetalgemeenvindendathetinordeismetdeveiligheidophun

werk.Zienwedoordejarenheendatdeveiligheidrelatiefgezientot2009steedsisverbeterd,vanaf2009begondezebewegingte

stabiliserenenzegtcirca6%vandewerknemersdathetnietinordeismetdeveiligheidophetwerk.Eenlichteverslechteringvande

veiligheidgaatzichvanaf2014indeGA-sectorvertonen.DeB&U-sectorendeGWW-sectorblijvenaljarenophetzelfdeniveau.DeGA-

sectorblijft ietsachteralshetgaatomveiligheidophetwerk,maardeverschillenzijnnietgroot.

Figuur 4.26 - Vindt u dat het in orde is met de veiligheid in het werk?

B&U GWW GA

77%81%84%

60%

70%

80%

90%

100%

50%

B&U

GWW

GA

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170


4.4.8 Voorzieningen

Goedevoorzieningenvoorwerknemerszoalseenschaftruimte,toiletten,wasbakkenen,bijsommigewerkzaamheden,doucheszijn

eenbasisvoorwaardevoorhetleverenvanoptimaleprestaties.Goedevoorzieningenzijnechterooknodigtervoorkomingvanziekteof

gezondheidsschade.

Score 2017

Indeoverallscoreopditthemavan2017komtnaarvorendatdevoorzieningenindeB&U-sectormet67%ietsbeterzijndaninde

GWW-sectorenGA-sector,waar64%vandewerknemersaangevenovergoedevoorzieningentekunnenbeschikken.Ditbetekentdat

bouwbreedongeveer1opde3werknemersnoggeenoptimalevoorzieningenheeft.

Figuur 4.27 - Scores voorzieningen

Trend 2005-2017

OpdevraagofdewerknemerbeschikkingheeftovereengoedeschaftruimteisteziendatdeB&U-sectorerhetbestevoorstaatmet

94%,gevolgddoordeGWW-sectormet92%enalshekkensluiterdeGA-sectormet89%.Hierbijwordtopgemerktdatvanaf2016de

GWW-sectorendeGA-sectoreendalinglatenzien.DitintegenstellingtotdeB&U-sectordiestabiliseertop94%.Tot2010zienweeen

geleidelijkeverbeteringaangaandedeschaftruimte,maardaarnaiseraandezetrendeeneindegekomen.

Figuur 4.28 - Heeft u over het algemeen de beschikking over een goede schaft ruimte?

B&U GWW GA

64%64%67%

60%

70%

80%

90%

100%

50%

B&U

GWW

GA

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170


4.4.9 Werkdruk

Onderhetsubthemawerkdrukvallenviervragendiebetrekkinghebbenopdematewaarinwerknemerstemakenhebbenmet:geregeld

ondertijdsdrukwerken,teveelwerkhebben,zelfkunnenbeslissenhoehetwerkuittevoereneninvloedhebbenophetwerktempo.

Score in 2017

Hoehogerdescore,hoeminderwerkdrukwerknemerservaren.Deverschillennaarsectorzijnverwaarloosbaar,maarnaarleeftijden

functiegroot.VandejongereUTA-werknemerservaartslechts12%geenwerkdruk,watbetekentdat88%welwerkdrukervaart.Bij

bouwplaatswerknemersligtditrondde70%.

Figuur 4.29 - Scores werkdruk

Trend 2005-2017

Bijdetrendgrafiekisereveneensvoorgekozenditnaarfunctie-enleeftijdsgroeptedoen,omdatbijallesectoreneenstijgendelijn

tezienisvanongeveer45%in2005naarongeveer57%in2017.Hetverschiltussenbouwplaats-enUTA-werknemersisveelgroter

dantussendesectoren.Zowelbouwplaats-alsUTA-werknemerslateneenstijgendetrendzieninhetervarenvantijdsdruktijdensde

crisisjarenvan2009tot2014.Sinds2015lijktdezetrendzichtestabiliseren.

Figuur 4.30 - Werkt u geregeld onder ti jdsdruk?

Detoenamevanwerkdruktijdensdecrisiskanniettoewordengeschrevenaaneentoenamevandearbeidsproductiviteit,wantdienam

juistaf.Doorontslagenblevenerweliswaarminderwerknemersoveromhetwerktedoen,maardeproductievielnogharderterug.

Alleenin2011enin2014steegdeproductieennamhetaantalwerknemersaf.DitblijktuitdeHistorischereeksenvanBouwActueel

vanhetEIB.Deverklaringligtwaarschijnlijkveelmeerindebelevingvandruk,misschienzelfsstress,tijdensdecrisisdoorexterneof

privéomstandighedenzoals:dreigendontslagenfinanciëleproblemendoordehypotheekcrisis.Eenverklaringbinnenhetwerkkan

erin liggen dat oudere werknemers naast hun leidinggevende of coördinerende taken weer uitvoerende taken kregen die zij als meer

belastend ervoeren. Ook zijn in de crisis vooral de jonge werknemers ontslagen en werden jongeren niet meer aangenomen waardoor al

het werk bij de oudere werknemers terecht kwam.


12%30% 18%28%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017


Figuur 4.31 - Ontwikkeling productie en arbeid

Bron: https://www.bouwactueel.nl/historische-reeksen/ bewerkt door Volandis

2%

4%

6%

8%

10%

0%

-2%

-4%

-6%

-8%

-10%

-12%

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Aantal arbeidsjaren

werknemers

Aantal arbeidsjaren

zelfstandigen

Productieve uren B&U

Totale productie


4.5 Leefsti jl

4.5.1 Alcohol

Bovenmatigdrinkenleidttothogererisico’sopgezondheidsschadeenindewerksituatiemogelijktotgevaarlijkeomstandigheden.De

Gezondheidsraadhanteertsinds2015denormvanniet-drinkenofiniedergevalnietmeerdanéénglasperdag.

Figuur 4.32 - Scores alcohol

Score in 2017

Descoregeefthetpercentagewerknemersweerdatnietdrinkt.BijhetthemaLeefstijlspeeltvaakleeftijdeenbelangrijkerol,datisook

bijhetdrinkenvanalcoholhetgeval.Jongerendrinkenmeeralcoholdanouderen.Gemiddelddrinktindesector17%niet.Volgenshet

CBSdrinkt24%vandeNederlandsebevolkingouderdan12jaarin2016/2017niet.Indebouwligthetaantaldrinkersrelatiefhoger,

hoewel ook hier een dalende trend is waar te nemen.

Trend 2005-2017

Onderstaandegrafiektoonthetpercentagewerknemersdatmeerdan7glazenindeweekdrinktindesectorvanaf2005tot

enmet2017.Hetdrinkenneemtduidelijkafindesector,zijhetvoorUTAonderde40minderdanbijdeanderecategorieën.

BouwplaatswerknemersdrinkenmeerdanUTA-werknemers.

Figuur 4.33 - Drinkt meer dan 7 glazen per week

UitnadereanalysevandePAGO-datablijktdathetpercentagewerknemersdatweleensdrinktsinds2005schommeltrondde80%.Het

percentagedatmeerdan7glazendrinktdaaldevan48%naar33%enindezelfdeperiodeishetpercentagedatmeerdan14glazenper

weekdrinkt,afgenomenvan24%naar11%.


15%18% 18%15%

1 htt ps://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/83385NED/table?ts=1539164393031

20%

40%

60%

80%

100%

0%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017


4.5.2 Beweging

Voldoendebewegingisonderanderebelangrijkvoorbotten,gewrichtenenspieren.Eengezondgewichteneengoedeconditie

ondersteunen een goede bloeddruk. Te weinig bewegen en overgewicht gaan samen met een hoger risico op suikerziekte.

Score in 2017

DescoreszijngebaseerdopdevragenuitdePAGO-onderzoekendiebetrekkinghebbenophoevaakenintensiefwerknemerswekelijks

bewegen.Depictogrammengevenhetpercentageweervanmensendievoldoendebewegenenregelmatigeenzwarelichamelijke

inspanningleveren.LandelijkvoldoetvolgenshetRIVMongeveer47%aandebeweegnormen55%iswekelijks3x20minutenzwaar

lichamelijkinspannendbezig.DitligtforshogerdandescoresindeBouw&Infra.

Figuur 4.34 - Scores beweging

Trend 2005-2017

Deontwikkelingvanzwarelichamelijke,wekelijkseinspanningvanaf2005totenmet2017laatvoorUTA-werknemersvan40jaaren

ouderenbouwplaatswerknemersjongerdan40eentrendzien.DeoudereUTA-werknemersspannenzichvakerzwaarin,terwijlde

jongerebouwplaatswerknemerszichsteedsminderinspannen.Hetgaatoverigensomkleinepercentages,maarvoorUTA40+betekent

ditweleenverdriedubbelingin12jaartijd.

Figuur 4.35 - 3x in de week 20 minuten zware lichamelijk acti viteit

2 htt ps://www.rivm.nl/Onderwerpen/L/Leefsti jlmonitor/Cijfers/Bewegen


12%15% 16%22%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+


4.5.3 Gewicht

GewichtiseensubthemaonderhetthemaLeefstijl.Overgewichtenernstigovergewichtkunnenleidentothogerebloeddruk,

suikerziekteenslijtageindegewrichten(artrose).Dezeaandoeningenkunnendekansopverzuimenarbeidsongeschiktheidvergroten.

Figuur 4.36 - Scores gewicht

Score in 2017

DescoreszijngebaseerdopdeBodyMassIndex(BMI)diewordtberekendinhetPAGO-onderzoek.Hetideaalvooreenoptimalescore

iseenBMItussende18,5en25:eengezondgewicht.Depictogrammengevenhetpercentageweerdateengezondgewichtheeft.

Leeftijdspeelteenbelangrijkerolbijhethebbenvan(ernstig)overgewicht.Demeerderheidvanzowelbouwplaats-alsUTA-werknemers

onderde40heefteengezondgewicht.Bijwerknemersvan40jaarenouderligtditrondde30%,waarbijbouwplaatswerknemersvaker

gewichtsproblemenhebbendanUTA-werknemers.LandelijkhadvolgenshetCBSin201749%vandevolwassenenovergewichten14%

ernstigovergewicht(obesitas).

Figuur 4.37 - Ontwikkeling van de gemiddelde Body Mass Index

Trend 2005-2017

BovenstaandegrafieklaatdeontwikkelingzienvandeBMIindesectorvanaf2005totenmet2017.Ookdoordejarenheenlaatde

leeftijdeenbelangrijkverschilzien.Ondanksdathebbenookdewerknemersonderde40eengemiddeldBMItussende25en25,5

(ziedelinkeras).EenBMIvan18,5tot25iseengezondgewicht,bijeenBMIvan25tot30issprakevanovergewichtenbijeenBMIvan

meerdan30vanernstigovergewicht.Bouwplaatswerknemersvanaf40lijkenintoenemendemateovergewichttehebben,maarofde

opgaandelijnin2017doorzet,moetnogblijken.


56%28% 34%51%

24

23

25

26

27

28

29

30

22

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

0


4.5.4 Roken

Degezondenormisnietroken.EengrootdeelvanderokerskrijgtopdenduurCOPD(hoestenenkortademigheid)endatleidttot

mindergoedfunctionerentotlichamelijkzwaarwerk.Rokershebbenongeveereentweemaalhogerekansopernstigehart-en

vaatziekten.

Score in 2017

Hoemeerwerknemersnietroken,hoehogerdescore.BijhetthemaLeefstijlspeeltvaakleeftijdeenbelangrijkerol,maarbijrokenvalt

vooralhetonderscheidnaarfunctie(bouwplaats-enUTA-werknemers)op.Vooralbouwplaatswerknemersonder40jaarrokenvaker.

Overdehelesectorgenomenrookt19%.LandelijkrooktvolgenshetCBS3in2016/201723%vandebevolkingbovende25jaar.

Figuur 4.38 - Scores roken

Trend 2005-2017

Onderstaandegrafiektoonthetpercentagerokersindesectorvanaf2005totenmet2017.Hetrokenneemtduidelijkaf.Welblijft

hetverschiltussenbouwplaats-enUTA-werknemersgroot,waarbijbouwplaatswerknemersmeerrokendanUTA-werknemers.

Onderbouwplaatswerknemersjongerdan40ishetrokenin10jaartijdgedaaldvanbijna42%naar34%,eendalingvan19%.Voor

bouwplaatswerknemersbovende40jaarenUTA-werknemersonderde40jaarisdedaling31%.HetaantalUTA-werknemersvan40jaar

enouderdatrookt,namzelfsindieperiodemetdehelftaf.

Figuur 4.39 - Rookt u?


86%78% 88%66%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+


3 htt ps://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/22/helft -van-laagopgeleide-25-tot-45-jarige-mannen-rookt

4.5.5 Slaap

Slechtenteweinigslapenkanleidentotvermoeidheidenverminderdeinzettijdenshetwerk.Eengoedslaappatroonbevordertherstel.

Score in 2017

DescoreszijngebaseerdopdevragenuitdePAGO-vragenlijst:Bentuvaakmoe?Slaaptuslecht?Hoehogerdescore,hoebeter

werknemersslapenenmindervermoeidzijzijn.Ruimdriekwartvandebouwplaatswerknemersonderde40ervaartgeen

slaapproblemen.BijdeUTA-werknemersvan40jaarenouderheefttweederdegeenslaapproblemen.

Figuur 4.40 - Scores slaap

Trend 2005-2017

Onderstaandegrafieklaatdeontwikkelingzienvanaf2005totenmet2017.Voordetrendgrafiekisalleendevraag:Slaaptuslecht?als

uitgangspuntgekozen.Bouwplaats-enUTA-werknemersvan40jaarenouderervarenwatmeerslaapproblemendandejongeren.Bij

UTA-werknemersvan40jaarenouderisereengestaagstijgendetrendtezien,hoewelhetpercentagewerknemersdatslechtslaapt

nogsteedsmaar5%is.

Figuur 4.41 - Slaapt u slecht?


70% 67%78% 71%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017



5 | Houd plezier

De tweede pijler van Duurzame Inzetbaarheid is Houd plezier. Hoewel het werk soms veel van werknemers vraagt, zijn er allerlei

aspecten die ervoor zorgen dat het werk leuk blijft. Al deze aspecten helpen voorkomen dat het werk al te zeer als een last gezien

wordt en onze gezondheid er uiteindelijk onder gaat lijden.

Onder Houd plezier onderscheiden we de volgende thema’s.

Functie-inhoudWerk dat interessant is en past bij de werknemer is langer vol

te houden en komt daarmee de duurzame inzetbaarheid van

de werknemer ten goede.

Plezier op het werkHoemensenzichvoelen,ookophetwerk,isvangrote

invloedophunfunctionerenendusinzetbaarheid.Demate

van welbevinden komt in het thema Plezier op het werk

totuitingindesubthema’sPlezierenTevredenheid.Bij

Plezier staat naast plezier in het werk ook de sfeer centraal.

Tevredenheidheefteenwatalgemenerebetekenisenheeft

vooral betrekking op de vraag of het werk goed aansluit bij de

behoeftenvandewerknemer.

We onderscheiden in het thema Plezier op het werk dus twee

subthema’s:

• Plezier;

• Tevredenheid.

Rol van de leidinggevendeEen goede verstandhouding tussen werknemer en

leidinggevendeheefteenpositieveinvloedopde

werkbeleving van de werknemer.

OverlegHetuitwisselenvaninformatieiscruciaalopdewerkvloer.

Daarnaast is het voor de collegialiteit belangrijk dat iedere

werknemer zich gehoord voelt.

WaarderingIedere werknemer zet zich in voor zijn of haar werkgever.

Hierbij is het belangrijk dat de werknemer ook waardering

en beloning ontvangt voor de energie die hij of zij in het

werk investeert. We onderscheiden in het thema Waardering

daaromtweesubthema’s:

• Waardering;

• Beloning.


5.1 Functi e-inhoudOminzichttekrijgeninhetbegripfunctie-inhoud,wordtdedeelnemersgevraagdofoverofzijhunwerkmeestalboeiendvinden,

ofhetwerkbijhenpastenofhetwerkdoorgaansgoedgeorganiseerdis.Mensendiewerkhebbendatgoedbijhenpast,zijnvaak

productieverenduurzamerinzetbaar.

Score in 2017

Hoemeerwerknemersvindendathetwerkbijhenpast,boeiendisengoedgeorganiseerd,hoehogerdescoreis.Indebouwscoort

81%vandewerknemersgoedopfunctie-inhoud.BouwplaatswerknemerszijnietsmindertevredendandeUTA-werknemers,maarde

verschillenzijnnietheelgroot.Ookhetverschiltussenleeftijdsgroepenisklein.

Figuur 5.1 - Scores functi e-inhoud

Trend 2005-2017

Detrendgrafiekbrengthetaspect‘werkdatbijupast’vanaf2005inbeeld.Opditaspectscoortdebouwgoed:bijnaallewerknemers

vindendatzijwerkdoendatbijhenpast,ongeachtleeftijdoftypewerk.

Figuur 5.2 - Hebt u werk dat bij u past?


86%78% 85%82%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

60%

70%

80%

90%

100%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170


5.2 Plezier op het werk

5.2.1 Plezier

BijhetsubthemaPlezierstaandeaspectenplezierinhetwerkendeonderlingesfeercentraal.Mensendieplezierinhunwerkhebben,

enwerkhebbendatgoedbijhenpast,zijnvaakproductieverenduurzamerinzetbaar.

Score in 2017

Naarmatewerknemersplezierinhunwerkhebbenendesfeergoedis,isdescorehoger.Intotaalleverendezeaspectenbijelkaareen

scoreopvan92procentvoorallewerknemers.JongereUTA-werknemershebbenhetmeesteplezierophunwerk.

Figuur 5.3 - Scores plezier

Trend 2005-2017

Detrendgrafiekbrengthetaspect‘plezier’vanaf2005inbeeld.Overplezierophetwerkzijndewerknemersnogpositieverdande

gecombineerdescore.Erzitnauwelijksverschiltussenwerknemersnaarleeftijdenfunctie.

Figuur 5.4 - Heeft u meestal plezier in uw werk?


95%91% 92%93%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

60%

70%

80%

90%

100%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170


5.2.2 Tevredenheid

BijhetsubthemaTevredenheiddraaithetomdevraagofwerknemersvindendatzijgoedzittenmethunwerk.

Score in 2017

Detotaalscoreopdevraag:‘Vindtudatu,almetal,goedzitmetuwwerk’is92%.Functietypeenleeftijdlijkenhiergeenroltespelen.

Figuur 5.5 - Scores tevredenheid

Trend 2005-2017

Detrendgrafiekbrengthetaspect‘Tevredenheid’vanaf2005inbeeld.Delijnvoordebouwplaatswerknemersvan40enouderlaatwat

schommelingenindetijdzien.Deanderecategorieënzijnredelijkconstant.

Figuur 5.6 - Vindt u dat u goed zit met uw werk?

UitdeNEA-enquête42017blijktnetalsvorigjaardatwerknemersindebouwietsmeerdangemiddeldervoorkiezenbijhunhuidige

werkgeverteblijven,ookalszijergensandershetzelfdezoudenkunnenverdienen.DitondersteuntdebevindingenuitdePAGO-vragenlijst.

Loyaliteitaandewerkgeverendesectorspeelteenrol,maarwerknemersvindenookdatzijopdejuisteplekzitten.

4 Nati onale Enquête Arbeidsomstandigheden, TNO/CBS


95%92% 93%94%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

60%

70%

80%

90%

100%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170


5.3 Rol van de leidinggevendeEengoederelatiemetdeleidinggevendeheefteenpositieveinvloedopdewerkbelevingvandewerknemer.Belangrijkishierbijde

vraag of de werknemer door de dagelijkse leiding voldoende ondersteund wordt in zijn werk.

Score in 2017

Depictogrammengevenweerhoeveelprocentvandemedewerkerspositiefopdevraagantwoordt.VergelekenmetdeNEA-enquête

2017blijktdatdeBouw&Inframeerdangemiddeldtevredenisoverdeleidinggevende,maarjuistminderdangemiddeldheel

tevreden.WerknemersindeBouw&Infravindenhetbelangrijkomeengoedeleidinggevendetehebben,maarookweernietheel

belangrijk.

Figuur 5.7 - Scores rol van de leidinggevende

Trend 2005-2017

Detrendgrafieklaatziendatwerknemersvanaf2005ingrotelijnentevredenzijnoverdeondersteuningdiezijvanhunleidinggevenden

inhetwerkkrijgen.Tot2009waserzelfsnogeenstijgendelijnzichtbaar,dieisinmiddelsgestabiliseerd.

Figuur 5.8 - Wordt u door voldoende door de leiding ondersteund in uw werk?


87%93% 88% 89%

60%

70%

80%

90%

100%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

0


5.4 OverlegBijdeuitwisselingvaninformatieishetbelangrijkdatbeidepartijenzichgehoordvoelen.Hetisdanooknoodzakelijkdathetgesprek

tweerichtingsverkeeris.Iedereenheeftevenveelinbrengenmagzeggenwathijofzijdenktofzouwillen,maarmagookmetreden

zeggenwaaromietsnietkan.Jekunthierbijdenkenaanwerkoverlegenfunctioneringsgesprekken.

Score 2017

Descoresvoorhetjaar2017werdensamengestelduitviervragen.Hetgezamenlijkeresultaatvandescoreslooptflinkuiteen.

UTAscoortaanzienlijkhogerdanBouw,maarindecategorieënzelfscorendeouderewerknemersaanzienlijklagerdandejongere

werknemers.Ouderengevendusrelatiefvakeraannietgenoegoverlegtekunnenplegenophetwerk.

Figuur 5.9 - Scores overleg

Trend 2005-2017

Op de vraag of de werknemer voldoende overleg kan plegen over zijn werk geven zowel de oudere bouwplaatswerknemers als de

UTA-werknemersaanditinietsminderematetekunnendandejongerewerknemers.Tot2009kunnenweziendathetoverlegover

hetwerkgestaagomhoogisgegaan.Na2009stoptditenblijft hetopfluctuatiesnaophetzelfdeniveauhangen.

Figuur 5.10 - Kunt u voldoende overleggen over uw werk?


55% 65%43% 80%

60%

70%

80%

90%

100%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

0


5.5 Waardering

5.5.1 Waardering

Waarderinggeeftaaninhoeverreeenwerknemerdenktdatzijnwerkgeverhemopprijsstelt.Inhetjaar2017ligtdescorevoorde

verschillende sectoren niet ver uit elkaar.

Score in 2017

IndePAGO-vragenlijstwordtdevraagzogesteld:Voeltuzichinditbedrijfvoldoendegewaardeerd?Jongerewerknemersvoelenzich

ietsmindergewaardeerddanhunouderecollega’s,maardeverschillenzijnnieterggroot.

Figuur 5.11 - Scores waardering

Trend 2005-2017

Indejaren2007tot2009neemtdegevoeldewaarderingtoe.Vanaf2009neemthetgevoelvanwaarderingafomin2016weerrondhet

niveauvanvoordecrisisuittekomen.Dezeontwikkelingvaltgrotendeelssamenmetdecrisisjarenwaarinversoberingvanfinanciële

waarderingplaatsvond,gecombineerdmetonzekerheidoverdeeigenbaan.Vastedienstverbandenwerdenmindervanzelfsprekendof

zelfsomgezetnaarflexibelecontracten.

Figuur 5.12 - Voelt u zich in dit bedrijf voldoende gewaardeerd?


83% 88%85%87%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

60%

70%

80%

90%

100%

50%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20170


5.5.2 Beloning

Determbeloningwordthiergebruiktindebetekenisvaneeneconomischverbandmetalstegenprestatieloon.Kortom:ishetloonof

debeloninginovereenstemmingmetdeprestatie?

Score 2017

Descoreoverhetjaar2017laateengrootverschilzienindetevredenheidoverdebeloning.Ouderebouwplaatswerknemersscoren

hetslechtstmet61%,terwijloudereUTA-werknemersjuistrelatiefhoogscoren(77%).Hetverschiltussenjongerebouwplaats-en

UTA-werknemersisdaarentegengering:slechts2%.

Figuur 5.13 - Scores beloning

Trend 2005-2017

Indetrendlijnenvan2005-2017isteziendatnetnahetbeginvandecrisisin2009hetpercentagewerknemersdievindendathun

beloninginovereenstemmingismethetwerklichtafneemt.Na2015lijktereenhersteloptetreden.Ookhierishetverschiltussen

ouderebouwplaatswerknemersenUTA-werknemersduidelijktezien.Verdervaltopdatdeverschillentussendegroepentussen2005

en2017aanzienlijkkleinergewordenzijn.

Figuur 5.14 - Vindt u uw beloning in overeenstemming met het werk?


69% 61% 77%71%

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+

20%

40%

60%

80%

100%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

6 | Kijk vooruit

De derde pijler van Duurzame Inzetbaarheid die Volandis onderscheidt, is Kijk vooruit. Wie gezond en met plezier tot aan

het pensioen wil blijven werken, moet zo nu en dan de tijd nemen om vooruit te kijken. Ontwikkeling en ontplooiing van de

werknemer stelt hem of haar in staat om duurzaam inzetbaar te blijven.

Onder Kijk vooruit vallen de volgende thema’s.

VerzuimZiekteisvervelendvoorzowelwerknemeralswerkgever.

Een werknemer die weinig verzuimt is zelf goed inzetbaar en

draagtookbijaaneenduurzaaminzetbareorganisatie.

ArbeidsmarktDevraagnaararbeidskrachtenlooptop,datisafteleiden

uitdestijgendevacaturegraad.Tochisnogsteedshetaantal

werknemers lager dan voor de crisis. Het aantal zzp’ers is wel

hoger.

Omgaan met veranderingDe wereld verandert en het werk verandert ook. Werknemers

dieduurzaaminzetbaarzijnveranderenmeealsdesituatie

dat van hen vraagt.

Opleiding en ontwikkelingContinulerenisvanbelangommeetegaanmet

ontwikkelingen en zodoende duurzaam inzetbaar te blijven.


6.1 Verzuim GezondheidsklachtenkunnenontstaandoordatwerknemersteveelmoeiteervarenmethetwerkindeBouw&Infra.Ditkan

ziekteverzuimtotgevolghebben.Eenlastigprobleemvoorwerkgeversindehuidigekrappearbeidsmarkt.Kostbaarook,als

werkhervattingtelanguitblijft.Datgeldtvoorzoweldewerkgeveralsdewerknemer.

Score in 2017

De score voor het thema Verzuim is gebaseerd op de vragen hoeveel hele dagen werknemers in de afgelopen 12 maanden in totaal

niet hebben kunnen werken door een gezondheidsprobleem en of zij in diezelfde periode een of meerdere keren van hun werk zijn

thuisgeblevenalsgevolgvaneenongeval.Hoehogerdescore,hoevakergeenverzuim.

Figuur 6.1 - Scores verzuim

Trend 2005-2017

Detrendgrafiekbrengtdeontwikkelingvanhetnul-verzuimvanaf2005inbeeld.Bouwplaatswerknemersjongerdan40verzuimen

hetvaakstendeoudereUTA-werknemershetminst.Ondankswatschommelingeniseroverdezeperiodenieteenduidelijketrend

waarneembaar.

Figuur 6.2 - Heeft niet verzuimd in de afgelopen 12 maanden

UitdeNEA-enquête2017blijktdatdeBouw&Infraeenrelatieflaagnul-verzuimheefttenopzichtevandesectorenICT,Bestuur,

OnderwijsenZorg.WerknemersindeBouwverzuimenmindervaak,maargemiddeldwellangerdananderesectoren.DesectorenZorg,

BestuurenVervoerverzuimennoglangerdandeBouw&Infra.


62%44% 56%52%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+


6.2 ArbeidsmarktIn2014trokdebouwproductieaannajarenvancrisis.Sindshettweedekwartaalvan2016trektookdebouwarbeidsmarktaan.Dat

dearbeidsmarktmetvertragingreageertopdeproductieiseennormaalverschijnsel.Eerststijgtdeproductie,daarnadevraagnaar

uitzendkrachten,vervolgensnaarzzp’ersendanpasnaarwerknemersinvastedienst.

Score in 2017

Indeonderstaandescoresisbeknoptdeontwikkelingin2017weergegeven.Hetaantalcao-dienstverbandenultimo2017is108.580.

Ditis4%hogerdanin2016.Onderdezedienstverbandenzijnookbegrependecao’svoorhetNatuursteenbedrijf,Mortelen

Morteltransportonderneming,TimmerindustrieenBitumineuze-enKunststofb edekkingsbedrijven.

Figuur 6.3 - Scores arbeidsmarkt

Trend 2005-2017

Onderstaandegrafieklaatdeontwikkelingzienvanaf2005totenmet2017.Hetbetrefthiermutatiestenopzichtevanhetvoorgaande

jaar in procenten.

Figuur 6.4 - Ontwikkeling arbeidsmarkt jaar-op-jaar-mutati e

Bron: htt ps://www.bouwactueel.nl/historische-reeksen/ bewerkt door Volandis

Totin2015daaldehetaantalwerknemersindebouwnijverheid.In2008warenernogruim182.000werknemers.Tijdenshet

dieptepuntin2015warenditer103.422,eenverliesvanbijna80.000werknemers.Sinds2014looptdevacaturegraad(hetaantal

vacaturesper1.000banen)weerop.Datdegroeivanhetaantalwerknemersnietgroterisgeziendetoenemendevraag,heeftte

makenmetteweinigaanbodvan(jonge)vakmensenenouderewerknemersdielangermoetendoorwerken.Daarnaastondervinden

werknemersveelconcurrentievandeflexibelemarkt,zoalsdezzp’ers.

Aantal dienstverbanden

2017

Percentage dienstverbanden

2017 t.o.v. 2016

4%108.580

150%

200%

250%

100%

50%

0%

-50%

-100%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Totaal aantal

dienstverbanden

Vacaturegraad

WW-uitkeringen

bouw


6.3 Omgaan met veranderingOmgaanmetverandering.Nieuwemachines,nieuwematerialen,nieuwewerkprocessen.Hetzichaanpassenaannieuwesituaties.In

hoeverrekunnenenwillenwerknemersdat?Enheeftleeftijdermeetemaken?

Score 2017

De scores op dit thema worden samengesteld aan de hand van twee vragen. Denkt u ooit nog eens te gaan werken bij een ander bedrijf

endenktudatuooitnoganderwerkgaatdoen?Dealgehelescoreopditthemavoorhetjaar2017laatziendatdecategorieënBouw

40-enUTA40-beteromkunnengaanmetveranderingdandecategorieënBouw40+enUTA40+.

Figuur 6.5 - Scores omgaan met verandering

Trend 2005-2017

Devraag’Denkudatuooitnoganderwerkgaatdoen?’isinhetjaar2010opgenomenindePAGO-vragenlijst.Onderstaande

trendgrafieklooptzodoendepasvanaf2010.Hieruitblijktdatdeverschillentussenjongerenenouderenersinds2010algeweestzijn.

Overhetalgemeenzienweweinigbeweging,maarmetnamebijUTA-werknemersiserdelichtetrendwaarneembaardatwerknemers

toch iets vaker denken nog ander werk te gaan doen.

Figuur 6.6 - Denkt u dat u ooit nog ander werk gaat doen?


57%17% 24%36%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+


6.4 Opleiding & OntwikkelingOpleidenenontwikkelenvanwerknemersisbelangrijkvoordecontinuïteitvaneenbedrijf.Continulerenisvanbelangvoorzowelhet

bedrijfalsvoordewerknemerzelf.Doorbijteblijvenoponderanderejevakgebied,steljeinzekerematejebaanveilig.

Scoren 2017

Indescorevan2017isteziendatdeopleidings-enontwikkelingsmogelijkhedenvoorbouwplaats-enUTA-werknemersnagenoeg

hetzelfdeervarenworden,metdeuitzonderingdatBouw40+mindergebruikmaaktvanopleidings-enontwikkelingsmogelijkheden.

JongereUTA–werknemersmakenhetmeestgebruikvanopleidings-enontwikkelingsmogelijkheden.

Figuur 6.7 - Scores opleiding & ontwikkeling

Trend 2005-2017

Detrendlijnvan2005-2017laateengrotestabiliteitzienindeervarenmogelijkhedenvanwerknemersomzichverderteontwikkelen.

UTA-werknemershebbendoordejarenheenaltijdvakeraangegevenzichtekunnenontwikkelendanbouwplaatswerknemers,maar

delaatstetweejarenzijndeUTA-werknemersendejongerebouwplaatswerknemersdichterbijelkaargekomen.Onderoudere

bouwplaatswerknemersblijft 20%aangevengeenmogelijkheidtezienomzichverderteontwikkelen.

Figuur 6.8 - Heeft u de mogelijkheid om uw eigen capaciteiten (vakbekwaamheid) verder te ontwikkelen?


93%81% 89%89%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bouw 40-

Bouw 40+

UTA 40-

UTA 40+


Het Duurzame Inzetbaarheidsanalyse Adviesgesprek (DIA-adviesgesprek) bestaat nu twee jaar. Met een aantal adviseurs van Volandis

die de adviesgesprekken voeren maken wij de tussenbalans op. Wat zijn hun ervaringen met de DIA tot nu toe en wat valt hun op aan

trends en ontwikkelingen?

Positief DeadviseursmerkendathetDIA-adviesgespreknogweinigbekendisbijdewerknemers.HetPAGOkentiedereenwel,maardat

daarnaeenadviesgesprekkomt,wetendemeestennogniet.DeleermeestersenHR-medewerkerszijnwelopdehoogte.Volandisen

haarstakeholdersmoetenflinkaandewegtimmerenomhetbelangvanhetDIA-adviesgesprekopdewerkvloeronderdeaandacht

tebrengen.Datditzallonen,daarhebbendeadviseursallevertrouwenin,wantdeervaringenmethetadviesgesprekzijnpositief.

Negatievereactiesofhoudingenkomendeadviseurszeldentegen.’Mensenwillengraaggehoordworden’,zegteenadviseur.Dekans

omeengesprektehebbenoverhetwerk,motivatieendeeigentoekomstervarendemeestedeelnemersalsprettig.Ookalhebbenzij

daarvantevorennooitbijstilgestaan.

Ouderen versus jongerenOuderenlettenbeteropfysiekebelasting,vooralalszealklachtenhebbenofhebbengehad.Fysiekebelastingvoelenwerknemers

ondermeerdoordattegelssteedsgroterenzwaarderworden.Ouderenhalenzeeenvooreenuitdeverpakking,jongerentillenhethele

pakketvakerineenkeer.Jongerenhebbenminderoogvoorfysiekebelasting,omdatzehetgevoelhebbendatzijalleskunnen.Jongeren

hebbenweermeeraandachtvoordewerk-privébalans,veiligwerkenenbeschermingsmiddelenalsotoplastieken.Deredenhiervooris

datjongerewerknemersditalindeopleidingleren,terwijlditbijdeouderegeneratievaakniethetgevalgeweest.Vanafongeveer45

jaarzeggenbijnaallewerknemersopbouwplaatshetnietvoltehoudentot65jaar.

UTA- versus bouwplaatswerknemersUTA-werknemerszijnoverhetalgemeenietstevredenermethunwerkdanbouwplaatswerknemers.Deelsheeftditermeetemaken

datzijbeteropdehoogtezijnvandecao-regelingenendaarbetergebruikvanwetentemaken.Bouwplaatswerknemershebbenmeer

behoefteaanuitlegoverwatermogelijkisbinnendecao.

DaarnaastzijndeoplossingenvoorUTA-werknemersvaakmakkelijkerteorganiseren.ZoisdeleidinggevendevoorUTA-werknemers

beterbereikbaar,zijnzijdoorgaansdoorlopendopdedigitaleinfrastructuuraangeslotenenzijnzevakeropkantoor.Totslotisde

individueleregelvrijheidopdebouwplaatsbeperkt.BouwplaatswerknemerszijndoorgaanslageropgeleiddanUTA-werknemers,maar

verdienen goed ten opzichte van vergelijkbare beroepen in andere sectoren. Dat maakt hen er soms huiverig voor dat op het spel te

zetten.HetisbekenddatUTA-werknemerswerkdrukervaren,metnameuitvoerdersenprojectleiders.Maarookopdebouwplaats

ervarenwerknemerssteedsmeerwerkdruk,doordatzijdeplanningtestrakvinden.


7 | Eerste ervaringen met het DIA-adviesgesprek

TrendsHet valt adviseurs op dat de vierdaagse werkweek oprukt. Steeds meer werknemers denken erover om vier dagen te gaan werken of

werkenalvierdagen.Ditgeldtvoorzowelmannenalsvrouwen,UTA-alsbouwplaatswerknemersenoudalsjong.Deredenenlopenwel

uiteen:jongerevrouwenenmannenkiezenvooreenvierdaagsewerkweekvanwegedezorgvoorjongekinderen,detaakverdelingthuis

ofdebehoefteaanmeervrijetijd.Ouderenkiezenvakervanwegefysiekeklachtenvooreendagminderwerken.

Adviseursbespeurendathetonderwerpveiligheidbijallewerknemersspeelt.Vaakstaathetbijbedrijvenbovenaan;zozijn

erinstructiefilmpjesvoorzzp’ers.Verderervarenwerknemersvaakanderstaligheidopdebouwplaatsalsonveilig,omdat

hetdecommunicatiebemoeilijkt;denkaanfeedbackgeven.Adviseurshebbendeindrukdathulpmiddelenenpersoonlijke

beschermingsmiddelenvrijwelaltijdbeschikbaarzijn.

Acties uit de DIAHetkanzijndatdeelnemersaandeDIAdirectactiekunnenondernemennahetadviesgesprek,zoalseenopleidingvolgenofeen

werkplekadviesaanvragen.Maarheelvaakzijnergeenspecifiekeaandachtspunten.Adviseurszettendanhetadviesgesprekin

ommetdedeelnemertereflecterenopdevraagwaaromhetgoedgaat.TotslotwijzendeVolandis-adviseurswerknemersophun

inzetbaarheid,nietalleennumaarookindetoekomst.Noglangnietallebedrijvenvoerenstructurelefunctioneringsgesprekken.

Vaakhebbenwerknemerseengesprekmetdeleidinggevendealszijeromvragen.Adviseursbespeurenweldaterbehoefteisaan

geregeldefunctioneringsgesprekken.Adviseursmerkendatderolvandewerkgeversbelangrijkisbijduurzameinzetbaarheid.Alszij

hetonderwerpserieusaandachtgeven,stimuleertditookdewerknemers.Volgensdeadviseursspeeltmotivatieeenbelangrijkerolbij

duurzameinzetbaarheid.Hetvaltvolgenshenopdatdegenendienietbewustvoorhetvakgekozenhebben,hetmoeilijkstinbeweging

tekrijgenzijnenhetminstgemotiveerdzijn.



Gebruikte afkortingen

B&U BurgerlijkeenUtiliteitsbouw

CBS CentraalBureauvoordeStatistiek

DIA DuurzameInzetbaarheidsanalyse

EIB EconomischInstituutvoordeBouw

GA GespecialiseerdeAannemerij

GWW Grond-,Weg-enWaterbouw

NEA NationaleEnquêteArbeidsomstandigheden

PAGO PeriodiekArbeidsgezondheidskundigOnderzoek

UTA UitvoerendTechnischAdministratief

Bronnen • https://www.bouwactueel.nl/historische-reeksen/

• https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/83385NED/table?ts=1539164393031

• https://www.rivm.nl/Onderwerpen/L/Leefstijlmonitor/Cijfers/Bewegen

• https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/22/helft-van-laagopgeleide-25-tot-45-jarige-mannen-rookt

• NationaleEnquêteArbeidsomstandigheden,TNO/CBS


Bijlage 1 - Standaard Bedrijfsindeling 2008 - versie 2018

Sectoren en branches die onder de bouwnijverheid vallen.

Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/classificaties/activiteiten/sbi-2008-standaard-bedrijfsindeling-2008

41 Algemene burgerlijke en utiliteitsbouw en projectontwikkeling411 Projectontwikkeling

4110 Projectontwikkeling

412 Algemeneburgerlijkeenutiliteitsbouw

4120 Algemeneburgerlijkeenutiliteitsbouw

42 Grond-, water- en wegenbouw (geen grondverzet)421 Bouwvanwegen,spoorwegenenkunstwerken

4211 Wegenbouw en stratenmaken

42111 Wegenbouw

42112 Stratenmaken

4212 Bouwvanboven-enondergrondsespoorwegen

4213 Bouw van kunstwerken

422 Leggen van kabels en buizen

4221 Leggenvanrioleringen,buizenenpijpleidingen;aanlegvanbronbemaling

4222 Leggenvanelektriciteits-entelecommunicatiekabels

429 Bouw van overige civieltechnische werken

4291 Nattewaterbouw

4299 Bouwvanoverigecivieltechnischewerken(rest)

43 Gespecialiseerde werkzaamheden in de bouw431 Slopenvangebouwen,grondverzetenproefboren

4311 Slopen van bouwwerken

4312 Grondverzet

4313 Proefboren

432 Bouwinstallatie

4321 Elektrotechnischebouwinstallatie

4322 Loodgieters-enfitterswerk;installatievansanitairenvanverwarmings-enluchtbehandelingsapparatuur

43221 Loodgieters-enfitterswerk;installatievansanitair

43222 Installatievanverwarmings-enluchtbehandelingsapparatuur

4329 Overigebouwinstallatie

433 Afwerking van gebouwen

4331 Stukadoren

4332 Bouwtimmeren

4333 Afwerken van vloeren en wanden

4334 Schilderenenglaszetten

4339 Overige afwerken van gebouwen

439 Dakbouw en overige gespecialiseerde werkzaamheden in de bouw

4391 Dakdekkenenbouwenvandakconstructies

4399 Overige gespecialiseerde werkzaamheden in de bouw


43991 Heien en andere funderingswerkzaamheden

43992 Vlechten van betonstaal

43993 Metselen en voegen

43999 Overigegespecialiseerdewerkzaamhedenindebouw(rest)


Adressen

Postbus310,[email protected]

Postbus159,4190CDGeldermalsenT0345-471390info@sloopaannemers.nlwww.sloopaannemers.nl




Postbus9208,3506GEUtrechtT088-3680368www.fnvbouw.nl www.fnv.nl

Postbus2525,3500GMUtrechtT030-7511500/[email protected]

Postbus340,2700AHZoetermeerT079-3252252info@bouwendnederland.nlwww.bouwendnederland.nl

Vierdedrukin2018.Aandetotstandkomingvandezepublicatieisdegrootstmogelijke zorg besteed. Aan de inhoud kunnen geen rechten worden ontleend.

Wijzijnkennis-enadviescentrumVolandis.Webouwenaaneengezondeenbloeiendebouw-eninfrasector.Waarinmensenveiligwerken.Plezierhoudeninhunwerk.Enoptijdvooruitkijken.Datisgoedvooriedereen:werknemer,werkgeverénopdrachtgever.Wantgezondeengemotiveerdemensenhalendebesteresultaten.Wedagenjeuithierzélfactiefmeeaandeslagtegaan.Weethoejebezigbent.Enwaarjenaartoewerkt.Merkhetzelf:bewustwerkenwérkt.

Volandisiseenorganisatievan:

Volandis Ceintuurbaan2-100a

3847LGHarderwijk

Postbus85

3840ABHarderwijk

0341-499299

[email protected]

Werk veilig. Houd plezier. Kijk vooruit. Bedrijfstakverslag 2017 · 2018-11-29 · Werken in de...

Documents

Transcript of Werk veilig. Houd plezier. Kijk vooruit. Bedrijfstakverslag 2017 · 2018-11-29 · Werken in de...