Wat eet je op een begrafenis?

jeanette diepenbroek

Wat eet je op een begrafenis?Culinaire troost

www.uitgeverijmeinema.nl

Fotografie: Inge SimonFoto p.12: Max Linsen, project Allerzielen Alomvan Ida van der LeeBoekverzorging: Mulder van Meurs, Amsterdam

isbn 978 90 211 4256 2nur 440; 736

© 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of

openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,

mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier,

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud 5. De kunst van het stervenHet grafmonumentHele zalm uit de ovenSanne en Michiel, een leven vol feesten en etenEen traan die traantMichiels lievelingsreceptHerdenken door de jaren heenHangop van Michiel

6. De groene uitvaart: think global, buy localDe milieuvriendelijke koffietafelKoud koolgerecht: Eenvoudige koolsla,coleslawZenmayonaiseWarme knollensoep van de koude grond

7. Vegetarisch etenGebakken tempehGevulde eieren

8. BoeddhistenBoeddhistische groentecurry

9. Katholieken en hun kippensoepKippensoep voor de zielNiets heeft dezelfde magie als kippensoepKippensoepTropische variatie: Braziliaanse kippensoep

11

11

13

13

13

13

13

14

14

14

15

17

17

17

17

18

21

23

23

23

23

24

24

25

26

26

28

28

29

30

30

32

32

32

35

35

36

37

38

41

41

41

41

42

1. Het nieuwe rouwenEten hoort bij begraven

2. Eten en rouwenDe ronde tafelCircle of lifeNuchterGezellige begraafplaatsGedenk te stervenDe kunst van het stervenHeidense feestenBeperkingen

3. Over droefbier, leedkoek en troostbollenVier het leven met een afscheidsfeestBierInspiratie van onze zuiderburenStoofkarbonaden in bierEerherstel voor koffie en cake

4. Rituelen van nuOesters en champagne, de koffie en cake van nuRituelen voor ‘ietsisten’Ontdek je ritueel

Typisch Braziliaans: brood met kaasPaõ de queijo, kaasbolletjes

10. AntillianenKabrito Stoba, gestoofd geitenvlees

11. Bourgondische protestantenDe borrelDe protestantse keukenBladerdeegpasteitjes à la financière

12. MolukkersTroostdienstNiemand gaat weg met een lege maagLemperDaging smoor, gestoofd rundvlees

13. IndonesiërsCelebesBaliGado gado

14. SurinamersSurinaamse HindoestanenVuurOffers van voedselLievelingshapjesEen aardappel en een ei

Dede oso bij de Surinaamse creolenPindasoepJavanenDe typisch Indonesische rijsttafelAgar agar

15. Joodse rituelenKosjerJoodse riten rond begravenShiwwe zittenNieuw ritueelAlcoholBagelsAppelsaladeGefillte FisjGefillte fisj

16. Moslims

17. MarokkanenTabbouleh van couscous

18. Turkse lekkernijen: op bezoek bij FatmaDe doden integreren ookHelvaHapjesHet loopt op rolletjes

43

43

44

45

46

46

47

48

49

49

49

49

50

52

52

52

54

55

55

55

55

57

57

58

60

61

61

62

64

64

64

64

65

65

65

67

67

68

69

70

70

73

73

73

74

74

AuberginerolletjesKoolrolletjes

19. ChinezenGoed doen, juist handelenJuiste rituelen?‘Bank of heaven’Energie uit het kommetjeTheeHigh & low teaChinese soep met ballen, wontonsoepWondermiddel

20. Krachtig eten uit de fusion-keukenThanksgivingAdvocaatFusion cookingArtisjokkenKrachtige dressing bij de artisjok

21. Koolhydraten en oervoedselKoolhydratenVoor elk wat wilsOervoedselCuranto: echt oervoedsel uit de Amerika’sCuranto

74

75

76

76

77

77

77

77

77

78

80

81

81

83

83

84

84

87

87

87

87

87

88

DankwoordOverzicht van geïnterviewde personenBibliografie

91

91

93

8

9

In memoriam

Brigida Meijer-Cratz

die zo van lekker eten hield.

1 0

1 1

1. Het nieuwe rouwenEten hoort bij begravenAls ik op een begrafenis ben, heb ik altijd honger. Laatst waren we op een begrafenis van een goede vriend encollega. Een bijzonder inspirerende jonge man, in de bloei vanzijn leven, zeer levenslustig. Door een even bizar als tragischongeval was hij plotseling overleden.We zaten op de eerste rij. Mijn man sprak, en daarna een zeergoede vriendin van hem. Nog een paar andere mooie speechesvolgden en, met een onmetelijke inspanning, sprak ook de moedervan de dierbare gestorvene. Wat een gemis. Wat een tragiek.Na afloop rende ik naar de schalen met hapjes. In een gulzigehap at ik een halve schaal leeg. Toen ging het een beetje beter.Ik was klaar om te praten met anderen. Ik merkte dat mijngesprekspartners, die niet zo snel gehoor hadden gegeven aanhun honger, langzaam maar zeker tijdens ons gesprek hun ogenlieten afdwalen, op zoek naar eten, en naar de tafels met hapjesschuifelden.Ik begreep dat. ‘Zin in een hapje?’ vroeg ik.Waarop de gesprekspartners opgelucht aanvielen.

Bij alle begrafenissen door de tijd en culturen heen speelt eteneen hoofdrol. Mensen geven er meestal een praktische verklaringvoor: de gasten komen van ver en zullen op enig moment deinwendige mens moeten versterken. Die verklaring klopt natuurlijk wel.

Maar er is meer.Bij een sterfgeval komenemoties los die hongerigmaken. Oog in oog met de doodrealiseert men zich dat hijof zij de gestorvene te veelgaat missen. Ook heteigen bestaan wordtaangetast: ik leef nog,maar voor hoe lang? Gelovigen staan op zo’nmoment in contact metGod. Zij hebben te makenmet nog een ongewissefactor: hoe zal ik in hethiernamaals wordenontvangen? In alle religies

komt het eten delen en uitdelen terug. Dit is een universelegewoonte in alle culturen. Eten uitdelen aan de armen zou jedichter bij God brengen. Met de dood in de ogen kun jeliefdadigheid maar beter serieus nemen.In het overweldigende verdriet als je naaste familielid of geliefdeis overleden, heb je geen eetlust. Diepe rouw is eenshocktoestand. Familieleden en vrienden moeten dan voor jezorgen. Ook dit is een universeel gegeven.

1 2

1 3

2. Eten en rouwenDe ronde tafelDoor drukte schiet het rustig aan tafel zitten er weleens bij in.Even een boterham of een pizza. Snel en makkelijk.Aan tafel ga je pas als je bezoek krijgt, of kinderen.Toch is aan tafel zitten en samen eten iets magisch. Het geeftmensen het gevoel van gezelligheid, van thuis en van moeder.Zelfs degenen die geen moeder (meer) hebben of in anderemoeilijke omstandigheden verkeren, hebben nog dit oergevoel.De eettafel is de plek waar je warm en veilig bent.Of je nu slow of fast eet, bij iedereen is het gevoel van veiligheiden warmte diepgeworteld.

Circle of lifeJa, ook hier is onderzoek naar gedaan.De cirkel, de ronde tafel is de kern, de basis van ons idee vanthuis, gezin en familie. Ook al is de tafel nog zo vierkant, hetgevoel is rond. En rond is fijn.De cirkel geeft zelfs de ridders van de Ronde Tafel een schijn vangezelligheid. Kijk die ridders daar eens gezellig ontspannenzitten, met de voeten op tafel! Vrienden voor het leven.Deze ridders waren natuurlijk gewoon grote vechtersbazen. Zijmoesten winnen, anders werd hun kop eraf gehakt. Het warenandere tijden, maar het gevoel over rond is nog hetzelfde.De ronde tafel is waarschijnlijk vanaf ons prille begin als menshet symbool van de kringloop van het leven.

NuchterSinds enkele opvallende publieke sterfgevallen en moorden wetenwe zeker dat Nederlanders geen nuchter volk zijn.We zijn in het gezelschap van de dood nooit nuchter geweest.Rouw is een intens proces, dat tegenwoordig niet anders wordtbeleefd dan vroeger. De hoogte- en dieptepunten in een levenvormen de kapstok van ieder mensenleven. Geboorten ensterfgevallen zijn nooit lauwtjes benaderd, ook al deed het etenhet ergste vermoeden, met een plakje cake en een of twee kopjeskoffie.

We uiten onze gevoelens wel anders dan vroeger. We mogentegenwoordig open zijn over wat we voelen en we kunnenopenlijk rouwen.Per definitie is het verwerken van een groot verdriet en verlies eensolitaire bezigheid. Er zijn enkele rituelen die zo oud zijn als demensheid, die maken dat je uit de eenzaamheid en het verdrietkunt stappen om te voelen dat er meer mensen met je treuren.Dat geeft verlichting.

Gezellige begraafplaatsNog niet zo lang geleden kenden wij in de Nederlanden eenwelhaast uitbundige rouwcultuur. Begraafplaatsen warengeliefde ontmoetingsplekken. Er werd gehandeld, toneelgespeeld, gedobbeld, gevreeën, gelachen en gezongen. De was hing er te drogen. Tot in de vijftiende eeuw was een Utrechtse begraafplaats ook eengerenommeerde vergaderplaats. In Schagen werd op de begraaf -

plaats de vrijstersmarkt gehouden. Het was geen enge, maar eengezellige plek. Het kerkhof was in Middeleeuwen zelfs ’s nachtsverlicht.

Ook op begrafenissen werd het feestelijke element nietgeschuwd. Een begrafenisfeest had verschillende benamingen.Het heette een dodenbier (bier betekent hier feest), leedbier,droefbier, troostbier en groevebier (graffeest).

Toch worstelen we in Nederland tegenwoordig met het eeuwigeplakje kleffe cake en het slappe kopje koffie. Waar zijn de groteschrans- en drinkpartijen van weleer? Hoe komt het dat wij in eenpaar honderd jaar (toch een fractie van tijd voor de mensheid) vanuitbundige zeer sobere rouwers zijn geworden?

In de eerste plaats hebben calvinistische stadsbesturen paal enperk willen stellen aan de drankgelagen tijdens begrafenissen.Maar daarnaast is ook de voortschrijdende tijd van invloedgeweest op deze cultuuromslag. De industriële revolutie is daardebet aan. In de plattelandscultuur at men ’s middags warm.Door het werk in de stad en in de fabriek is de warme maaltijdnaar een later moment op de dag verschoven.

Gedenk te stervenDe dood is een lot dat wij allen moeten accepteren. Het lijkt alsof protestanten dat nog iets meer accepteren dananderen. Zij voeren het credo ‘memento mori’ (bedenk dat je zultsterven) hoog in het vaandel.

1 4

Je dient te onthouden dat je slechts een mens bent ennederigheid is daarom gepast. Alles is al van tevoren vastgelegd,gedetermineerd. Calvijn heeft een strenge afdruk achtergelatenop gereformeerd Nederland.Vandaag de dag is iedereen het eens over het belang van een goedafscheid. Dit afscheid wordt vormgegeven in de lijn van de geliefdegestorvene, zoals hij of zij geleefd heeft.Dat betekent erkenning voor het leven en de opvattingen van deoverledene en diens nabestaanden. Dat is de kern van het nieuwerouwen.Hoewel, nieuw?

De kunst van het stervenIn de Middeleeuwen gebeurde dit ook al. Mensen leefden korter,stierven eerder en werden gedwongen om de dood te erkennen.Men kende meer sterfgevallen in zijn omgeving dan wij nu. Daterkennen ging echter niet vanzelf. Het sterven kon je leren.Sterven was zelfs een kunst: zie de ars moriendi, hetmiddeleeuwse zelfhulpboek avant la lettre.Stap voor stap werd de lezer de kunst van het sterven bijgebracht.Wat stond de stervende en zijn naasten te doen? Deze laatstenhadden bijvoorbeeld de plicht om te zorgen dat de gestorvene goedwerd begraven, dat hij werd gewassen en dat er werd gewaakt.

Heidense feestenIn de Middeleeuwen bestonden Calvijn en Luther nog niet. Erwas maar één officiële, Katholieke Kerk. In de middeleeuwsekatholieke traditie zijn veel heidense elementen te vinden.

1 5

Heidens heten ze omdat ze dateren van voor het christendom. Dezeelementen zijn vaak oude Germaanse gebruiken, die stammen uiteen tijd dat men hier nog geloofde in veel goden en geesten.

Veel voorchristelijke gebruiken en heidense feesten werdengeaccepteerd door de Katholieke Kerk. Door deze in te passen in deliturgie werd de katholieke leer gemakkelijker geaccepteerd. Eenaantal oeroude gebruiken heeft zich tot de twintigste eeuw weten tehandhaven, hoewel velen de oorsprong niet meer kennen.Zo werd bijvoorbeeld iedereen gewekt wanneer iemand gestorvenwas, ook de dieren. Men meende dat de slapende ziel buiten hetlichaam verbleef en makkelijk door de rondwarende ziel van degestorvene kon worden meegevoerd. En klokgelui is het voorchristelijke lawaai om geesten teverdrijven. Na de Reformatie werd het klokkenluiden verboden.Dat is niet gelukt. Onze Germaanse voorouders maakten lawaaien wij doen het nog.

Na de Reformatie veranderde de religieuze kaart van Nederland.Calvinistische stadsbesturen waakten over wat zij zagen als hetmorele verval van hun burgers. Het grootste verzet van decalvinistische overheden was gericht tegen de ‘onuitroeibaregewoonte’ van de begrafenismalen. Deze feesten stonden in hetteken van overvloed. Vaak stak men zich in de schulden voor eenbegrafenismaal.Voor een begrafenis werden wel drie dagen uitgetrokken.Iedereen deed mee met eten en rouwen. Niet zelden betekendedit het faillissement voor de familie in kwestie.

BeperkingenStadsbesturen kwamen telkens met nieuwe beperkingen. Ze verboden bijvoorbeeld in Groningen de gezamenlijke maaltijdop de dag van een begrafenis. Mensen reageerden erop doorgewoon de volgende dag samen te komen om te eten.Vervolgens werden warme maaltijden verboden. Het hielpallemaal niets. In plaats van de copieuze warme maaltijdenwerden er indrukwekkende koude schotels geserveerd. De strenge stadsbesturen waren vasthoudend. En de mensen enhun gebruiken ook. Toen het verboden werd om aan tafel gaan,organiseerden de rouwende mensen een buffet. Uiteindelijk raakte een aantal gebruiken wel enigszins in vervaldoor deze beperkingen.

De grootste bondgenoot van de stadsbesturen in het beperkenvan oude begrafenisgebruiken is verrassend genoeg deindustriële revolutie. Het warme middagmaal verplaatste zichzoals gezegd naar de avond en mensen konden bovendien nietmeer zo lang wegblijven van hun werk. Als gevolg hiervanrouwde men minder openbaar en met minder mensen.Sober begraven kwam in zwang.

Vergeleken met de culturen door de eeuwen heen is het sobere,gereformeerde begraven slechts een gebruik van een kleineminderheid in een korte periode. Want wat is driehonderd jaar inde geschiedenis van de mensheid? Als je het zo bekijkt, is het een‘modegril’ geweest. Lang rouwen met een goed afscheidsfeestbestaat al heel lang en komt in alle culturen voor.