1

VOORWOORD Zand is een materiaal waar iedereen op z'n tijd overheen loopt maar niemand bij stilstaat. Toch is zand heel bijzonder en veelzijdig. Duizenden soorten zand liggen er op de stranden van de wereld, in woestijnen, op bergen, in rivieren en in de zee. Zand in alle mogelijke kleuren, van pikzwart via rood, geen en beige tot spierwit. Zand van heel verschillende herkomst, mineraal en van dierlijke oorsprong. Bij zand denken we ook aan schelpen. Over zand en schelpen, en over wat mensen, dieren of de natuur daarmee doet, gaan deze verhalen. Nijmegen, 2013

Zandsculptuur van Katie Grinnan

2

INHOUD 1. Het verhaal van zand 2. Versteende bliksem 3. Zand bij de hand 4. Okinawa's sterzand 5, Cowrie schelpen 6. Het medium zand 7. Tibetaanse mandala's 8. Glass Beach 9. La Orotava 10. Zandloperpreken 11. Forams als kunst 12. Zandkunst van Orissa 13. Kunst van korrels 14. Zandtapijten 15. Weer's wat anders 16. De kunst van Andrew Clemens 17. Navaho Zandschilderingen 18. Conch 19. Sea Beans 20. Schelp aan je oor 21. Wonder onder water 22. De Fairy cirkels van Namibië 23. Vanuatu zandtekeningen 24. Zingend zand 25. Chladni's experimenten

3

1. HET VERHAAL VAN ZAND Zand hoort ook tot geologie. Sommigen verzamelen het, anderen lopen eroverheen zonder er ooit aandacht aan te besteden. Dat is jammer, want zand is prachtig. Zelfs het meest simpele en algemene kwartszand zoals het langs onze kusten ligt levert nog verrassingen op als je 't door de microscoop bekijkt. Laat staan de ontelbare soorten zand die ontstaan zijn door de geologische eigenaardigheden van het plaatselijke landschap, of de zanden die met geologie niets te maken hebben maar wel met zeebiologie. Want lang niet alle zanden zijn mineraal. Het woord 'zand' zegt dan ook niets over de samenstelling, maar alles over de afmetingen van de korrels. We noemen iets 'zand' als de korrelgrootte zich bevindt tussen 0,06 mm en 2 mm. Daaronder is het klei of leem of silt, daarboven gravel en grind. Grofweg onderscheiden we ▼ 'minerale zanden ' en 'biogene zanden', ▼waarbij de eerste hoofdzakelijk uit een, meer of vele soorten mineralen bestaan en de tweede uit schelpjes of schelpgruis, fossielen van foraminiferen of andere resten van zeeleven. Het is ook goed mogelijk dat die twee soorten zich mengen. Mineraal zand is een erosieproduct: rotsen breken door de invloed van miljoenen jaren wind, regen en

temperatuursverschillen, en uiteindelijk worden de stenen zand. Zandkorrels zien er onder de microscoop dan ook meestal net zo uit als stenen, alleen vele malen kleiner. Maar ook biogene zanden zijn onderhevig aan erosie, door de zee en de wind die de componenten vermalen en afronden. Zo kunnen schelpen uiteindelijk zandkorrels worden. Zanden kunnen we determineren aan de hand van hun samenstelling, en ook aan de hand van de korrelvorm.

Rivierzanden hebben meestal een hoekige korrel, die zulke zanden bijzonder geschikt maakt voor het bouwen van zandsculpturen. Het zand daarvoor wordt dan ook meestal uit een rivier gehaald en op de gewenste plek gestort. Bergzanden zijn vaak grof en onregelmatig, de perfecte afspiegeling van de berg waarop ze gevonden worden. Strandzanden hebben een gladdere korrel die vaak helder is, terwijl woestijnzanden een ronde korrel hebben die meestal dof is, omdat woestijnzanden zich aan elkaar 'zandstralen.' Zeezanden zijn dikwijls van biogene oorsprong, en men kan er fossieltjes en schelpjes in aantreffen, en ook het gruis dat gemaakt wordt door vissen die koralen eten. Dan is er nog de kleur van zand die ons iets zegt. Zanden kunnen alle kleuren van de regenboog hebben. Soms zegt dat wat over de samenstelling en de herkomst, maar soms ook ontstaan de kleuren door de invloed van de elementen. Zo zijn de prachtige rode en gele zanden van bijvoorbeeld het Midden Oosten, Afrika, Australië en Amerika ontstaan door oxidatie, de verbinding met zuurstof in de lucht. De korrels zijn gewoon ► kwarts, het meest voorkomende mineraal in zand. Kwarts heeft een grotere hardheid dan de meeste andere mineralen, en daarom blijft kwarts over als

andere soorten al weggesleten zijn. Eigenlijk kan alles zand worden, ook het afval op het strand, als je maar lang genoeg wacht.... Sommige zanden zijn algemeen, andere heel uniek. Hier ◄ een voorbeeld van een zand dat maar op enkele eilanden voorkomt: sterzand. Het bestaat uitsluitend uit de skeletjes van een bepaald soort foraminiferen: minuscule zeediertjes waarvan duizenden soorten bestaan. Veel zanden bevatten foraminiferen, maar zand dat helemaal uit een soort bestaat ...dat is bijzonder.

4

2. VERSTEENDE BLIKSEM Hoewel het voorwerp op de foto lijkt op een loden pijp die een ongelukje heeft gehad, is het in werkelijkheid een grote 'fulguriet', ontstaan door smeltend zand waar de bliksem is ingeslagen. Vooral in woestijngebieden kan men zulke grillige natuurproducten aantreffen, want de bliksem kan overal inslaan, en niet alleen maar in kerken, bomen of koeien. Zoals te begrijpen valt zijn fulgurieten geen algemeen verschijnsel. Ten eerste moet men de bliksem welhaast zien inslaan om ze te lokaliseren, en ten tweede is de woestijn groot en de wereld nog groter. Het is dan ook meestal toeval als men zo'n smeltproduct tegenkomt. Hun naam is ontleend aan het Latijnse woord voor bliksem: Fulgur, en de temperatuur moet op z'n minst 1800° C. zijn om het zand in glas te veranderen en aan elkaar te smelten. Soms zijn fulgurieten gevormd als een versteende bliksemschicht, met vertakkingen, en het valt niet mee om die heelhuids uit het omringende zand te graven. Soms zijn ze ook maar klein en makkelijker te hanteren. De zandstructuur is dan vaak nog goed te zien. Er worden fulguriten gevonden die eeuwen of misschien wel duizenden jaren oud zijn, en aanwijzingen geven over de geologie van lang geleden. Het gevormde glas wordt lechatelieriet genoemd, en heeft een zelfde samenstelling als glas dat door vulkanische activiteit of door een meteoorinslag ontstaat.

Gave Fulguriten zijn bijna zo zeldzaam als goud, schrijft Peter Viemeister in zijn boek over de bliksem. Veel fulgurieten worden nooit gevonden, omdat ze ergens ontstaan zijn waar het zand ze snel bedekt. Maar aangezien er jaarlijks ontelbare thunderstorms over de wereld razen, moet het aantal fulgurieten dat verborgen ligt in woestijngebieden enorm zijn, ook al zullen de meesten verbrokkelen en misschien voor grillige stenen worden aangezien. Dat er halverwege de 19de eeuw nog veel twijfel bestond over de oorsprong van Fulguriten, blijkt uit een artikel in het American Journal of Science uit 1843. In de State New York, bij een natuurlijk kanaal dat Fish Creek heet, werd een 25 m.hoge vlam waargenomen op een zandbank, en velen spoedden zich erheen om de oorzaak van de brand te vinden. Toen het vuur gedoofd was begon men te graven, en op een diepte van ongeveer een meter ontdekte met een lange vertakte buis waarvan de binnenkant van glas leek en de buitenkant ruw was. Men had geen idee wat

het kon zijn, en groef dieper en dieper. Uiteindelijk was het onmogelijk om de buis verder te volgen, want hij begaf zich in zijwaartse richting en het water maakte verder graven onmogelijk. De lengte werd geschat op 17m, waarmee deze fulguriet de langste is die ooit werd gevonden. Helaas is hij nooit uit de grond gekomen. De geleerde schrijver bepeinst de mogelijkheden. Dat zulke vormen het product van de bliksem zijn vindt hij hoogst onwaarschijnlijk, want waarom zouden ze dan niet massief zijn in plaats van hol. Waarschijnlijker lijkt hem dat het

hier om de wortels van planten gaat die langzaam zijn verteerd, een versteend omhulsel in het zand achterlatend.

Intussen weten we beter. De grootste Fulguriet die ooit heelhuids uit het zand is gegraven is er eentje van rond de 5 m, gevonden in noord Florida. Maar een penetratie van rond de 15 m. komt vaker voor. Helaas zijn fulgurieten broos en mede door hun grillige vorm heel moeilijk uit te graven

5

3. ZAND BIJ DE HAND

In landen waar veel zand ligt, ligt het voor de hand dat culturele activiteiten vaak met zand zijn verbonden. Zo ook de divinatie, of geomantie die van zand gebruik maakt om de toekomst te voorspellen of gewoon antwoord te geven op de vragen die het leven oproept. Bij de Dogon van Mali bestaat er al eeuwenlang een traditie van zand divinatie. Wanneer er vragen zijn die de stam betreffen, maken de diviners met grote zorg een traditioneel patroon in het zand, waarin de vraag is 'verwoord' . Het wachten is dan op een woestijnvos.

De volgende dag kijken de diviners of er een vos over het patroon heeft gelopen, en vooral: hoe. De tekenen worden geïnterpreteerd aan de hand van de sporen van de vos.

Een bijzondere zandkunst die verwant is aan die van Vanuatu (elders in dit boekje) al ziet het er anders uit, is die van de Chokwe uit Angola. Hun tradities en verhalen worden in het zand getekent op een manier die wiskundigen versteld heeft doen staan. Van deze patronen is dan ook veel studie gemaakt. Bij het tekenen van de patronen worden eerst een aantal

stippen in het zand gezet, waaromheen de lijnen worden getrokken. Zo ontstaan simpele symmetrische en sierlijke patronen die elk hun eigen verhaal te

vertellen hebben.Deze traditie wordt 'Sona' genoemd.► In een land waar zoveel zand ligt als in Australië, is het logisch dat er een tekencultuur is ontstaan die nu nog steeds zichtbaar is in de kunst van de Aboriginals ▼: dots, rechte en golvende lijnen. Alle Aboriginal kunst is symbolisch. Ieder begrip heeft zijn eigen symbool.

Vroeger tekende men de verhalen in zand, nu op doek. Maar het kleurpalet is nog altijd dat van de diepgekleurde zanden van de aarde waarmee de Aboriginals zo verbonden zijn. Een andere vorm van zandgebruik is er een die wijdverbreid is: het zandflesje. In Jordanië kan men zowel flessen krijgen met echt zand of met gekleurd zand, in kunstige woestijscenes opgebouwd. Men brengt lijm aan aan de binnenkant van de fles en gaat dan met een stokje met zand voorzichtig naar binnen. Een geduldvragend werkje, maar dan heb je ook wat. Behalve in Jordanië wordt deze vorm van toeristenkunst bedreven in Brazilië, Israël en Amerika, waar het natuurlijk kleurenpalet mensen van oudsher

heeft geïnspireerd.

6

4. OKINAWA'S STERZAND

De eilanden van de Okinawa archipel in zuid Japan zijn een paradijs voor toeristen. Maar wat sommige van die eilanden heel speciaal maakt is het 'sterzand', dat maar op enkele stranden te vinden is, en steeds minder, want toeristen nemen er veel van mee. Het bekendste eiland met sterzand is Taketomi. Wat is sterzand?

Veel stranden op de wereld, vooral in tropische gebieden, bestaan (o.a.) uit de skeletjes van kleine zeediertjes, de z.g.'foraminifera'. Meestal zitten die tussen ander materiaal van biologische oorsprong, zoals schelpjes en koraal resten. Maar op deze stranden is (hoofdzakelijk) maar één foram te vinden, die er bij miljarden door de zee is neergelegd. Dat maakt die stranden zo bijzonder, want de sterretjes zijn ook met het blote oog goed te zien, ze zijn ongeveer een mm groot, dus zulk zand valt zelfs de meest onoplettende bezoeker wel op. Onder zandverzamelaars is dit zand heel erg gewild. Er is moeilijk aan te komen, en het is heel bijzonder.

Het is logisch dat er rond dit sterzand legenden zijn ontstaan. Hieronder vertel ik er een na die ik van internet haalde en die komt uit het boekje 'Folktales of Okinawa' . "De Poolster en het Zuiderkruis wilden leven brengen op aarde. Toen het Zuiderkruis op het punt van bevallen stond, vroeg ze God waar op de aarde ze haar baby's zou laten. God vond het eiland Taketomi , dat een prachtig koraalbed had voor de kindertjes van Zuiderkruis en Poolster, en zei "ga naar de zuidkant van Taketomi-jima (jima is 'eiland' in't Japans), want daar is de stroming warm en traag. Het Zuiderkruis deed wat haar gezegd werd en baarde veel baby's in de oceaan. Maar toen de Zeven Drakengod er van hoorde was hij woedend, want Zuiderkruis had hem niet om permissie gevraagd. Dus riep hij de zeeslang, en droeg hem op alle sterbaby's op te eten. Dat deed de zeeslang, en de dode babies spuugde hij uit. Na verloop van tijd werden alle dode baby's op het strand van Taketomi-jima ► neergelegd, waar ze droogden in de zon en kleine zandkorrels werden. Een vriendelijke godin vond de sterbaby's en verzamelde ze om ze te branden in haar wierookbrander, zodat de rook naar omhoog op kon stijgen naar hun moeder aan de hemel." En zo werd het een gewoonte onder de inwoners van het eiland om sterzand in hun wierookbranders te doen, zodat alle sterbaby's weer bij hun moeder komen. En als we naar de hemel kijken, zien we het Zuiderkruis met heel veel sterbaby's om hun moeder heen. Foto boven van Catalin Stefan. Kleine foto van mijzelf, met een andere foram en afwijkende sterretjes ertussen.

7

5. COWRIE SCHELPEN Toen Afrika nog niet zo bedorven was door onze opdringende culturele manipulaties, werd in grote delen van het continent gehandeld met schelpen. Cowrie-schelpen. Cowries - of Kauries - zijn er in verschillende maten en kleuren. Er zijn meer dan 200 soorten bekend. Ze komen op veel plaatsen op de wereld voor, in warme zeeën. Dat ze altijd al een functie hebben gehad blijkt uit het feit dat er miljoenen van zijn gevonden in Egyptische graven. Ons woord porselein komt van

de cowrie schelp, die prachtig glimt en door de Romeinen Porculi - klein varkentje - of Porceletta werd genoemd. Die naam gaven mensen aan fijn aardewerk dat uit het Verre Oosten werd geïmporteerd, omdat het mooie glanzende aardewerk ze deed denken aan de porceletta-schelp, die inmiddels ook overal in Europa bekend was door de handel met West Afrika. Zo komen we aan 'porselein'. De schelp is de behuizing van een zeeslak die zich helemaal om de schelp heenvouwt,

waardoor de schelp op den duur zo prachtig glad wordt. Cowrie schelpen zijn al duizenden jaren populair. Niet alleen in Afrika werden ze gebruikt als betaalmiddel, maar 2000 B.C. werden ze al gebruikt in China, en wat later in

India en Egypte, en in Polynesië. In Afrika stond de waarde van de cowrie schelp vast: in 1911 was dat 2500 schelpen voor een koe, 500 voor een geit en 25 voor een kip. In sommige streken is de cowrie een vruchtbaarheidssymbool, en wordt hij gebruikt als talisman om een voorspoedige bevalling te bevorderen. Ze werden mee geweven in visnetten om de vangst te zegenen,genaaid op ◄ gordels en kleding en verwerkt in amuletten, want men gelooft dat de cowrie beschermt tegen het Boze oog. De gouden cowrie van de Fiji eilanden is een symbool van macht, en wordt speciaal gereserveerd voor clan-hoofden. Deze Siberische Shaman ▲ is behangen met cowrie schelpen. Door het veelvuldige gebruik en door de vervuiling van de zee worden veel cowrie-soorten met uitsterven bedreigd. Toch zie je ze nog veel in Afrikaanse ornamenten, en zelfs op ons Waterlooplein in Amsterdam kun je sierraden krijgen van cowrie schelpen.

De veelzijdigheid van de cowrie schelp wordt nog eens benadrukt in de divinatie. De kunst van het voorspellen met de hulp van cowrie schelpen begon bij de priesters van de Yoruba in Nigeria, rond de 16de eeuw. Het werd IFA divinatie genoemd en werd door mannen uitgevoerd. In de 17de en 18de eeuw bracht de slavenhandel het systeem naar Amerika. Tegenwoordig wordt de kunst door mannen en vrouwen beoefend. Er zijn veel variaties in hoe de cowrie schelpen worden geworpen. Een bedreven waarzegger kan wonderen doen met zijn set schelpen. Ieder aantal schelpen heeft zijn eigen betekenis en mogelijkheden. De gedachte erachter is dat de 'Orisha's', de Spirits door de configuraties van

de schelpen te beïnvloeden hun wil doorgeven, door de 'Obi', een spirit die verantwoordelijk is voor divinatie. De Shaman stelt vragen, en de Obi antwoordt. Men gebruikt een set schelpen die gedeeltelijk 'open' (de ronde achterkant is verwijderd) en gedeeltelijk 'gesloten' is. Sommige systemen maken gebruik van 16 open cowries. Dat werkt volgens hetzelfde principe als de I Ching: het aantal open cowries verwijst naar een vers in een lijvige verzameling teksten, waarin de betekenis van die worp staat beschreven. Zulke 'Diloggun' divinaties kunnen alleen door ingewijden worden gedaan. Maar het is ook mogelijk om bijvoorbeeld met 4 cowries te werpen, en dat gaat als volgt: 4 open cowries is 'Alafia' - 'JA', met de zegeningen van de Orisha's. 3 open en 1 gesloten is 'Etawa' , dwz Je krijgt wat je hebben wilt maar je moet er hard voor werken. 2 open en 2 gesloten:' Ejife' is ook 'JA' , maar in een precair evenwicht. Vraag niet verder! 1 open en 3 dicht is ' Okanran'- 'NEE'. En 4 gesloten is 'Oyeku', 'NEE' , met de kanttekening dat je behoorlijk veel negatiefs om je heen hebt en een rituele reiniging moet ondergaan. Het is maar dat je 't weet.

8

6. HET MEDIUM ZAND Wat Westerse culturen doen met een OUIJA bord, doen Chinezen met zand. Fuji, heet dat. Waarschijnlijk een veel oudere techniek dan het OUIJA bord, dat nog helemaal niet oud is, althans niet in de huidige vorm. Fuji gaat zo.

Men neme een bak met een dunne laag zand. Iemand houdt een perzik- of wilgentak vast. In sommige gebieden wordt liever gebruik gemaakt van een soort 'planchette': een gevlochten mand met een stok eraan. ▼ Beide vormen heten 'jishou' . Voor men met de geesten aan het werk gaat wordt de gewenste spirit of godheid aangeroepen, de 'shen' of de 'xian'. Men wacht dus niet af wie er toevallig langskomt, maar richt zijn verzoek tot een specifieke entiteit. De stok zal dan Chinese karakters in het zand schrijven, meestal niet meer dan één tegelijk, om verwarring te voorkomen. Ons ABC heeft beslist voordelen! Er zijn drie mensen nodig buiten het medium: een dujizhe - de planchette lezer die de karakters leest als ze geschreven zijn, een chaojishe, die het opschrijft en de pingsha die de zandtafel, de 'Shapan' gladmaakt zodat het volgende karakter kan worden geschreven.

De Chinezen zijn buitengewoon beleefd en respectvol naar de geesten en voor dit zandmediumschap wordt verricht is er al heel wat aan vooraf gegaan.

De naam van de entiteit die men iets wil vragen is op speciaal geel papier gekalligrafeerd, een piao, Wierook wordt gebrand, teksten worden gereciteerd, en pas als alles in orde is kan men met het werkelijke mediumschap beginnen. Chinezen begrijpen dat contact maken met de andere wereld niet iets is wat men tussen neus en lippen door doet. De stemming is plechtig en somber. In China denkt men niet dat de spirits of het medium de stok bewegen, maar dat het een gezamenlijke actie is, met wederzijds goedvinden en in samenwerking ondernomen. In de tijd van de Song-Dynastie (960-1279) was Fuji ook een middel om met dode dichters te communiceren die dan gedichten doorgaven aan de aanwezigen. Nu nog worden er tijdens bijeenkomsten van een bepaalde groep Taoïsten die 'Meester Tjhin' ► als hun geestelijk leider zien, zulke Fiji bijeenkomsten gehouden. Master Tjhin Kuan Tai werd geboren in 1888 in de Chinese provincie Jiang Xi.

In 1938 werd hij tijdens een bezoek aan Shang Hai ingewijd in Tao, door Tao meesteer Shi Zun. Kort daarna stichtte hij de Tjhin Family Temple in Shang Hai. Na de dood van Shi Zun en de communistische invasie in China in 1949 vluchtte Master Tjhin naar HongKong, en later naar Indonesië, waar hij de leer verbreidde en tempels werden gesticht in zijn naam. Uiteindelijk keerde Tjhin terug naar China, waar hij werd gearresteerd en doodgeschoten door de communisten. Maar zijn geest - de 'Grote Tao Beschermer' zoals hij postuum genoemd wordt, leeft voort, en die is het ook waar zijn volgelingen tijdens

hun Fuji zandrituelen mee in contact proberen te komen. Vanaf de andere kant geeft hij nu zijn leringen door.

9

7. TIBETAANSE MANDALA's Ze komen een enkele keer wel eens naar Nederland, die mandalamakers uit Tibet. Een paar jaar geleden werden ze in het Gooi achternagezeten door fundamentele Christenen met spandoeken waarop de Tibetanen werden afgeschilderd als handlangers van de Duivel. Projectie, zou ik zeggen, maar of die monniken daarna noch op herhaling wilden in ons landje is de vraag. Hoe dan ook, wie aan gekleurd zand denkt, denkt aan Tibetaanse mandala's. Scheppen is iets wat de meeste mensen zó doen dat het blijft. Zelfs blijft als wij zelf er niet meer zijn. Niemand schrijft een boek om het de volgende week in de open haard te gooien, of maakt zijn mooiste schilderij

op closetpapier. Wij houden van het permanente. Zo niet de Tibetaanse monnik, die zich veel meer dan wij bewust is dat alles voorbijgaat, en het aardse er niet zo toe doet. Maar men moet wel een heel bijzondere geestesgesteldheid hebben om zoveel moeite te doen en zoveel tijd te stoppen in iets wat in enkele dagen weer bij elkaar geveegd gaat worden. Dat is waarlijke mindfulness.

Maar wat een kunst! Ik heb het zien ontstaan, zo'n mandala, in de Lange Jan van Amersfoort. Vier monniken met lapjes voor hun mond en neus - blazen of niezen kan rampzalig zijn - met verschillende maten tuutjes (chakpu) van koper met aan beide kanten een gat en ribbeltjes waar heel zachtjes met een ander tuutje of koperen staafje overheen gestreken wordt, ◄ zodat er precies de juiste hoeveelheid korreltjes uit het tuutje komt op precies de juiste plaats. Die monniken moeten goeie ogen hebben en een goeie rug, want ze staan uren achter elkaar gebogen over het wordende zandtafereel, in opperste concentratie.

Het ontwerp voor de mandala wordt eerst getekend op een vlakke ondergrond of tafel, een theg-pu, nadat er een aantal basis oriëntatielijnen zijn getrokken. ► Alles moet natuurlijk heel zorgvuldig worden uitgemeten met linealen en gradenbogen. Een kleine afwijking en de mandala wordt scheef. Er wordt geen enkel plakmiddel gebruikt, de korrels liggen los en kunnen dus ook makkelijk weer bij elkaar geveegd worden als de ceremonie is voltooid.

Een Tibetaanse mandala heet een 'kyil-khor' , letterlijk betekent kyil-khor 'dat wat het centrum omcirkelt' . In het centrum ligt de betekenis, in de mandala eromheen de uitleg. Een zand mandala hoeft niet per se rond te zijn, er zijn ook vierkante variaties. Ook het formaat is niet gebonden aan regels. De grootste zandmandala ooit, met een doorsnede van ruim 30 meter, werd

gemaakt in 1932 in Peking. Een mandala is eigenlijk een twee dimensionale uitvoering van een 3D voorstelling. ► De mandala verbeeldt een 'Siddha' uit het Tantrisch Boeddhisme. Tantra's zijn rituele teksten die volgens de overlevering van Boeddha afkomstig zijn en in India door 84 tantrische heiligen (Siddha's) verder zijn ontwikkeld en onderwezen. In de mandala wordt het totaal van de betreffende heilige en zijn tantrische leer

10

symbolisch gerepresenteerd. Het doel van de mandala is om leerlingen te onderwijzen in de betreffende tantra en de leerling binnen te leiden in het wezen van de godheid. Mandala's zijn dus instructie 'kaarten' van de leer. Er kan op gemediteerd worden, en aan de hand van de mandala wordt de tantra uitgelegd. Tantrische Mandala's hoeven niet van zand te zijn. Soms worden ze gemaakt van bloemen of gekleurde rijst, of van gekleurde steentjes. Ook worden ze geschilderd (Tankha) of in

de geest gevormd tijdens meditaties. Voor een zandmandala gemaakt gaat worden, vindt er een openingsceremonie plaats, waarin gebeden wordt en rituelen worden uitgevoerd. ◄ Wanneer het maken van de zandmandala voorbij is en alle ceremonies daaromheen op hun eind lopen, wordt het prachtige kunstwerk bij elkaar geveegd en in een laatste ritueel wordt door monniken met de karakteristieke hoofdtooi het mandalazand in stromend water uitgegoten. ▲

In de Tibetaanse cultuur neemt de Kalachakra Tantra een unieke plaats in. De Kalachakra is door Boeddha gegeven voor de hele gemeenschap, als een inwijdings tantra. Kalachakra betekent 'wiel van de tijd' . De Kalachakra siddha representeert alwetendheid, want hij is meester van de tijd en weet dus alles. Het 'wiel' is het symbool voor de cyclische tijd en voor de Boeddhistische leer. Vanuit het centrum straalt verlichting naar alle levende wezens. De Kalachakra heeft drie lagen van instructie: de kosmos en astrologie, de werking van het menselijk lichaam, en de meditatieve innerlijke weg naar verlichting. De Kalachakra zand mandala is een visuele representatie van de Kalachakra Tantra, en een platte representatie van het 5 verdiepingen tellende paleis van de Kalachakra godheid waarin 722 goden verblijven, met Kalachakra en zijn vrouw Vishvamata innig verenigd in het centrum. ◄ Hier een antiek model van dat paleis dat te zien is

in de Potala in Lhasa. Monniken die de Kalachakra en andere mandala's maken plaatsen zich binnen de invloedssfeer van de godheid. Zij zijn niet bezig iets uiterlijks te maken, maar iets wat er al is, in de geestelijke wereld. Daarmee hopen ze zichzelf en anderen op een hoger geestelijk pijl te brengen. Kalachakra initiaties worden regelmatig gehouden in

verschillende delen van de wereld. Daarbij zijn duizenden mensen aanwezig, zoals ◄ hier in januari 2006, in Amarvati, Andhra Pradesh, India, waar 100.000 monniken tegelijk werden ingewijd die van heinde en ver kwamen om de

Dalai Lama te horen spreken en ingewijd te worden in de Kalachakra Tantra. Bij zulke gelegenheden worden grote Mandala's gemaakt, zoals hier in Maleisië in 2007 ► Voorbereiding voor de initiatie duurt enige tijd. Negen dagen van zuivering en heiliging, ceremonies en rituelen gaan er vooraf vóór de studenten de mandala ruimte mogen betreden. In die voorbereidingstijd is ook de mandala gemaakt. In juli van 2011 is er een Kalachakra ceremonie gehouden in Washington D.C.. Tibetaanse gemeenschappen zijn overal, maar de massale opkomst zoals die in India zal in het Westen niet gehaald worden. De ceremonie stond in het teken van wereldvrede en werd begeleid door de Dalai Lama.

11

8. GLASS BEACH

In de laatste jaren van de 19de eeuw kwam men op het idee om een dumpplaats te maken van het strand bij Fort Bragg in Californië. Tenslotte, stranden zijn er genoeg, dus de troep lag niemand in de weg. Dus gooide de plaatselijke bevolking z'n afval over de klippen, en waarschijnlijk verwachtte men dat het meeste wel door de zee zou worden meegenomen. En waar men eenmaal begint met kieperen houdt men niet meer op. Het stuk strand kreeg de naam 'The Dump'. Pas in de jaren '60 besloot de gemeente de illegale stort te sluiten. Het ergste grof vuil werd verwijderd. Maar de tonnen glas die in de loop van de decennia op het strand waren gegooid waren een eigen leven gaan leiden - in samenwerking met het getij. Kapotte flessen en potten zijn net als stenen onderhevig aan erosie: groot wordt kleiner. Het gekleurde glas werd grof zand, niet meer scherp maar mooi afgerond, als zandkorrels op het strand. Een prachtig gezicht! 'The Dump' werd 'Glass Beach' . Het strand werd gekocht door California State Park, met de bedoeling het toe te voegen aan het omringende MacKerricher State Park. Dat gebeurde, nadat het strand opnieuw was opgeschoond. Nu is het strand een beschermde bezienswaardigheid. Men mag geen zand meenemen, al doen veel mensen dat

natuurlijk toch. Fort Bragg is niet de enige glass beach in de wereld. Ook op het Hawaiiaanse eiland Kauai is er een, in het industriegebied van Hanapepe. Maar omdat het meenemen van glas daar nooit verboden is geweest, zijn de interessante kleuren allemaal verdwenen. Alleen het bruine en witte glas is over. Maar buiten die bekende stranden kan 'sea glass' overal gevonden worden, want menselijk afval komt voortdurend in zee terecht. Er zijn verzamelaars van zeeglas die er sieraden van maken of er voorwerpen mee versieren. Het is een leuk idee dat veel van dat glas al oud is, en een hele geschiedenis heeft.

Op internet zijn veel websites van zeeglas verzamelaars en mensen die er sieraden van maken. De grillige en onvoorspelbare vormen maken de grotere stukjes glas daar bijzonder geschikt

voor. Er zijn verenigingen en tijdschriften gewijd aan sea glass. Ook hier op onze stranden

liggen natuurlijk stukjes verweerd glas. Kijk er eens naar uit!

12

9. LA OROTAVA TENERIFE Als u van plan bent naar Tenerife te gaan, dan zou u het feest van Corpus Christi op de eerste zaterdag van juni moeten inplannen. Dan vindt u in La Orotava, een stad aan de N.W. kust van het eiland, iets wat u nog nooit van uw leven hebt gezien. Vier weken vóór het feest wordt de centrale Plaza van de stad bedekt met een canvas tent, en gaan een stuk of tien kunstenaars aan het werk. Het resultaat is het grootste zandtapijt van de wereld: zo'n 860 m² . Ieder jaar opnieuw wordt dit ongelo -

felijke tapijt neergelegd, van natuurlijke zanden die in vele soorten en kleuren op het eiland zijn te vinden. Veel komt van de Cañadas del Teide, de hoogste berg en ingeslapen vulkaan op het eiland. Vulkanische zanden kunnen verschillende kleuren hebben. Ieder jaar is het tapijt hetzelfde van opbouw, maar vormgeving en afbeeldingen zijn ieder jaar verschillend. In het midden is er een centrale afbeelding van Christus, en daaromheen scènes uit het N.T., apostelen, heiligen en symboliek . Met de precisie van Tibetaanse monniken worden de voorstellingen neergelegd. Blijkbaar waait het niet veel op Tenerife. Boven ▲ het tapijt uit 2009, en ► uit 2005.

Om het tapijt goed te kunnen zien is het gemeentehuis open, en kan men vanaf de balkons het tapijt van bovenaf bekijken en fotograferen. De dag van Corpus

Christi en de dag erna is er een groot feest in La Orotava, als alle inwoners hun eigen tapijten maken, 'las Alfombras de Corpus', van bloemen en zand, door de straten van La Orotava. Religieuze voorstellingen en meer moderne motieven in een enorme variëteit en met grote precisie en enthousiasme gemaakt.

Het feest van de tapijten is goed georganiseerd. Toeristen en Tenerifianen kunnen langs de vele bloemen- en zand- tapijten wandelen en alles op hun gemak bekijken.

Hoewel niet alle voorstellingen religieus van aard zijn, en sommige tapijten zelfs abstract zijn, is het 'Lichaam van Christus' de eenheid van alle mensen de verbindende factor en het centrale motief. Op internet zijn veel foto's te vinden van La Orotava, het festival en zijn bijzondere kunst.

13

10. ZANDLOPER PREKEN Bron: 'The Book of Days' 1872

Het wilde nog wel eens uitlopen, de preken van de Reformatorische dominees. De katholieken hielden het kort, maar die hadden dan misschien ook minder te zeggen, omdat ze de Bijbel niet zo lazen. Na de Reformatie veranderde dat drastisch, want dominee zijn is niet zoals het priesterschap een roeping waarmee men al jong wordt belast, maar een zaak van goed kunnen praten, en dus dominee worden. Maar de verenigde gelovigen waren er ook nog, en een twee uur durende preek kan

vermoeiend zijn. Tegenwoordig weten we dat 10 minuten een goed verhaal beter blijft hangen dan urenlang gezever, maar psychologisch was men in de 16de eeuw en later nog niet zo ver. Bij gebrek aan horloges nam men daarom zijn toevlucht tot de zandloper. In veel protestantse kerken werd die binnen handbereik van de dominee in een houder geplaatst, zoals ▲ hier in de kerk van Anloo, Drente, waar de dominee zeker ook van preken hield. De zandlopers liepen een uur - de meest gebruikelijke tijdsduur. Vandaar dat ze in het Engels ook 'hour glass' heten. Zandlopers gingen tot de normale uitrusting van de prediker horen, en zijn assistent liep achter hem aan met Bijbel en zandloper. Vanaf de 17de eeuw werden er ook half-uur glazen vervaardigd, en dan kon de dominee

kiezen: een donderpreek van een half uur of eentje van een uur (of een veelvoud daarvan). Onwillekeurig schiet ons nu de prediker Johannes Brugman te binnen, aan wie we refereren als we het hebben over 'praten als Brugman'. Maar Johannes was een Franciscaan van vóór de Reformatie, en het was meer de bezieling dan de lengte van zijn preken die de geschiedenis inging. Sommige zandlopers waren prachtig bewerkt, zoals deze, uit de kerk van St Alban in Londen. ◄ In Hurst, Berkshire was er eentje van smeedijzer met versieringen van eikenbladeren en klimop, waartussen den tekst stond: "as this glass runneth, so man's life passeth." Het frame van de zandloper van St. Dunstan was van massief zilver. Maar mooi of niet, het valt te begrijpen dat de dominee menig maal in het vuur van zijn preek vergat om de zandloper in de gaten te houden. En zo geschiedde dat een assistent en de koster

van een kerk waar de dominee van geen ophouden wist en al bijna door zijn tweede glas heen was, opstond en de dominee verzocht de kerk zelf af te sluiten en de sleutel onder de deur te schuiven, want hij had er genoeg van. De gemeente was al enige tijd eerder ingeslapen. De gemeente was niet makkelijk te plezieren. Als de prediker korter preekte dan het zand liep, dan werd hij uitgemaakt voor lui. Maar overschreed zijn preek de loopduur van het zand, dan liet men dat overduidelijk weten door te geeuwen en te rekken, tot men uiteindelijk daadwerkelijk in slaap viel. Ik wed dat dat tegenwoordig niet veel anders is. Zo wordt het nooit wat met de Verlossing.

14

11. FORAMS ALS KUNST

Je moet er maar opkomen: een park te stichten dat vol staat met micro-organismen, duizendvoudig vergroot, als beeldhouwwerk. Natuurkunst, en wat voor kunst! Het Foraminifera Sculpture Park in Guangzhou Province, China, is uniek in de wereld. Tien jaar geleden ontstond het idee bij zee-geoloog Bilal Haq, nadat hij een aantal onderwijsmodellen van forams had gezien in het laboratorium van bioloog Zheng Shouyi in Qingdao in China en hun schoonheid had bewonderd. Zheng overtuigde de autoriteiten, en in 2009 werd het park geopend.

Foraminifera zijn eencellige zee organismen, die hun naam te danken hebben aan de gaatjes die in de skeletjes zitten. Er zijn 40.000 fossiele vormen beschreven, en hun aanwezigheid en diversiteit is een aanwijzing voor de kwaliteit van het zeewater. Daterend uit het Cambrium, 540-480 miljoen jaar geleden, toen ze soms afmetingen van 15 cm of meer konden bereiken, zijn de huidige vormen microscopisch klein. Veel zanden bevatten diverse soorten forams, meestal rond de 1mm groot. Er zijn tropische stranden waarvan het zand alleen uit forams bestaat, ongeweten door de toevallige bezoeker. Maar onder de microscoop zijn hun

prachtige vormen een lust voor het oog. Zulke stranden zijn er o.a in de Okinawa Archipel van Japan, waar een speciale soort foram de boventoon voert: een sterretje. De gaatjes zijn daar goed te zien.▲ De minuscule organismen die al 330 miljoen jaar de zeeën bevolken, maken hun kunstige skeletjes uit calcium dat ze uit het water halen en samenvoegen met lijm die hun lichaam afscheidt. Als ze sterven blijven alleen die skeletjes over, en door de golven worden die op het strand geworpen. Wonderlijk genoeg blijven ze heel, ook als duizenden voeten over hen heenlopen. Men vindt heel zelden een kapotte foram.

15

Bioloog Ernst Haeckel (1834-1919) was de eerste die de diversiteit en schoonheid van forams onder het oog van niet-wetenschappers bracht in enkele van zijn prachtige tekeningen uit de verzameling 'Artforms in Nature' uit 1898. Het schitterende boek, een Dover uitgave is nog steeds in druk. ◄ De nu nog levende 4.000 soorten bevolken iedere zee op aarde, en zijn voedsel voor talloze zeedieren. Geologen meten de sedimenten van afgestorven forams om de ouderdom van de omringende gesteenten te bepalen, en de skeletjes zijn een belangrijke graadmeter voor de geschiedenis van het klimaat. Ook kan men aan de lagen forams aflezen hoe hun evolutie is verlopen. Zo nu en dan worden er nog nieuwe soorten ontdekt, maar veel verdwijnt ook door de afnemende kwaliteit van het zeewater. Daarom heeft het monumentale park ook een voorlichtende functie: foraminiferen zijn in veel opzichten organismen die wij en het milieu nodig hebben.

Locale beeldhouwers maakten de sculpturen, onder het wakend oog van Zheng.

Het park van 2½ hectare bevat 114 granieten, marmeren en zandstenen sculpturen van forams. Sinds de opening in 2009 hebben een miljoen bezoekers het heuvelachtige park bezocht dat tegenover de baai van HongKong ligt. De bioloog koos voor de sculpturen zowel fossiele vormen als specimen die ook nu nog leven. De oudsten zijn uit het Carboon en het Jura tijdperk. Zheng ontdekte zelf 6 nieuwe forams, die een plaats hebben gekregen bij de ingang van het park. Voor haar zijn dat de favoriete sculpturen. De bezoeker wordt herinnerd aan het feit dat 10.000 jaar geleden het park een ondiepe zee was, waar de foraminiferen samen met andere dieren bij miljoenen hun levenscyclus voltooiden.

16

12. ZANDKUNST VAN ORISSA

Een aantal jaren geleden werden er bij ons opeens zandfestijnen georganiseerd, waarbij rivierzanden werden aangevoerd en kunstenaars opgetrommeld om op plekken in Nederland voorstellingen in zand te maken. Die trokken veel publiek. Ik herinner me er een in Almere waar de Griekse mythologie centraal stond, en eentje in Nijmegen waar de oude stad in zand verscheen. Prachtig. Zandsculpturen zijn in. Als je het goede zand te pakken hebt dan kun je er de mooiste dingen van maken. Jammer alleen dat de kunst vergankelijk is, want vroeg of laat veroorzaken wind en regen, net als bij zandsteen erosie, en verval. Maar meestal is de kunst voor die tijd al opgeruimd. In India bestaat de zandsculpturen traditie al veel langer. Eeuwen, in feite, want het dateert van de 14de eeuw. En dan speciaal in de provincie Orissa, in Puri. India zou India niet zijn als er niet een mythe aan de wortels van die traditie lag. Die gaat zo: Er was een festival georganiseerd

waarbij strijdwagens van de goden met elkaar om de eer zouden strijden. De dichter en heilige Balaram Das, schrijver van een versie van de Ramayana, was een vurig aanhanger van de god Jagannath (een incarnatie van Vishnu), en hij wilde diens strijdwagen beklimmen om hem hulde te brengen. Maar hem werd door de priesters de toegang tot de strijdwagen op ruwe wijze ontzegd, omdat hij pas bij een prostitué was geweest. Balaram Das zwoer dat de strijdwagens niet van hun plaats zouden komen. Hij ging naar de zee van Bengalen, en daar vormde Balaram de strijdwagens en de beeltenissen van Lord Jagannath en zijn zuster Subhadra en broer Balabhadra met het gouden zand van Puri. Toen viel hij op de knieën, en zijn verering en devotie waren zo sterk dat de geest van de goden neerdaalde in de beelden en de strijdwagens begonnen te rijden. En inderdaad, de echte wagens kwamen niet meer vooruit.

In Puri is sinds 12 jaar een academie voor zandsculptuur kunstenaars, het Golden Sand Art Institute. Daar kan men korte of langere cursussen volgen in de oude zandkunst. Leerlingen uit India en daarbuiten leren eerst in steen te beeldhouwen. Later is het werken met zand dan veel makkelijker. Initiatiefnemer van de Academie is Sudarshan Patnaik, India's meest bekende zandkunstenaar. Zijn creaties hebben prijzen gewonnen in India en in het buitenland. Hier ◄ een

Boeddhabeeld dat hij in Berlijn maakte. Al met al heeft de kunstenaar India al in 38 internationale zandfestivals op de kaart gezet. Hoewel het grootste deel van de sculpturen in Puri zich baseert op de Hindoe mythologie, heeft Patnaik onlangs een Santa gemaakt en een Jezusfiguur, om de toeristen uit alle windstreken iets bekends te bieden misschien.

Maar Patnaiks plannen gaan verder: zijn droom was dat er aan het strand van Puri een Zandkunst Park zou verschijnen, waar dagelijks andere sculpturen te zien zouden zijn. Puri is een toeristenoord. Sudarshan Patnaik verwachtte dan ook dat er veel belangstelling zou komen zijn voor het park. Het mocht niet zo zijn. Ambtelijke molens in India malen extreem op hun gemak, en het stuk strand dat Patnaik op het oog had is hem niet toegewezen. Intussen heeft hij daarom zijn plannen verplaatst naar Amerika. Obama kreeg persoonlijk een brief met het verzoek hem een stuk land toe te wijzen in Texas of Californië. Intussen gaan Patnaiks

pogingen om in India zijn plannen te kunnen verwezenlijken gewoon door. We hopen dat het hem zal lukken.

17

13. KUNST VAN KORRELS Zand fotograferen is niet zo moeilijk. Het blijft gelukkig stil liggen, in tegenstelling tot watervlooien of andere diertjes die je zo prachtig onder de microscoop kunt bekijken. Maar zand zo fotograferen dat het kunst wordt, dat is een ander verhaal. Dr. Gary Greenberg ◄ is zo'n fotograaf. Hij heeft het geluk te wonen op Maui, een van de eilanden van Hawai'i. Want daar is zand genoeg, en heel uniek zand. Maar het meest uniek is de manier waarop Gary Greenberg, opgeleid voor biomedicus maar nu vooral nog actief in fotografie door zijn bijzondere zelf ontwikkelde microscopen - zijn zand behandelt en vereeuwigt.

Daarnaast weet hij er ook heel veel vanaf. Hij schreef er een prachtig boek over: 'A Grain of Sand '- Nature's Secret Wonder' . Het mooiste boek dat ooit over zand is geschreven. Dat kan al gauw, want het onderwerp trekt ten onrechte maar weinig mensen aan. Ook geologen hebben weinig met zand, hoewel enkelen een verzameling hebben aangelegd.

Gary Greenberg vertelt in zijn inleiding dat zijn broer hem in 2000 een potje zand van Maui stuurde. Greenberg woonde toen nog niet op Hawai'i. Pas een jaar later kwam hij ertoe het zand onder de microscoop te leggen, en zijn verbazing was groot. De kleuren en de variëteit aan vormen gaf hem het gevoel een verborgen schat

te hebben ontdekt. Dus vroeg hij zich af hoe andere strandzanden eruit zagen, en hij vroeg een vriend die woonde op de Maagdeneilanden hem wat zand te sturen. Sindsdien woont Greenberg zelf op Maui, en verzamelt zand uit de hele wereld. "Geen twee soorten zand zijn gelijk", zegt hij. "Sterker nog: geen twee korrels zijn gelijk. En er is een duidelijk verschil in samenstelling tussen het ene en het andere strandzand." Hij kan het weten, want hij maakte prachtige 'portretten' van enkele korrels zand. En het mooie is dat er op één eiland veel stranden kunnen zijn die totaal verschillend zand hebben. Zo heeft bijvoorbeeld het Hawaiiaanse eiland Oahu en ook het grote eiland Hawai'i een enkele 'green sand beach' van olivijnzand, uniek in de wereld. Voor zandverzamelaars is Hawai'i luilekkerland. Greenbergs voorkeur gaat wat fotografie betreft duidelijk uit naar biogene

zanden, die op eilanden meestal de hoofdmoot vormen. Maar ook van minerale zanden weet hij alles af, en daar gaat het boek ook over. Om zand maar ook bloemen en insecten goed te kunnen fotograferen ontwikkelde Greenberg 3D microscopen waarvoor hij verschillende patenten op zijn naam heeft staan. Intussen heeft hij 3 boeken geschreven. Zijn zand fotografie heeft hij vaak geëxposeerd. Greenbergs site is: http://www.sandgrains.com/. Ga eens kijken!

18

14. ZANDTAPIJTEN

In Nederland en België kende men vroeger een zandtapijt traditie. In België was de streek van Afflichem - Hekelchem - Lommel, niet ver van de Nederlandse grens daarvan het middelpunt. Wit kwartszand of ook wel cristobalietzand werd gebruikt voor het versieren van vloeren. De vloeren van de hoeves waren meestal van aangestampte kleiaarde. Om dat een wat beter aanzien te geven werd er wit zand overheen gestrooid. Men had vaak het geld niet om een tapijt aan te schaffen, en dat bevorderde de creativiteit. Zo ontstond de kunst van het zandstrooien, met traditionele patronen die ook elders

werden gebruikt voor versieringen. Meestal waren dat geometrische figuren en motieven uit de natuur. Natuurlijk waren er mensen die zich onderscheidden in hun kunstzinnigheid, en enkelen werden bekend en veelgevraagd als er wat te versieren viel. De kunst stierf uit met de tweede Wereldoorlog. In Nederland gebeurde hetzelfde in sommige plaatsen in Twente en Drente. Hieronder twee oude ansichtkaarten

van zandtapijten in het Drentse Schoonebeek

Dit ► is een traditioneel patroon uit Twente. In het kader van het behoud van oude tradities is het zandschilderen weer opgepakt door moderne kunstenaars, en in België kan men er zelfs cursussen voor volgen. In Afflichem is een zandtapijten atelier. Ook kinderen worden betrokken in het oude ambacht.

Er zijn in principe twee manieren om zandpatronen te maken: met een tuutje van papier of ander materiaal, een methode die ook bij Tibetaanse mandala's wordt gebruikt, of door met een vinger in gestrooid zand patronen te tekenen. Tegenwoordig zijn er jaarlijks wedstrijden voor zandkunstenaars in het Belgische Lommel, dat vanwege zijn zandindustrie altijd genoeg zand bij de hand heeft. Er is een zandmuseum en alles draait er om zand. De VVV van Lommel kan u er alles over vertellen. Misschien iets om eens naar toe te gaan als u in de buurt bent.

19

15. WEER'S WAT ANDERS Menigeen zweert bij bakken op het strand. In de regel gebeurt dat óp het zand en niet eronder, in verband met het broodnodige bruin worden. Maar in Japan denken ze daar anders over. Aan vulkanen heeft Japan geen gebrek. Daarom zijn hete bronnen overal op de eilanden te vinden. Maar een duik nemen in een gloeiend hete bron is niet altijd verstandig. Japan heeft ook veel stranden. En hopen zand. Zwart zand, van vulkanische oorsprong. Uit al die componenten ontstond zo'n 300 jaar geleden het

zandbaden. Zandbaden mogen zich in Japan verheugen in een groeiende populariteit. Ook toeristen laten zich tegenwoordig graag levend begraven. In Beppu, Ibusuki en Ibushi zijn beroemde zandbaden.

Tegenwoordig zijn dat moderne badinstellingen waar soms meer dan 500 liefhebbers per dag een zandbad kunnen ondergaan. Het centrum van Beppu is het oudste en ontstond in de 17de eeuw. De plaats heeft 2,849 hete bronnen in de omgeving, die in die tijd als heilig werden beschouwd. Het is de 'hete bronnen hoofdstad' van Japan en heeft het meeste hete water van de wereld, op Yellowstone Park na. Het water is bijzonder, er zijn maar liefst 9 verschillende soorten mineraal water. Beppu is ook mooi om te zien; sommige hete bronnen, ▲de ' Nine Hells of Beppu' zijn een spectaculair gezicht, al moet je er niet te dicht bij komen. Het water is rood gekleurd door de het vele ijzer in de bodem. Iedere 'hell' heeft zijn eigen zandbad centrum. Hotels zijn uit de grond gestampt sinds het zandbaden ook in het buitenland meer bekendheid heeft gekregen. Vroeger gebeurde het zandbaden aan het strand. Zand kan heel heet worden zoals we uit ervaring weten en met hete bronnen in de buurt wordt het gloeiend. Dat is het geval in Ibusuki, waar het een temperatuur van 85° kan bereiken. Een mens kan hooguit een zandtemperatuur van 50° verdragen. Tegenwoordig bouwt men grote zandbakken voor rijen liefhebbers. Het zand wordt overgoten met heet bronwater, en als de temperatuur veilig is kunnen de badgasten zich laten

ingraven. Wel met een bescherming om het hoofd. Personeel controleert de temperatuur, delft een tijdelijk zandgraf en helpt je instappen. Langer dan 20 minuten duurt het niet. Iemand die het heeft ondergaan zegt: "de eerste paar minuten klopt je hele lichaam, maar dat is geen nare ervaring. Als je je overgeeft wordt je er heel kalm en relaxed van. Door het zweten wordt het zand nog heter, en dan wil je er op een gegeven moment wel uit. Dan is het moeilijk wennen aan de zwaartekracht en het lijkt ineens heel koud" De universiteit van Kagoshima deed onderzoek naar het effect van zandbaden op de gezondheid en kwam tot de conclusie dat zandbaden heel gezond is. Het helpt de bloedcirculatie, rug en schouderklachten, en is goed voor de huid. Hier ► bloed dat is afgenomen voor en na het baden: rechts vóór, en links erna. Mooi kleurtje!

20

16. DE KUNST VAN ANDREW CLEMENS Sommige mensen weten hun kunstvorm tot hoogten te brengen die voor anderen de Mt Everest lijken. Dat is des te bijzonderder als zo iemand zijn techniek zelf heeft bedacht en het niet heeft geleerd vanuit een traditie. Zo'n begaafd kunstenaar was de Amerikaan Andrew Clemens (1857-1894) Andrew werd geboren in Dubuque, Iowa, en bracht het grootste deel van zijn leven door in het nabijgelegen McGregor. Op zijn 5de jaar werd hij doof tengevolge van encephalitis, en zijn ouders stuurden hem naar een doveninstituut toen hij 13 was. Na enkele jaren verliet hij het instituut en begon hij te experimenteren met zandkunst. Niet ver van McGregor bevindt zich een natuurgebied 'Pictured Rocks' waar een bijzonder palet aan zandsteenkleuren te vinden is, zelfs groene en blauwe zanden vond hij in de rotsen. Clemens wist precies de goede plekken te vinden. Clemens' kunst is uitsluitend gemaakt met natuurlijk zand. Als hij thuiskwam met een nieuwe oogst werd alle zorgvuldig opgeborgen, kleur bij kleur. Andrew hield van dit stuk natuur, en steeds was hij op zoek naar nieuwe tinten om zijn kunst nog subtieler te kunnen maken. Gaandeweg ontwikkelde hij zijn eigen techniek en hij maakte zijn eigen gereedschap. Lijm gebruikte hij nooit, in tegenstelling tot de professionele zandflessen makers in toeristische oorden. Hij bracht korrel voor korrel de zanden aan in ingewikkelde en subtiele patronen, en vulde dan de fles op met zand, zodat de patronen niet weg konden zakken. Hoeveel uren zal hij geëxperimenteerd hebben voor hij tevreden was over het resultaat? Vaak maakte Clemens zijn flessen in opdracht. Daar verdiende hij dan 50 ct of een paar dollar mee. Tegenwoordig worden de flessen die er nog over zijn geveild voor duizenden dollars. Zijn bekendste werk is de fles met George Washington te paard ▲ Er werd een artikel aan hem gewijd in de North Iowa Times door een lyrische redacteur die als een van de weinigen inzag hoe uniek Clemens was als kunstenaar en

uitvinder van een toen onbekende techniek. Heel bewerkelijke flessen kostten Clemens soms

een jaar om te maken. Tijdens zijn leven kreeg Clemens bescheiden aandacht voor zijn werk, maar de waarde werd daardoor niet groter. Eenmaal exposeerde hij in een museum in Chicago, maar toen hij in 1893 een uitnodiging kreeg voor een groot evenement, weigerde hij, omdat hij zichzelf niet goed genoeg vond voor de eer. Misschien was het ook zijn doofheid die hem weerhield zich onder mensen te begeven. In latere jaren deed Clemens niets anders meer dan werken aan zijn zandflessen, en het raam van zijn werkkamer was vaak verduisterd door nieuwsgierigen die van buiten keken hoe hij metaculeus zijn zandkorrels aanbracht... Hoeveel flessen Andrew in zijn korte leven maakte is niet bekend, maar waarschijnlijk waren het er honderden. Slechts enkele tientallen hebben het overleefd. Andrew Clemens, een unieke kunstenaar, stierf in 1894, waarschijnlijk aan tuberculose. In 1904 werd een fles van hem verkocht voor $ 10.500. Hij had het moeten weten.

21

17. NAVAJO ZANDSCHILDERINGEN Als we iets horen over zandschilderingen, gaat dat meestal over de mandala's van de Tibetanen. Hier in Europa zijn de 'sandpaintings' van de Navajo Indianen minder bekend. De geschiedenis van hun ontstaan is niet precies te achterhalen, maar gedacht wordt dat ze de kunst leerden van de Pueblo Indianen. In ieder geval zijn de zandschilderingen al eeuwen een wezenlijk deel van het leven van de Navajo's in het zuidwesten van de Verenigde Staten. Net als de Tibetaanse mandala's was het kenmerk van de

zandschilderingen dat ze niet bewaard werden; was het doel bereikt, dan werd het zand bij elkaar geveegd. In onze ogen 'zonde' , zeker gezien de enorme aandacht en precisie waarmee in beide culturen de figuren worden gemaakt, en het kunstzinnige aspect ervan. Maar zo wordt het door de Tibetanen, noch door de Navajo's gezien; voor beide volkeren zijn zandschilderingen een ritueel, en dienen ze een religieus doel. Een Navajo zandschildering wordt gemaakt door de 'hatááli' of 'zanger' : de shaman die getraind is in de religieuze overlevering en de rituelen. Met het maken van een zandschildering roepen de Navajo's de 'Holy People', geesten en goden,en de schildering dient als een focus, of een altaar waarop de interactie tussen boven en beneden plaatsvindt. De schilderingen dienen verschillende doelen. Een ervan is healing. Een ceremonie vangt aan met het zingen van rituele melodieën. Dan maakt de zanger de patronen op de 'hogan', de ceremoniële vloer, en wanneer hij gereed is neemt hij zand van een figuur in de schildering. Dat zand heeft door het zingen de kracht gekregen van de hogere macht die het voorstelt. De 'patiënt' voor wie de ceremonie wordt uitgevoerd zit in de sandpainting, gericht naar het oosten. Het zand wordt over hem heen gestrooid op een voorgeschreven manier, waardoor de 'Holy People' hun werk kunnen doen, en hun kracht en zegen overgaat op de zieke. Na afloop wordt het zand van de schildering zorgvuldig bij elkaar geveegd en in een deken afgevoerd naar een plek ten noorden van de hogan, om anderen te behoeden voor besmetting. Eind 19de eeuw kwamen de zandschilderingen van de Navajo's onder de aandacht van een legerarts, Washington Matthews, die toestemming wist te krijgen om een ceremonie bij te wonen. Hij maakte schetsen van de zand- schilderingen, iets wat tot dan toe nog nooit was gebeurd. Maar blijkbaar werd hij vertrouwd, en na enige tijd werden zijn schetsen door de shamans gebruikt om hun leerlingen te instrueren. Stukje bij beetje werd de geheim- houding rond de rituele schilderingen minder, hoewel de angst en weerzin om ze op de een of andere manier permanent te maken bleef bestaan. Matthews won het vertrouwen van de Navajo's omdat hij veel respect toonde voor de tradities, maar evengoed duurde het nog dertig jaar voor serieuze bestudering van de zandschilderingen van de grond kwam. Rond 1917 ontstond er door vriendschap samenwerking tussen een Amerikaanse vrouw en enkele 'singers'. Klah, een shaman, schetste een aantal zandfiguren voor haar die zij vervolgens schilderde. De Shaman verklaarde haar hun symbolische betekenis. Toen er niets onheilspellends gebeurde werd de angst voor represailles van de 'Holy People' gaandeweg minder. Door de inspanningen van deze en later pioniers die het belang van het behoud van de Navajo tradities en de zandschilderingen begrepen, werd in 1935 in Santa Fé het 'Museum of Navajo Ceremonial Art' gesticht. ( ▼ 4x de 'Vier Windstreken' , ▲ 'De zon en Twee Yeis' (Goden) )

Ook op andere manieren werden de patronen bewaard: door ze in kleden te weven en te bakken in aardewerk. Navajo kunst werd een verzamel-item dat gretig aftrek vond. Het was voorlopig niet mogelijk om de zandschilderingen permanent te maken, en dus moest men het doen met schilderingen op doek en hout. Het idee was dat wanneer een afbeelding met 'fouten' werd geschilderd, de goden niet konden afdalen, waardoor het gevaar voor ziekte en tegenslag zou worden bezworen. Gelukkig gebeurde er niets, en toen enkele Navajo's een methode ontdekten om zand op hout te lijmen, was er geen reden meer om deze ontwikkeling tegen te houden, hoewel het zandschilderwerk wel gedaan bleef worden door 'singers' en hun familie. Beschermende ceremonies bleven nog enige tijd uit voorzorg gehandhaafd. Tegenwoordig kan iedereen die een zandschildering wil er een aanschaffen, in elke soort en maat. Wat je er ook van denkt, de popularisering is wel het behoud gebleken van een unieke vorm van rituele kunst.

22

18. CONCH.. 'Conch' is het Engelse woord voor 'oorschelp' , waarvan de oorsprong op het plaatje meteen duidelijk is. Maar ik geef de voorkeur aan het simpele woord 'conch', omdat er honderden verschillende soorten oorschelpen zijn, en conch voor allemaal opgaat. De conch is een bijzondere schelp. Misschien omdat hij over de hele wereld gevonden wordt en er zo goed op geblazen kan worden, is hij bij uitstek een natuurlijk ritueel voorwerp , gebruikt van Hawaii tot India en van Japan tot Afrika. En rituele voorwerpen, al zijn ze een natuurproduct en van nature mooi, worden vanzelfsprekend versierd om aan hun hogere roeping te voldoen. Joshua's troepen bliezen trompetten, en de muren van Jericho vielen om (Josh 6: 1-27), maar duizenden jaren eerder in de geschiedenis bliezen de halfgoddelijke strijders in de Hindu vallei de conch voor ze ten strijde trokken, zoals de Mahabharata ons vertelt, met een even dramatisch effect. De held Arjuna ( uit de Bhagawat Gita) blies in de strijd een machtige conch, de Devadatta, die de vijand de stuipen op het

lijf joeg. Zowel de Vedische cultuur van India als de boeddhistische traditie vereren de conch, die meestal prachtig versierd wordt met zilver, goud en edelstenen. Als hij wordt aangeblazen symboliseert de toon het OM, het geluid van de schepping. De conch is ook een van de symbolen van Vishnu, en gaat dan onder de naam Panchajanya - wat 'macht hebben over de vijf klassen schepselen' betekent. Het is een

oud zinnebeeld van macht en autoriteit, en het geluid van de conch verjaagt kwade geesten en giftige dieren, en wendt natuurrampen af. In het Hindoeisme heeft de conch een geslacht: de dikkere soorten zijn

mannelijk en de slankere vrouwelijk. Ook de kleur heeft een betekenis. Schelpen hebben in de regel hun spiraal naar links. Zo ook met de conch. Maar een enkele keer is er een natuurlijke variatie; de draai is met de klok mee. Zulke conch shells zijn extra betekenisvol. Boven rechts een rechtsdraaiende conch als een van de 8 symbolen in het (Tibetaans) Boeddhisme.▲Het symbool staat voor de verspreiding van de Dharma, de leer. Zoals het geluid van de aangeblazen conch zich in alle richtingen verspreid, zo zal de leer zich over de mensheid uitbreiden. ▼

23

24

In Tibet wordt de conch gebruikt voor rituele doeleinden, om water op te vangen, maar ook als seculier muziekinstrument. Ook in Japan wordt de conch gebruikt, o.a. als aankondiging voor de Shinto

ceremonie. Het geluid draagt ver, en betekent net als onze Christelijke kerklokken en de Adhan vanaf de minaret: leg alles neer, het is tijd voor de godheid. (foto boven). Op oude houtsnedes uit de 18de eeuw is te zien dat de conch in Japan ook gebruikt werd op de strijd aan te kondigen; het was een attribuut van de keizerlijke Samurai. Met de conch kun je alle kanten op: hier een voorbeeld van een 'Netsuke' ►uit de 19de eeuw, een miniatuur van een conch blazer gesneden uit ivoor. Over naar een ander werelddeel. En 3000 jaar geleden bliezen de pre-inca priesters hun versierde conch schelpen in de ondergrondse gangen van hun tempel in Chavin de Huántar in de Andes. Opgravingen bewezen dat de conch in die cultuur van groot ritueel belang was geweest. Er werden er tientallen gevonden, vaak mooi bewerkt, en de sporen van veelvuldig gebruik waren duidelijk te zien. Een Peruviaanse archeoloog had al in de 70er jaren het vermoeden uitgesproken dat de ondergrondse gangen in Chavin

dienden als resonantiekamers, die geluiden op veel manieren konden versterken. Die ontdekking was niet nieuw; het is allang bekend dat oude beschavingen veel verstand hadden van akoestiek, zoals ook bijvoorbeeld is gebleken in steencirkels zoals Stonehenge. Echo's en de eigenschappen van steen zelf kunnen een geluid manipuleren, waardoor het niet alleen versterkt wordt maar ook lijkt uit een andere richting te komen. In 2011 hebben researchers van Stanford University een 5-jarig onderzoek afgerond rond de sensorische eigenschappen van deze archeologische site, waar conch shells blijkbaar zo'n belangrijke rol speelden. Maar niet alleen met geluid werd gewerkt, ook licht was blijkbaar een factor in de ceremonies, en er werden psycho-active drugs gebruikt. Was het een soort mind-control?

De conches kunnen een scala aan geluiden voortbrengen, ze kunnen klinken als een straaljager, als de wind, en ze kunnen fluisteren. Het is belangrijk om te experimenteren om te weten hoe geluiden in deze oude monumenten worden beïnvloed door de afmetingen van de ruimten, net als dat met bijvoorbeeld de bouw van een moderne concertzaal zou gebeuren. Hier blaast een archeoloog op een opgegraven conch voor het eerst in meer dan 3000 jaar! ▲ Inmiddels staat Chavin op de Unesco World Heritage lijst. Over heel Latijns Amerika werd de conch gebruikt, niet alleen voor rituele maar ook voor dagelijkse doeleinden, zoals betaalmiddel, gereedschap, drinkbeker, container voor medicinale kruiden, versiering, en daarnaast voor ceremonies en muziekinstrument In de scheppingsmythe van de Azteken 'bespeelt' de gevederde god Quetzalcoatl de god van de onderwereld met de magie van de conch.

Ook op de eilanden van Hawaii wordt de conch ceremonieel gebruikt, en de zitting van het Parlement wordt ermee geopend. De conch is verweven met de Menehune, de legendarische ondermaatse eerste bewoners van de eilanden. Het geluid van de Hawaiiaanse conch draagt 3 km ver.

25

19. SEA BEANS

Als zandverzamelaar ben ik vanzelfsprekend geïnteresseerd in wat anderen verzamelen, en op internet is daarover natuurlijk een schat aan informatie te vinden. Enige jaren geleden kwam ik zo terecht bij verzamelaars van 'Sea Beans' . Nooit van gehoord. U waarschijnlijk net zo min. Maar sea beans, zeebonen of drijfzaden zijn zaden die op het strand gevonden kunnen worden, nadat ze door de golfstroom zijn meegevoerd en aanspoelen op vreemde kusten. Helaas komen ze in Nederland maar zelden op onze kusten terecht, er zijn maar 50 vondsten gedocumenteerd,

dus het heeft niet veel zin om ernaar op zoek te gaan. Op het eiland Texel woont de enige verzamelaar van Nederland, Gerard Cadée, en die wordt dan ook in elk stukje over drijfzaden opgevoerd. Op Texel schijnt meer aan te spoelen dan op de rest van onze kust, maar evengoed heeft Cadée maar enkele zaden van de 100 die hij bezit zelf gevonden. De rest is gekregen of geruild, zoals dat gaat onder verzamelaars. Voorzichtigheid is geboden: de meeste zaden zijn afkomstig van schepen, bij het overladen in zee terecht gekomen of gewoon uit scheepsafval. Veel grotere en kleurige tropische zaden worden ingevoerd voor decoratieve doeleinden, en hebben op eigen kracht geen afstanden afgelegd. En dat is nou juist wat zulke drijfzaden zo aantrekkelijk maakt. Bijna alle drijfzaden spoelen aan op buitenlandse kusten, en daar zitten ook de verzamelaars. Hun website, http://www.seabean.com/ , laat zien dat er veel informatie bestaat over het wel en wee van deze zaden, en over hun herkomst. Sommigen maken er sieraden van; als iets in overvloed te vinden is ga je er vanzelf iets leuks voor bedenken. Maar de grap is natuurlijk om zoveel mogelijk verschillende soorten te bemachtigen, en ze misschien wel te laten uitbotten in een pot of in de tuin. Sea beans zijn natuurlijk altijd instrumentaal geweest in de kolonisatie door planten van nieuwe eilanden. De meeste zaden komen uit het tropisch regenwoud, of van subtropische eilanden. Vaak grenzen de mangrove- en andere bossen aan zee, en als de zaden rijp zijn worden ze vanzelf in zee gespoeld. Maar ook rivieren nemen zaden mee naar zee. Het blijkt dat zaden soms enorme omzwervingen maken en jaren onderweg zijn voor ze definitief aanspoelen.

Volgens de legende is het het hartvormige zaad van de Entada voor Columbus de aanleiding geweest om de oversteek te wagen. Op de Azoren heten de zaden dan ook Fava de Colom (Columbus zaad) ◄ Vanwege het formaat van dit zaad werd het verwerkt als snuifdoos of om de nek

gehangen als 'good luck charm' , symbool van geluk, vruchtbaarheid en een lang leven. Ze zijn tegenwoordig ook te koop met een tekst erop ►: Een ander zaad met een verhaal is 'Mary's Bean' , Merremia Discoidesperma, ook bekend als de Crucifixion Bean vanwege

het kruis dat aan beide zijden te zien is. ◄ De overlevering zegt dat een zwangere vrouw zo'n zaad in haar handen moet houden als het kind wordt geboren. Dat verlicht de pijn. Het grootste zaad dat men kan vinden is de 'Coco de Mer' , een zaad zo groot als een meloen dat alleen op de Seychellen gevonden wordt. Of zulke zaden ook de oceaan oversteken weet ik niet, maar het is wel zo dat in Florida heel veel sea beans worden gevonden.

De liefhebbers organiseren ieder jaar een Symposium, waar verzamelaars, biologen, botanici, oceanologen en strandjutters informatie en vondsten uitwisselen en hun hobby met elkaar delen. Volgend jaar in Oregon.

26

Plaatsen op de wereld waar drijfzaden regelmatig aanspoelen.

27

20. SCHELP AAN JE OOR bewerkt en vertaald uit: Raymond Buckland, Amazing Secrets of the Psychic World

Als je een grote gedraaide schelp aan je oor zet, zul je een ruisend of donderend geluid horen, als de zee op afstand. We weten niet precies wat dat geluid is - het ruisen van je bloed, of het effect van de lucht in de verschillende kamers van de schelp, maar het geluid kennen we allemaal. Maar sommige mensen die een beetje psychisch begaafd zijn horen ook iets anders. Zij horen duidelijke en karakteristieke geluiden in de vorm van gefluisterde of gesproken woorden. Die woorden kunnen verstaanbaar zijn of onsamenhangend als in dromen, ze kunnen je naam zeggen of echte boodschappen doorgeven. Net als bij het kristalkijken, automatisch schrijven en andere technieken is het een manier om het onderbewuste naar buiten te brengen. Maar er kan ook meer aan de hand zijn. Soms kunnen zulke hulpmiddelen het medium zijn voor telepathische boodschappen, voorspellende berichten, of zelfs echte communicatie met geesten.

De inhoud van de boodschap, en de helderheid ervan is het criterium om te beoordelen wat de herkomst is van wat je hoort. Als je alleen verwarde onzin hoort kun je er zeker van zijn dat het je eigen onderbewuste is. Zulke geluiden kun je rustig vergeten. Maar als ze zinvol zijn en je hebt reden om aan te nemen dat het gesprokene echt ergens vandaan komt, luister er dan naar. Schelp -horen is een van de meest plezierige methoden die je kunt gebruiken. De stemmen die je hoort kunnen herkenbaar of onherkenbaar zijn, maar ook kun je soms muziek horen die moeilijk te omschrijven valt. Wees wel gewaarschuwd: als je ook stemmen gaat horen als je geen schelp aan je oor hebt, hou dan voorlopig op met experimenteren. Zorg dat je altijd controle houdt over je experimenten, en als iets uit de hand dreigt te lopen, stop er dan meteen mee, en ga eerst werken aan je innerlijke weerstand.

21. WONDER ONDER WATER

Hoeveel wonderen liggen er nog op ontdekking te wachten? Op internet vond ik dit: In het gebied van Amami Oshima, zuid Japan, vond de ervaren Japanse duiker en onderwater filmer Yoji Ookata iets wat hij nog nooit gezien had, zelfs na 50 jaar onderzoek; een geometrische, cirkelvormige structuur in het zand, 25 m onder het wateroppervlak. Zijn eerste gedachte was dat dit mensenwerk moest zijn, de vorm associërend met Engelse graancirkels.

Onderwatercamera's werden geïnstalleerd in de hoop meer te weten te komen. De artiest bleek een kleine koffervis, die in Japan veel gegeten wordt en uiterst giftig is als je hem niet goed bereid. Het diertje is dagen en nachtenlang bezig met het wapperen van één vin , om het zand zo te manipuleren dat er deze prachtige sculptuur ontstaat. In de binnenste cirkel legt het dier zorgvuldig kleine schelpjes die hij eerst kraakt met zijn bek. Dat doet hij niet voor niets. De camera's onthulden dat het hele bouwwerk van ongeveer 2 m doorsnee bedoeld is om een vrouwtje te lokken, zoals sommige vogels ook fantastische nesten bouwen met veel versierselen.

In dit geval: hoe meer richels de cirkel heeft, hoe blijer het vrouwtje wordt. Na het paren legt het vrouwtje haar eitjes in het centrum van de cirkel. De schelpjes dienen als voedsel als de eieren uitkomen. In een laboratorium werd met deze vissen geëxperimenteerd, en het bleek dat de vorm en structuur van de cirkel de gevolgen van de stroming neutraliseert, waardoor de eieren beter op hun plaats blijven en

minder kwetsbaar zijn voor roofvissen. Een waar verhaal van liefde, vakmanschap en voortplantingsdrift, besluit het artikel.

28

22. DE FAIRY CIRKELS VAN NAMIBIE

Er blijven raadsels. Sommige landschapskenmerken zijn niet te verklaren. Neem nou de 'Fairy Circles' . Midden in de wilde binnenlanden van Namibië liggen tienduizenden ronde cirkels, omgeven door hoger gras dan in de rest van de vlakte te vinden is. Die cirkels variëren van 2 meter doorsnee tot 12 meter. Niemand weet hoe en waarom ze ontstaan, en waarom ze na verloop van tijd weer verdwijnen; de kleinere na ongeveer 24 jaar, de grotste na 75 jaar. Met behulp van satelieten en vliegtuigen is tegenwoordig de opkomst en ondergang van de cirkels goed in kaart te brengen. Maar dat betekent niet dat men ze heeft verklaard. Vele theorieën zijn bedacht en verworpen.

De afgelopen jaren heeft Walter Tschinkel, een bioloog van Florida State University, uitvoerig onderzoek gedaan, nadat hij getroffen was door wat hij zag bij een Safari naar het Namib Rand Nature Reserve. Er is door wetenschappers nog niet veel onderzoek ter plekke gedaan, in de eerste plaats omdat het gebied zo afgelegen is, 180 km van het dichstbijzijnde dorp. Het droge landschap wordt bevolkt door vele diersoorten, waaronder luipaards en leeuwen. Dat maakt het niet aantrekkelijker om er lang te blijven. Het eerste waar Tschinkel aan dacht was dat misschien ondergrondse activiteit van termieten de cirkels veroorzaakte, maar graven leerde dat er geen termiet te bekennen was. Andere theorieë, een verschil in voedingsstoffen of op verschillende plaatsen verklaart ook niet de regelmaat van de cirkels. Niet alleen hun ontstaan is raadselachtig, er is ook geen verklaring waarom ze na een bepaalde tijd weer

opgaan in het landschap. Tschinkel vergeleek foto's van 2004 en 2008, en zag dat de cirkels stabiel zijn van omvang, snel groeien of bijna meteen al hun vaste doorsnee hebben. Ze vormen zich alleen op droge zandgrond . In andere landschappen komen ze niet voor. Tschinkel vreest dat de cirkels wel een enigma zullen blijven.

29

23. VANUATU ZAND TEKENINGEN In 2003 werd een heel bijzondere inheemse traditie op de Wereld Erfgoedlijst van de UNESCO gezet: de zandtekeningen van Vanuatu. Vanuatu is een archipel van 83 eilandjes en atollen in de Stille Oceaan, ten oosten van Australië. Het eilandenrijkje is een deel van Melanesië. Zandtekenen wordt gedaan op de grond, in zand, klei of vulkanische as. De patronen liggen al zeker duizend jaar vast, en worden in vloeiende lijnen getekend. Omdat er zo'n 80 verschillende inheemse bevolkingsgroepen op de eilanden wonen, ieder met hun eigen taal, is de communicatie vaak lastig. Nergens op de wereld zijn zoveel talen op zo'n klein oppervalk. De prachtige vaak symmetrische

patronen kunnen dan uitkomst bieden, en daarvoor waren ze oorspronkelijk ook bedoeld. De inhoud van de tekeningen is divers. Legenden worden er mee doorverteld, waarbij iedere krul of lijn een deel van het verhaal is. Rituelen worden er mee doorgegeven, en het zijn hulpstukken voor het visualiseren en voor het geheugen. Maar ook meer praktische doelen liggen verborgen in de gecompliceerde tekeningen: landbouwtechnieken, danspatronen, het dierenleven, architectuur en handwerktradities, de locale historie, de verwantschappen van families en kosmologische informatie. Kortom: alles wat de stammen moeten overdragen kan via de tekeningen....als je ze begrijpt. Omdat de kunst dreigde te verdwijnen en nog maar enkele mensen het brede scala van deze tekentraditie beheersten, is er nu een kleine school opgericht op het eiland Pentecost. Tweemaal in de week komen de leerlingen naar de school om de patronen te leren tekenen. Ook kinderen oefenen, want zand is overal. Volgens de mythologie van Vanuatu moet je bepaalde tekeningen kunnen maken om naar de hemel te gaan.

Sommige patronen zijn er vooral voor meditatieve doeleinden. Ze zijn vaak symmetrisch en het is bijzonder om een tekenaar aan het werk te zien. Op internet zijn filmpjes waarop je een tekening kunt zien ontstaan, met de uitleg erbij. De artiest werkt met zijn wijsvinger, en het meeste wordt in een vloeiende beweging getekend. Door de erkenning door UNESCO van deze bijzondere inheemse traditie is ze weer onder de aandacht gebracht en heeft ze wijdere bekendheid gekregen. Laten we hopen dat deze

kunst nooit verloren gaat. Voor demonstraties: ga naar YouTube en tik 'Vanuatu sand drawings' in, dan kun je de zandtekenaars aan het werk zien.

30

ZAND DAT VAN ZICH LAAT HOREN

In mijn zandverzameling heb ik alle mogelijke soorten zand, van zo'n 9.000 locaties en landschappen, want zand ligt overal, en het is bijna overal weer iets verschillend. Onder die zanden bevinden zich enkele die geluid maken. Zingend zand. Zand dat 'squeek, squeek' doet onder je blote voeten. Zand dat brult als het wordt opgewaaid. Zand in alle toonaarden. Hoewel ik natuurlijk geen woestijn in huis heb, zijn die geluiden ook te horen als je een flesje met dat zand flink opschudt. De stem van zand heeft al sinds mensenheugenis opzien gebaard, en het werd natuurlijk toegeschreven aan goden en geesten. Ontdekkingsreizigers als Marco Polo en Charles Darwin schreven erover. Tegenwoordig kijken we daar wat anders tegenaan. Met de microscoop. Dan blijkt dat zingend zand, op stranden en in woestijnen heel gewoon (kwarts) zand is. Hoewel woestijnen heel veel van elkaar kunnen verschillen door de kleur van het zand, bestaan alle zandwoestijnen uit kwartszand, dat geen kleur heeft. De kleur

ontstaat door de inwerking van vocht, zuurstof en soms mineralen in de lucht, waardoor de korrels over de eeuwen een kleur aannemen. Dat is zo bij zingende en zwijgende zanden. Strandzanden kunnen uit van alles zijn samengesteld, maar de piepende strandzanden bestaan uit kwartskorrels. Waarom dan het ene zand wel en het andere niet? Ook onder de elektronenmicroscoop ◄ is muzikaal zand niet veel anders dan zand dat z'n mond houdt. Er zijn op de wereld zo'n 30 woestijnduinen die lawaai maken, en een aantal stranden die een opvallend geluid voortbrengen. Op YouTube kun je een

sommige van die geluiden horen als je 'Singing Sand' of 'Booming Sand' googelt. Bij stranden is de mate van vervuiling belangrijk: alleen schoon zand maakt de karakteristieke 'squeak'. Sommige woestijnzanden zijn consequent in hun toonvorming, anderen niet. Uit onderzoek bleek dat een Marokkaanse duin steeds een toon van 105 Hertz produceert, een G, twee octaven lager dan de middelste G op de piano. Maar Omaans woestijnzand was minder standvastig, en ging van 90 tot 150 Hertz, van F tot D, een reeks van 9 tonen. Misschien zit het verschil in de vorm: De Marokkaanse korrels waren uniform, de Omaanse veel minder. Winden verplaatsen woestijnduinen aan een stuk door. Er blijkt een verband te bestaan tussen de vorm en de snelheid van die verplaatsing. Maar het raadsel blijft: hoe komt het dat al die miljarden zandkorrels hun vibraties op elkaar afstemmen om één toon te vormen? En waarom is het verschijnsel zo zeldzaam, en barsten al die duizenden zandduinen op de wereld niet allemáál in gezang uit? Een zandorkest?

31

25. CHLADNI'S EXPERIMENTEN Akoestiek - de kennis van geluid - is een wetenschap. De grondlegger van die wetenschap was de Duitse fysicus Ernst Chladni (1756-1826). Voortbouwend op eerdere proeven van de engelsman Robert Hooke experimenteerde hij met verschillend vormen metalen platen die hij aanstreek met een strijkstok. De toon die dan geproduceerd wordt maakt een geometrisch patroon in het zand of meel dat op de plaat wordt gestrooid. Hoe hoger de toon, hoe ingewikkelder en fijner het patroon. Het zand verplaatst zich afhankelijk van de frequentie van de toon.

Chladni schreef er in 1802 een boek over: Die Akustik. Behalve met metalen platen experimenteerde Chladni ook met instrumenten. De klankvorming van een viool of gitaar kon getest worden door zand te laten vibreren op het achterblad. Het is niet moeilijk om zelf met Chladniplaten te experimenteren, mits je een strijkstok hebt.

De naam Chladni zegt u misschien niets, maar het kan goed zijn dat u wel eens van Hans Jenny en 'Cymatics' hebt gehoord, of van Alexander Lauterwasser, net zoals u op de hoogte zult zijn van de proeven van Masaru Emoto in Japan. Al die mensen hebben zich op verschillende manieren en met verschillende middelen bezig gehouden met de invloed van geluid - muziek/trilling/emoties op materie, en op hun eigen wijze laten zien dat er patronen ontstaan als water, of poeder, of zand, of zout in trilling wordt gebracht. Zelf heb ik eindeloos

geëxperimenteerd met Chladni platen, waarop ik zand of zout strooide en er dan met een vioolstok langs streek, zodat er prachtige patronen in ontstonden. Door de platen steeds ergens anders af te stoppen, en de vioolstok anders te hanteren, veranderden de trillingen en dus het patroon. U kunt al die dingen heel makkelijk op internet vinden, in woord en film. Maar vioolstokken zijn geen algemeen goed, en ze zijn kwetsbaar. Maar nu zag ik een fantastische manier om het zelfde effect te bereiken, met rubber balletjes aan een stokje. http://www.youtube.com/watch?v=Oz53w_k_j_A&feature=player_embedded

Als u 'Chladni' intikt, of 'Cymatics' , dan vindt u ook heel veel wat prachtig is om te zien. Er zijn 'functie generators' in de handel waarmee u verschillende frequenties kunt opwekken, maar dat is alleen voor mensen die er serieus mee aan de gang willen. Het kan veel eenvoudiger en goedkoper. Een Chladniplaat kunt u laten maken bij een metaalbewerkingsbedrijf, maar u kunt er ook een rond of vierkant bakblik voor nemen, gewoon om het eens uit te proberen. Boor er een gat in en zet het vast op een tafelpootje zoals u die bij de Gamma kunt krijgen, of op een houten standaard.. ◄ Hier een paar van mijn eigen platen, vastgeschroefd op een omgekeerde tafelpoot die op een plaatje MDF is gemonteerd.

Als u geen vioolstok hebt probeer dan een rubber balletje aan een stokje, dat u langs de rand beweegt. Dat werkt net zo als een natte vinger langs de rand van een glas. Verschillende balletjes, verschillende trillingen.