Veerkracht

een richtinggevend thema in

de GGZ Prof. dr. Chantal Van Audenhove

K.U.Leuven

Geel, 7 december 2012

Inhoud

1. Veerkracht : wat is het?

2. Waarom nu zoveel aandacht ?

3. Genezen versus persoonlijk herstel

4. Naar veerkracht- en herstel ondersteunende

zorg

5. Naar nieuwe competenties voor hulpverleners?

185 Coaching Center nieuwe trainings-

en begeleidingscentrum Marc Herremans

DM Morgen, 20 oktober 2012

• Toen ik in 2001 zesde werd in de Ironman van Hawaï wist ik zeker dat er in 2002 winst zou kunnen volgen.

• In 2002 geraakte ik tijdens een fietsongeval op het eiland Lanzarote echter verlamd van borst tot tenen. Toch nam ik het heft terug in handen om alsnog Wereldkampioen Ironman te worden.

• Na twee keer een derde en een 2e plaats werd ik in 2006 wereldkampioen Ironman. Die dag droeg ik het nummer 185. Vanaf die dag staat het nummer 185 voor: doorzetting, nooit opgeven, blijven geloven in je dromen en respect voor het leven.

Marc Herremans

De Morgen, zaterdag 20 oktober 2012

„185‟ is het rugnummer waarmee ik in 2006 de Ironman op Hawaï won.

In het logo merk je dat de „1‟ een breuk vertoont en breed uitzwaait

naar links. Symbolisch. Ik was op weg om „nummer één‟ te worden,

werd geremd in mijn opmars, maar vond doch nog de schwung om

mijn grote doel te bereiken.

Het is een boodschap die ik het jong sportieve talent wil meegeven:

alles kan, zolang je maar in jezelf gelooft, je met de juiste mensen

omringt en doorzet.

De Morgen, zaterdag 20 oktober 2012

Zelf was ik niet uitzonderlijk fysiek begaafd, maar ik heb veel

gecompenseerd met wilskracht, doorzettingsvermogen en de energie

die ik bij mezelf aanboorde om door de pijngrens te willen gaan.

Mij werd mijn hele leven lang voorgehouden dat ik nergens zou

geraken. „Er komt niks van jou terecht, Marc,‟ hoorde ik op school.

Paracommando worden? Lukt niet. Aan triathlon doen? Nooit. De

Ironman winnen? No way. De „Foundation‟ opstarten? In geen

honderdduizend jaar. Het 185 Coaching Center? Gedoemd tot

mislukken.

Marc Herremans

De Morgen, zaterdag 20 oktober 2012

“Ik heb het allemaal stuk voor stuk gerealiseerd. Ik kan zelfs weer

stappen! „Binnen de tien jaar bewegen mijn benen weer‟, riep ik na

mijn ongeval. We zijn nu exact tien jaar verder en kijk: ze bewegen...

In de buik van Griet.”

Marc Herremans

Veerkracht

De veerkracht is de mechanische kracht waarmee het vaste lichaam

zijn oorspronkelijke positie weer tracht in te nemen na eerst vervormd

(bijvoorbeeld ingedrukt of uitgetrokken) te zijn. Een veer is speciaal

gemaakt om deze veerkracht te gebruiken (Wikipedia)

Het vermogen om na het vallen terug op te staan

"Veerkracht is de kunst om mee te deinen op de golven van

verandering, om tegenslagen te boven te komen en zelfs te zien als

groeimogelijkheden. Een minumum aan veerkracht is nodig om

gemotiveerd te kunnen zijn of worden”. (Ilfaro)

7

Een positieve kijk op het leven

Basisprincipes van de positieve psychologie (Martin Seligman)

Focus op de menselijke kracht in plaats van op zwakte

Ontwikkelen van sterke punten in plaats van aanpakken van

zwakke punten of tekorten

Gericht op het verhogen van geluk en voldoening bij mensen, in plaats

van te vertrekken van de problemen of klachten

Niet: wat gaat er mis en wat kunnen we daar aan doen ?

Wel: wat maakt mensen sterk ?

8

Waarom krijgt het NU zoveel

aandacht ?

9

Nieuwe zorgvormen: • Alternatieven en tussenvormen

naast het residentiële circuit

• Verwetenschappelijking van

zorg (evidence-based)

• Vervaging van grenzen tussen

gezondheidszorg en

welzijnszorg

Positie zorgverstrekker: • Toegenomen specialisatie

• Expertpositie

• Minder belangstelling

basiszorgberoepen

• Democratisering onderwijs

• Territoriumstrijd

Nieuwe trends in zorg

Vraagzijde

Groeiende vraag naar zorg

Toename chronische

problematieken

Meer kritische consumenten

en assertieve klanten die

zich ook organiseren

Persoonlijke verwachtings-

patronen tav zorg

Multi-culturalisering van zorg

Aanbodzijde Beleid

deïnstitutionalisering en

vermaatschappelijking

Vervaging grenzen welzijns-

en gezondheidszorg

Commercialisering van

gezondheidszorg

Dominantie kosten-

beheersing

Verwetenschappelijking en

Internationalisering

Internationale trends in GGZ

sinds 2000

Deïnstitutionalisering voltrekt zich

• Daling in het aantal ziekenhuisbedden

zwakt af

• De grootschalige instituten worden

vervangen door kleinschaligere

voorzieningen

• Toegenomen erkenning voor de rol van

de familie en bekommernis over het

evenwicht tussen de controle over

patiënten en hun autonomie

• Re-allocatie van hulpverleners naar de

thuiszorg

• Nieuwe nadruk op teamwerking

Ook:

Promotie van evidence-based psychiatrie in farmacologische, sociale en

psychologische behandeling

Toename persoonlijke bijdrage in behandeling en zorg

Nadruk op efficiëntie en kostenbeperking

“Balanced care”

Evenwichtige zorg met een waaier aan zorgvoorzieningen in

de maatschappij die alle zorg bieden die nodig is, zonder de

negatieve impact van opname:

in de natuurlijke omgeving

mobiel

gericht op beperkingen en symptomen

specifieke zorg voor omschreven diagnose en problemen

in overeenstemming met de internationale verklaring van de

mensenrechten

gefocust op de prioriteiten van de gebruikers

gecoördineerd

Voorbeeld van evenwichtige GGZ

• Eerstelijnsgezondheidszorg met gespecialiseerde ondersteuning,

waarin alle levensdomeinen en partners een plaats krijgen

• “Community integration and personal empowerment”

Bron: Substance Abuse and Mental Health Services Association (www.SAMSHA.gov)

Trends in zorg en welzijn 2025

Younique: meer verschillen tussen gebruikers

Macht aan de patiënt: meer „do-it-yourself‟ benadering

„The sky is the limit‟: hoge kwaliteitsverwachtingen

Angst voor zorg: angst door onveiligheid en complexiteit

Gezonde grijze samenlevingen: levenslange vitaliteit

Iedereen patiënt: meer frequent chronisch ziek

Gezondheid als keuze: meer aandacht voor levensstijl

Preventie: hoge prioriteit

Grenzeloze zorg: globalisering van gezondheid

„Googleritis‟: digitalisering van zorggebruiker-zorgverstrekkers interactie

Eén-op-één: meer directe behandeling met medische technologie

„Caring is Sharing‟: meer transparantie in kennis en competentie

Groenere zorg: meer duurzame zorg

„Saving lives, saving costs‟: meer business, markt and ondernemings attitudes

Wie zorgt voor mij? Grotere vraag en minder aanbod op de arbeidsmarkt

Overgang: reorganisatie van de zorgketen

„De rekening graag‟: meer vraag en grotere kosten … Idenburg en Van Schaik 2010

“The Diamond of Change”

(M. Kmita 2005)

“De Gekken”

gevaarlijke personen, uitgesloten uit de samenleving

STIGMA

Gebruikers van

voorzieningen rol van de zorgverstrekkers

aanvaard, zelfactualisatie,

strijd tegen stigma en

machteloosheid

Burgers

Mensenrechten,

verantwoordelijkheden,

participatie en inclusie in

de samenleving

Patiënten

Slachtoffers, passieve ontvangers van zorg of

behandeling, ontvangen zorg van experten die weten

„wat het beste is‟

Genezen versus persoonlijk herstel

16

Herstel of „recovery‟ als centraal concept

“Een intens, uniek, persoonlijk proces van verandering in iemands

houding, waarden, doelen, vaardigheden en rollen.

Het is een manier van leven, om een leven te leiden dat voldoening

geeft, dat hoopvol is, en een bijdrage levert aan de samenleving,

ondanks de beperkingen die de ziekte met zich meebrengt.

Herstellen is het ontgroeien van de catastrofale gevolgen van de ziekte

en de ontwikkeling van een nieuwe betekenis en een nieuw doel in

iemands leven

Herstel impliceert de ontwikkeling van nieuwe betekenissen en doelen in

het leven, een groeien over de grenzen van de ziekte.”

Anthony, (1993). Recovery from mental illness: the guiding vision of the mental health

service system in the 1990s

4 sleutelelementen van „recovery‟ (Andresen, Oades & Caputi, 2003)

I. Persoonlijke betekenis vinden – een identiteit waarbinnen

ziekte een plaats krijgt maar met behoud van en positieve

zelfwaardering

II. Hoop – geloven dat men zijn eigen hoop en dromen kan

waarmaken, zelfs met de ziekte. Zich niet voegen naar de

beperkte ambities en verwachtingen van anderen.

III. (Her)installeren van „zelfcontrole‟ – een gevoel van controle

over het eigen leven en over de ziekte

IV. Gelegenheden aangrijpen om een leven „buiten de ziekte” op

te bouwen. Door gebruik te maken van algemene voorzieningen

die open staan voor alle burgers, informele ondersteuning en

natuurlijke sociale netwerken om echte integratie in de

samenleving te realiseren.

Uitgangspunten van de herstelvisie

Herstellen is mogelijk zonder professionele interventies

Betrokken aanwezigheid van personen die erin geloven

Vertrekt niet vanuit een visie op de oorzaken van de psychische

ziekte of diagnoses

Herstel is mogelijk ook met symptomen

Herstel verandert de frequentie en de duur van symptomen

Herstel voelt niet als een lineair proces

Herstel van de gevolgen van de psychische ziekte is soms

moeilijker dan herstel van de psychische ziekte op zich

Herstel van een psychische ziekte betekent niet dat de persoon

„niet echt psychisch ziek‟ was

Herstel als proces (Young & Ensing, 1999)

Stabilisatie

Heroriëntatie

Reïntegratie

Controle over de

symptomen en

vermindering van het

lijden

Farmaco-therapie

Medicatie-management

Behoefte aan steun en

veiligheid

Exploreren van

implicaties van het ziek

zijn

Rouwproces

Psycho-educatie

Symptoommanagement

Toekomstplannen maken

Aangaan of herstellen

van betekenisvolle

relaties of rollen

Terugkeer naar een

normaal bestaan

Vaardigheden oefenen

Zelfvertrouwen

versterken

Activiteiten opnemen

Pat Deegan

“The aspiration of people with disabilities is to live, work and love in a

community in which one makes a significant contribution”

(Deegan, 1988)

Sleutelelementen van het proces

Persoonlijke aspecten

Gevoel van eigenwaarde

Attitude verandering

Zelfbeschikking: eigen keuze

Hoop

Rol van de maatschappij

Sociale relaties

Sociale rollen en functies in arbeid en opleiding

Existentiële aspecten

Doelstellingen op een hoger niveau

Naar herstel en veerkracht

ondersteunende zorg

23

Implicaties voor behandeling

• zelfhulp en informele hulp (lotgenoten) worden zeer belangrijk

• professionele hulp is niet noodzakelijk, kan wel een

faciliterende rol spelen

• naast GGZ ook vele andere

voorzieningen mogelijk

Paradigma‟s in de zorgrelatie

Chroniciteit

Diagnostische categorie

Pessimisme

Dysfuncties

Gefragmenteerd model

Paternalisme

Professionele hulp

Macht en dwang

Kunstmatige omgeving

Stabilisatie

Hulpeloosheid

Herstel

Individualisering

Hoop, realistisch optimisme

Sterktes, veerkracht

Bio-psycho-sociaal model

Gebruikersgericht

Zelfhulp, ervaringsdeskundigheid

Empowerment, keuze

Natuurlijke steun, lotgenoten

Groei, berekend risico

Zelfbeschikking (Onken e.a., 2002)

Biedt anker van hoop

Luistert

Is menselijke aanwezig

Is respectvol

Veroordeelt niet

Helpt bij dagelijkse dingen

Schenkt me vertrouwen

Weet wat hij doet

Ik weet dat ik op hem kan rekenen

Is flexibel (stelt niet teveel strikte regels)

Fijne interactie, „het klikt‟

(Borg & Kristiansen, 2004)

Sleutelelementen in helpende relaties

Hinderpalen voor herstel

• verlies van rechten en van gelijke behandeling

• discriminatie op het vlak van tewerkstelling en

woongelegenheid

• zorgsystemen die beperkte keuzemogelijkheden

impliceren of die het gevoel van zelfcontrole

ondermijnen

Getuigenis Wilma Boeving

Naar nieuwe competenties voor

hulpverleners

28

Mentale leeftijd van drie jaar en twee maanden

IQ = 18

Ernstige beperking in aanpassingsgedrag

Ernstige verstandelijke beperking, kan zelfbeheersing

verliezen

Neemt medicijnen tegen pscyhose

Ernstige beperking in verbale vermogen, begrijpt geen

abstracte begrippen

Leert door imitatie en heeft geleerd frisdrank machine te

openen en bij te vullen

Familie werkt niet mee : komen afspraken niet na en

volgen plannen voor gedragsverandering niet op

Mijnheer DAVIS

29

Woont met moeder en zus in sociale woning. Tien

familieleden wonen in de buurt en komen regelmatig op

bezoek. Zijn vader is afwezig maar zijn twee zussen

springen bij als het nodig is. Zijn familie wil dat hij voor

de rest van zijn leven bij hen woont.

Voelt zich thuis in de buurt, doet boodschappen in het

winkelcentrum en gaat naar de kerk.

Wanneer hij gefrustreerd is vloekt hij en praat hij hard

tegen zichzelf. Dit maakt mensen die hem niet zo goed

kennen vaak bang.

Hij mag niet meer naar de sociale werkplaats omdat hij

er stukken gemaakt heeft en de mensen angst aanjoeg.

Houdt van mensen en vindt het leuk om op bezoek te

gaan. Is netjes gekleed, begroet vriendelijk de mensen

die hij kent. (O‟Brien & Mount, 1998 in Bolsenbroek en Van Houten, 2010)

Edward

30

Nieuwe competenties

Arbeidstrajectbegeleiding vereist specifieke competenties die men al doende kan leren:

bv: de begeleider Zoekt en vindt banen die passen bij de interesses … van cliënten

Herkent werkplekken

Verwerft geschikte banen en bouwt werkrelatie op met werkgevers Presenteert zich …

Betrokken geloofwaardig …

Houdt rekening met belangen van werkgever …

Gedrevenheid, creativiteit, vertrouwen op eigen inzicht, volharding …

Geloof in de mogelijkheden van mensen met psychische problemen, ook als het tegenzit

Overtuiging dat iedereen die dat zelf wenst, kan werken als er een passende werkomgeving gevonden wordt en er op de juiste wijze begeleiding geboden wordt

Zich verplaatsen in de cliënt, enthousiasmeren, hoop en vertrouwen geven (Lochy, Van Weeghel & Hasker, 2009)

Basisattitudes

van herstelgericht werken

Effectieve hulpverleners

Actief luisteren naar persoon zelf

Helpen prioritiseren in doelen voor herstel

Geloof in eigen kracht

Voorbeelden aanhalen

Aandacht en belang aan doelen die persoon uit ziekterol halen en bijdrage tot anderen

Niet-ggz instanties aanduiden die kunnen helpen

Aanmoedigen van zelfhulp

Bespreek welke professionele hulp de persoon wenst en nodig heeft

Respectvolle bejegening en partnership, bereid om een eind op weg te gaan

Bewust van risico‟s, mogelijk herval en mislukking, toch continu steun bieden bij het zetten van stappen om doelen te bereiken, hoop en positieve verwachtingen

32 (Shepherd, Boardman & Slade 2008)

Bronnen

Anthony, W. (1993). Recovery from Mental Illness: The Guiding Vision of the Mental Health Service System in the 1990s. Reprinted from

Psychosocial Rehabilitation Journal, 16, 4, 11-23.

Anthony, W. (2000). A recovery oriented service system: Setting some system level standards. Psychiatric Rehabilitation Journal, 24, 2,

159–168.

Bolsenbroek A. en van Houten, D., (2010). Werken aan een inclusieve samenleving. Goede praktijken. Amsterdam: Nelissen.

Borg, M. & Kristiansen, K. (2004). Recovery-oriented professionals: helping relationships in mental health services. Journal of Mental

Health, 13, 5, 493-505.

Deegan, P.E. (1988) Recovery: the lived experience of rehabilitation. Psychosocial Rehabilitation Journal, 11, 11-19.

Dunn, S. (1999). Creating Accepting Communities. Report of the Mind Inquiry into Social Exclusion. Mind Publications.

Farkas, M. (2007). The vision of recovery today: what it is and what it means for services. World Psychiatry, 6, 2, 68-74.

Farkas, M., Gagne, C., Anthony, W. & Chamberlin, J. (2005). Implementing Recovery Oriented Evidence-Based Programs: Identifying the

Critical Dimensions. Community Mental Health Journal, 41 (2), pp. 141-158.

Idenburg, P. & van Schaik, M. (2010). Diagnose 2025. Trends in de gezondheidszorg Scriptum.

Kmita, M. (2005). Mental health: facing the challenges, building solutions. Report from the WHO European Ministerial Conference.

Copenhagen, WHO Regional Office for Europe.

Onken, S. J., Dumont, J. M., Ridgway, P., Dornan, D. H., & Ralph, R. O. (2002). Mental Health Recovery: What Helps and What Hinders?

A National Research Project for the Development of Recovery Facilitating System Performance Indicators. Alexandria, VA: National

Association of State Mental Health Program Directors (NASMHPD) National Technical Assistance Center (NTAC).

Shepherd, G., Boardman, J. & Slade, M. (2008). Making Recovery a Reality. Sainsbury Centre for Mental Health. www.scmh.org.uk

Thornicroft, G. & Tansella M. (2009). Better Mental Health Care, Cambridge University Press

Thornicroft & Tansella (2002). Balancing community-based and hospital based mental health care. World Psychiatry, 1:2. www.SAMSHA.gov

Thornicroft, G. & Tansella, M. (2005). Growing recognition of the importance of service user involvement in mental health service planning

and evaluation. Epidemiologia e Psichiatria Sociale, 14, 1.

Torrey, W., Rapp, C., Van Tosh, L., McNabb, C. & Ralph, R. (2005). Recovery Principles and Evidence-Based Practice: Essential

Ingredients of Service Improvement. Community Mental Health Journal, 41 (1), pp. 91-100.

Young S.L. & Ensing D.S. (1999). Exploring recovery from the perspective of people with psychiatric disabilities. Psychiatric Rehabilitation

Journal, 22, 3, 219-233.