Technologische samenwer- king in de industrie en de zakelijke...

drs. A.P. Muizer

Technologische samenwer-king in de industrie en dezakelijke diensten 1999Uitkomsten Monitor TECHSAM 2 1999

Zoetermeer, november 1999

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 1

ISBN: 90-371-0750-8Prijs: ƒ 50,-Bestelnummer: A9907

Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken

EIM is een onderzoeksbureau met 170 professionals. EIM verschaft beleids-gerichte en praktijkgerichte informatie van sociaal-economische aard vooren over alle sectoren van het bedrijfsleven en voor beleidsinstanties. EIMis gevestigd in Zoetermeer. Behalve op Nederland richt EIM zich ook op deEuropese economie en op andere continenten. Voor meer informatie overEIM en wat EIM voor u kan betekenen, kunt u contact met ons opnemen.

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM.Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuningin artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijkwordt vermeld.Vermenigvuldiging en/of openbaarmaking in welke vorm ook, als-mede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan naschriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andereonvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with EIM.Quoting of numbers and/or texts as an explanation or support inpapers, essays and books is permitted only when the source is clearlymentioned.No part of this publication may be copied and/or published in anyform or by any means, or stored in a retrieval system, without theprior written permission of EIM.EIM does not accept responsibility for printing errors and/or otherimperfections.

Adres: Italiëlaan 33Postadres: Postbus 7001

2701 AA Zoetermeertelefoon: 079 341 36 34telefax: 079 341 50 24Website: www.eim.nl

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 2

Inhoud

Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131.1 Aanleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131.2 De Monitor TECHSAM2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131.3 Opbouw van het rapport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

2 Het panel: de stand van zaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172.2 Respondenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172.3 Sectoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182.4 Grootteklassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

3 Trends en technologische samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193.2 Trends die technologische samenwerking stimuleren . . . . . . . . . . . . . . . . .193.3 Motieven om te gaan samenwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253.4 Relatie tussen trends en motieven om samen te werken . . . . . . . . . . . . . . .27

4 Dynamiek in technologische samenwerkingsverbanden . . . . . . . . . . . . .334.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334.2 Kenmerken van de ondervraagde panelleden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334.3 Aantal samenwerkingsverbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344.4 Veranderingen in samenwerkingsstatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

5 Monitor TECHSAM2: uitkomsten meting 1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375.2 Kenmerken van de technologische samenwerkingsverbanden . . . . . . . . . . .375.3 Trends in technologische samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .405.4 Oordeel over resultaat van de technologische samenwerking . . . . . . . . . . .515.5 Effecten van technologische samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

6 Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .576.1 Veranderingen in de aard en het doel van technologische samenwerking . . .576.2 Veranderingen in de mate van technologische samenwerking . . . . . . . . . . .586.3 Motieven om meer samen te werken en de invloed van markttrends . . . . . .59

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 3

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 4

Samenvatting

Het TECHSAM2-onderzoek: de derde enlaatste metingIn deze publicatie worden de resultaten besproken van de derde enlaatste meting onder bedrijven die deel uitmaken van het TECH-SAM2-panel dat in 1997 is samengesteld. De panelleden die destijdsaangaven op technologisch gebied samen te werken zijn in datzelfdejaar, in 1998 en dit jaar geënquêteerd.

Elk jaar is in het onderzoek een ander onderwerp met betrekking tottechnologische samenwerking als thema gekozen. In 1997 is gekekennaar de ervaringen van bedrijven met technologische samenwerkingin het algemeen. In 1998 is ingezoomd op het belangrijkste samen-werkingsverband en gekeken naar de succes- en faalfactoren vansamenwerking. In dit laatste jaar van TECHSAM2 zijn de markt-trends in kaart gebracht die sinds de oprichting van het panel vaninvloed zijn geweest en nog steeds van invloed zijn op de technolo-gische samenwerking. Welke motieven die uit deze trends voort-vloeien zijn aanleiding geweest om meer samen te werken?

Behalve op deze vragen wordt in deze publicatie ingegaan op de ken-merken en de resultaten van technologische samenwerking. Een ver-gelijking in de tijd maakt het daarnaast mogelijk om veranderingenzichtbaar te maken in de samenwerkingsstatus van de bedrijven enin de kenmerken van samenwerking. Daar waar mogelijk worden deresultaten uitgesplitst naar sector (industrie versus zakelijke dienst-verlening) en naar grootteklasse (MKB versus grootbedrijf).

Kenmerken van technologische samenwer-king• Van de 350 panelleden die bij de eerste meting van TECHSAM2

zijn ondervraagd hebben er 214 aan de derde en laatste metingmeegedaan. Van deze 214 bedrijven werken er 122 (57%) op ditmoment nog samen.

• Technologische samenwerking vormt voor tweederde van desamenwerkende panelleden een vast onderdeel van de bedrijfs-strategie.

5

Technologische samenwerking in de industrie en de zakelijke diensten 1999

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 5

• Het belangrijkste doel van de samenwerking is gericht op de ont-wikkeling van nieuwe producten/diensten en/of technologieën.Meer dan 80% van de bedrijven geeft aan op dit terrein samen tewerken.

• Ruim eenderde van de bedrijven werkt samen op volledig nieuwetechnologieterreinen. Bij het merendeel van de bedrijven gaat hetechter om toepassingen op vertrouwde (55%) en/of aanverwantetechnologiegebieden (62%).

• Het belangrijkste samenwerkingsverband is doorgaans duurzaamvan karakter. Van de bedrijven die samenwerken geeft 70% aandat de samenwerking voor twee jaar of langer is aangegaan.

• De belangrijkste partner in het belangrijkste samenwerkingsver-band is in de meeste gevallen een bedrijf (58%). Dit bedrijf is inde meeste gevallen groter of even groot en buiten de eigen regio,maar wel in Nederland gevestigd.

Verschillen tussen industrie en zakelijke dienstverlening

• Technologische samenwerking vormt voor de meeste bedrijvendie samenwerken een vast onderdeel van de bedrijfsvoering(66%). Bij dienstverlenende bedrijven (64%) is dit iets mindervaak het geval dan bij industriële bedrijven (69%).

• Met name bij de samenwerking op volledig nieuwe technologie-terreinen doen zich verschillen voor naar sector. Zo blijkt dat 42%van de industriële bedrijven op dit terrein samenwerkt, tegen 24%van de zakelijke dienstverleners.

• In de industrie participeert 17% van de samenwerkende bedrijvenin meer dan drie samenwerkingsverbanden, tegen 25% van dezakelijke dienstverleners.

Verschillen tussen MKB en grootbedrijf

• Grote bedrijven die samenwerken hebben technologische samen-werking wat vaker als vast onderdeel van de bedrijfsstrategie(71%) dan het MKB (64%).

• Het aantal samenwerkingsverbanden binnen het MKB ligt lagerdan in het grootbedrijf. In het MKB maakt 89% van de samen-werkende bedrijven deel uit van maximaal 3 samenwerkingsver-banden, terwijl dit percentage voor het grootbedrijf op 63% ligt.

6

Samenvatting

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 6

• Het grootbedrijf werkt iets vaker dan het MKB samen op volledignieuwe technologieterreinen (40% tegen 30% voor het MKB).

Resultaten van de technologische samen-werking

De meeste bedrijven zijn tevreden over de resultaten van hetbelangrijkste samenwerkingsverband en over de belangrijkstesamenwerkingspartner

• Ruim 80% waardeert het belangrijkste samenwerkingsverband ende mate waarin de oorspronkelijke doelstellingen van de samen-werking zijn gerealiseerd, met minimaal een 6 als rapportcijfer.Ongeveer eenderde van de bedrijven geeft zelfs een 8 of hoger. Hetgemiddelde rapportcijfer bedraagt 7,2. Dit cijfer ligt een fractielager dan in 1997 (7,4).

• De samenwerkende bedrijven zijn niet alleen tevreden over demate waarin de doelstellingen van de samenwerking zijn gereali-seerd. Men is ook positief over de belangrijkste partner. 32% iszelfs van mening dat de partner in sterke mate aan de verwach-tingen heeft voldaan. Ruim de helft (53%) vindt dat de partner involdoende mate heeft voldaan. Slechts 3% is zeer ontevreden overde partner.

• De belangrijkste reden om een samenwerkingsverband te beëin-digen is dat het beoogde doel van de samenwerking is gereali-seerd. Deze reden is genoemd door 85% van de bedrijven die aan-geven sinds 1 juli 1998 een samenwerkingsverband te hebbenbeëindigd.

Voorzover zichtbaar, zijn de effecten van het belangrijkste tech-nologische samenwerkingsverband overwegend positief

• Een verbetering van de concurrentiepositie vormt vaak de directeof indirecte aanleiding om een samenwerkingsverband aan tegaan. Het is daarom niet verwonderlijk dat bijna driekwart vanalle samenwerkende bedrijven aangeeft dat de concurrentiepositiedoor de samenwerking is versterkt.

• Bijna de helft van alle samenwerkende bedrijven (47%) geeft aandat de belangrijkste samenwerking een positieve tot zeer positie-ve invloed heeft op de export. Indien alleen de exporterendebedrijven in ogenschouw worden genomen, blijkt dat 57% vanhen een positief effect ziet van de samenwerking op hun export.

7

Samenvatting

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 7

• Een minderheid van de samenwerkende bedrijven (42%) geeftaan dat de belangrijkste samenwerking winstgevendheid is. Hetmerendeel (53%) constateert dat er nog geen sprake is van winst-gevendheid op dit moment; in de toekomst is dit eventueel welmogelijk.

• Het effect op de werkgelegenheid van het belangrijkste samen-werkingsverband is het geringste. Hoewel 30% van de bedrijveneen gunstig effect op de werkgelegenheid constateert, geeft twee-derde aan dat de werkgelegenheid niet is beïnvloed.

Markttrends, motieven en technologischesamenwerkingIn de studie is op basis van een literatuurstudie en expert-interviewsvastgesteld en uitgewerkt welke trends als aanleiding kunnen wor-den gezien voor de overwegingen van bedrijven om meer samen tewerken. De belangrijkste overwegingen van bedrijven om meersamen te werken zijn naar hoofdmotieven gecategoriseerd en ver-volgens voorgelegd aan de panelleden die in de afgelopen jaren optechnologisch gebied meer zijn gaan samenwerken. Aldus is inzichtverkregen in de belangrijkste motieven van bedrijven om meersamen te werken en in de relatie tussen deze motieven en de vast-gestelde markttrends.

• Op basis van de enquête-uitkomsten mag worden veronderstelddat de mate van samenwerking is toegenomen. Zo blijkt dat vande bedrijven die op dit moment nog samenwerken 55% meer isgaan samenwerken in de afgelopen jaren. Dit komt neer op bijnaeenderde van alle ondervraagde panelleden. Van de bedrijven diemeer samenwerken wordt door 57% met een groter aantal part-ners samengewerkt. Bijna 45% zegt met dezelfde partners in eengroter aantal projecten samen te werken en 42% is in bestaandeprojecten met dezelfde partners intensiever gaan samenwerken.

• Van de bedrijven die in de afgelopen jaren meer zijn gaan samen-werken geeft 85% aan dat concurrentieoverwegingen bij dezebeslissing een belangrijke tot zeer belangrijke rol hebbengespeeld. Technologische ontwikkelingen (door 72% genoemd)en veranderingen in de relatie met afnemers zijn ook belangrijkeoverwegingen geweest (door 67% genoemd).

• Bij confrontatie van overwegingen met trends blijkt dat interna-tionalisering en globalisering en ontwikkelingen in de vraag het

8

Samenvatting

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 8

meest als oorzaak van meer samenwerking kunnen wordengezien. Beide ontwikkelingen dragen dan ook in grote mate bijaan de toenemende dynamiek en onzekerheid in de bedrijfsom-geving.

• De relatie tussen veel overwegingen en technologische ontwikke-lingen is indirect. Zo maken technologische ontwikkelingen inno-vaties en productdifferentiatie mogelijk, die op hun beurt nodigzijn om aan ontwikkelingen in de vraag tegemoet te komen en omde concurrentiepositie te versterken. Deze twee laatstgenoemdeelementen vormen evenals de technologische ontwikkelingen ookbelangrijke motieven om op technologisch gebied samen te wer-ken.

• Bedrijven zijn in toenemende mate genoodzaakt om zich te spe-cialiseren om aan ontwikkelingen in de vraag tegemoet te kunnenkomen, om de concurrentiepositie te versterken en om de toene-mende onzekerheid te reduceren. Door specialisatie is het moge-lijk om goed en op flexibele wijze aan de vraagontwikkelingen tevoldoen en zo de marktpositie te versterken. Specialisatie houdtechter in dat bedrijfsactiviteiten worden uitbesteed en dat deafhankelijkheid van de competenties van andere bedrijven hier-door toeneemt. Om toegang tot elkaars complementaire compe-tenties te verkrijgen, bijvoorbeeld voor productontwikkeling, issamenwerking van groot belang.

• De wederzijdse afhankelijkheid tussen gespecialiseerde bedrijvenwordt bovendien versterkt door een toename van de vraag bijafnemers naar een breder producten- of dienstenpakket. Daarmeeworden de toeleveranciers verder gestimuleerd om samen te wer-ken.

• Door de toenemende complexiteit van technologieën, die op haarbeurt weer noodzakelijk is om aan de vraagontwikkelingen tekunnen voldoen en om de ‘time-to-market’ te versnellen, nemende R&D-uitgaven toe. Het delen van hoge investeringsuitgaven enhet behalen van kostenvoordelen vormen de belangrijkste finan-ciële overwegingen om tot meer technologische samenwerking tekomen.

• De verwachting is dat duurzaam ondernemen in toenemendemate de concurrentiekracht gaat bepalen. Dit duurzaam onderne-men heeft van overheidswege met name gestalte gekregen inregelgeving op milieugebied, waarbij het doel vooral is te komen

9

Samenvatting

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 9

tot integraal ketenbeheer. Ruim een kwart van de bedrijven diemeer zijn gaan samenwerken geeft de toenemende eisen opmilieugebied aan als een overweging om tot samenwerking tekomen. Maatregelen op het gebied van deregulering en markt-werking blijken in de perceptie van de respondenten nauwelijkseen rol te spelen als motief om meer op technologisch gebiedsamen te werken.

Verschillen tussen industrie en zakelijke dienstverlening

• Het percentage van de samenwerkende bedrijven die meer zijngaan samenwerken in de afgelopen jaren verschilt nauwelijks persector. Voor industrie ligt dit percentage op 53% en voor de dienst-verlening op 57%.

• Grote verschillen naar sector in de motieven om meer te gaansamenwerken betreffen vooral financiële overwegingen. Voor 71%van de zakelijke dienstverleners vormen deze overwegingen eenbelangrijke tot zeer belangrijke verklaring om meer te gaansamenwerken tegen 47% van de industriële bedrijven.

• Zakelijke dienstverleners noemen het toepassen van nieuwe infor-matietechnologie vaker (39% versus 18% voor de industrie) alstechnologische overweging om meer samen te werken, terwijlindustriële bedrijven vooral het verwerven van technologischekennis een belangrijke overweging (65% versus 39% voor dedienstverlening) vinden.

• De industrie noemt in vergelijking met de zakelijke dienstverle-ning het behalen van kostenvoordelen en vergroting van de flexi-biliteit relatief vaak als concurrentieoverweging om meer samen tewerken op technologisch gebied.

• Voor de industrie vormen kostenvoordelen het belangrijkste finan-ciële argument, terwijl zakelijke dienstverleners ook het delen vande hoge investeringsuitgaven als belangrijkste financiële overwe-ging zien om op technologisch gebied meer samen te werken.

• Zakelijke dienstverleners zien vooral in de toename van de vraagbij afnemers naar een breder producten- of dienstenpakket eenreden om meer met de afnemers te gaan samenwerken. Ookindustriële bedrijven zien dit als een belangrijk motief, zij het inmindere mate dan de zakelijke dienstverleners: 53% versus 71%.

10

Samenvatting

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 10

• Vooral in het gezamenlijk behalen van kostenvoordelen zien zake-lijke dienstverleners een reden om meer met hun toeleverancierste gaan samenwerken. Industriële bedrijven noemen de vraagnaar een breder producten- of dienstenpakket door het eigenbedrijf als belangrijkste motief in deze relatie.

Verschillen tussen MKB en grootbedrijf

• Vooral de grotere bedrijven (100 werknemers of meer) zijn meergaan samenwerken: 61% versus 51% voor bedrijven tot 100 werk-nemers.

• ‘Ontwikkelingen in de relatie met afnemers’ worden vooral doorkleinere bedrijven en door de industrie als belangrijk ervaren.

• Het grootbedrijf noemt het vernieuwen van producten en het ver-werven van technologisch kennis vaker als technologische over-wegingen om meer samen te werken (74% respectievelijk 63%versus 55% respectievelijk 45% voor het MKB).

• Het grootbedrijf noemt kennisverwerving het meest als concur-rentieoverweging (81%), terwijl het MKB vooral de versterkingvan de marktpositie het belangrijkste vindt (82%);

• Het behalen van kostenvoordelen vormt zowel voor het MKB(47%) als het grootbedrijf (48%) het belangrijkste financiëlemotief om meer samen te werken. Het grootbedrijf kent daarnaasteen groot belang toe aan het afdekken van financiële risico’s(37%), terwijl het MKB het delen van hoge investeringsuitgaven(34%) als op één na belangrijkste financiële motief beschouwt ommeer op technologisch gebied samen te werken.

• Zowel het MKB (68%) als het grootbedrijf (52%) beschouwt detoename van de vraag bij afnemers naar een breder producten- ofdienstenpakket als een belangrijk motief om meer op technolo-gisch gebied samen te werken met de afnemers.

• De noodzaak om technologische kennis uit te wisselen met toele-veranciers speelt meer bij het grootbedrijf dan bij het MKB (44%respectievelijk 26%). Dit geldt ook voor de vraag naar een brederproducten- of dienstenpakket door het eigen bedrijf (41% van hetgrootbedrijf versus 32% van het MKB).

11

Samenvatting

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 11

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 12

1 Inleiding

1.1 AanleidingOndernemingen kiezen in toenemende mate voor samenwerkingsre-laties om toegang te krijgen tot de juiste technologische kennis. Denoodzaak tot samenwerking lijkt de laatste jaren toe te nemen,gezien trends als toenemende internationalisering, toenemende com-plexiteit van de technologie en groeiende differentiatie in producten.Er bestaat betrekkelijk weinig inzicht in kenmerken, motieven enresultaten van technologische samenwerking, en in de problemen diebedrijven die op technologisch gebied samenwerken ondervinden.De Monitor TECHSAM beoogt onder andere dit inzicht te verschaf-fen. Voor industriële bedrijven zijn gedurende drie achtereenvolgen-de jaren gegevens verzameld via een panel van samenwerkende enniet-samenwerkende bedrijven (aangeduid met TECHSAM1). In1997 is een tweede panel opgericht (aangeduid met TECHSAM2). Ditpanel bestaat uit op technologisch gebied samenwerkende bedrijvenin de industrie en zakelijke dienstverlening. Door zowel industriëleals dienstverlenende bedrijven in de tijd te volgen kan inzicht wor-den verschaft in de ontwikkelingen van de genoemde elementen enkan geanalyseerd worden in hoeverre de industrie en de dienstverle-ning verschillen qua technologische samenwerking.

1.2 De Monitor TECHSAM2De monitor TECHSAM2 is zodanig opgezet dat ontwikkelingen ophet gebied van technologische samenwerking in kaart gebracht kun-nen worden. Een aantal bedrijven die op technologisch gebiedsamenwerken, zijn daartoe gedurende drie achtereenvolgende jarengevolgd. Belangrijke kenmerken die in kaart zijn gebracht zijn: hettype en aantal samenwerkingsverbanden, de duur van het (belang-rijkste) samenwerkingsverband en de tevredenheid over de bereikteresultaten. Tevens zijn ieder jaar een aantal bedrijfskenmerken opge-nomen met het doel om de bedrijfsprestaties in de loop van de tijdte volgen.

Elk jaar is in het onderzoek een ander onderwerp met betrekking tottechnologische samenwerking als thema gekozen. In 1997 is gekekennaar de ervaringen van bedrijven met technologische samenwerkingin het algemeen. In 1998 is ingezoomd op het belangrijkste samen-werkingsverband en gekeken naar de succes- en faalfactoren vansamenwerking. Dit laatste jaar van TECHSAM2 is gericht op detrends die sinds de oprichting van het panel van invloed zijn geweest

13


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 13

en nog steeds van invloed zijn op de technologische samenwerking.De centrale vraag daarbij is welke trends van invloed zijn geweest opde mate en aard van samenwerking. Welke motieven die uit dezetrends voortvloeien zijn aanleiding geweest om meer samen te wer-ken? Te denken valt daarbij aan de invloed die de verdergaandeinternationalisering in de afgelopen jaren heeft gehad op de samen-werking door de leden van het TECHSAM2-panel. Is de toenemendeconcurrentie voor bedrijven als gevolg van internationalisering bij-voorbeeld aanleiding geweest om de concurrentiepositie door meertechnologische samenwerking te versterken?

Om dit te onderzoeken worden drie stappen gezet. Aan de hand vaninternationale literatuur worden in eerste instantie de belangrijkstetrends op een rij gezet, evenals mogelijke motieven om samen tewerken op technologisch gebied. Een volgende stap is om inzicht teverkrijgen in de relatie tussen de gesignaleerde trends en mogelijkemotieven om meer samen te werken. Deze inzichten, die aan dehand van expert-interviews worden verkregen, worden vervolgensals input gebruikt voor de vragenlijst die in deze derde en laatsteTECHSAM2-meting wordt gehanteerd.

Niet alleen specifieke enquêtevragen over samenwerkingsmotievenleveren de gezochte inzichten. Ook de koppeling van de drie bestan-den van de opeenvolgende TECHSAM2-metingen maakt het mogelijkom inzicht te verkrijgen in de dynamiek van samenwerkingsverban-den en in veranderingen in de mate en aard van de technologischesamenwerking.

De Monitor TECHSAM2 richt zich op Nederlandse bedrijven uit deindustrie en de zakelijke diensten. Alleen bedrijven die daadwerke-lijk samenwerkten op technologisch gebied op het moment van destart van het onderzoek (najaar 1997) zijn in het panel opgenomen.Dit betrof zowel kleine bedrijven (10-49 werknemers), middelgrotebedrijven (50-99 werknemers) als grote bedrijven (100 werknemersof meer). De bedrijven werkten samen volgens de volgendeomschrijving:

14

Inleiding

Met technologische samenwerking wordt bedoeld het gezamenlijkontwikkelen van een nieuw product of proces, of het uitwisselenvan kennis. Dit kan samen met een ander bedrijf zijn, of met eenonderzoeksinstelling zoals TNO, of met een onderwijsinstelling,zoals een Technische Universiteit of Technische Hogeschool. Hetgaat hier dus uitdrukkelijk niet om enkel en alleen het inwinnen vaninformatie en ook niet om het uitbesteden van werkzaamheden.

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 14

De Monitor TECHSAM2 is opgestart in 1997. De eerste meting is inseptember 1997 gehouden, de tweede meting in juni 1998. Over deuitkomsten van deze metingen is afzonderlijk gerapporteerd1. Dederde en tevens laatste meting van de jaarlijkse Monitor TECHSAM2heeft in juni 1999 plaatsgevonden. Onderhavige rapportage doethiervan verslag.

1.3 Opbouw van het rapportIn dit rapport worden de uitkomsten van de derde meting van deMonitor TECHSAM2 besproken. Hoofdstuk 2 gaat in op de opbouwvan het panel en de respons in 1999. Hoofdstuk 3 is gewijd aan eenbespreking van de literatuur over trends waar bedrijven mee temaken hebben en over motieven die bedrijven aanzetten tot techno-logische samenwerking. In hetzelfde hoofdstuk wordt op basis vanexpert-interviews ingezoomd op de relatie tussen deze trends, huninvloedsfactoren op bedrijven en mogelijke motieven voor bedrijvenom (meer) samen te werken. Hoofdstuk 4 besteedt aandacht aan dedynamiek van technologische samenwerking. Het beëindigen vantechnologische samenwerkingsverbanden en het opstarten van nieu-we verschaffen inzicht in die dynamiek. In hoofdstuk 5 worden alge-mene kenmerken beschreven van de technologische samenwer-kingsverbanden van de bedrijven die onderdeel uitmaken van hetpanel. Vervolgens wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de motievendie volgens de panelleden van invloed zijn geweest op hun beslissingom meer te gaan samenwerken op technologisch gebied. Het laatstedeel van dit hoofdstuk gaat in op de effecten van technologischesamenwerking. Dit rapport wordt besloten met een synthese van devoornaamste resultaten van het literatuuronderzoek, de expert-inter-views en het panelonderzoek.

15

Inleiding

1 H.E. Hulshoff en D. Snel, Technologische samenwerking in de industrie en zakelijke diensten,EIM, Zoetermeer, 1997.H.E. Hulshoff en D. Snel, Technologische samenwerking in de industrie en zakelijke diensten1998, EIM, Zoetermeer, 1998.

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 15

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 16

2 Het panel: de stand van zaken

2.1 InleidingDe Monitor TECHSAM2 heeft tot doel het in kaart brengen van deontwikkelingen in technologische samenwerkingsverbanden. DeMonitor is gericht op bedrijven in de industrie en de zakelijke dien-sten. Gedurende drie achtereenvolgende jaren zijn bedrijven mettechnologische samenwerkingsverbanden gevolgd. Het panel iszodanig geconstrueerd dat bedrijven in de industriële sector en in dezakelijke diensten ongeveer gelijk vertegenwoordigd zijn. In 1997heeft de eerste meting plaatsgevonden. In juni 1998 vond de tweedemeting plaats. In juni 1999 heeft de laatste meting plaatsgevonden.In dit hoofdstuk komt de stand van zaken met betrekking tot desamenstelling van het panel aan de orde.

2.2 RespondentenOm het panel op te bouwen zijn in totaal 1.153 bedrijven telefonischgeënquêteerd in het najaar van 1997. 350 bedrijven gaven toentertijdaan op technologisch gebied samen te werken. Zowel in de indu-striële sector als in de zakelijke diensten bedroeg het percentagesamenwerkende bedrijven daarmee 30%. In totaal bestond het panelin 1997 uit 168 samenwerkende industriële bedrijven en 182 samen-werkende dienstverlenende bedrijven. Medio 1998 zijn de samen-werkende bedrijven wederom benaderd. Van de 350 bedrijven heb-ben 231 bedrijven (66%) aan deze tweede peiling meegedaan.

Voor de meting in juni 1999 kon worden geput uit een bestand van315 bedrijven die in het oorspronkelijke panel zaten en die na de eer-ste twee metingen bereid waren om nogmaals voor een volgendeTECHSAM-meting te worden benaderd. Van deze groep hebben uit-eindelijk 214 bedrijven aan de laatste peiling in juni 1999 meege-daan. De voornaamste redenen voor het afvallen van de overige 101bedrijven waren: niet bereikbaar zijn van de juiste contactpersoon enbij herhaald bellen in gesprek zijn ten tijde van de veldwerkperiode.

17


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 17

2.3 SectorenDe monitor bestrijkt de volgende sectoren:

De responderende bedrijven in 1999 zijn gelijkelijk verdeeld over deonderscheiden sectoren: 109 industriële bedrijven en 105 dienstver-lenende bedrijven.

2.4 GrootteklassenBij de opbouw van het panel is rekening gehouden met een ongeveerevenredige verdeling van de bedrijven over de volgende drie grootte-klassen: 10-49 werknemers, 50-99 werknemers en 100 werknemers ofmeer. In tabel 1 is voor 1999 een overzicht van de verdeling overdeze grootteklassen te vinden. Tussen haakjes staan de aantallenbedrijven vermeld die aan de eerste meting in 1997 hebben deelge-nomen. In de derde en laatste peiling ligt het percentage ‘overblij-vers’ in de grootteklasse 100 werknemers of meer met 41% (het quo-tiënt van 61 en 148) lager dan bij de andere grootteklassen, waar ditquotiënt respectievelijk 74% (10-49 werknemers) en 79% (50-99werknemers) bedraagt.

tabel 1 verdeling van de bedrijven in het panel TECHSAM2 in 1999 overde sectoren en grootteklassen, in aantallen; tussen haakjesaantallen bedrijven eerste meting (1997)

10-49 50-99 100 werknemers sector werknemers werknemers of meer totaal

industrie 30 (38) 41 (49) 38 (81) 109 (168)zakelijke diensten 60 (84) 22 (31) 23 (67) 105 (182)

totaal 90 (122) 63 (80) 61 (148) 214 (350)

Bron: EIM, TECHSAM2, 1999.

18

Het panel: de stand van zaken

industrie:SBI 24/25 chemische en kunststofverwerkende industrieSBI 28 metaalproductenindustrieSBI 29 machine-industrie

zakelijke diensten:SBI 72 computerservicebureausSBI 742011 architectenbureausSBI 742012, 74202 t/m 74208 ingenieursbureaus

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 18

3 Trends en technologischesamenwerking

3.1 InleidingIn het afgelopen decennium zijn enkele markttrends zichtbaargeworden die de onzekerheid in de markt sterk doen toenemen.Behalve van deze toenemende onzekerheid is ook sprake van eengroeiend belang dat aan technologische samenwerking wordt toege-kend. Dit vormt de reden waarom in dit hoofdstuk wordt bestudeerdin hoeverre markttrends van invloed zijn op technologische samen-werking. In paragraaf 3.2 worden de belangrijkste van deze markt-trends kort beschreven op basis van inzichten uit de literatuur.Daarbij wordt ingegaan op de vraag op welke wijze de trends invloedhebben op de directe bedrijfsomgeving. Paragraaf 3.3 is gewijd aande vraag hoe bedrijven op deze invloedsfactoren kunnen reageren enwat mogelijke motieven van bedrijven zijn om (meer) te gaansamenwerken. In paragraaf 3.4 worden de trends, invloedsfactorenen motieven voor samenwerking met elkaar geconfronteerd. Dezeconfrontatie vindt plaats aan de hand van de uitkomsten van enkeleexpert-interviews. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een samen-vattende tabel waarin de uitkomsten zijn weergegeven van de con-frontatie tussen trends, invloedsfactoren en motieven voor samen-werking.

3.2 Trends die technologische samenwer-king stimuleren

In de literatuur worden verschillende trends beschreven waarmeezowel het grootbedrijf als het MKB in toenemende mate te makenhebben. Veel van deze markttrends hangen met elkaar samen of ver-sterken elkaar. De voornaamste trends zijn de volgende:• internationalisering en globalisering• ontwikkelingen in de vraag• technologische ontwikkelingen• ontwikkelingen op ICT-gebied• ecologisering• deregulering en marktwerking.

Daarnaast kan bovendien een tweetal afgeleide trends worden gesig-naleerd:• toenemend belang van ondernemerschap• toenemende specialisatie.

19


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 19

Achtereenvolgens worden de genoemde trends in deze paragraafbesproken.

Internationalisering en globalisering

De begrippen ‘internationalisering’ en ‘globalisering’ worden vaakdoor elkaar gebruikt, maar hebben een verschillende betekenis(Oerlemans, 1996). Internationalisering verwijst naar het proceswaarbij bedrijven hun economische activiteiten (bijv. investeringen)geografisch gezien niet tot het moederland beperken, maar deze ver-spreiden over de landsgrenzen heen. Globalisering is een vergaandevorm van internationalisering, die leidt tot een zekere mate van func-tionele integratie tussen ruimtelijk verspreide activiteiten. In het laat-ste decennium heeft het proces van globalisering zich in versterktemate voorgedaan (Van der Zwet, 1996). De Europese eenwording, deliberalisering van de wereldhandel, het opengaan van voorheengesloten markten (bijv. Oost-Europa en China) en toenemende bui-tenlandse investeringen liggen aan deze ‘global shift’ ten grondslag(Dicken, 1998).

Internationalisering en globalisering hebben voor bedrijven het voor-deel dat er door omzetgroei schaalvergroting plaats kan vinden endat handelsbarrières wegvallen. Dit laatste is vooral gunstig voorMKB-bedrijven, omdat zij beter in staat zijn de kansen te benuttendie voor hun producten of diensten op buitenlandse markten ont-staan. Een nadeel van beide trends is echter dat de concurrentie opde markt is verhevigd en de omgeving van bedrijven onzekerder encomplexer is geworden (Oerlemans, 1996). Zo kunnen bedrijven uithet buitenland de concurrentiepositie van binnenlandse onderne-mingen bedreigen. Tegelijkertijd biedt de aanwezigheid van meermarktpartijen ook kansen voor bedrijven die samenwerkingspartnerszoeken om concurrerend te blijven. Door het toenemende aantalrelaties met het buitenland komen ook andere dan binnenlandsepartners voor technologische samenwerking in beeld. De beidetrends zetten misschien niet direct aan tot technologische samen-werking, maar helpen wel de voorwaarden te scheppen voor meersamenwerking op technologisch gebied.

Ontwikkelingen in de vraag

Bedrijven krijgen niet alleen te maken met wijzigingen aan de aan-bodzijde van de markt, zoals meer concurrenten, maar ook met ver-anderingen aan de vraagzijde. De ‘sellers market’ van de jaren zestigis in de loop der jaren een ‘buyers market’ geworden (Bolwijn enKumpe, 1998). De vraag van klanten naar goederen en diensten is

20

Trends en technologische samenwerking

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 20

heterogener, modegevoeliger en hoogwaardiger dan voorheen (Petersen Lever, 1996). Als gevolg hiervan dienen producten en dienstensteeds meer aan te sluiten bij de individuele klantenwensen. Dit pro-ces van ‘customization’, dat begon in de kapitaalgoederenindustrie,is ook in de markt voor consumentenproducten doorgedrongen(Ministerie van Economische Zaken, 1997).

De grote behoefte van afnemers aan nieuwe producten en variëteitenstelt hoge eisen aan het bedrijfsleven. De levenscyclus van een grootaantal producten is verkort. Om geen marktaandeel te verliezen moe-ten bedrijven daarom niet alleen efficiënt produceren, maar ookregelmatig en steeds sneller productvernieuwingen en -verbeteringendoorvoeren en daarnaast rekening houden met de kwaliteit van hunproducten, hun snelheid van levering en hun flexibiliteit (Bolwijn enKumpe, 1998). Omdat productontwikkeling en een korte ‘time-to-market’ om specifieke kennis vragen en hoge kosten en risico’s metzich meebrengen, is het vooral voor de kleinere bedrijven lastig omzelf met een hoge intensiteit nieuwe producten te ontwikkelen. Metname voor het MKB is op dit terrein derhalve intensieve samenwer-king met andere partijen in de productieketen en/of met onder-zoeksinstellingen noodzakelijk.

Technologische ontwikkelingen

Het afgelopen decennium hebben technologische ontwikkelingenaan belang gewonnen. Veel innovaties worden tegenwoordig gereali-seerd door bestaande technologieën met elkaar te combineren(‘kruispunttechnologieën’). Voorbeelden daarvan zijn biotechnolo-gie, mechatronica en toepassingen van informatietechnologie in pro-ducten en machines (Technology Radar, 1998). Door de integratievan verschillende technologieën worden de te investeren bedragenvoor R&D steeds hoger. Op het eerste gezicht is dit in het nadeel vankleine bedrijven. Technologische ontwikkelingen spelen dergelijkebedrijven echter ook in de kaart. Zo heeft de toepassing van nieuwetechnologieën batch-type productie mogelijk gemaakt, waardoor deseriegrootte van de productie kon dalen. Door deze flexibele produc-tiemethode kan een bedrijf met een kleine schaal efficiënt produce-ren (Thurik, 1993; Peters en Lever, 1996).

Omdat innoveren tegenwoordig vaak het combineren van verschil-lende technologieën vereist, is het voor individuele bedrijven steedslastiger om alle relevante kennis en vaardigheden zelf in huis te heb-ben (Oerlemans, 1996; Ministerie van Economische Zaken, 1997).Voor het welslagen van het innovatieproces zijn bedrijven afhanke-

21


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 21

lijk geworden van bedrijven en instellingen die over complementairekennis en vaardigheden beschikken. Daarom gaan veel bedrijven diewillen innoveren over tot de vorming van samenwerkingsverbanden,zoals joint-ventures, R&D-consortia en uitbestedingsrelaties.

Ontwikkelingen op ICT-gebied

De ontwikkelingen op het terrein van de informatie- en communica-tietechnologie (ICT) gaan tegenwoordig bijzonder snel. ICT wordtwel een ‘space shrinking technology’ genoemd: ze heeft een dalingvan de transportkosten van mensen, goederen, diensten en metname informatie tot gevolg (Dicken, 1998). Er is niet alleen sprakevan een verbreding van het gebruik van ICT, maar er treedt ook eengolf van nieuwe toepassingen op (Peters en Lever, 1996; EZ, 1999).Zo kan met behulp van ICT een groot aantal bedrijfsactiviteiten geau-tomatiseerd worden. Daarbij kan het gaan om automatisering van deindustriële productie, kantoorautomatisering en het automatiserenvan transacties (Peters en Lever, 1996). Toepassingen van ICT, zoalsCAD-CAM-systemen, Electronic Data Interchange (EDI), de smart-card, draadloze communicatie, e-commerce en Internet worden voorbedrijven van steeds groter belang. Dit geldt zowel voor het grootbe-drijf als voor het MKB.

Het is moeilijk aan te geven welke consequenties deze trend voor hetbedrijfsleven heeft (Peters en Lever, 1996). De ICT-ontwikkelingenkunnen leiden tot meer concurrentie. Ondernemers die bepaalde ICT-toepassingen niet kunnen invoeren, bevinden zich immers in eennadelige positie ten opzichte van concurrenten die dat wel doen.Daarnaast kan de samenwerking tussen bedrijven onder invloed vandeze trend gestimuleerd worden. Investeringen in ICT zijn gemakke-lijker samen op te brengen. Bovendien maakt ICT een betere(data)communicatie tussen bedrijven mogelijk. Een gedeelte van detoepassingen van deze technologie, zoals EDI en e-commerce, is danook vooral gericht op samenwerkende bedrijven.

Ecologisering

Ecologisering heeft betrekking op het toenemende milieubewustzijnin de maatschappij. Er bestaat tegenwoordig een grote behoefte aan‘duurzame ontwikkeling’. Niet alleen worden de milieuregels van deoverheid steeds strenger, maar ook verwachten consumenten enwerknemers van bedrijven een maatschappelijke verantwoordelijk-heid als het gaat om het milieu (Post et al., 1999). Met name bedrij-ven in de maakindustrie kunnen niet om deze ecologiseringstrendheen. Onder maatschappelijke druk moeten zij hun productiedoel-

22


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 22

einden zien te verenigen met milieudoelstellingen. Dit heeft geleid totinitiatieven zoals eco-efficiency, industrial ecology en recycling. Zo isautoproducent Volkswagen momenteel bezig met het ontwerpen vanauto’s die volledig recyclebaar zijn nadat ze zijn afgeschreven.

Het streven van bedrijven naar ‘duurzame ontwikkeling’ vereist inveel gevallen nieuwe vormen van samenwerking (Post et al., 1999).Een voorbeeld daarvan is integraal ketenbeheer (Jacobs, 1994).Daarbij gaat het om het integreren van de goederen- en afvalstromenvan alle actoren in de productieketen (grondstoffenleveranciers, pro-ducenten, eindgebruikers) op een zodanige manier dat de uitstootvan schadelijke stoffen wordt geminimaliseerd.

Deregulering en marktwerking

De trend van deregulering en meer marktwerking is in het begin vande jaren negentig ontstaan uit onvrede met de grote hoeveelheidregels, de administratievelastendruk en het gebrek aan concurrentiein bepaalde markten (Post et al., 1999). Door deze trend is een ont-wikkeling gaande waarbij bestaande regelgeving wordt verminderden steeds meer activiteiten over worden gelaten aan het vrije spel dermarktkrachten.

Paradoxaal genoeg zet deze trend naar meer concurrentie ook aan totmeer samenwerking tussen bedrijven (Porter, 1998). Om concurre-rend te kunnen blijven op de goederenmarkt, trachten bedrijven inde preconcurrentiële fase van R&D de voordelen te benutten vanstrategische technologische samenwerking met andere bedrijven.

Toenemend belang van ondernemerschap

De groeiende betekenis van ondernemerschap in de moderne econo-mie kan als een afgeleide trend worden beschouwd van de ontwik-kelingen die hierboven zijn beschreven. Onder invloed van verande-ringen in de vraag en technologische ontwikkelingen neemt hetbelang van massaproductie af en worden flexibele productie en pro-ductvariëteit belangrijker. Bovendien is het door de globalisering enontwikkelingen op ICT-gebied mogelijk geworden de productie vanveel standaardgoederen naar goedkopere locaties in de wereld te ver-plaatsen. In dat verband wordt wel gesproken van een fundamente-le verschuiving van de managementeconomie naar een ondernemer-schapseconomie, waarin kennis de belangrijkste productiefactorvormt (Audretsch en Thurik, 1997).

23


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 23

Een goed voorbeeld van een ondernemerschapseconomie biedtSilicon Valley. In deze regio durven ondernemers risico’s te nemen enhun kennis te delen met anderen om innovaties tot stand te brengen.Lange tijd is ondernemerschap onderbelicht gebleven in de econo-mische literatuur. Tegenwoordig vindt echter een herwaardering vanhet ondernemerschap plaats en wordt erkend dat het een belangrij-ke stimulans kan vormen voor economische groei (Wennekers et al.,1997).

Ook het ondernemerschap in de dienstensector wordt gestimuleerddoor enkele van de genoemde markttrends. Zo hebben ontwikkelin-gen op het gebied van ICT en ecologisering geleid tot de opkomst vannieuwe diensten. Het is niet duidelijk wat het effect van deze nieu-we diensten, zoals de opkomst van de Internetproviders, kan zijn optechnologische samenwerking.

Toenemende specialisatie

De trends die zich tegenwoordig in de markt voordoen hebben er ooktoe geleid dat bedrijven zich in toenemende mate zijn gaan speciali-seren rond hun kerncompetenties. Om al te grote risico’s van eenonzekere bedrijfsomgeving te vermijden en om hun ‘time-to-market’te verkorten hebben veel bedrijven zich teruggetrokken op hun pri-maire activiteiten, oftewel op datgene waar ze echt goed in zijn(Ministerie van Economische Zaken, 1997). Peters en Lever (1996)spreken in dit verband van een overgang van conglomeratie, die rele-vant was in de periode van massaproductie, naar een trend van de-glomeratie (‘back-to-basics’). De toenemende specialisatie vanbedrijven kan in de praktijk blijken uit het uitbesteden van secun-daire activiteiten (‘outsourcing’) of het opsplitsen van activiteiten inzelfstandige bedrijfsonderdelen (‘business units’). Beide ontwikke-lingen leiden overigens tot een kleinere gemiddelde schaalgrootte. Bij‘outscourcing’ van bedrijfsactiviteiten gaat het vaak om facilitairediensten die voorheen binnen het bedrijf plaatsvonden. Ook R&D-activiteiten worden echter steeds vaker uitbesteed.

Het samengaan van specialisatie en de noodzaak tot innovatie kanhet bedrijfsleven voor problemen stellen (Ministerie van Econo-mische Zaken, 1997). Omdat bedrijven vaak niet alle kennis enkunde hebben om op eigen kracht te innoveren, hebben ze toegangnodig tot andere, aanvullende innovatiebronnen. De manieren waar-op bedrijven deze toegang trachten te verkrijgen variëren van fusiesen overnames (concentratie) enerzijds tot meer flexibele vormen vansamenwerking (coöperatie en co-makership) anderzijds.

24


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 24

3.3 Motieven om te gaan samenwerkenIn de literatuur worden verschillende motieven opgesomd waarombedrijven met andere partijen zouden kunnen gaan samenwerken(zie bijvoorbeeld Veugelers, 1998 en Van der Zee, 1999). Wanneerenige ordening wordt aangebracht in de genoemde motieven, danblijkt dat de overwegingen tot samenwerking van technologische,economische of strategische aard zijn (vgl. Klein Woolthuis, 1996;Muizer en Hospers, 1998). Hieronder worden deze motieven metbehulp van theoretische en praktische inzichten besproken.

Technologische motieven

Globaal gesproken biedt samenwerking bedrijven de mogelijkheidtoegang te krijgen tot complementaire kennis en vaardigheden vanandere partijen. In economische zin vertoont kennis kenmerken vaneen publiek goed (Van de Klundert, 1997). In tegenstelling tot privategoederen is kennis namelijk niet-rivaliserend: een bedrijf kan kennisgebruiken zonder dat dit ten koste gaat van het gebruik door anderen.Daarnaast is kennis in principe niet-uitsluitbaar in de zin dat eenbedrijf zijn kennis en de baten daarvan niet volledig kan toeëigenenals er geen beschermingsmaatregelen (bijv. patentering) wordengetroffen. Kennis kent met andere woorden technologische spillovers(weglekeffecten) naar anderen die de prikkel van het innoverendebedrijf om R&D te verrichten reduceert. Wanneer bedrijven nu metelkaar afspreken dat zij samenwerken en elkaars kennis delen, dankunnen deze technologische spillovers worden geïnternaliseerd, zoblijkt uit inzichten uit de ‘industrial organisation’-literatuur (Kamienet al., 1992).

Ook uit praktische overwegingen kunnen technologische motieven totsamenwerking worden genoemd. Samenwerking vermindert de risi-co’s die voor bedrijven aan het innoveren kleven. Door samen te wer-ken met anderen kunnen bedrijven hun innovatiekracht verhogen eninnovaties sneller tot stand brengen. Omdat ze het innovatieproces opdeze manier versnellen, winnen de bedrijven tijd en kunnen zegemakkelijker ‘first mover advantages’ in de markt realiseren (Bidaulten Cummings, 1994). Daarnaast is samenwerking een optie voorbedrijven als er nog geen algemeen aanvaarde standaard (‘dominantdesign’) voor een bepaalde technologie is gevestigd. Een bedrijf datop eigen kracht deze standaard op de markt brengt loopt het risico datzijn R&D-inspanningen tevergeefs zijn geweest als blijkt dat een ande-re technische standaard wordt geaccepteerd (Teece, 1986). Het com-bineren van de kennis van verschillende partijen kan tenslotte leidentot een verbetering van de kwaliteit van het innovatieproces (KleinWoolthuis, 1996).

25


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 25

Economische motieven

Samenwerking is ook vanuit economisch perspectief een aantrekke-lijke keuze voor het bedrijfsleven. In de ‘industrial organization’-theorie wordt beargumenteerd dat kennisspillovers niet alleen eenreëel effect hebben, namelijk een verlaging van R&D-inspanningen,maar ook een effect op de winst van het innoverende bedrijf (Van deKlundert, 1997). Een bedrijf dat gebruikmaakt van andermans ken-nis, kan ten koste van hem innovaties en daarmee extra afzet reali-seren. Een deel van de winst van het oorspronkelijke bedrijf gaat danonder invloed van deze ‘rent spillovers’ verloren. Door samenwer-king kunnen naast de technologische spillovers ook deze spilloversworden geïnternaliseerd. In een samenwerkingsverband kunnen par-tijen immers afspreken dat de kosten en winsten van een voorgeno-men onderzoeksproject evenredig onder elkaar worden verdeeld(Kamien et al., 1992).

Een ander motief voor samenwerking kan aan de transactiekosten-theorie worden ontleend. Daarin wordt beargumenteerd dat samen-werking de transactiekosten kan reduceren die aan de markt en ver-ticale integratie verbonden zijn. In deze visie combineert samenwer-king ‘the best of two worlds’: partijen behouden de flexibiliteit, diehet marktmechanisme kenmerkt, en vermijden de bureaucratie diehet gevolg kan zijn van het samengaan met een andere onderneming(Jarillo, 1988)

De wens efficiëntievoordelen (‘economies’) te behalen is een anderveel genoemd economisch motief voor samenwerking. Deze voorde-len vallen uiteen in ‘economies of scale’, ‘scope’ en ‘speed’ (vgl.Nooteboom, 1999). Door gebruik te maken van de capaciteit en mid-delen van andere partijen kan een bedrijf de schaalgrootte bereikendie nodig is om efficiënt R&D te verrichten of een bepaald goed teproduceren. Dergelijke ‘economies of scale’, ook wel externe schaal-voordelen genoemd, zijn te onderscheiden van ‘economies of scope’die betrekking hebben op synergie-effecten die bijvoorbeeld ontstaanwanneer bedrijven van elkaars afzetkanalen gebruikmaken. Dit ver-groot de mogelijkheden of ‘scope’ van de bedrijven om meer ver-schillende markten te bedienen. ‘Economies of speed’ ten slotte kwa-men reeds aan de orde bij de technologische motieven. Daarbij gaathet om de kostenbesparingen in termen van tijd die ontstaan uit desamenwerking. Kortom, het combineren van productiefactoren metdie van andere partijen kan een bedrijf een bepaalde omvang of kwa-liteit (‘kritische massa’) verschaffen die nodig is om succesvol tekunnen innoveren. Met name voor ondernemingen in het MKB kan

26


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 26

de wens tot het bereiken van zo’n kritische massa een belangrijkemotivatie tot samenwerking vormen (Klein Woolthuis, 1996).

Strategische motieven

Ook strategische motieven kunnen een rol spelen bij de keuze vanbedrijven om met andere partijen te gaan samenwerken. Om te begin-nen kan een bedrijf dat samenwerkt niet alleen toegang tot kennis encapaciteit van andere partijen krijgen, maar ook tot hun geografischemarkten en product- of dienstmarkten. Op die manier kan een bedrijfzijn marktaandeel vergroten (Klein Woolthuis, 1996). Als de partnersbovendien concurrenten van elkaar zijn, dan kan een motief totsamenwerking ook liggen in de hoop zicht te krijgen op elkaars stra-tegieën. Verder kan een samenwerkingsverband toetredingsbelemme-ringen opwerpen voor partijen die er niet aan deelnemen.Samenwerking kan ook een middel zijn van partijen om kapitaal vande bank of samenwerkingssubsidies van de overheid te verkrijgen(Veugelers, 1998). Ten slotte kan samenwerking voor met name klei-ne bedrijven aantrekkelijk zijn vanuit het oogpunt van ‘image trans-fer’. Door relaties met een groot en bekend bedrijf aan te gaan kun-nen zij profiteren van de reputatie van dit bedrijf (Teece, 1986).

3.4 Relatie tussen trends en motieven omsamen te werken

Aan de hand van een viertal interviews1 met experts is getracht eenrelatie te leggen tussen de trends die in paragraaf 3.2 zijn beschrevenen mogelijke motieven van bedrijven om samen te werken op tech-nologisch gebied zoals gecategoriseerd in paragraaf 3.3.

Aan de experts is onder andere gevraagd op welke wijze de trendsvan invloed kunnen zijn op bedrijven (invloedsfactoren) en hoe deresulterende invloedsfactoren vervolgens weer tot meer samenwer-king kunnen leiden. In deze paragraaf worden de belangrijkste uit-komsten beschreven.

Toenemende onzekerheid is ideale voedingsbodem voor techno-logische samenwerking

Door trends als de toenemende internationalisering, de toenemendevraagdifferentiatie en de ontwikkelingen op ICT-gebied en in techno-logie, wordt de bedrijfsomgeving steeds dynamischer en daarmee

27


1 Dank is verschuldigd aan de volgende personen die aan de interviews hebben meegewerkt:dr. Theo J.A. Roelandt en dr. ir. Afke van Rijn, Ministerie van Economische Zaken – Research& Ontwikkeling (Directie Algemene Beleidscoördinatie, DG Industrie en Diensten), prof. dr.Tom Elfring, Erasmus Universiteit Rotterdam – Vakgroep Strategie en Omgeving, Faculteit derBedrijfskunde, prof. ir. D.C. Boshuisen, TNO Industrie, prof. dr. A.R. Thurik, EIM, Zoetermeeren Erasmus Universiteit Rotterdam.

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 27

ook onzekerder. Het maken van fouten bijvoorbeeld bij de ontwik-keling van nieuwe producten wordt genadeloos afgestraft, simpelwegomdat de afnemer steeds makkelijker in staat is om naar een andereleverancier te switchen.

Bedrijven zoeken van oudsher juist zekerheid. Door de toenemendeonzekerheid in de bedrijfsomgeving wordt deze zoektocht verderaangewakkerd. Zekerheid die door kennis en informatie kan wordenverkregen, maar die in toenemende mate ook wordt verkregen doorspecialisatie en beperking tot de kernactiviteiten. Met andere woor-den: bedrijven besteden de activiteiten waar men niet goed in is uiten specialiseren zich verder in de activiteiten waar men wel goed inis. Zo wordt de kans op fouten geminimaliseerd.

Het decentraliseren van activiteiten door uitbesteding doet de kansop fouten ook weer toenemen. Te denken valt bijvoorbeeld aan com-municatieproblemen met de toeleveranciers. Omdat de uitbestedeactiviteiten wel noodzakelijk zijn om producten te maken of dienstente verlenen, stimuleert het minimaliseren van de kans op foutenbedrijven om nauw samen te werken. Op die manier kan optimaalgebruik worden gemaakt van competenties van andere bedrijvenzonder dat er fouten optreden als gevolg van communicatieproble-men.

Om optimaal te profiteren van de marktkansen die voortvloeienuit de trends is toegang tot elkaars complementaire competentiesnoodzakelijk

Om goed in te spelen op ontwikkelingen, om de concurrentiepositiete versterken en om buitenlandse markten te betreden, zijn bedrijvenin toenemende mate genoodzaakt om zich te specialiseren.Ondernemerschap, flexibiliteit en ook kleinschaligheid vormen daar-bij de sleutelwoorden tot succes. Specialisatie houdt echter in datbedrijfsactiviteiten worden uitbesteed en dat bedrijven dus gedwon-gen worden om van elkaars competenties gebruik te maken. Omoptimaal van de marktkansen te kunnen profiteren is toegang totcomplementaire competenties noodzakelijk. Om toegang tot elkaarscomplementaire competenties te verkrijgen, bijvoorbeeld voor pro-ductontwikkeling, is samenwerking vooral voor kleinere bedrijvenvan groot belang.

ICT speelt een stimulerende rol bij het aangaan van samenwer-kingsverbanden

ICT-ontwikkelingen maken het steeds beter mogelijk om te commu-niceren en om kennisuitwisseling tot stand te brengen. In die zin

28


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 28

faciliteert ICT de samenwerking tussen bedrijven, waarbij het zowelgaat om technologische samenwerking als om organisatorische ver-nieuwing in de keten (ketenintegratie). Bij samenwerking in pro-ductontwikkeling kunnen met behulp van ICT-middelen bijvoorbeeldCAD (computer aided design)-figuren elektronisch worden uitgewis-seld. ICT maakt het ook mogelijk om CAD/CAM (computer aidedmanufacturing)-koppelingen te maken, hetgeen een noodzakelijkevoorwaarde is om de ‘time-to-market’ van nieuwe producten in tekorten en zo beter in te spelen op vraagtrends. Ook EDI (electronicdata interchange) en PDI (product data interchange) zijn voorbeel-den van ICT-toepassingen die samenwerking stimuleren.

Ook ontwikkelingen in de regelgeving door de overheid kunnentot meer samenwerking leiden

Hoewel ontwikkelingen in regelgeving van minder groot belang zijnals het gaat om het stimuleren van technologische samenwerking,kunnen toch enkele relevante ontwikkelingen op dit gebied wordengeïdentificeerd. Zo is de verwachting dat duurzaam ondernemen inde toekomst medebepalend zal zijn voor de concurrentiekracht.Daarnaast heeft regelgeving op het gebied van duurzaam onderne-men direct geleid tot meer samenwerking tussen bedrijven in deketen op het gebied van milieutechnologie (integraal ketenbeheer).Hoewel deze samenwerking een milieudoelstelling heeft, kan viadeze oorspronkelijke doelstelling ook op andere terreinen in de ketensamenwerking tot stand komen.

Verder geldt dat alle overige regelgeving die de concurrentie beïn-vloedt, zoals deregulering en marktwerking, leidt tot een grotereonzekerheid en bedrijven er mede toe zal aanzetten om meer samen-werking te zoeken.

Samengevat

De uitkomsten van het literatuuronderzoek en de expert-interviewsleiden tot enkele verbanden tussen markttrends, invloedsfactoren opde bedrijfsomgeving en motieven voor samenwerking. In tabel 2 zijndeze verbanden samengevat weergegeven. De uitkomsten van hetliteratuuronderzoek en interviews zijn verder gebruikt voor de for-mulering van de enquêtevragen die betrekking hebben op de motie-ven van panelleden van de TECHSAM2-monitor om meer te gaansamenwerken.

29


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 29

tabel 2 trends, invloedsfactoren en motieven om (meer) samen te wer-ken


Op basis van deze tabel kunnen enkele hoofdmotieven worden geï-dentificeerd, die tot (meer) technologische samenwerking kunnenleiden. In tabel 3 is weergegeven hoe deze motieven aan de bespro-ken markttrends zijn gerelateerd.

30


Trends Invloedsfactoren Motieven om (meer) samen te werken

internationalisering en toenemende complexiteit van de • toegang tot kennisglobalisering bedrijfsomgeving en daarmee toenemende • behalen van schaalvoordelen

onzekerheid, toenemende concurrentie • verlagen onzekerheid (bij toetreding tot buiten-(meer spelers) landse markt)

• strategische allianties bij penetratie nieuwe markten

• wapenen tegen toenemende concurrentie (bij toetreding op Nederlandse markt)

• aantal mogelijkheden voor samenwerking neemttoe door toetreding

• grotere noodzaak tot innoveren• specialisatie in sterke punten, zwakke punten

uitbesteden of via samenwerking ontwikkelenontwikkelingen in customization, toenemende vraagdifferen- • grotere noodzaak tot innoverende vraag tiatie, minder ruimte voor grootschalig- • grotere noodzaak tot specialiseren

heid in productie, meer onzekerheid ten • snellere time-to-marketaanzien van afzet, commerciële levens- • toenemende noodzaak van technologische cyclus van producten wordt kleiner, toe- en organisatorische vernieuwingnameuitbestede volumes • noodzaak koppeling producten productie-

ontwikkeling• kennisoverdracht• reductie onzekerheid in de afzet• vergroten flexibiliteit

technologische flexibilisering, toename technologische • onvermogen bedrijven om zelf te innoveren, ontwikkelingen complexiteit, toenemende snelheid waarmee toenemende complexiteit

innovaties elkaar opvolgen, toename • noodzaak flexibiliteit (ook in de samenwerking)R&D-uitgaven • reduceren onzekerheid bij gebruik van

nieuwe technologieën• mogelijkheden voor procesverbetering• mogelijkheden voor productdifferentiatie• delen van hoge investeringskosten• verkrijgen van toegang tot externe financiële

middelen ontwikkelingen op communicatiemogelijkheden nemen toe, • noodzakelijke voorwaarde voor samenwerking ICT-gebied toegang tot informatie neemt toe in verticale netwerken

• katalysator voor kennisuitwisseling• distributie verandert (schakels vallen weg)

ecologisering duurzaam ondernemen gaat concurrentie- • integraal ketenbeheerkracht bepalen, milieutechnologie wordt • integratie technologie- en milieukennisbelangrijker

marktwerking concurrentie neemt toe • mogelijke prikkel tot meer samenwerking

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 30

Concurrentieoverwegingen worden vooral ingegeven door de markt-trend ‘internationalisering en globalisering’ die vraagt om aanpassin-gen in de concurrentiestrategie. Technologische overwegingenkomen vooral voort uit technologische ontwikkelingen). Financiëleoverwegingen kunnen met name het gevolg zijn van de hoge inves-teringskosten die nodig zijn voor R&D. Ontwikkelingen in debedrijfskolom vormen een motief dat onder andere volgt uit veran-deringen in de vraag, maar mede kan zijn ingegeven door ontwikke-lingen op ICT-gebied en door de trend ‘ecologisering’. Ontwikkelin-gen in de bedrijfskolom worden in de enquête uitgesplitst in ontwik-kelingen in de relatie met afnemers en in ontwikkelingen in de rela-tie met leveranciers. Bij ontwikkelingen in regelgeving door de over-heid is vooral gekeken naar het overheidsbeleid dat indirect vaninvloed kan zijn op technologische samenwerking. Daarbij kunnenmaatregelen worden genoemd op het gebied van deregulering enmarktwerking en ook maatregelen op milieugebied (passend binnende trend ecologisering).1

De hoofdmotieven zijn voorgelegd aan de leden van het TECHSAM2-panel die in de afgelopen jaren meer zijn gaan samenwerken op tech-nologisch gebied. Gevraagd is naar het belang van deze motieven bijhun beslissing om meer te gaan samenwerken. Vervolgens is door-gevraagd naar de onderliggende overwegingen die bij deze beslissingeen rol hebben gespeeld. In hoofdstuk 5 wordt op de aldus verkre-gen overwegingen en relaties uitgebreid ingegaan.

31


tabel 3 hoofdmotieven die tot meer samenwerking op technologisch gebied kunnen leiden


internationa- ontwikkelin- technolo- ontwikkelin-lisering en gen in de gische gen op eco- markt-globalisering vraag ontwikkelingen ICT-gebied logisering werking

concurrentieoverwegingen •technologische overwegingen •financiële overwegingen •ontwikkelingen in bedrijfskolom • •ontwikkelingen in regelgeving door overheid • •

1 In de literatuurstudie in dit hoofdstuk is afgezien van de rol van het overheidsinstrumenta-rium (zoals subsidies) op technologische samenwerking. In de enquête is wel gevraagd naarhet effect van subsidies op technologische samenwerking.

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 31

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 32

4 Dynamiek in technologischesamenwerkingsverbanden

4.1 InleidingIn dit hoofdstuk komt de dynamiek in technologische samenwer-kingsverbanden van de bedrijven in het panel aan de orde. Door temonitoren op het beëindigen van bestaande en het opstarten vannieuwe samenwerkingsverbanden, ontstaat een beeld van de ‘bewe-gingen’ in de technologische samenwerkingsverbanden van eenbedrijf gedurende een periode van drie jaar. In de volgende paragraafwordt ingegaan op enkele kenmerken van de ondervraagde panel-leden. Het totale aantal technologische samenwerkingsverbandenvan de panelleden in 1999 komt in paragraaf 4.3 aan de orde. In para-graaf 4.4 wordt een beeld geschetst van de dynamiek door te kijkennaar het verloop van de samenwerkingsstatus van de bedrijven in1999 ten opzichte van 1998 en 1997.

4.2 Kenmerken van de ondervraagdepanelleden

Meer dan de helft van de benaderde bedrijven werkt nog samen

In de huidige meting zijn 214 panelleden ondervraagd. Van dezegroep werken 122 bedrijven (57%) nog steeds samen. 43% van debenaderde bedrijven (92 bedrijven) werkt op dit moment dus nietsamen.

De verdeling van de samenwerkende bedrijven naar grootteklasse ensectoren is weergegeven in tabel 4. Door de geringe celvulling in degrootteklasse-categorie ‘50-99 werknemers’ zal deze categorie in deverdere analyse worden samengevoegd met grootteklasse-categorie‘10-49 werknemers’.

tabel 4 verdeling van de samenwerkende bedrijven in het panel TECH-SAM2 1999 over de sectoren en grootteklassen, in aantallen

10-49 50-99 100 werknemers sector werknemers werknemers of meer totaal

industrie 15 21 28 64zakelijke diensten 33 9 16 58

totaal 48 30 44 122


33


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 33

4.3 Aantal samenwerkingsverbandenRuim eenderde van alle samenwerkende panelleden (34%) neemtaan slechts één samenwerkingsverband deel. Bijna 28% neemt aantwee samenwerkingsverbanden deel en 18% aan drie samenwer-kingsverbanden. Het percentage bedrijven die aan meer dan drie ver-banden deelnemen bedraagt 20%.

Aantal samenwerkingsverbanden in het grootbedrijf groter danin het MKB

Uit de onderstaande tabel blijkt dat het aantal samenwerkingsver-banden binnen het MKB (10-99 werknemers) geringer is dan in hetgrootbedrijf (100 of meer werknemers). In het MKB maakt 89% vande panelleden van maximaal 3 samenwerkingsverbanden deel uit,terwijl dit percentage voor het grootbedrijf op 63% ligt. De verschil-len tussen de sectoren zijn geringer. In de industrie participeert 17%van de bedrijven in meer dan drie samenwerkingsverbanden tegen25% van de zakelijke dienstverleners.

tabel 5 aantal samenwerkingsverbanden van de samenwerkende bedrij-ven in het panel TECHSAM2 1999 per sector en grootteklasse,in percentages

1 2 3 meer dan 3 totaal

MKB 35 38 16 11 100grootbedrijf 33 9 21 37 100

industrie 41 22 20 17 100zakelijke diensten 27 34 14 25 100

totaal 34 28 18 20 100


4.4 Veranderingen in samenwerkingssta-tus

Het percentage panelleden die samenwerken is afgenomen

Op dit moment werkt 57% van de 214 ondervraagde panelleden nogsamen, terwijl het aantal samenwerkende bedrijven in 1998 nog op193 bedrijven lag bij een benaderd aantal panelleden van 231.Uitgedrukt in een percentage kwam het aandeel van samenwerken-de bedrijven bij de vorige meting neer op 82%. Na drie jaar is duseen behoorlijk deel van de samenwerkingsverbanden beëindigd.

34

Dynamiek in technologische samenwerkingsverbanden

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 34

Door koppeling van de bestanden van de drie verschillende metin-gen kan inzicht worden verkregen in de samenwerkingsstatus vanalle panelleden. Uit tabel 6 blijkt dat van de oorspronkelijke 350panelleden 35% in ieder geval nog samenwerkt. Ruim een kwart vandeze panelleden (26%) doet dit niet meer. Voor 39% is het echteronzeker of men nog samenwerkt, aangezien hun gegevens bij delaatste meting niet konden worden achterhaald. Verder geldt dat vande 122 bedrijven die nu nog samenwerken er 30 in 1998 niet zijnbereikt. Van de resterende 92 bedrijven die nu nog samenwerken,werkten er in 1998 7 (8%) niet samen. Deze bedrijven hebben ken-nelijk het samenwerkingsverband dat ze in 1997 hadden kort daarnabeëindigd en zijn in 1999 een nieuw samenwerkingsverband aange-gaan.

tabel 6 samenwerkingsstatus van alle panelleden bij iedere meting

1997 1998 1999 aantal panelleden cumulatief percentage

+ + + 85 24+ - + 7 26+ o + 30 35+ + - 43 47+ - - 18 52+ o - 31 61+ + o 65 80+ o o 58 96+ - o 13 100

+ = panelleden die aangeven op technologisch gebied samen te werken.- = panelleden die aangeven op technologisch gebied niet samen te werken.o = panelleden waarvan de samenwerkingsstatus niet is achterhaald.Bron: EIM, TECHSAM2, 1999.

Beëindiging samenwerkingsverband doorgaans vanwege behalendoelstelling

Het is interessant de panelleden die nu niet meer samenwerken doorkoppeling van de bestanden van de drie metingen nader te analyse-ren. Opvallend is dat van de 92 bedrijven die bij de laatste metinghebben aangegeven niet meer samen te werken 53 bedrijven (58%)in 1997 aangaven dat het belangrijkste samenwerkingsverband eenlangdurig karakter had (met een ingeschatte doorlooptijd van mini-maal twee jaar).

Dit roept de vraag op waarom deze bedrijven het samenwerkings-verband hebben beëindigd. De belangrijkste reden om dit te doen isdat het beoogde doel van de samenwerking bereikt is: dit is genoemddoor 85% van de panelleden die in 1999 aangeven na 1 juli van hetvorige jaar de samenwerking te hebben beëindigd. Ook in de voor-

35


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 35

laatste meting van 1998 werd dit door veel bedrijven die de samen-werking destijds hebben beëindigd genoemd (70%). Kennelijk is dedoelstelling van de samenwerkingsverbanden eerder bereikt danmen op voorhand heeft ingeschat.

Vrijwel geen dynamiek in de samenstelling van het belangrijkstesamenwerkingsverband

Van de 122 bedrijven die op dit moment samenwerken geeft 82%aan dat er geen verandering is opgetreden in de samenstelling vanhet belangrijkste samenwerkingsverband. Bij 8% van de samenwer-kingsverbanden zijn er partners bijgekomen. In 3% van de gevallenzijn er partners weggegaan en 7% van de panelleden geeft aan dater zowel partners zijn bijgekomen als verdwenen.

36


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 36

5 Monitor TECHSAM2: uitkom-sten meting 1999

5.1 InleidingIn dit hoofdstuk worden de uitkomsten besproken van de derde enlaatste meting van de Monitor TECHSAM2. Om inzicht te geven inde algemene aspecten van technologische samenwerkingsverbandenworden eerst de kenmerken van de technologische samenwerkings-verbanden beschreven, zoals deze ook bij de eerdere metingen zijngeïnventariseerd. In paragraaf 5.3 worden de trends in technologi-sche samenwerking in kaart gebracht en wordt ingegaan op demotieven van bedrijven die hierop van invloed zijn geweest. In deparagrafen 5.4 en 5.5 wordt ingegaan op de effecten van de techno-logische samenwerking.

5.2 Kenmerken van de technologischesamenwerkingsverbanden

Technologische samenwerking meestal vast onderdeel van debedrijfsvoering

Technologische samenwerking is voor de meeste ondervraagdebedrijven in het panel een vast onderdeel van de bedrijfsvoering(66%). Bij dienstverlenende bedrijven (64%) is dit iets minder vaakhet geval dan bij industriële bedrijven (69%). Grote bedrijven heb-ben technologische samenwerking wat vaker als vast onderdeel vande bedrijfsstrategie (71%) dan het MKB (64%).

Belangrijkste doel van de samenwerking: ontwikkelen van nieu-we producten (diensten) en/of technologieën

Technologische samenwerking is, zoals hiervoor al is aangegeven,een strategie die veelal bewust door een bedrijf gekozen wordt.Voordat een bedrijf daadwerkelijk een samenwerkingsverband aan-gaat, stelt het zich in het algemeen een doel. Het merendeel van detechnologische samenwerkingsverbanden is gericht op het ontwik-kelen van nieuwe producten (diensten) en/of technologieën. Zietabel 7. Ruim 80% van de samenwerkende bedrijven geeft aan op dit

37


Wanneer verschillen tussen subgroepen (grootteklassen, sectoren)bestaan, is dat in de desbetreffende paragraaf vermeld.

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 37

terrein samen te werken. Daarnaast is bij veel bedrijven de samen-werking gericht op het verbeteren van de marktpositie (70%) en opkennisvergaring (65%).

tabel 7 doel van technologische samenwerking, in procenten (n=122)

1997 1999

ontwikkelen nieuwe producten (diensten) en/of technologieën 82 84verbetering van bestaande producten (diensten) en/of bedrijfsprocessen 64 63verbeteren van de positie in de markt 75 70creëren van een nieuwe markt 57 51kennisvergaring 56 65

Bron: EIM, TECHSAM2, 1997 en 1999.

In vergelijking met 1997 wordt kennisvergaring vaker als doelvan de samenwerking genoemd

Op dit moment is technologische samenwerking bij 66% van desamenwerkende bedrijven een vast onderdeel van de strategie.Opvallend genoeg lag dit percentage in 1997 hoger, namelijk op 73%.Het belangrijkste doel van de samenwerking is nog steeds het ont-wikkelen van nieuwe producten en/of technologieën. Wat opvalt isdat de bedrijven die op dit moment samenwerken kennisvergaringvaker als doel van de samenwerking noemen dan in 1997 (65% in1999 versus 56% in 1997) en dat het verbeteren van de marktpositieen het creëren van een nieuwe markt juist minder vaak als doel wor-den genoemd.

Het grotere belang dat aan kennisvergaring wordt toegedicht is inovereenstemming met het in paragraaf 3.2 besproken toenemendebelang van de ondernemerschapseconomie, waarin kennis debelangrijkste productiefactor vormt.

Ruim eenderde van de samenwerkende bedrijven werkt samenop volledig nieuwe technologieterreinen

Bij het merendeel van de bedrijven gaat het bij de samenwerking omtoepassingen van vertrouwde (55%) en/of van aanverwante techno-logie (62%). Ruim eenderde van de bedrijven werkt samen op volle-dig nieuwe technologieterreinen. Met name bij de samenwerking opvolledig nieuwe technologieterreinen doen zich verschillen voor naarsector en grootteklasse. Zo blijkt dat 42% van de industriële bedrij-ven op dit terrein samenwerkt tegen 24% van de zakelijke dienst-verleners. Verder is het vooral het grootbedrijf (40% tegen 30% voorhet MKB) dat op dit terrein samenwerkt. Overigens worden de ver-

38

Monitor TECHSAM2: uitkomsten meting 1999

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 38

schillende soorten technologieterreinen door vrijwel alle bedrijven incombinatie genoemd.

Belangrijkste technologische samenwerkingsverband heeft door-gaans een langdurig karakter

In de eerste meting (350 bedrijven) gaf tweederde van de panelledenaan dat het belangrijkste technologische samenwerkingsverbandvoor meer dan twee jaar was aangegaan. Ook bij de derde en laatstemeting blijkt dat van de bedrijven die nog samenwerken 70% aan-geeft dat het belangrijkste samenwerkingsverband een langdurigkarakter heeft.

Ander bedrijf voornaamste partner

Evenals bij de eerdere metingen van het TECHSAM2-panel blijkt ookbij de derde meting in circa 60% van de gevallen een ander bedrijfde belangrijkste samenwerkingspartner te zijn. In de overige geval-len is dit een onderwijsinstelling of een onderzoeksinstelling.Industriële bedrijven werken iets vaker samen met onderwijs- enonderzoeksinstellingen dan bedrijven in de zakelijke dienstverlening(zie tabel 8).

tabel 8 belangrijkste partner in belangrijkste technologische samen-werkingsverband, percentage ondernemingen (n=122)

type partner industrie zakelijke diensten totaal

een bedrijf 50 67 58een onderwijsinstelling 25 14 20een onderzoeksinstelling 25 19 22

totaal 100 100 100


Partner in het belangrijkste samenwerkingsverband meestal gro-ter of even groot

Bij ongeveer de helft van alle bedrijven is de partner in het belang-rijkste samenwerkingsverband groter qua omzet (49%). Zie figuur 1.Eenderde van alle bedrijven geeft aan dat de belangrijkste partnerkleiner is. In de industrie ligt dit laatste percentage met 38% ietshoger dan in de zakelijke dienstverlening (31%).

39


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 39

figuur 1 omvang partner (qua omzet) in belangrijkste technologischesamenwerkingsverband


Meeste partners in belangrijkste samenwerkingsverband zijnbuiten de eigen regio gevestigd

Van de samenwerkende bedrijven geeft 6% aan dat één of meerpartners in het belangrijkste samenwerkingsverband in de eigen ves-tigingsplaats zijn gevestigd, 30% van de bedrijven noemt de eigenregio of provincie als vestigingsplaats van de partners. Bijna 55%geeft aan dat één of meer partners in de overige regio’s of provinciesvan Nederland zijn gevestigd. Ruim 30% van de panelleden geeftaan dat er ook samenwerkingspartners in het buitenland zijn geves-tigd. Bij de eerdere metingen in het kader van TECHSAM2 is nietgevraagd naar geografische aspecten, waardoor een vergelijking vande genoemde percentages in de tijd helaas niet mogelijk is.

5.3 Trends in technologische samenwer-king

Ruim de helft van alle samenwerkende bedrijven werkt meersamen

Om inzicht te krijgen in de trends die van invloed zijn op de matevan technologische samenwerking tussen bedrijven, is gevraagd ofbedrijven in de afgelopen jaren op technologisch gebied meer zijngaan samenwerken.

40


industrie

diensten

alle bedrijven

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

kleiner even groot groter weet niet

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 40

Van de 122 bedrijven die nog samenwerken is 55% meer gaansamenwerken (31% van alle ondervraagde panelleden) en 42% nietmeer en ook niet minder. De overige 3% bestaat uit bedrijven dieminder zijn gaan samenwerken of geen antwoord konden geven opdeze vraag.

Bij een onderverdeling naar bedrijfsomvang blijkt dat vooral hetgrootbedrijf (100 werknemers of meer) meer is gaan samenwerken:61% versus 51% voor bedrijven tot 100 werknemers. Deze percenta-ges liggen voor de industrie en zakelijke dienstverlening iets dichterbij elkaar: 53% versus 57%. Zie tabel 9.

tabel 9 percentage bedrijven die meer of minder zijn gaan samenwer-ken (n = 122)

niet meer en niet minder/meer minder/weet niet totaal

MKB 51 49 100grootbedrijf 61 39 100

industrie 53 47 100zakelijke diensten 57 43 100

totaal 55 45 100


Van de bedrijven die meer zijn gaan samenwerken gaat het bij 57%om samenwerking met een groter aantal partners. Bijna 45% zegtmet dezelfde partners in een groter aantal projecten samen te werkenen 42% is in bestaande projecten met dezelfde partners intensievergaan samenwerken.

Concurrentieoverwegingen vormen de belangrijkste motieven ommeer samen te werken

In paragraaf 3.4 van deze rapportage zijn op basis van de literatuur-studie en de gehouden expert-interviews de volgende overwegingengeformuleerd die voor de panelleden aanleiding kunnen zijn geweestom meer samen te werken op technologisch gebied:• concurrentieoverwegingen• technologische overwegingen• financiële overwegingen• ontwikkelingen in relatie met afnemers• ontwikkelingen in relatie met leveranciers• ontwikkelingen in regelgeving door overheid.

41


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 41

Aan de panelleden die meer zijn gaan samenwerken is gevraagdwelke van deze overwegingen daarbij inderdaad een rol hebbengespeeld met een onderscheid naar de mate van belangrijkheid.Vooral concurrentieoverwegingen spelen hierbij een belangrijke totzeer belangrijke rol. Zie figuur 2. Ook technologische en financiëleoverwegingen en ontwikkelingen in de relatie met de afnemers spe-len een belangrijke rol bij het besluit van bedrijven om meer samente werken.

figuur 2 overwegingen en hun belang bij het besluit van bedrijven ommeer samen te werken (uitgedrukt in percentage van de bedrij-ven die meer zijn gaan samenwerken, n = 65)


Grote verschillen naar sector doen zich vooral voor bij de financiëleoverwegingen om meer samen te werken. Voor 71% van de zakelij-ke dienstverleners vormen deze overwegingen een belangrijke totzeer belangrijke verklaring om meer te gaan samenwerken, tegen47% van de industriële bedrijven. Ontwikkelingen in de relatie metafnemers worden vooral door het MKB en door de industrie alsbelangrijk ervaren.

42


ontwikkelingen in regelgeving door overheid

ontwikkelingen in relatie met leveranciers

ontwikkelingen in relatie met afnemers

financiële overwegingen

concurrentieoverwegingen

technologische overwegingen

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

zeer belangrijke rol belangrijke rol een rol geen rol

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 42

tabel 10 percentages van bedrijven die de volgende overwegingenbelangrijk tot zeer belangrijk vinden bij het besluit om meersamen te werken, verschillen naar grootteklasse en sector(n=65)

zakelijkeMKB grootbedrijf industrie diensten

technologische overwegingen 71 74 76 68concurrentieoverwegingen 84 85 85 84financiële overwegingen 53 52 47 71ontwikkelingen in relatie met afnemer 71 63 71 64ontwikkelingen in relatie met leverancier 35 44 47 29ontwikkelingen in regelgeving overheid 34 26 39 21


Vernieuwing van producten of diensten vormt de belangrijkstetechnologische overweging om meer te gaan samenwerken

Van de 65 bedrijven die op technologisch gebied meer zijn gaansamenwerken is 63% dit vooral gaan doen om producten te ver-nieuwen. Het verwerven van technologische kennis wordt door ruimde helft genoemd als motief om meer samen te werken.

figuur 3 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende tech-nologische overwegingen meer samen te werken op technolo-gisch gebied (n = 65)


43


verwerven van technologische kennis

toepassen van nieuwe informatietechnologie

sneller ontwikkelen van producten

vernieuwen van producten

0 10 20 30 40 50 60 70%

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 43

Toepassen van nieuwe IT vooral voor zakelijke dienstverlenerseen belangrijk motief, verwerven van technologische kennisvooral voor industrie van belang

Verschillen tussen sectoren doen zich voornamelijk voor bij de toe-passing van nieuwe informatietechnologie en bij het verwerven vantechnologische kennis. Zie tabel 11. Zakelijke dienstverleners noe-men het toepassen van nieuwe informatietechnologie vaker danindustriële bedrijven (39% versus 18% voor de industrie), terwijlindustriële bedrijven vooral het verwerven van technologische ken-nis een belangrijke overweging vinden om meer samen te werken optechnologisch gebied (65% versus 39% voor de dienstverlening).Ook tussen het MKB en het grootbedrijf zijn verschillen waarneem-baar. Het grootbedrijf noemt het vernieuwen van producten en hetverwerven van technologisch kennis vaker als motieven om meersamen te werken (74% respectievelijk 63% versus 55% respectieve-lijk 45% voor het MKB).

tabel 11 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende tech-nologische overwegingen meer samen te werken op technolo-gisch gebied, naar grootteklasse en sector (n=65)


vernieuwen van producten 55 74 65 61sneller ontwikkelen van producten 49 37 41 42toepassen van nieuwe informatietechnologie 29 26 18 39verwerven van technologische kennis 45 63 65 39


Versterking van de marktpositie en kennisverwerving vormen debelangrijkste concurrentieoverwegingen om meer samen te wer-ken op technologisch gebied

Concurrentieoverwegingen spelen een belangrijke rol bij samenwer-king. Versterking van de marktpositie, een verbetering van de con-currentiekracht en kennisverwerving (door het onderhouden vancontacten met andere bedrijven en/of instellingen) zijn de achterlig-gende overwegingen die door samenwerkende bedrijven het meestworden genoemd als motief om nog meer samen te werken.

44


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 44

figuur 4 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende con-currentieoverwegingen om meer samen te werken op technolo-gisch gebied (n = 65)


Het grootbedrijf noemt kennisverwerving en het MKB de verster-king van de marktpositie als belangrijkste concurrentieoverwe-ging om meer te gaan samenwerken

Het grootbedrijf noemt het verwerven van kennis via het onderhou-den van contacten met andere bedrijven en/of instellingen hetbelangrijkste concurrentiemotief (81%), terwijl MKB-bedrijven deversterking van de marktpositie het belangrijkst vinden (82%). Zietabel 12.

De industrie noemt in vergelijking met de zakelijke dienstverleninghet behalen van kostenvoordelen en vergroting van de flexibiliteitvaker als reden om meer samen te werken op technologisch gebied.Bij de zakelijke diensten valt het relatief hoge percentage op voor hetmotief ‘verkrijgen van toegang tot nieuwe markten’ (68% versus41%).

45


kennisverwerving

vergroten flexibiliteit

verkrijgen van toegang tot nieuwe markten

behoud technologische voorsprong

versterking marktpositie

behalen van kostenvoordelen

mogelijkheid verdere specialisatie

verbetering concurrentiekracht

0 10 20 30 40 50 60 70 80%

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 45

tabel 12 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende con-currentieoverwegingen meer samen te werken op technologischgebied, naar grootteklasse en sector (n=65)


verbetering concurrentiekracht 76 67 73 74mogelijkheid verdere specialisatie 45 33 35 45behalen van kostenvoordelen 58 41 56 45versterking marktpositie 82 74 76 81behoud technologische voorsprong 55 63 56 61toegang tot nieuwe markten 61 44 41 68vergroting flexibiliteit 34 44 47 29kennisverwerving 71 81 76 74


Het behalen van kostenvoordelen en het delen van hoge investe-ringsuitgaven vormen de belangrijkste financiële overwegingenom op technologisch gebied meer te gaan samenwerken

Het behalen van kostenvoordelen vormt de belangrijkste financiëleof kostenoverweging om op technologisch gebied meer samen tewerken (genoemd door 48% van bedrijven die meer zijn gaansamenwerken), gevolgd door het delen van hoge investeringsuitga-ven (34%). Het behalen van kostenvoordelen speelt vooral daarwaar de activiteiten van technologische samenwerking met nameprocesgericht zijn. Het delen van grote investeringsuitgaven zal voor-al van toepassing zijn bij het kostbare proces van productontwikke-ling.

figuur 5 percentages van bedrijven die aangeven door de volgendefinanciële of kostenoverwegingen meer samen te werken optechnologisch gebied (n = 65)


46


delen van hoge investeringsuitgaven

behalen van kostenvoordelen

afdekken van financiële risico's

betere toegang tot financiële middelen

0 10 20 30 40 50%

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 46

Voor de industrie vormen kostenvoordelen het belangrijksteargument, terwijl de zakelijke dienstverleners ook het delen vande hoge investeringsuitgaven als belangrijke financiële overwe-ging zien om meer te gaan samenwerken

Bij een verdere uitsplitsing naar sector blijkt dat het delen van hogeinvesteringsuitgaven het belangrijkste financiële argument van zake-lijke dienstverleners is om meer samen te werken op technologischgebied (48%), terwijl de industrie het behalen van kostenvoordelenhet belangrijkste motief vindt (50%). Zie tabel 13. Dit laatste geldtook voor zowel het grootbedrijf (48%) als het MKB (47%). Hetgrootbedrijf kent daarnaast ook een groot belang toe aan het afdek-ken van financiële risico’s (37%), terwijl het MKB het delen van dehoge investeringsuitgaven als het op één na belangrijkste financiëlemotief beschouwt om meer op technologisch gebied samen te wer-ken (34%).

tabel 13 percentages van bedrijven die aangeven door de volgendefinanciële of kostenoverwegingen meer samen te werken optechnologisch gebied, naar grootteklasse en sector


betere toegang tot financiële middelen 16 15 9 23afdekken van financiële risico’s 16 37 15 35behalen van kostenvoordelen 47 48 50 45delen van hoge investeringsuitgaven 34 33 21 48


Ontwikkelingen in de relatie met de afnemers komen vooral totuitdrukking in een toename van de vraag naar een breder pro-ducten- of dienstenpakket

Een toename van de vraag naar een breder producten- of diensten-pakket is de belangrijkste ontwikkeling in de relatie met afnemers diebedrijven aanzet om meer op technologisch gebied samen te werken(genoemd door 62% van de bedrijven die meer zijn gaan samen-werken). Toeleveranciers moeten steeds meer kunnen aanbieden enzijn mede door eigen specialisatie gedwongen om met andere toele-veranciers of met de afnemers zelf samen te werken.

47


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 47

figuur 6 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende ont-wikkelingen in de relatie met afnemers meer samen te werkenop technologisch gebied (n = 65)


De toename van de vraag bij afnemers naar een breder produc-ten- of dienstenpakket vormt ongeacht de grootteklasse en sectorde belangrijkste overweging om meer op technologisch gebiedsamen te werken

Zakelijke dienstverleners zien vooral in een toename van de vraag bijafnemers naar een breder producten- of dienstenpakket een redenom meer met de afnemers te gaan samenwerken. Ook industriëlebedrijven noemen dit als belangrijkste motief, zij het in minderemate dan de zakelijke dienstverleners: 53% versus 71%. Een soort-gelijk beeld is zichtbaar bij de onderverdeling naar grootteklasse.Zowel het MKB (68%) als het grootbedrijf (52%) beschouwen detoename van de vraag bij afnemers naar een breder producten- ofdienstenpakket als belangrijkste motief om meer samen te werkenmet afnemers.

48


toename noodzaak uitwisseling technologische kennis

toename noodzaak gezamenlijk behalen kostenvoordelen

toename noodzaak gezamenlijke product- of dienstontwikkeling

toename vraag naar breder producten- of dienstenpakket

toename van uitbestede volume

0 10 20 30 40 50 60 70%

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 48

tabel 14 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende ont-wikkelingen in de relatie met afnemers meer samen te werkenop technologisch gebied, naar grootteklasse en sector (n=65)

zakelijketoename van: MKB grootbedrijf industrie diensten

het uitbestede volume door afnemers 29 19 26 23vraag naar een breder producten- of dienstenpakket 68 52 53 71noodzaak gezamenlijk ontw. producten of diensten 42 37 44 35noodzaak gezamenlijk behalen kostenvoordelen 34 37 41 29noodzaak om technologische kennis uit te wisselen 42 44 44 42


Vraagverbreding vormt ook in de relatie met toeleveranciers hetbelangrijkste motief om meer te gaan samenwerken op technolo-gisch gebied

Ook in de relatie met toeleveranciers wordt een toename van devraag naar een breder producten- of dienstenpakket als belangrijkstemotief genoemd om meer te gaan samenwerken (genoemd door35% van de bedrijven die meer zijn gaan samenwerken). De nood-zaak om technologische kennis uit te wisselen volgt met 34% als hetop één na belangrijkste motief. Zie figuur 7.

figuur 7 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende ont-wikkelingen in de relatie met toeleveranciers meer samen tewerken op technologisch gebied (n =65)


49


toename noodzaak uitwisseling technologische kennis met toeleveranciers

toename noodzaak gezamenlijk behalen kostenvoordelen met toeleveranciers

toename noodzaak gezamenlijke product- of dienstontwikkeling met toeleveranciers

toename vraag naar breder producten- of dienstenpakket door eigen bedrijf

toename van uitbestede volume door eigen bedrijf

0 10 20 30%

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 49

De noodzaak om technologische kennis uit te wisselen vormt inde relatie met toeleveranciers voor het grootbedrijf het belang-rijkste motief om meer op technologisch gebied samen te werken

Industriële bedrijven noemen de vraag naar een breder producten- ofdienstenpakket door het eigen bedrijf als belangrijkste motief ommeer met toeleveranciers te gaan samenwerken. Bij de zakelijkedienstverleners liggen de verschillende motieven vrij dicht bij elkaar.De noodzaak om technologische kennis uit te wisselen met toeleve-ranciers speelt meer bij het grootbedrijf dan bij het MKB (44%respectievelijk 26%). Dit geldt ook voor de vraag naar een brederproducten- of dienstenpakket door het eigen bedrijf (41% van hetgrootbedrijf versus 32% van het MKB).

tabel 15 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende ont-wikkelingen in de relatie met toeleveranciers meer samen tewerken op technologisch gebied, naar grootteklasse en sector(n=65)

zakelijketoename van: MKB grootbedrijf industrie diensten

het uitbestede volume door eigen bedrijf 18 11 9 23vraag naar een breder producten- of dienstenpakket 32 41 41 29noodzaak gezamenlijk ontw. producten of diensten 29 26 29 26noodzaak gezamenlijk behalen kosten-voordelen 34 26 29 32noodzaak om technologische kennis uit te wisselen 26 44 38 29


Toenemende eisen op milieugebied en subsidies vormen debelangrijkste overheidsmaatregelen die van invloed zijn op tech-nologische samenwerking

Toenemende eisen op milieugebied worden door 26% van de bedrij-ven die meer zijn gaan samenwerken als aanleiding genoemd om ditte doen. Eenvijfde van de bedrijven die meer zijn gaan samenwerkenis gestimuleerd door het bestaan van subsidies. Maatregelen op hetgebied van deregulering en marktwerking blijken in de perceptie vande respondenten nauwelijks een rol te spelen als motief om meer optechnologisch gebied samen te werken. Dit kan worden verklaarddoordat de overheid geen specifieke maatregelen richt op de sectorenwaarin de ondervraagde bedrijven actief zijn. Het kan echter ookworden verklaard door het feit dat, indien sprake zou zijn van der-

50


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 50

gelijke maatregelen, deze vermoedelijk via een verheviging van deconcurrentie in de markt alleen indirect van invloed zijn op techno-logische samenwerking. Verheviging van de concurrentie kan, zoalsbijvoorbeeld blijkt uit tabel 2, een invloedsfactor vormen voor bedrij-ven die de directe aanleiding kan zijn om meer samen te werken optechnologisch gebied.

figuur 8 percentages van bedrijven die aangeven door de volgende ont-wikkelingen in de regelgeving door de overheid meer samen tewerken op technologisch gebied (n =65)


Door de geringe aantallen is op dit punt helaas geen betrouwbare uit-splitsing te maken naar grootteklasse en sector.

5.4 Oordeel over resultaat van de techno-logische samenwerking

Ruim 80% waardeert het belangrijkste samenwerkingsverbandmet minimaal een 6 als rapportcijfer

Van de panelleden die zich een oordeel hebben kunnen vormen overde mate waarin de oorspronkelijke doelstellingen van het belangrijk-ste samenwerkingsverband zijn gerealiseerd, geeft bijna 84% eenvoldoende. Ruim 30% geeft zelfs het rapportcijfer 8 of hoger. Hetgemiddelde cijfer bedraagt 7,2. Ruim 12% was nog niet in staat omzich hierover een oordeel te vormen.

Bij een uitsplitsing naar sector blijkt dat de zakelijke dienstverlenersmet een gemiddeld cijfer van 7,1 iets minder tevreden zijn dan deindustriële bedrijven, die een gemiddeld rapportcijfer van 7,3 latenzien.

51


regelgeving op gebied van marktwerking

toenemende eisen op milieugebied

subsidie-regelgeving

0 5 10 15 20 25 30%

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 51

Het gemiddelde cijfer ligt nu lager dan in 1997, maar resultatenvan samenwerking zijn nu wel beter zichtbaar

Het gemiddelde rapportcijfer nu ligt met 7,2 iets lager dan in 1997(7,4). Daarbij dient wel te worden aangetekend dat 43% van desamenwerkende bedrijven zich in 1997 nog geen oordeel kondenvormen omtrent de mate waarin de oorspronkelijke doelstellingenvan de samenwerking waren gerealiseerd (tegen 12% in 1999).

85% van de bedrijven vindt dat de belangrijkste partner in vol-doende of sterke mate aan de verwachtingen heeft voldaan

De samenwerkende bedrijven zijn niet alleen vaak tevreden over demate waarin de doelstellingen van de samenwerking zijn gereali-seerd. Men is ook positief over de belangrijkste partner. 32% is zelfsvan mening dat de partner in sterke mate aan de verwachtingenheeft voldaan. Ruim de helft (53%) vindt dat de partner in voldoen-de mate heeft voldaan. Slechts 2,5% is zeer ontevreden over de part-ner.

5.5 Effecten van technologische samen-werking

Effecten van technologische samenwerking blijken uit de mate waar-in de financiële positie, exportmogelijkheden, concurrentiepositie enwerkgelegenheid door het samenwerken beïnvloed worden. In dezeparagraaf worden specifieke effecten beschreven die het gevolg zijnvan de deelname van bedrijven in het voor hun belangrijkste tech-nologische samenwerkingsverband.

42% van de samenwerkende bedrijven constateert een gunstigeffect van de samenwerking op de winst

Een minderheid van de samenwerkende bedrijven (42%) geeft aandat de belangrijkste samenwerking zeer winstgevend is (zie figuur9). Het merendeel (53%) constateert dat er nog geen sprake is vanwinstgevendheid op dit moment. Bij vergelijking tussen de industrieen de zakelijke diensten is een duidelijk verschil te constateren in demate van winstgevendheid. In beide sectoren ligt het aandeel van debedrijven waar het belangrijkste technologische samenwerkingsver-band winstgevend is op ruim 40%. Binnen de industrie geeft echter8% van de bedrijven aan dat de samenwerking zeer winstgevend is.In de zakelijke dienstverlening wordt dit antwoord niet gegeven.

52


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 52

figuur 9 invloed belangrijkste technologische samenwerkingsverband opwinstgevendheid (n = 122)


Belangrijkste samenwerkingsverband heeft een positief effect opde export

Bijna de helft van alle samenwerkende bedrijven (47%) geeft aan datde belangrijkste samenwerking een positieve tot zeer positieveinvloed heeft op de export. Voor 18% van de bedrijven is deze vraagechter niet van toepassing omdat zij niet exporteren. Indien alleen deexporterende bedrijven in ogenschouw worden genomen, blijkt dat57% van hen een positief effect ziet van de samenwerking op hunexport.

Aangezien relatief meer industriële bedrijven exporteren dan zakelij-ke dienstverleners moet bij een vergelijking tussen de sectoren wor-den opgepast. Van de exporterende zakelijke dienstverleners ervaart63% een positief effect, terwijl dit percentage voor de industriëleexporteurs op 53% ligt.

53


industrie

diensten

alle bedrijven

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

zeer winstgevend

winstgevend

niet winstgevend

nog niet winstgevend

weet niet

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 53

figuur 10 invloed belangrijkste technologische samenwerkingsverband opexportmogelijkheden (lengte balk = percentage exporterendebedrijven; n = 122 bedrijven)


Bijna driekwart van de bedrijven geeft aan dat de concurrentie-positie door samenwerking is versterkt

Een verbetering van de concurrentiepositie vormt vaak de directe ofindirecte aanleiding om een samenwerkingsverband aan te gaan. Hetis daarom niet verwonderlijk dat 74% van alle samenwerkendebedrijven aangeeft dat de concurrentiepositie is versterkt door detechnologische samenwerking. Slechts 4% ziet geen invloed en 21%verwacht mogelijk wel een invloed, maar geeft aan dat er op ditmoment nog geen effect is van de samenwerking op de concurren-tiepositie.

De verschillen tussen de sectoren zijn gering. Zakelijke dienstverle-ners lijken meer duidelijkheid te hebben omtrent de effecten van desamenwerking op de concurrentiepositie. Het percentage bedrijvendat nog geen effect ziet ligt met 16% namelijk duidelijk lager dan inde industrie (27%). In vergelijking met de industrie ziet een groterdeel van de zakelijke dienstverleners geen effect op de concurrentie-positie: 7% versus 2%.

54


industrie

diensten

alle bedrijven

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1%

zeer positieve invloed

positieve invloed

geen invloed

nog geen invloed

weet niet

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 54

figuur 11 invloed belangrijkste technologische samenwerkingsverband opde concurrentiepositie (n = 122)


In de zakelijke dienstverlening is het effect van de technologischesamenwerking op de werkgelegenheid groter dan in de industrie

Van alle samenwerkende bedrijven geeft 29% aan dat de werkgele-genheid is toegenomen door de technologische samenwerking. Bijnatweederde constateert dat de werkgelegenheid niet is veranderd en4% zegt dat de werkgelegenheid zelfs is afgenomen door de techno-logische samenwerking.

De zakelijke dienstverleners zien een relatief groot effect op de werk-gelegenheid van het belangrijkste technologische samenwerkings-verband: tweevijfde van de zakelijke dienstverleners ervaart een toe-name van de werkgelegenheid door de samenwerking, tegen onge-veer eenvijfde in de industrie. De industrie ziet als gevolg van detechnologische samenwerking vaker een afname dan de zakelijkedienstverleners: 6% versus 2%.

55


industrie

diensten

alle bedrijven

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1%

versterkt niet beïnvloed nog geen invloed weet niet

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

toegenomen niet veranderd afgenomen weet niet

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 55

figuur 12 invloed belangrijkste technologische samenwerkingsverband opde werkgelegenheid (n = 122)


56


industrie

diensten

alle bedrijven

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

toegenomen niet veranderd afgenomen weet niet

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 56

6 Synthese

6.1 Veranderingen in de aard en het doelvan technologische samenwerking

Weinig veranderingen in de aard en het doel van de samenwer-king

• Ruim 80% van de samenwerkende bedrijven geeft aan dat desamenstelling van het belangrijkste samenwerkingsverband niet isveranderd.

• Voor maar liefst 96% van deze bedrijven is de belangrijkste part-ner hetzelfde gebleven.

• In de meeste gevallen (58%) is de belangrijkste partner eenbedrijf.

• Ontwikkelen van nieuwe producten/diensten en/of nieuwe tech-nologieën is nog steeds het belangrijkste doel van de samenwer-king (in 1999 door 84% genoemd versus 82% in 1997).

• Kennisvergaring is als doel wat belangrijker geworden (in 1999door 65% genoemd tegen 56% in 1997) ten koste van het verbe-teren van de marktpositie en het creëren van een nieuwe markt(70% respectievelijk 51% in 1999 versus 75% respectievelijk 57%in 1997).

Op basis van deze uitkomsten wordt duidelijk dat in de aard en hetdoel van de technologische samenwerking niet veel verschillen zijnopgetreden. Het feit dat kennisvergaring belangrijker wordt kan wor-den verklaard door het toenemende belang van kennis en de toene-mende noodzaak om kennis uit te wisselen. De toenemende nood-zaak om technologische kennis uit te wisselen met afnemers en metleveranciers vormt namelijk een belangrijk motief voor bedrijven ommeer samen te werken.

57


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 57

6.2 Veranderingen in de mate van techno-logische samenwerking

Een groot deel van de bedrijven die nu niet samenwerken, zal ditvermoedelijk wel weer gaan doen

Uit de enquête onder de panelleden blijkt het volgende:• van de 214 panelleden die in juni 1999 zijn benaderd werken 122

bedrijven nog samen (57%);• dit betekent dat 92 bedrijven op dit moment niet meer samen-

werken (43%).

Om verklaringen te zoeken voor het feit dat een fors deel van deondervraagde panelleden niet meer samenwerkt, is het relevant teweten waarom een samenwerkingsverband is beëindigd en wat destrategische waarde is van de samenwerkingsverbanden waar in1997 sprake van was.

Het bereiken van het doel van de samenwerking wordt door veelbedrijven als belangrijkste reden aangemerkt voor het beëindigenvan een samenwerkingsverband (door 85% van de panelledengenoemd die sinds 1 juli van het vorige jaar de samenwerking heb-ben beëindigd).

Tabel 16 verschaft inzicht in het strategische karakter van de samen-werkingsverbanden waar in 1997 sprake van was. Het blijkt dat bijnadriekwart van de bedrijven die nu nog samenwerken, technologischesamenwerking in 1997 van strategisch belang vond. Dit blijkt zoweluit het langlopende karakter van de samenwerking als uit het feit dattechnologische samenwerking in 1997 een vast onderdeel van debedrijfsstrategie uitmaakte bij deze bedrijven.

Wat echter opvalt is dat ook bij de bedrijven die op dit moment nietsamenwerken een groot deel van de bedrijven in 1997 aangaf tech-nologische samenwerking als vast onderdeel van de bedrijfsstrategiete hebben (71%). Een relatief grote groep (42%) gaf toen ook reedsaan dat de samenwerking naar alle waarschijnlijkheid kortlopendzou zijn.

58

Synthese

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 58

tabel 16 strategische karakter van de samenwerkingsverbanden in 1997voor bedrijven die in 1999 wel en niet meer samenwerken, inprocenten (n=214)

werkt in 1999 werkt in 1999nog samen niet samen totaal

samenwerkingsverband is kortlopend 27 42 34samenwerkingsverband is langlopend 73 58 66

samenwerking is incidenteel 27 29 28samenwerking is vast onderdeel van strategie 73 71 72


Deze uitkomsten leiden tot de verwachting dat een belangrijk deelvan de bedrijven die nu niet samenwerken dit vermoedelijk wel weerzal gaan doen. De samenwerking daterend uit 1997 had voor hen eenkortlopend karakter en had in 1999 haar doel bereikt. Gezien hetstrategisch belang van de samenwerking zijn nieuwe samenwer-kingsverbanden voor deze groep zeker niet uitgesloten. Sterker nog:in 1998 gaf ongeveer 40% van de bedrijven die met een samenwer-kingsverband waren gestopt, reeds aan dat men al weer plannen hadom te gaan samenwerken.

6.3 Motieven om meer samen te werkenen de invloed van markttrends

In de studie is op basis van de literatuurstudie en expert-interviewsvastgesteld en uitgewerkt welke trends als aanleiding kunnen wor-den gezien voor de overwegingen van bedrijven om meer samen tewerken. De belangrijkste overwegingen van bedrijven om meersamen te werken zijn naar hoofdmotieven gecategoriseerd en ver-volgens voorgelegd aan de panelleden die in de afgelopen jaren optechnologisch gebied meer zijn gaan samenwerken. Aldus is in destudie inzicht verkregen in de belangrijkste motieven van bedrijvenom meer samen te werken en in de relatie tussen deze motieven ende vastgestelde markttrends.

Op basis van de trends die zijn gesignaleerd en hun verwachteeffecten op technologische samenwerking mag worden veronder-steld dat de samenwerking in de afgelopen jaren is toegenomen

Zowel op basis van een literatuurstudie als op basis van interviewsmet experts is duidelijk geworden dat er sprake kan zijn van een ver-band tussen de belangrijkste resultante van de besproken trends,namelijk de toenemende onzekerheid voor bedrijven, en motievenom samen te werken. Op basis van deze uitkomsten mag wordenverondersteld dat de mate van samenwerking is toegenomen.

59

Synthese

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 59

In tabel 17 zijn de belangrijkste overwegingen van bedrijven ommeer samen te werken naar hoofdmotief gecategoriseerd. De opval-lendste resultaten van deze categorisering worden in deze paragraafbeschreven.

Concurrentieoverwegingen vormen de belangrijkste motieven ommeer samen te werken

Van de bedrijven die in de afgelopen jaren meer zijn gaan samen-werken geeft 85% aan dat concurrentieoverwegingen bij deze beslis-sing een belangrijke tot zeer belangrijke rol hebben gespeeld.Technologische ontwikkelingen (door 72% genoemd) en veranderin-gen in de relatie met afnemers zijn ook belangrijke overwegingengeweest (door 67% genoemd).

60

Synthese

tabel 17 confrontatie overwegingen van bedrijven om meer samen te werken met trends die zichafspelen in de bedrijfsomgeving (in percentage van de bedrijven die meer zijn gaansamenwerken, n=65)

overwegingen om meer samen te werken relevante trends

concurrentieoverwegingen (85%)• versterking marktpositie (78%) ⇐ internationalisering en globalisering • kennisverwerving (75%)• verbetering concurrentiekracht (72%)technologische overwegingen (72%)• vernieuwen van producten (63%) ⇐ technologische ontwikkelingen en ontwikkelin-• verwerven van technologische kennis (52%) gen in de vraag• sneller ontwikkelen nieuwe producten (42%)ontwikkelingen in de relatie met afnemers (67%)• toename van de vraag bij afnemers naar breder producten- ⇐ ontwikkelingen in de vraag, technologische

of dienstenpakket (62%) ontwikkelingen en internationalisering en • toename noodzaak uitwisseling technologische kennis (43%) globalisering• toename noodzaak gezamenlijke product-/dienstontwikkeling (40%)financiële en kostenoverwegingen (59%)• behalen kostenvoordelen (48%) ⇐ internationalisering en globalisering en • delen van hoge investeringsuitgaven (34%) technologische ontwikkelingen• afdekken financiële risico’s (25%)ontwikkelingen in de relatie met toeleveranciers (38%)• toename eigen vraag naar breder producten- of dienstenpakket (35%) ⇐ ontwikkelingen in de vraag, technologische • toename noodzaak uitwisseling technologische kennis (34%) ontwikkelingen en internationalisering en • toename noodzaak gezamenlijk behalen kostenvoordelen (31%) globaliseringontwikkelingen in de regelgeving overheid (31%)• toenemende eisen op milieugebied (26%) ⇐ ecologisering• subsidieregelgeving (20%) ⇐ internationalisering en globalisering• regelgeving op het gebied van marktwerking (8%) ⇐ deregulering en marktwerking


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 60

Internationalisering en globalisering en ontwikkelingen in devraag vormen de belangrijkste trends die bedrijven tot samen-werken stimuleren

Bij confrontatie van overwegingen met trends in tabel 17 blijkt datinternationalisering en globalisering en ontwikkelingen in de vraaghet meest als oorzaak van meer samenwerking kunnen wordengezien. Beide ontwikkelingen dragen dan ook in grote mate bij aande toenemende dynamiek en onzekerheid in de bedrijfsomgeving.

Relatie tussen overwegingen en technologische ontwikkelingenmeestal indirect

De relatie tussen veel overwegingen en technologische ontwikkelin-gen is indirect. Zo maken technologische ontwikkelingen innovatiesen productdifferentiatie mogelijk, die op hun beurt nodig zijn om aanontwikkelingen in de vraag tegemoet te komen en om de concurren-tiepositie te versterken.

Meer specialisatie vormt de spil in de relatie tussen trends enoverwegingen om meer samen te werken

Op basis van de literatuurstudie en de expert-interviews kan wordengeconcludeerd dat bedrijven in toenemende mate genoodzaakt zijnom zich te specialiseren om aan ontwikkelingen in de vraag tege-moet te komen, om de concurrentiepositie te versterken en om detoenemende onzekerheid te reduceren. Door specialisatie is hetmogelijk om goed en op flexibele wijze aan de vraagontwikkelingente voldoen en zo de marktpositie te versterken. Specialisatie houdtechter in dat bedrijfsactiviteiten worden uitbesteed en dat de afhan-kelijkheid van de competenties van andere bedrijven hierdoor toe-neemt. Om toegang tot elkaars complementaire competenties te ver-krijgen, bijvoorbeeld voor productontwikkeling, is samenwerkingvan groot belang.

Een toename van de vraag naar een breder producten- of dien-stenpakket stimuleert samenwerking

De wederzijdse afhankelijkheid tussen gespecialiseerde bedrijvenwordt versterkt door een toename van de vraag bij afnemers naareen breder producten- of dienstenpakket. Daarmee worden de toele-veranciers verder gestimuleerd om samen te werken.

61

Synthese

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 61

Behalen van kostenvoordelen en het delen van hoge investe-ringsuitgaven vormen de belangrijkste financiële overwegingenom samen te werken

Door de toenemende complexiteit van technologieën, die op hunbeurt weer noodzakeljk zijn om aan de vraagontwikkelingen te kun-nen voldoen en om de ‘time-to-market’ te versnellen, nemen deR&D-uitgaven toe bij innovaties. Het delen van hoge investeringsuit-gaven en het behalen van kostenvoordelen vormen de belangrijkstefinanciële overwegingen om tot meer technologische samenwerkingte komen.

Toenemende eisen op milieugebied vormt de belangrijkste ont-wikkeling in regelgeving voor het aangaan van samenwerkings-verbanden

De verwachting is dat duurzaam ondernemen in toenemende matede concurrentiekracht gaat bepalen. Dit duurzaam ondernemen heeftvan overheidswege met name gestalte gekregen in regelgeving opmilieugebied, waarbij het doel vooral is te komen tot integraal keten-beheer. Ruim een kwart van de bedrijven die meer zijn gaan samen-werken geeft de toenemende eisen op milieugebied aan als een over-weging om tot samenwerking te komen. Maatregelen op het gebiedvan deregulering en marktwerking blijken in de perceptie van derespondenten nauwelijks een rol te spelen als motief om meer optechnologisch gebied samen te werken.

62

Synthese

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 62

Literatuur

Audretsch, D.B. en A.R. Thurik (1997), Sources of Growth: the Entrepreneurial versusthe Managed Economy, discussion paper, Tinbergen Institute, Rotterdam.

Bidault, F. en T. Cummings (1994), Innovations through alliances: expectations andlimitations, R&D-Management, 24.

Bolwijn, P.T. en T. Kumpe (1998), Marktgericht ondernemen: management van conti-nuïteit en vernieuwing, 4de druk, Van Gorcum, Assen.

Dicken, P. (1998), Global Shift: Transforming the World Economy, 3rd edition, Chapman,London.

Hulshoff, H.E. en D. Snel, Technologische samenwerking in de industrie en zakelijkediensten 1997, EIM, Zoetermeer, 1997.

Hulshoff, H.E. en D. Snel, Technologische samenwerking in de industrie en zakelijkediensten 1998, EIM, Zoetermeer, 1998.

Jacobs, J. (1994), Concurrentie, samenwerking en innovatie, TNO-STB, Apeldoorn.

Jarillo, J.C. (1988), On strategic networks, Strategic Management Journal, 9, pp. 31-41.

Kamien, M.I., E. Muller en I. Zang (1992), Research joint ventures and R&D-cartels,American Economic Review, 82, pp. 1293-1306.

Klein Woolthuis, R. (1996), Improving Innovative Capability through IndustrialNetworks, paper gepresenteerd op de ‘High-Technology Small Firms Conference’,Enschede, september 1996.

Klundert, Th. van de (1997), Groei en instituties: over de oorzaken van economische ont-wikkeling, Tilburg University Press, Tilburg.

Ministerie van Economische zaken (EZ) (1997), Kansen door synergie: de overheid enop innovatie gerichte clustervorming in de marktsector, EZ, Den Haag.

Ministerie van Economische Zaken (EZ) (1999), De Digitale Delta: Nederland oNLine,EZ, Den Haag.

Muizer, A.P. en G.J. Hospers (1998), Industry Clusters and SMEs: a State-of-the-ArtStudy, strategic study, EIM, Zoetermeer.

Nooteboom, B. (1999), Inter-Firm Alliances: Analysis and Design, Routledge, London.

Oerlemans, L.A.G. (1996), De ingebedde onderneming: innoveren in industriële net-werken, Tilburg University Press, Tilburg.

Peters, M.L.A. en M.H.C. Lever (1996), Perspectieven voor het Nederlandse bedrijfsleven:een trendstudie, strategische verkenning, EIM, Zoetermeer.

63


991267 24-07-2000 14:47 Pagina 63

Porter, M.E. (1998), On Competition, Harvard Business Review Books Series, Boston.

Post, J.E., A.T. Lawrence en J. Weber (1999), Business and Society: Corporate Strategy,Public Policy, Ethics, 9th edition, Irwin/McGraw-Hill, Boston.

Teece, D.J. (1986), Profiting from technological innovation: implications for integration,collaboration, licensing and public policy, Research Policy, 15, pp. 285-305.

Thurik, A.R. (1993), Recent developments in firm-size distribution and economies ofscale in Dutch manufacturing, in: Z. Acs en D. Audretsch (eds.) (1993), Small Firmsand Entrepreneurship: an East-West Perspective, Cambridge University Press,Cambridge.

Veugelers, R. (1998), Collaboration in R&D: an assessment of theoretical and empiricalfindings, De Economist, 146, pp. 419-443.

Wennekers, A.R.M., A.R. Thurik en F. Buis (1997), Entrepreneurship, Economic Growthand What Links Them Together, strategic study, EIM, Zoetermeer.

Zee, H. van der (ed.) (1999), Business Transformation in a Networked World: How toMigrate from the Industrial Era into the Information Era, Addison Wesley Longman,Amsterdam.

Zwet, A.M.C. (1996), Globalisering van de Nederlandse economie, EconomischStatistische Berichten, 14 februari 1996, pp. 138-142.

64

Literatuur

991267 24-07-2000 14:47 Pagina 64

Technologische samenwer- king in de industrie en de zakelijke...

Documents

Transcript of Technologische samenwer- king in de industrie en de zakelijke...