Taal verwerven door het observeren van materialen uit de ... · Lessenserie: leren onderzoeken met...

Taal verwerven door het observeren van

materialen uit de keuken

Lessenserie: leren onderzoeken met chemie

in groep 3 en 4

2 Lessenserie: leren onderzoeken met chemie in groep 3 en 4

Inhoudsopgave

Inhoud van deze lessenserie............................................................................................................................. 3

Opzet van de lessenserie..................................................................................................................................... 3

Overzicht van de lessen ....................................................................................................................................... 4

Praktische voorbereiding voor de lessenserie .................................................................................................. 5

Basisbenodigdheden ........................................................................................................................................... 5

Veiligheid ............................................................................................................................................................. 5

Ouder hulp in de les ............................................................................................................................................ 5

Les 1 – Vloeistoffen observeren ....................................................................................................................... 6

Les 2 – Poeders observeren .............................................................................................................................. 8

Les 3 – Vloeistoffen onderzoeken ................................................................................................................... 10

Les 4 - Vloeistoffen en poeders onderzoeken ................................................................................................. 12

Les 5 – Extra activiteiten om de ervaringen te verwerken .............................................................................. 14

1. Het spelletje: raad de vloeistof of poeder................................................................................................. 14

2. Onderzoek: vaststellen wat er in de potjes zit .......................................................................................... 15

3. Reflectie: wat hebben we geleerd? ........................................................................................................... 15

4. Vervolgonderzoek ..................................................................................................................................... 16

5. Meer doen met de benodigdheden .......................................................................................................... 16

Toelichting op het behalen van de lesdoelen ................................................................................................. 17

Woordenschat vergroten .................................................................................................................................. 17

Groepsgesprekken voeren ................................................................................................................................ 17

Toelichting op de observaties in de lessen ..................................................................................................... 20

Observaties in les 1 en 2 ................................................................................................................................... 20

Observaties in les 3 ........................................................................................................................................... 21

Observaties in les 4 ........................................................................................................................................... 21

Colofon .......................................................................................................................................................... 23

Checklist voor de lessenserie .......................................................................................................................... 24

Lessenserie: leren onderzoeken met chemie in groep 3 en 4 3

Inhoud van deze lessenserie In deze lessenserie vind je vijf uitgewerkte lessen voor

kinderen in groep 3 en 4. In deze lessen laat je de kinderen op

een nieuwe manier kennis maken met zes voor hen bekende

materialen uit de keuken. De kinderen zetten hun ‘scheikunde-

bril’ op en leren de materialen observeren. Net zoals een

‘echte’ scheikundige gaan ze hun observaties vastleggen. Ook

het bespreken met hun ‘collega’s’ is belangrijk. Hier komt

nieuwe woordenschat aan bod. Je helpt de kinderen te

verwoorden wat ze hebben gezien, gevoeld en geroken. En je

biedt de kinderen nieuwe woorden aan om deze ervaringen te

delen met de rest van de groep.

Opzet van de lessenserie

Voor wie? Groep 3 en 4

Kerndoelen Taal

3. De kinderen leren informatie te beoordelen in discussies en in een

gesprek dat informatief of opiniërend van karakter is en leren met

argumenten te reageren.

12. De kinderen verwerven een adequate woordenschat en strategieën

voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden. Onder

'woordenschat' vallen ook begrippen die het kinderen mogelijk maken

over taal te denken en te spreken.

Natuur en Techniek

44. De kinderen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te

leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.

Thema’s Koken, zintuigen, eigenschappen van materialen.

Vaardigheden Observeren (kijken, voelen, ruiken), verwoorden, benoemen, schrijven, bespreken.

Tijd 5 lessen van 1 uur

Leerdoelen

voor de

kinderen

De kinderen:

• leren observeren.

• leren vergelijkingen te maken tussen de materialen op basis van

waarneembare eigenschappen (kleur, geur en structuur/hoe voelt het

aan).

• leren dat verschillende materialen ook verschillend reageren als ze met

elkaar in contact komen.

• vergroten hun woordenschat.

Handige links De werkbladen download je van

http://onderwijsmiddelen.C3.nl/Lessenserie-Scheikundebril


Overzicht van de lessen

Les 1 Je introduceert de drie vloeistoffen (water, azijn en olie). [In verband met de tijd

introduceer je de poeders in les 2]. In een groepsgesprek haal je met de kinderen hun

voorkennis van de betreffende vloeistoffen op en introduceer je een aantal ‘nieuwe’

woorden (zie de uitgebreide lesbeschrijving). De kinderen gaan de vloeistoffen

onderzoeken door ze los van elkaar te bestuderen en leggen hun observaties vast op

het werkblad. Je sluit de les af met een groepsgesprek waarin de kinderen benoemen

wat ze hebben gezien, gevoeld en geroken en proberen woorden te vinden die dit

goed beschrijven.

Les 2 Deze les verloopt hetzelfde als les 1, alleen introduceer je in deze les de drie poeders

(bakpoeder, poedersuiker en bloem).

Les 3 In deze les gaan de kinderen de drie vloeistoffen nader onderzoeken. De kinderen

bekijken de resultaten in groepjes. Je sluit de les weer af met een groepsgesprek over

de ontdekkingen van de kinderen. Hierbij benoem je nieuwe woorden en reikt nieuwe

woorden aan indien nodig.

Les 4 Nu doen de kinderen de vloeistoffen en de poeders bij elkaar. Ze onderzoeken wat er

gebeurt. Hun observaties schrijven ze op. Je bespreekt de resultaten. Hierbij is weer

aandacht voor nieuwe woorden.

Les 5 In deze les zetten jij en de kinderen alles op een rijtje. Wat hebben jullie de afgelopen

lessen gedaan en ontdekt met z’n allen. Je zorgt ervoor dat de kinderen alles nog een

keer verwoorden en nieuw geleerde woorden benoemen en bespreken. Daarna daag

je de kinderen uit met een probleem, waar ze een oplossing op moeten verzinnen.

Tip: Je kunt les 2 en 3 ook omdraaien. Dan observeer en onderzoek je eerst de vloeistoffen en

pas daarna introduceer je de poeders.


Praktische voorbereiding voor de lessenserie

Basisbenodigdheden

Uitgaande van een klas van 30 kinderen heb je ongeveer de volgende hoeveelheden nodig

voor de gehele lessenserie. Per lesbeschrijving staat aangegeven hoeveel je nodig hebt voor

die les.

Vloeistoffen

• Water

• 1 fles olie (1 Liter) (zonnebloemolie is de goedkoopste

keuze)

• 1 fles natuurazijn (1 Liter) (natuurazijn heeft een lagere

concentratie azijnzuur (4%) dan schoonmaakazijn (8%))

Poeders

• 1 pot poedersuiker (250 gram)

• 1 pot bakpoeder of zuiveringszout (250 gram)

(natriumbicarbonaat zonder wijnsteenzuur, ook te koop bij

de toko of turk als baking soda). Om verwarring te

voorkomen noemen we dit in de verdere lessenserie

bakpoeder.

• 1 pak bloem (1 kilogram)

Andere materialen

• 150 doorzichtige bekers (glas of plastic)

(50 als je de bekers hergebruikt)

• 10 lepels

• 50 theelepels en/of 50 roerstaafjes

(minder als je de lepels hergebruikt)

• 15 borden

• Werkbladen

• Keukenpapier

Veiligheid

De gebruikte materialen in deze lessenserie zijn bij normaal gebruik niet gevaarlijk. Maar het

nemen van een slok azijn of bakpoeder is geen pretje. Voor de duidelijkheid is het handig om

de volgende regels voor de kinderen te hanteren tijdens de lessen.

• Lees voor je begint het werkblad goed door.

• Stop tijdens het uitvoeren van een proef niet je vingers in je mond en wrijf niet in je

ogen. Mocht dit toch gebeuren, spoel dan met water.

• Stop de materialen niet in je mond.

• Was na het doen van een proef je handen.

Ouder hulp in de les

Voor les 3 en 4 is het erg fijn om wat extra handen in de klas te hebben om te helpen. Ons

advies is per drie groepjes één begeleider.

Vooral bij het onderzoeken is het van belang dat je de begeleiders van tevoren instrueert dat ze

vooral vragen stellen aan de kinderen en niet zelf antwoorden gaan geven.

Kosten

Voor de vloeistoffen en poeders ben

je ongeveer €4,00 kwijt.

De kosten van de andere materialen

zijn afhankelijk of je de materialen

moet kopen of dat ze al op school

aanwezig zijn.


Les 1 – Vloeistoffen observeren

Overzicht activiteiten in deze les

1. Een groepsgesprek: introductie van de vloeistoffen (20 min)

2. Zelf doen: de kinderen observeren de vloeistoffen (20 min)

3. Klassikale afsluiting: bespreken van de observaties (20 min)

Benodigdheden

Per tweetal:

• 3 doorzichtige (plastic) bekers gevuld met een laagje:

o Water

o Zonnebloemolie

o Natuurazijn

• Werkblad ‘Vloeistoffen observeren’

Voor de klas:

• Keukenpapier

1. Groepsgesprek: introductie van de vloeistoffen

Introduceer de drie vloeistoffen en haal voorkennis van de kinderen op. Bekijk de tips op blz. 17

voor praktische tips en vragen om te stellen tijdens het groepsgesprek.

Woordenschat stimuleren

Tijdens deze les ligt de nadruk op de ‘nieuwe’ woorden: onderzoeken, observeren, vloeistoffen

en eigenschappen. Bekijk de tips op blz. 17 voor het introduceren, gebruiken en bespreken van de

‘nieuwe’ woorden in de les.

2. Zelf doen: de kinderen observeren de vloeistoffen

De kinderen gaan de vloeistoffen los van elkaar onderzoeken. Ze noteren de gevonden

resultaten op het bijbehorende werkblad.

Praktische tips vooraf

• Bespreek met de kinderen de regels voor veiligheid tijdens de les. Zie de voorbereiding

van de lessenserie op blz. 5. Zet deze regels ook op het bord als de regels van het lab.

• Schenk van de vloeistoffen een klein bodempje in een aantal bekers, zodat ieder tweetal

een eigen bekertje heeft.

• Label de bekers met een letter of woord op een sticker of met een markeerstift, zodat je

weet wat erin zit.

• Projecteer het werkblad op het digibord en vul de rij voor ‘olie’ samen met de klas in.

Laat steeds per observatie meerdere kinderen naar voren komen en vertellen wat zij

zien, voelen en ruiken en vul het werkblad in.

• Laat één kind van ieder tweetal steeds één beker ophalen, onderzoeken en deze beker

terugbrengen, voordat ze een nieuwe beker krijgen. Zo voorkom je dat er veel bekers in

de klas staan en het knoeigevaar minder wordt.

• Zet een rol keukenpapier of leg een aantal vellen keukenpapier op iedere tafel, mocht er

toch geknoeid worden.

• De bekers met vloeistoffen kun je aan het einde van de les verzamelen en voor les 3

weer gebruiken.


• De kinderen vragen waarschijnlijk of ze alles bij elkaar mogen doen. Beslis van tevoren

of je de kinderen dit wilt laten doen. Tip: Doe dit niet nu, maar aan het einde van les 3.

Tips voorafgaand aan de observatie:

• Kijken doen we met onze ogen.

• Voelen doen we door een vinger in de beker te steken, en daarna tussen je vingers te

wrijven.

• Ruiken doen we met onze neus boven de beker, niet in de beker.

• Bewegen doen we door de beker voorzichtig van links naar rechts te kantelen. (Doe

eventueel voor wat je bedoelt.)

Stel de volgende vragen/opmerkingen tijdens

het observeren:

• Kijk goed naar de vloeistof. Wat zie je

allemaal?

• Kun je iets zeggen over de kleur? Of

het doorzichtig is of niet?

• Hoe voelt de vloeistof?

• Kun je nog een ander woord

bedenken om te beschrijven wat je

voelt, ziet, ruikt?

3. Klassikale afsluiting: bespreken

van de observaties

Bespreek met de kinderen wat ze hebben geobserveerd. Werk de observaties uit op het bord.

Bespreek met de kinderen welke woorden duidelijk zijn om te gebruiken. Laat andere kinderen

hierop reageren. Hadden zij vergelijkbare observaties? Gebruiken ze andere woorden? Laat de

kinderen elkaar helpen met woorden.

• Zie de tips op blz. 18 voor het bespreken van de observaties.

• Bekijk ook de mogelijke observaties die de kinderen kunnen doen in deze les op blz. 21.

Extra suggesties

Leg de link terug met de introductie, waarin je hebt besproken waarvan de kinderen de

vloeistoffen kennen. Past het gebruik van de vloeistoffen bij de observaties die ze hebben

gedaan?

• Denk aan: water om te drinken, mee te koken, wassen of douchen.

• Eventueel azijn in de dressing. Zijn er meer stoffen die zuur ruiken of smaken? Zou er

azijn inzitten?

• Olie om te bakken? (Kennen ze de geur van bakken of Popcorn?)

• Olie om te masseren? (Glad gevoel, droogt niet snel op)


Les 2 – Poeders observeren


1. Een groepsgesprek: introductie van de poeders (20 min)

2. Zelf doen: de kinderen observeren de poeders (20 min)


Benodigdheden

Per tweetal:

• 3 doorzichtige (plastic)bekers gevuld met een eetlepel:

o Poedersuiker

o Bakpoeder

o Bloem

• Werkblad ‘Poeders observeren’

1. Groepsgesprek: introductie van de poeders

Introduceer de drie poeders en haal voorkennis van de kinderen op. Bekijk de tips op blz. 17 voor

praktische tips en vragen om te stellen tijdens het groepsgesprek.


Tijdens deze les ligt de nadruk op de ‘nieuwe’ woorden: onderzoeken, observeren, poeders en

eigenschappen. Zie de tips op blz. 17 voor het introduceren, gebruiken en bespreken van de

woorden.

2. Zelf doen: de kinderen observeren de poeders

De kinderen gaan de poeders los van elkaar onderzoeken. Ze noteren de gevonden resultaten

in hun schrift of op het bijbehorende werkblad.

Praktische tips

• Bespreek met de kinderen de regels voor veiligheid tijdens de les. Zie de voorbereiding

van de lessenserie op blz. 5. Zet deze regels ook op het bord als de regels van het lab.

• Let op! Kinderen kennen poedersuiker en vinden dit erg lekker en zullen ervan gaan

snoepen. Bespreek dat dit tijdens de les niet mag. Bepaal of je de kinderen eventueel

wel wil laten proeven aan het einde van de les.

• Schep van ieder poeder een eetlepel in één van de bekers.

• Label de bekers met een letter of woord op een sticker of met een markeerstift, zodat je

weet wat er inzit.

• Deel een werkblad aan ieder groepje uit.

• De bekers met poeders kun je aan het einde van de les verzamelen en voor les 4 weer

gebruiken.


De instructie voor de observatie

• Kijken doen we met onze ogen.

• Voelen doen we door een vinger in de beker te steken en daarna tussen je vingers te

wrijven.

• Ruiken doen we met onze neus boven de beker, niet in de beker.

Stel de volgende vragen tijdens het observeren:

• Kijk goed naar het poeder. Wat zie je allemaal?

• Kun je iets zeggen over de kleur? Is het wit of niet?

• Hoe voelt het poeder als je het tussen je vingers wrijft?

• Kun je nog een ander woord bedenken om te beschrijven wat je voelt, ziet, ruikt?

3. Klassikale afsluiting

Laat de kinderen de bekers weer netjes opruimen. Bespreek met de kinderen wat ze hebben

geobserveerd. Werk de observaties (op het werkblad) uit op het (digi)bord. Bespreek met de

kinderen welke woorden geschikt zijn om te gebruiken. Laat de kinderen elkaar helpen met

woorden.


• Bekijk ook de mogelijke observaties die de kinderen kunnen doen in deze les op blz. 20.

Extra suggestie

Leg de link terug met de introductie waarin je hebt besproken waarvan de kinderen de poeders

kennen. Past het gebruik van de poeders bij de observaties die ze hebben gedaan?

Bijvoorbeeld:

• Poedersuiker op je pannenkoek of gebak. (Op oliebollen, als het bijna oudjaar is).

Waarom gebruik je het daarop?

• Bloem om cake of pannenkoeken mee te bakken.

• Bakpoeder voor het gebruik in cakes.


Les 3 – Vloeistoffen onderzoeken


1. Een groepsgesprek: voorspellen wat er gaat gebeuren (20 min)

2. Zelf doen: de vloeistoffen onderzoeken; de kinderen gieten steeds twee vloeistoffen bij

elkaar en kijken wat er gebeurt (20 min)


Benodigdheden

Per groepje van vier kinderen:

• 2 x 3 doorzichtige (plastic)bekers

gevuld met een laagje:

o Water

o Zonnebloemolie

o Natuurazijn

• (eventueel) 3 lege doorzichtige

(plastic)bekers

• 3 roerstaafjes

• Werkblad ‘Vloeistoffen onderzoeken’

Voor de klas:

• Keukenpapier

1. Een groepsgesprek: voorspellen wat er gaat gebeuren

Je gaat met de kinderen in gesprek over de ideeën en voorspellingen die zij hebben over het bij

elkaar doen van de vloeistoffen. Zie de tips op blz. 18 voor het bespreken van voorspellingen.


Tijdens deze les ligt de nadruk op het gebruik van zoveel mogelijk woorden voor hun

observatie en de ‘nieuwe’ woorden: vloeistoffen, mengen, voorspellen, (hypothese), oplossen

(van poeders in de vloeistof). Zie de tips op blz. 17 voor het stimuleren van nieuwe woorden.

2. Zelf doen: de vloeistoffen onderzoeken

De kinderen gaan in groepjes van vier de verschillende vloeistoffen per twee samenvoegen. Ze

kijken per keer wat er gebeurt. Ze kunnen de gevonden resultaten noteren op het

bijbehorende werkblad.

Praktische tips

• Regel één of meerdere hulpouders tijdens deze les.

• Indien je de bekers van les 1 hebt bewaard, kun je deze nu opnieuw gebruiken.

• Zet voldoende keukenpapier neer per groepje.

• Bespreek duidelijk voordat de kinderen aan de slag gaan wat ze moeten doen. Zie

instructie hieronder.

• Doe het bij elkaar gieten van de vloeistoffen één keer voor.

• Zet voldoende bekers met bodempjes van de vloeistoffen klaar. Laat weer één kind

verantwoordelijk zijn voor het halen en brengen.


• Plastic bekers kun je aan het einde van de

les weggooien. Dit scheelt

schoonmaakwerk.

• De kinderen zullen geheid vragen of ze

aan het einde alles bij elkaar mogen

doen. Bedenk van tevoren of je ze dit wilt

toestaan of niet.

Instructie voor het onderzoeken

1. Giet één soort vloeistof voorzichtig bij de

andere.

2. Kijk wat er gebeurt.

3. Gaan ze door elkaar, mengen ze?

4. Kijk naar de kleuren en ruik.

5. Roer de vloeistoffen daarna goed door

elkaar. Wat gebeurt er nu?

6. Laat de vloeistoffen dan weer rustig

worden.

7. Noteer alles op het werkblad.

3. Klassikale afsluiting: bespreken van de observaties

Bespreek wat de kinderen gevonden hebben in hun onderzoek en stimuleer ze om zo veel

mogelijk woorden te gebruiken.


• Bekijk ook de mogelijke observaties die de kinderen kunnen doen en toelichting op wat er

gebeurt in deze les op blz. 21.


Les 4 - Vloeistoffen en poeders onderzoeken


1. Een groepsgesprek: voorspellen wat er gaat gebeuren (20 min)

2. Zelf doen: de vloeistoffen en poeders onderzoeken; de kinderen gieten een vloeistof op

een schepje poeder en kijken wat er gebeurt. (40 min)


Let op! deze les duurt wat langer omdat het onderzoeken van alles vloeistoffen en poeders

meer tijd in beslag neemt. Dit kun je oplossen door de vloeistoffen over de groepjes te

verdelen.

Benodigdheden

Per groepje:

• 3 doorzichtige (plastic)bekers

gevuld met een laagje:

o Water

o Zonnebloemolie

o Natuurazijn

• 3 doorzichtige (plastic)bekers

gevuld met een eetlepel:

o Poedersuiker

o Bakpoeder

o Bloem

• 6 theelepels

• 3 roerstokjes

• Een bord

• Werkblad ‘Vloeistoffen en poeders

onderzoeken’

• Keukenpapier

1. Een groepsgesprek: voorspellen wat er gaat gebeuren

Je gaat met de kinderen in gesprek over de ideeën en voorspellingen die zij hebben over het bij

elkaar doen van de vloeistoffen. Zie de tips op blz. 18 voor het bespreken van voorspellingen.


Tijdens deze les ligt de nadruk op het gebruik van zoveel mogelijk woorden voor hun

observatie en de ‘nieuwe’ woorden: vloeistoffen, mengen, voorspellen, (hypothese), oplossen,

deeg, beslag.

Zie de tips op blz. 17 voor het stimuleren van nieuwe woorden.

2. Zelf doen: de vloeistoffen en poeders onderzoeken

De kinderen gaan in groepjes van vier de vloeistoffen en poeders om de beurt samenvoegen.

Ze kijken per keer wat er gebeurt. Ze kunnen de gevonden resultaten in hun schrift noteren of

op het bijbehorende werkblad.

Praktische zaken

• Olie geeft vettigheid/plakkerige tafels.

o Daarom doen de kinderen het onderzoek met olie als laatste.

o Gebruik bordjes die in de vaatwasser kunnen of die je weg kunt gooien aan het

einde van de les.

o Of doe olie alleen als demonstratie voor de klas.

• Doe één keer voor de klas voor wat ze moeten doen met de drie schepjes poeder op het

bord en een vloeistof.


• Zie blz. 21 om te zien wat er gebeurt als je de vloeistoffen en poeders mengt.

• Regel hulpouders of andere begeleiders die kunnen helpen tijdens deze les. Ga hierbij

uit van één begeleider per drie groepjes van vier kinderen.

• Zet voldoende keukenpapier neer per groepje. Hiermee maken ze tussen de

verschillende vloeistoffen hun bord en roerstokjes schoon en kunnen ze de tafel

schoonmaken als ze knoeien.

• Bespreek duidelijk voordat de kinderen aan de slag gaan wat ze moeten doen.

• Zet voldoende bekers met bodempjes van de vloeistoffen en bakjes met één eetlepel

poeder klaar. Laat weer één kind verantwoordelijk zijn voor het halen en brengen van

de spullen.

• Laat de kinderen steeds de drie poeders met één vloeistof onderzoeken. Als ze de

vloeistof met alle poeders gedaan hebben, maken ze hun bord schoon met

keukenpapier en kiezen ze de volgende vloeistof. Als ze alle drie de vloeistoffen doen, is

het aan te raden om olie als laatste te doen.

Instructie voor het onderzoeken

1. Haal 3 bekers met de poeders en 1 beker met vloeistof.

2. Schep van ieder poeder een klein schepje op het bord.

3. Schep voorzichtig 1 theelepel vloeistof bij de schepjes poeder.

4. Observeer wat er gebeurt.

5. Gaan ze door elkaar, mengen ze? Lost het poeder op?

6. Kijk naar de kleur en de textuur.

7. Ruik eraan.

8. Voel voorzichtig met je vinger.

9. Roer de vloeistof en het poeder goed door elkaar. Wat gebeurt er nu?

10. Wat zie je nu gebeuren?

11. Laat het mengsel van vloeistof en poeder dan weer rustig worden.

12. Noteer alle observaties op het werkblad.

3. Klassikale afsluiting: bespreken van de observaties

Bespreek wat de kinderen gevonden hebben in hun onderzoek en stimuleer ze om zo veel

mogelijk woorden te gebruiken.


• Bekijk ook de mogelijke observaties die de kinderen kunnen doen en toelichting op wat er

gebeurt in deze les op blz. 21.

Opvallende resultaten

• Bij het mengen van de vloeistoffen en poeder zijn verschillende resultaten mogelijk,

wanneer verschillende hoeveelheden gebruikt worden.

• Dit verschil in observaties is een interessant uitgangspunt om verder op in te gaan.

Vraag de kinderen hoe ze denken dat dit komt. Zie ook de tips op blz. 18.

• Kijk ook naar les 5 voor suggesties voor vervolgactiviteiten en -onderzoek.


Les 5 – Extra activiteiten om de ervaringen te verwerken

Mogelijke activiteiten

1. Het spelletje: raad de vloeistof of poeder

2. Onderzoek: vaststellen wat er in de potjes zit

3. Reflectie: wat hebben we geleerd?

4. Vervolgonderzoek

5. Meer doen met de benodigdheden


Tijdens deze activiteiten ligt de nadruk op het reflecteren en toepassen van de kennis die de

kinderen in de afgelopen lessen hebben opgedaan. Hierbij is natuurlijk ook veel aandacht voor

de woorden die ze geleerd hebben en het toepassen hiervan.

1. Het spelletje: raad de vloeistof of poeder

Noem drie eigenschappen van een stof. De rest van de klas mag dan raden over welke stof het

gaat. Waarvoor de stoffen gebruikt worden en waar ze vandaan komen mag niet genoemd

worden. Dat hebben we namelijk niet zelf ontdekt.

Je kunt dit eerst klassikaal (voor)doen en het daardoor de kinderen in groepjes laten uitvoeren.

Een andere variant is om een stof in je hoofd te nemen en de kinderen vragen te laten stellen

om erachter te komen welke stof het is. Let er dan op dat er vragen over de eigenschappen

gesteld worden en geen gokvragen, zoals ‘is het bakpoeder?’, of ‘is het poedersuiker?’

Dit kan verrassende situaties opleveren. Een voorbeeld:

L1: “Het is wit, ruikt lekker en het voelt heel zacht.”

L2: “Bakpoeder.”

L3: “Nee, bloem.”

L4: “Ik denk poedersuiker.”

LK: We komen er niet uit. We hebben niet de juiste woorden gebruikt om een goede omschrijving te

geven. Wat nu?

…

LK: “Kom op jongens, echte wetenschappers moeten toch ook met elkaar praten? Hoe gaan we dit

oplossen?”

L5: “We moeten niet wit zeggen, bloem is donkerder dan de rest. Het moet duidelijker.”

L6 :“Ja, en ik vind bakpoeder helemaal niet lekker ruiken, maar hij wel. Dan kun je dat toch ook niet

zeggen?”

L5: “We moeten meer kleurnamen hebben en ook voor de geur moet dat!”


2. Onderzoek: vaststellen wat er in de potjes zit

Je geeft de kinderen een opdracht om te onderzoeken. Hierbij moeten ze hun opgedane kennis

toepassen om te ontdekken welke vloeistof of welk poeder in welk potje zit.

Benodigdheden

Per groepje:

• Een potje of beker met een onbekende vloeistof of poeder

• Water

• Azijn

• Poedersuiker

• Zuiveringszout

• Bloem

• Genoeg bakjes/bordjes om de vloeistoffen en poeders te mengen

• Lepeltjes/pipetjes

• Keukenpapier

Praktische tips

• Bedenk welke poeders of vloeistoffen je ze wilt laten uitzoeken. Bijvoorbeeld

poedersuiker en bakpoeder. Poedersuiker lost op in water en azijn; bakpoeder gaat

bruisen bij water en azijn. Bij azijn gaat het heftiger bruisen.

• Laat de kinderen oplossingen bedenken.

• Stimuleer ze hun opgedane kennis van de afgelopen lessen te gebruiken. Projecteer of

hang hun bevindingen in de klas als ze iets willen terugzoeken.

• Laat ze deze oplossingen voor de klas of in groepjes uitproberen.

• Zorg voor voldoende materiaal om de test uit te proberen.

Introductie van het probleem/spel

• Ik ben vergeten op te schrijven wat ik waar in heb gedaan.

• We hebben ze hier staan, maar op de flesjes staat niet wat er in zit. De vraag is dus: hoe kun

je weten welk poeder in welk flesje zit?

• Welke eigenschappen van de materialen kun je gebruiken om te weten te komen in welk

potje wat zit?

Afsluiting van het spel

Laat de kinderen vertellen hoe ze hebben onderzocht wat er in de beker zit. Besteed hierbij ook

aandacht aan hun argumenten waarom ze denken dat het die vloeistof of dat poeder is.

3. Reflectie: wat hebben we geleerd?

De kinderen hebben een hoop nieuwe kennis opgedaan in de afgelopen lessen. Laat ze hierop reflecteren door middel van een van de volgende activiteiten.

Wat hebben we ontdekt tijdens de lessen/ geleerd over de stoffen?

Laat de kinderen samenvatten wat ze nu weten over de materialen en wat ze hebben geleerd tijdens de lessen. Mogelijkheden:

• Gezamenlijk, per groepje of individueel een woordweb of mindmap maken.

• Per groepje een placemat invullen over wat ze hebben geleerd.

• Een verslag, poster, presentatie of toneelstuk maken over het onderzoek.


Bespreken van de toepassing van de vloeistoffen en poeders

Leg de verbinding met de eerdere lessen waarin je hebt besproken waarvoor de vloeistoffen en

poeders gebruikt worden. Past het gebruik van de poeders bij de observaties die ze hebben

gedaan?

Bijvoorbeeld:

• De eigenschappen van poedersuiker. Lost op net als suiker in je thee.

• De eigenschappen van bakpoeder benoemen. Inzoomen op: bakpoeder maakt een

cake luchtig, het bruist. Laten zien: bakpoeder gaat bruisen bij azijn.

• Bloem zorgt voor beslag of deeg, hierdoor kun je er brood, koekjes en pannenkoeken

van bakken.

4. Vervolgonderzoek

Met de vloeistoffen en poeders die gebruikt worden in deze les is nog veel meer te

onderzoeken. Enkele suggesties:

• Bij het mengen van de vloeistoffen en poeders ontstaan verschillen in het resultaat. Dit

heeft te maken met verhoudingen die gebruikt worden. Hoe kunnen de kinderen

ervoor zorgen, dat iedereen hetzelfde resultaat krijgt bij het mengen van de poeders en

vloeistoffen? Dit biedt een mooie start om verhoudingstabellen te behandelen.

• Ervaren dat het lastig is om hetzelfde resultaat te verkrijgen met dezelfde vloeistoffen

en poeders is een mooie opstap naar het onderzoeken van gebruik van

meetapparatuur, zoals een weegschaal en maatbekers, en de standaardafspraken die

gebruikt worden in recepten, zoals een eetlepel = 15 mL of een theelepel = 5 mL.

• Kinderen kunnen recepten in kookboeken opzoeken en bekijken welke ingrediënten

gebruikt worden. Hierbij kunnen ze op basis van hun ervaringen beredeneren waarom

er voor bepaalde ingrediënten gekozen.

5. Meer doen met de benodigdheden

Met de benodigdheden van deze lessenserie zijn nog veel meer proeven te doen. Zoals:

Proef: Schilderen met bloem Proef: Deegklei Proef: Elektrisch slijm

www.C3.nl/kids/schilderen-met-bloem www.C3.nl/kids/deegklei www.C3.nl/kids/elektrisch-slijm

Kijk ook op www.C3.nl/kids. Hier vind je meer dan 100 proeven en bijna 40 kinderpagina’s

waarmee kinderen zelf aan de slag kunnen.

Met behulp van de filter www.C3.nl/kids/voor-volwassenen/filter-proeven-kinderpaginas/ kun

je specifiek zoeken naar proeven en kinderpagina’s passend bij thema’s, leeftijd of beschikbare

tijd.


Toelichting op het behalen van de lesdoelen

Woordenschat vergroten

Deze lessenserie biedt ruime mogelijkheden om aan de woordenschat van de kinderen te

werken. Kinderen moeten woorden en begrippen aangereikt krijgen, want deze kennen ze

(mogelijk) nog niet. Om de nieuwe woorden en begrippen eigen te maken is bespreken

ontzettend waardevol. Per les staat een lijstje met ‘nieuwe’ woorden die je de kinderen aan kunt

reiken in de les. Door de woorden tijdens de les regelmatig te gebruiken in te benoemen in de

context maken de kinderen de woorden eigen.

Tips om tijdens de les de nieuwe woorden aan te reiken

In welke situaties kun je aandacht besteden aan de nieuwe woorden?

• Gebruik de nieuwe woorden tijdens de les in ieder geval zelf. Zo geef je het goede

voorbeeld en de kinderen raken bekend met de woorden en hoe ze te gebruiken.

• Zet de woorden tijdens de les op het bord. Dan kunnen de kinderen af en toe

terugkijken welke woorden ze nodig hebben. Beschouw dit terugkijken als iets positiefs;

het kind is bewust bezig zich duidelijk uit te drukken. Stimuleer dit gedrag.

• De groepsgesprekken tijdens de introductie en klassikale afsluiting van de lessen zijn

goede momenten om te werken aan het vergroten van de functionele woordenschat. In

de introductie noem jij de nieuwe woorden voor de eerste keer. Hiermee toon je de

kinderen het gebruik en de context van de woorden. Daarna gaan de kinderen aan de

slag om eigen zintuiglijke waarnemingen op te doen waardoor ze een kapstok creëren

om de nieuwe woorden aan te koppelen. Aan het einde van elke les komen de woorden

weer terug in het gesprek. Stimuleer de kinderen om de woorden zelf actief toe te

passen. Vraag kinderen zinnen opnieuw te formuleren met de juiste woorden en laat ze

zeker op het bord terugkijken.

Groepsgesprekken voeren

Een groepsgesprek in de klas voeren doet iedereen op zijn eigen manier. Dit onderdeel van de

les is dan ook afhankelijk van hoe jij gewend bent met de kinderen te spreken. Kies voor een

vertrouwde opzet die je normaal hanteert met de kinderen.

Tips voor het groepsgesprek tijdens de introductie van les 1 en 2

In les 1 en 2 ga je met de kinderen in gesprek over wat ze al weten over de vloeistoffen en

poeders.

Praktische tips

• Laat de verpakkingen en een doorzichtige beker gevuld met de vloeistof of poeder zien.

• Laat een kind naar voren komen om de beker van dichtbij te bekijken en te vertellen

wat hij/zij weet over de vloeistof of poeder.

• Maak samen met de kinderen een woordweb van de voorkennis van de kinderen op het

bord.

• Zet de ‘nieuwe’ woorden op het bord.

Vragen om te stellen

• Wie kent dit?

• Waar ken je het van?

• Heb je het zelf gebruikt?


• Waarvoor heb je het gebruikt? Of weet je waarvoor het gebruikt wordt?

• Wie gebruikt het?

• Wat doet hij/zij er dan mee?

Tips voor het groepsgesprek tijdens de introductie van les 3 en 4

In les 3 en 4 ga je met de kinderen in gesprek over wat ze denken dat er gaat gebeuren in het

onderzoek. Je bespreekt dus hun voorspellingen, of formeel gezegd hun hypothese.

Tips voor het bespreken van voorspellingen/hypotheses

• Bespreek met de kinderen dat hun voorspellingen niet goed of fout zijn. Je geeft geen

oordeel over een voorspelling. Je weet vaak immers nog niet wat er gaat gebeuren.

Daarom doe je ook onderzoek.

• Je gaat daarom ook niet kijken of de voorspellingen ‘kloppen’. Je gaat kijken of er

gebeurt, wat ze denken dat er gaat gebeuren. (Het leukste en verrassendste is als er iets

gebeurt wat ze niet verwacht hebben. Dat zet ze aan tot denken.)

• Noteer wat er bedacht wordt op het bord, om dit aan het eind van de les terug te

kunnen lezen.


• In les 1/2 hebben we vloeistoffen/poeders onderzocht. Wie weet nog wat we toen hebben

ontdekt?

• In deze les gaan jullie onderzoeken wat er gebeurt als we de vloeistoffen bij elkaar voeg of ga

mengen.

• Wat zou er kunnen gebeuren als ik twee vloeistoffen/poeders bij elkaar voeg?

• Wat denken jullie dat er gebeurt als ik water en olie bij elkaar voeg? Waarom denk je dat?

• Wat denken jullie dat er gebeurt als ik ... en ... bij elkaar voeg?

Tips voor het bespreken van de observaties in de afsluiting

• Gebruik de werkbladen, bijvoorbeeld geprojecteerd op het digibord, om de observaties

van de kinderen te bespreken. Eventueel kun je antwoorden op het bord verzamelen.


• Wat hebben jullie geobserveerd?

• Wat hebben jullie gezien/geroken/gevoeld?

• Hebben de anderen dat ook gezien/geroken/gevoeld?

• Dus je hebt … gezien/geroken/gevoeld.

o Begrijpt iedereen wat je daarmee bedoelt?

o Wie kan ... eventueel helpen?

o Is iedereen het daarmee eens? Zo niet, hoe komt het dat we verschillen hebben

gezien?

o Of hebben jullie iets anders geobserveerd?

o Of willen jullie daar een ander woord voor gebruiken?

• Wat kunnen we nu zeggen over de eigenschappen van …?


Waardevolle leersituaties creëren

Verschillen in observaties

De kinderen zijn het niet altijd eens met de observatie van een ander. Bespreek wanneer dit

gebeurt met de kinderen dat het bij een observatie niet gaat om goed of fout. Er kunnen ook

daadwerkelijk verschillen zijn ontstaan. Het is goed om stil te staan bij het ontstaan van die

verschillen.

Vragen om de kinderen aan het denken te zetten

- Hoe zouden de verschillen komen?

- Zouden echte onderzoekers hier ook last van hebben?

- Kan dat een probleem zijn?

- Hoe zouden die dit oplossen?

Meningen en feiten

De vloeistoffen en poeders hebben bepaalde eigenschappen dat zijn de feiten. Wat de

kinderen daarvan vinden is hun mening. Iedereen heeft een eigen mening over hoe iets er

uitziet, ruikt of voelt. De woorden vies en lekker zullen ook zeker voorbij komen. Stimuleer de

kinderen om hier een ander woord voor te kiezen of te proberen te beschrijven wat ze dan

precies vies vinden. Waarom vinden ze iets vies? Wellicht omdat het zuur ruikt. Het zuur ruiken

is een feit, iets vies vinden is een mening.

Vragen om de kinderen de feiten te benoemen

• Kunnen jullie ook woorden verzinnen die de vloeistof wel beschrijven, maar niet gelijk

verklappen wat je ervan vindt?

• Doet het gevoel, de geur of kleur van … je aan iets anders denken?

Vragen om te stellen om meer duidelijkheid te krijgen over vies of lekker

• Wat vind je precies (niet) lekker?

• Op wat voor manier vind je het niet lekker?

• Voelt het stug? Of glad? Of ruw?

• Houd je daar niet of wel van? Vind je dat wel of niet fijn?

• Prikt de geur in je neus?


Toelichting op de observaties in de lessen De kinderen en jijzelf gaan alledaagse materialen uit de keuken bestuderen. Wat valt daar

eigenlijk allemaal aan te ontdekken en wat zijn de eigenschappen die de kinderen kunnen

vinden?

Observaties in les 1 en 2

In les 1 en 2 gaan de kinderen observeren. Hieronder geven we een lijst van de materialen en de

eigenschappen en woorden die de kinderen kunnen gebruiken en die je de kinderen tijdens de

lessen aan kunt reiken. Dit betekent niet dat de kinderen verplicht zijn deze te noemen of aan

het einde van de lessenserie te weten. Het belangrijkste is het gesprek. Laat de kinderen hun

ervaringen verwoorden en leg de nadruk op het begrijpen van elkaars verhaal. (Zo wordt de

woordenschat functioneel).

Les 1 – observaties van de vloeistoffen (antwoorden van kinderen)

Les 2 – observaties van de poeders (antwoorden van kinderen)

Observaties Ik zie… Ik ruik… Ik voel…

Poedersuiker Wit fijn poeder

Heel kleine korreltjes

Zoet Fijne korreltjes,

plakken een beetje,

glad, zacht

Bakpoeder Wit fijn poeder, kristallen,

glitters, klontjes

Niets, kruiden,

peper, pittig

Kleine korreltjes,

plakken niet, voelen

hard, beetje zacht

Bloem Gebroken wit, geel/wit

poeder

Donkerder dan poedersuiker

en bakpoeder

Bij stilstaan komen er

scheuren

Deeg Fijne korreltjes,

plakken een beetje,

heel zacht (zachts)

Observaties Ik zie… Ik ruik… Ik voel… Als ik de beker beweeg zie ik

…

Olie Licht geel

Doorzichtig

Olie, frituur,

bakken,

popcorn

Vet, glad,

soepel, zacht,

glibberig

Plakt aan de randen, loopt

langzaam terug, bubbeltjes

Water Kleurloos

Doorzichtig

Helder

Niets, fris Nat, glad,

glibberig, koud,

stroef

Plakt niet aan de randen,

loopt snel terug, water

beweegt door, bubbeltjes,

golven

Azijn Kleurloos

Doorzichtig

Zuur, prikt in

je neus

Nat, ruw, stroef,

prikt bij een

wondje

Plakt niet aan de randen,

blijven wel kleine druppeltjes

achter, loopt snel terug,

bubbeltjes


Observaties in les 3

Wanneer de kinderen de vloeistoffen met elkaar gaan mengen vinden ze de volgende

resultaten

Kijken en ruiken Roeren na 2 minuten

Olie +

Water

Olie drijft op water, water

is onder

Kleine bellen olie door

het water

Grote bellen, olie gaat

weer drijven

Water +

Azijn

Kleur blijft hetzelfde;

doorzichtig

Blijft hetzelfde Blijft hetzelfde

Olie +

Azijn

Zuur, prikt in je neus

Olie drijft, azijn is onder

Kleine bellen olie

Kleine bellen worden

grote bellen.

Verklaring voor wat er gebeurt

Olie en water mengen niet met elkaar. Als de kinderen olie en water hard roeren lijken olie en

water met elkaar te mengen, maar als je stopt met roeren vormen er druppels die zich scheiden

in twee lagen. Erg leuk om naar te kijken.

Deze resultaten hebben met twee eigenschappen van de olie en het water te maken:

1. De dichtheid van olie en water is anders. Olie is lichter per volume (gewicht per cm3) dan

water en ‘drijft’ daarom op het water.

2. Olie is hydrofoob (waterafstotend) en mengt dus niet met water.

Observaties in les 4

De poeders en vloeistoffen reageren allemaal anders met elkaar. Zie in de onderstaande tabel,

wat er gebeurt bij het mengen van de vloeistoffen met de poeders.

Gemengd

met

Water Olie Azijn

Poedersuiker Lost op Lost niet op, lijkt op

een glazuur papje,

wittig mengsel

Lost op, minder snel

dan in water

Bakpoeder Lost niet op, wittig

mengsel/papje

Lost niet op, wordt

een doorzichtig wit

papje

Bruist heel erg, lost

niet op

Bloem Lost niet op, vormt beslag

of deeg vorming als je gaat

roeren of kneden

Lost op, krijgt een

bruine kleur, beslag of

deeg vorming als je

gaat roeren of kneden

Mengt niet, beslag of

deegvorming als je

gaat roeren of

kneden

Verklaring voor wat er gebeurt

Poedersuiker

Poeder lost in water en azijn op, maar niet in olie. Net zoals ‘gewone’ suiker oplost in thee of

koffie. Suiker heeft de eigenschap dat het hydrofiel (houdt van water) is en water en suiker

mengen hierdoor heel goed. Echter zijn de moleculen zo klein dat je ze niet kunt zien. Door het

mengen met het water, lijkt de suiker te ‘verdwijnen’ in het water. Je kunt nog wel bewijzen dat

de suiker er is door te proeven van het water, of door het water te laten verdampen (door heel

lang te laten staan), want dan blijft er suiker op de bodem achter.

Olie is hydrofoob (houdt niet van water) en omdat suiker hydrofiel is houdt olie ook niet van

suiker. Daarom willen olie en suiker niet op dezelfde manier mengen als water en suiker.


Bakpoeder

Voor duidelijke verschillen te creëren gebruiken we in deze lessenserie zuiveringszout of

bakpoeder zonder wijnsteenzuur onder de noemer bakpoeder

Zuiveringszout lost niet op in water en olie en gaat bruisen bij azijn.

Zuiveringszout is een rijsmiddel gemaakt van natriumwaterstofcarbonaat (NaHCO3). Wanneer

zuiveringszout in aanraking komt met azijnzuur treedt een chemische reactie op. Bij deze

reactie ontstaat een gas (koolstofdioxide/ CO2) en zie je bubbels ontstaan.

Bakpoeder met wijnsteenzuur (indien gebruikt)

Bakpoeder met wijnsteenzuur lost niet op in olie en gaat bruisen bij water en azijn.

Bakpoeder is een mengsel van een rijsmiddel gemaakt van natriumwaterstofcarbonaat

(NaHCO3) en wijnsteenzuur. Wanneer bakpoeder in aanraking komt met water reageren het

natriumwaterstofcarbonaat en het wijnsteenzuur met elkaar. Bij deze reactie ontstaat een gas

(koolstofdioxide/CO2) en zie je bubbels ontstaan. Door de aanwezigheid van azijn ontstaat er

sneller gas.

Bloem

Tarwebloem is een mengsel van eiwitten en zetmeel. De eiwitten in bloem zijn gluten. Gluten

zijn lange ketens, die onoplosbaar zijn in water. Wanneer bloem met water (of een andere

vloeistof) gemengd wordt komen de gluten in contact met het water en vormen een netwerk;

het glutennetwerk. In het glutennetwerk worden water en het zetmeel vastgehouden.

Afhankelijk van de verhouding vloeistof/bloem wordt door roeren of kneden beslag of deeg

gevormd.


Colofon Deze lessenserie ‘Zet je (scheikunde)bril op!’ is een uitgave van:

Ontwikkeling: Merel Sprong, OnderwijsmetStijl.nl & Lia Oosterwaal, Rekenaarsinbeeld.nl &

Winnie Meijer, Stichting C3

Met dank aan: Marleen van der Velden en groep 4 van de St. Dominicusschool in Utrecht en

OBS De Cirkel in Utrecht.

Uiteraard is door Stichting C3 veel zorg aan deze lessenserie besteed. Stichting C3 aanvaardt echter geen

aansprakelijkheid voor schade die eventueel is ontstaan bij het geven van deze lessen.

Voor deze lessenserie van Stichting C3 geldt een Creative Commons

Naamsvermelding-NietCommercieel 4.0 Internationaal licentie (zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/).

© Stichting C3, November 2015


Checklist voor de lessenserie Heb je:

� zelf de proeven een keer uitgeprobeerd?

� gekeken op www.C3.nl/kids/veiligheid voor tips?

� alle materialen die nodig zijn voor het uitvoeren van de proeven verzameld?

� voldoende werkbladen afgedrukt?

� ouders, of andere hulp, geregeld voor extra begeleiding?

� C3-proevenwaaiers op http://onderwijsmiddelen.C3.nl aangevraagd om uit te delen?

Veel plezier en succes met de lessenserie ‘Zet je (scheikunde)bril op’!

De materialen van Stichting C3 Alles wat Stichting C3 ontwikkelt voor kinderen in de basisschoolleeftijd is te vinden op www.C3.nl/kids. Hier

vinden kinderen proeven, feiten en weetjes over chemie en tips voor het geven van een spreekbeurt over

chemie.

Voor iedereen die een les of activiteit over chemie wil organiseren voor kinderen in de basisschoolleeftijd is er de

website http://onderwijsmiddelen.C3.nl Hier vind je alle materialen van Stichting C3 zoals proevenwaaiers,

lessuggesties, kinderpagina’s en nog veel meer.

Taal verwerven door het observeren van materialen uit de ... · Lessenserie: leren onderzoeken met...

Documents

Transcript of Taal verwerven door het observeren van materialen uit de ... · Lessenserie: leren onderzoeken met...