90'tA

LTENATUURTJE

Natuurbeschermingsvereniging

ALTENATUUR

’t Altenatuurtje32e jaargang nr. 1, oktober 2012.

Uitgave van natuurbeschermingsvereniging Altenatuur.Opgericht 5-11-1980, ingeschreven 15-10-1981.

BESTUUR:voorzitter:J. (Jaap) van Diggelen, Sportlaan 24, 4286 ET Almkerk. 0183-402034secretaris:J.H. (Johan) Koekkoek, Emmikhovenseweg 6a, 4286 LH Almkerk. 0183-402231penningmeester:H. (Henk) Kraaij, Uitwijksestraat 4, 4288 JB Uitwijk. 0183-441360leden:H. (Herman) van Krieken HilIsestraat 35, 4269 VH Bab. broek. 0416-355155P. (Pia) Stierman Bruigomstraat 12, 4251 EP Werkendam. 0183-505341J. (Jeanette) Pollema Dr. van Vuurestraat 76, 4271 XH Dussen. 0416-391654L. (Len) Bruining Van Gendtstraat 14, 4271 AM Dussen. 0416-392373R. (Ron) Brouwer Jacoba van Beierenstraat 4, 4285 BP Woudrichem. 06-30376571

INTERNET: www.altenatuur.nl

REDACTIE:P. (Pia) Stierman Bruigomstraat 12, 4251 EP Werkendam. 0183-505341tevens redactie adres

VORMGEVING EN ILLUSTRATIES:J.A.P. (Jan) van Haaften Eikenlaan 5, 4254 AR Sleeuwijk. 0183-302544

CONTACTADRESSEN:Vogelwerkgroep:A. (Arie) van den Herik Oudendijk 33a, 4285 WH Woudrichem. 0183-304193Beheerscommissie Natuurgebieden:P. (Pia) Stierman Bruigomstraat 12, 4251 EP Werkendam. 0183-505341

LIDMAATSCHAP:jeugdlid 5,-- per jaar, gezinslidmaatschap 20,- per jaar, lid 12,50 per jaar

Girorekening nr. 2593026 ofBankrekening nr. 301524319 Rabobank Almkerk t.n.v. penn. Altenatuur.

Aanmeldingen, adreswijzigingen en opzeggingen opsturen naar de ledenadministratie.Beëindiging van het lidmaatschap schriftelijk vóór 1 december van het lopende jaar.Ledenadministratie Altenatuur, Dr. van Vuurestraat 76, 4271 XH Dussen.

OMSLAG:Foto verenigingsgebouw ‘Fort Giessen’ door M. Bout.Omslagontwerp door J.A.P. van Haaften.

Altenatuur heeft sinds 1-1-2011 de ANBI-statusHet dossiernummer is: 77688 en het fiscaal nummer: 810362454.

1Uit eigen streek het Liniepad

2

Redactioneel

Al bouwend aan de insectenmuur op hetfort in Giessen, samen met de drie“fortheren” John Kollen, Cees vanMaastricht en Johan Koekkoek, nemen wede eerste lenteboden waar. De eerstekleine vos vlindert vrolijk om ons heenterwijl de grote bonte specht aan eennieuw nest begint te hakken. Eenkoolmeesje bouwt een nestje in een oudekachelpijp boven op het fort. De zon schijntuitbundig en zorgt voor een aangenametemperatuur. Ik mag “opperen”, de tweeJ’s metselen. Het is hard aanpoten bij diemannen en ben blij met hun tussentijds“broederlijk” werkoverleg als pauze ensoms biedt het praktische vrouwelijke breintoch weer uitkomst….. Half april moet hetframe klaar zijn want dan komen allebrugklassers van het Altena-College onshelpen met het invullen van de vakken. Zijgaan de rietstengels knippen die alsonderdeel dienen voor de nestgelegenheidvan solitaire bijen.Het gaat niet goed met de bijen, dat is allang bekend. Er is en wordt weer veel overgepraat en in feestelijke sferentoezeggingen gedaan en convenantenafgesloten, maar het realiseren laat langop zich wachten. Afwenteling op hetkostenplaatje blijft een excuus. Het besefdat gelegenheid bieden ter bevorderingvan de biodiversiteit een diepte-investeringis wil maar niet landen. Als we terug kijkennaar het opstarten van het

3

Kringloopcentrum, het opzetten van debescherming van de weidevogels en destand van zaken rondom duurzame energieen u in dit Altenatuurtje weer kunt lezen watdeze activiteiten inmiddels hebben bereiktc.q. willen bereiken, dat geeft ons de spiritom te blijven hameren op de noodzaak.

Enthousiast verlaten de leerlingen het fort,ze hebben kennis genomen van degeschiedenis rondom ons heen, hun bijdragegeleverd aan de insectenwand, een worstjewarm gemaakt op een vuurtje van door hunzelf geoogst riet…. Dan is er reden vooreen feestje.

Ik wens u een fijne zomer toe.

Iedereen bedankt voor haar of zijnbijdrage aan dit Altenatuurtje nr. 90Het volgende nummer staat gepland vooroktober daarom zou ik graag de kopij voor1 september a.s. willen ontvangen.

Pia Stierman.

Redactieadres: Pia StiermanBruigomstraat 12,4251 EP Werkendam.E-Mail:fam.stierman@gmail.com

4

Insectenwandop het FortGiessen18

22

40

43

46

Globalisatiein de natuur

Groeten uitNieder-sachsen

Nieuwenatuurwet

OpnieuwBufo bufo

Jaap van Diggelen

Herman van Krieken

Hilde Schalk

André v d Berg

Johan Koekkoek

5

In dit nummer......

• Van de voorzitter 8

• Tuinen met natuur 14

• Blauwe kiekendief 18

• Insectenwand op Fort Giessen 20

• Globalisatie in de natuur 24

• Bever(s) in de buurt 29

• Voor jou! (jeugdrubriek over de Groene specht) 30

• Weidevogelbescherming 2012 34

• De middenpagina's met:

→ 1 en 4 programma zomer/najaar 2012

→ 2 en 3 brugklasexcursie Altena College op het Fort Giessen

• Notulen ledenvergadering Altenatuur 2012 41

• Groeten uit Niedersachsen 46

• Nieuwe natuurwet 49

• Opnieuw Bufo bufo 52

• Verslag van de roofvogeltelling in 2011 55

• Forteducatie 2012; bijlage I 57

• Kringloopperikelen 64

• Waarnemingen van december 2011 t/m april 2012 67

• Stand van zaken ontwikkeling Duurzame Energie 71

• Nieuws van 't Kringloopfront 73

6

Van de voorzitterJaap van Diggelen

We are such stuff as dreams are made on; and our little life is rounded with a sleep.

William Shakespeare

Begin maart las ik in de krant dat er de komendeweek een mooie samenstand van de planeten aan deWestelijke hemel te zien zou zijn. De woensdagdaarop, ik was het allang weer vergeten, fietste iknaar huis en zag ik in de schemer aan de helderehemel twee grote sterren vlak bij elkaar staan: Jupiteren Venus! Heldere punten aan een nog vaagoplichtende avondhemel. Met de verrekijkerprobeerde ik een beter beeld te krijgen maar de 8xvergroting leverde niet veel op. De avond erna op 15maart stelde ik mijn vogeltelescoop op statief op voorons huis. Bij een vergroting van 15 x ontdekte ik rondJupiter speldeprikjes licht die in 1 lijn aan weerszijdenvan de ‘grote’ bol (in de kijker niet meer dan eenflinke punt) stonden: de manen van Jupiter!

Interesse in astronomieAl vanaf m’n lagere schooltijd ben ik geïnteresseerd inastronomie. Mijn kennis werd aanvankelijk gevoeddoor een boek dat ik via een bon in de NCRV-gidshad besteld: “Het oneindige Heelal” met als ondertitel“Grondslagen der Astronomie” uit de serie Wereldder Wetenschap. Het bedrag van f 9,95 betaalde ikzelf van het geld dat ik verdiende met folderen,maar m’n vader was niet erg gecharmeerd van dezeactie. Hij was bang dat ik achtervolgd zou wordenmet de volgende 5 of 11 delen uit de reeks. Deeerlijkheid gebied te zeggen dat mijn eerste aankoopin deze reeks “Het menselijk lichaam” een weekdaarvoor slechts f 4,95 kostte (bij het tweede deel

7

verdubbelde de prijs dus al....). Gelukkig liep hetgoed af, ik geloof dat ik de opzegging zelf hebgeregeld, en ik ontving geen pakketjes meer van deHilledijk, Rotterdam. Eindeloos gefascineerd dronk ikde kennis uit “Het oneindige heelal” waarbij iktegelijkertijd ver-dronk. Supernovae, de melkweg, deparadox van Olbers, relativiteit en Doppler-effect,ze zouden allemaal pas veel later beter bij melanden. Maar al gauw betekende vermeerderdekennis ook vermeerderde smart: hoe kon die aardenu op het plaatje op blz 14 al, meer dan vierduizendmiljoen jaar geleden (!) (tegenwoordig zeggen wevier en half miljard jaar) als een platte schijf zijnontstaan? Ik besloot me te concentreren op deplaneten en de maan, lekker concreet: ik kon hunnamen leren, ze mooi natekenen en ze waren hot-news dankzij het ruimtevaart-programma van deNASA.

GalileiTerug naar de manen van Jupiter. Galileo Galileiontdekte ze in januari 1610. Hij richtte zijn kijker opJupiter en zag kleine lichtjes naast de planeet. Hijvolgde Jupiter een aantal weken en ontdekte dat dekleine lichtjes steeds op andere plaatsen links enrechts naast de planeet op 1 lijn stonden en dat ersoms ook wel eens 1 verdween (onzichtbaar achterde planeet) die enkele dagen daarna dan weeropdook. Galilei concludeerde dat het hier ging omkleine sterretjes die om Jupiter draaiden. Dit was 400jaar geleden een schokkende conclusie. Hetwereldbeeld was immers Geocentrisch. De aarde washet middelpunt van het heelal en alles draaide daaromheen. Mis dus, volgens Galilei. De manen vanJupiter draaien om deze planeet en dus niet om deaarde. De aarde draait om de zon, het Heliocentrischwereldbeeld dat de Poolse monnik Copernicus in1543 al poneerde. Galilei haastte zich om het nieuwssamen met andere ontdekkingen te publiceren in zijn

8

Sidereus Nuncius, De Sterrenbode. Hij noemde demanen Cosmiaanse sterren naar Cosimo de Medici,groothertog van Toscane, die hij wilde paaien om eenbaantje als hofmathematicus te krijgen. Tegenwoordignoemen we ze terecht de 4 Galileïsche manen enhebben ze toepasselijk de namen van vier geliefdenvan de Griekse god Zeus (Jupiter is de Latijnse naamvoor deze oppergod) gekregen: Callisto,Ganymedes, Io en Europa.

In de eindeloze verlatenheid van het universum staatZeus er zo niet alleen voor. De waarnemingen enbeweringen van Galilei maakten hem niet populair bijde kerkelijke machthebbers van die tijd. Gedwongendoor de Inquisitie moest hij zijn denkbeeldenherroepen nadat hij in 1632 het kerkelijk gezag vande paus had getart door in zijn boek Dialogen hetstandpunt van de kerk te laten verwoorden door eneSimplicio, en het zo min of meer belachelijk te maken.Gelukkig werd hij kort daarna door de katholiekekerk gerehabiliteerd: in 1992!

PlanetenHoe ik ook keek op 15 maart, ik zag maar driemanen. Het moest zo zijn dat mijn kijker niet sterkgenoeg was om de kleinste maan Europa te zien of erwas 1 maan net achter de planeet op deze avond.Hoe dan ook, de waarneming gaf eenzelfde kick alsdie Galilei gehad moet hebben. Planeten verschijnenals relatief grote lichtpunten aan de hemel omdat ze

9

veel dichterbij staan dan sterren. Het vreemde aanhen is dat, waar alle sterrenbeelden ‘vast’ op eenzwart laken lijken te zijn geprikt, zij er kriskrasdoorheen bewegen. De Grieken noemden hendaarom planetos, vagebonden, zwervers van desterrenhemel. Dwaalsterren is een prachtigNederlands woord ervoor. Het raadsel van devreemde verplaatsingen van de ‘vagebonden’ werdpas opgelost door Copernicus en Galilei dieaantoonden dat planeten grote bollen zijn die in 1vlak om de zon draaien, allemaal in dezelfderichting. Eigenlijk zijn het dus helemaal geen sterren,net als ‘onze’ maan weerkaatsen ze het zonlichtalleen maar, zelf geven ze geen licht. De Grieken enRomeinen vonden de planeten zo raadselachtig datze ze godennamen gaven: Mercurius, Venus, Mars,Jupiter, Saturnus. Onheil en voorspoed werden uit hunstand aan de hemel afgeleid.

Kennis in de tijdVan het wereldbeeld van de klassieken, dat we nuafdoen als bijgeloof, naar de wetenschappelijkeverklaring van Galilei ruim 1600 jaar later, is eenlange weg.We zien dat de kennis die ver voor onze jaartellingbij Egyptenaren en Babyloniërs begon, via Griekenen Romeinen, over de ‘duistere’ middeleeuwen heenvia Renaissance, Verlichting, 19e en 20e eeuw isgegroeid tot wat we nu weten (of denken te weten?).De blik die ieder van ons werpt op de werkelijkheid isbegrensd door het ‘venster in de tijd’ waarin hijzichzelf aantreft: zijn leven. Tastte Aristoteles nogrond in het duister van de volmaakte kosmischesferen, Galilei liet zien dat het anders was terwijlNewton die werd geboren een jaar nadat Galileistierf(1642), aantoonde dat de bewegingen van degrote hemellichamen door vaste natuurwetten wordenbepaald. Tenslotte liet Einstein ons zien dat onderbepaalde omstandigheden die wetten aan relativiteit

Jupiter

10

onderhevig zijn. Dat “tenslotte” is natuurlijk puurpersoonlijk omdat op 3 jaren na het levensvenster vanEinstein en dat van mij aan elkaar raken. In het jaar2500 zullen er ongetwijfeld andere namen volgen nadie van Einstein, van mensen die nu nog geborenmoeten worden en van alles aan onze kennis hebbentoegevoegd. Dat is pas relativiteit! Waar Michel deMontaigne in zijn Essays eindeloos de klassiekeschrijvers citeert omdat er in zijn tijd (1533-1592) nietveel meer was, en bovendien Latijn de mode wasonder geleerden, prijs ik me gelukkig met een schataan schrijvers, wetenschappers en filosofen van wiede denkbeelden sindsdien tot ons zijn gekomen. Moetik dan daarom ook verdrietig worden om alle kennisen wijsheid die voorbij mijn ‘venster in de tijd’ zullenliggen, waar we nu geen weet van hebben? Mogelijk.

Fernando Pessoa dichtte hierover:

Ik heb geen voorkeur voor wanneer ik toch geenvoorkeur meer kan hebben.Dat wat zal zijn, wanneer het zijn zal, zal zijn dat wathet is.

Waar we ons ook bevinden in de tijd, deverwondering om wat we aantreffen in onzefascinerende werkelijkheid blijft.

LenteNog geen week na mijn waarneming van deJupitermanen vond een jaarlijkse terugkerendegebeurtenis plaats die ook door astronomischeprocessen wordt veroorzaakt. Op 20 maart is de dageven lang als de nacht op onze breedtegraad. Deseizoenen, de jaarlijkse cyclus van het langer wordenvan de dagen gevolgd door het korter worden ervan,zijn het gevolg van het draaien van de aarde om dezon in 365 dagen, waarbij de aardas (waar onzeaarde om draait in 24 uur) scheef staat ten opzichte

11

van het vlak waarin de aarde om de zon draait. Inde zomer staat ons deel van de aarde (Noordelijkhalfrond) door de schuine aardas iets naar de zongekanteld en in de winter het Zuidelijk halfrond. Hetmoment dat dag en nacht even lang zijn, markeerthet begin van de lente (als de dagen lengen) of hetbegin van de herfst (als de dagen korter worden).Het begin van de lente betekent voor mij altijd weerde verwondering om het uitlopen van bomen enstruiken, het arriveren van de eerste Tjiftjaf (daaris’tie weer) of Grutto, de ontdekking van de eerstePinksterbloemen in de berm of Oranjetip dierondvliegt of de eerste Pad die oversteekt. Eenaanzwellend spektakel van beeld en geluid. Ga naarbuiten en geniet ervan (en kijk in het donker ook eensnaar de sterrenhemel).

Hartelijke groet,

Jaap van Diggelen ✿

12

Tuinen met natuurJohan Koekkoek

!

PotenIk heb elk najaar weer gemengde gevoelens als ik deopdracht van Tijke, m’n vrouw, krijg om bollen te poten. Wevoeren dan een discussie of dàt nou planten zijn die bij ons inonze natuurtuin in het voorjaar zo’n prominente rol moetenspelen. Zij argumenteert met gegevens uit het voorjaar; “Jeweet toch hoe mooi het dan in dat seizoen is”. Al vele jarenpak ik dan op haar uitdrukkelijk verzoek, de pootstok enplant de tulpen en narcissen zo maar op die plekken waar ikeen aardig plekje zie.Nu is het voorjaar. Loop langs de garage door tuin. En wat je tegen komt is eenfel kleurenpallet van parmantig bloeiende tulpen. Omdat ik al vele jaren ditritueel doe, en de overjarige tulpen mij na twee, drie en vier jaar weerverrassen met hun kleurenpracht, overwin ik in het najaar mijn tegenzin tegendat poten. Moet ik daarentegen in het voorjaar aardappelen poten in degroentetuin, dan voel ik al vele jaren een heel positief tuiniersgevoel.Merkwaardig. Waar houd je je mee bezig en hoe kom je aan het juiste gevoelbij de al of niet verplichte opdrachten.

De goudreinetteNog zo een. We hebben een aantal jaren geleden een aantal fruitbomen, metsubsidie van Brabants Landschap langs de Alm kunnen poten. De snoeibeurtvoer ik pas uit als ik het goede gevoel heb. Het blijkt dat dit pas komt als deknoppen bijna beginnen uit te botten. De laatste dag van maart is het zover. Ikmoet een flinke zijtak met de snoeizaag verwijderen. Eerst knip ik met de

! snoeischaar al de jonge loten eraf.Dan hanteer ik de snoeizaag en valtde zijtak op de grond. Ik loop ereens omheen. Het lijkt net eendinoachtige met z’n linkervoor- enrechterachterpoot omhoog. Ik bewaarhem en plaats hem tijdelijk in de

13

buurt van het houthok. Nog even van genieten.Maar in de loop van de zomer zal hij wel in het houthok verdwijnen, ‘geslacht’ indertig blokken.

!GoudveilGoudveil, paarbladig en verspreidbladig.Paarbladig maakt een vrij gesloten bed, ter-wijl verspreidbladig forser van individu is enverder uit elkaar staat. Afgelopen jaar dachtik, dat ik de verspreidbladige zou gaan ver-liezen in het geweld van zevenblad, zegges,enkele grassen en zuring. Maar niets is minderwaar. Hij is met een groter aantal individuen teruggekomen. En die goudachtigebloemetjes staan weer prachtig te blinken aan de oever van de vijver.Als er natuurverkenners zijn die goudveil ergens anders in het Land van Altenaaangetroffen hebben zou ik het leuk vinden als dat via onze contactmedia,email, telefoon of brief kenbaar gemaakt wordt.

KievitsbloemIn een eerder Altenatuurtje schreef ik dat ik op eendag getroffen werd door deze planten in mijn gras-veld. Mijn dochter, die vlak naast ons woont, wilde mijverrassen en stopte een aantal bolletjes in het veldje.Ik was werkelijk verrast. Ik heb dat later zelf ook eenpaar keer herhaald, op sterk aandringen van Tijke,zij had in een herfstpakketje bollen ook deze bolletjesopgenomen. Ik weet zeker dat ik er de laatste vijfjaar geen bolletje van deze soort meer bijgezet heb,ik heb de pootstok daar in ieder geval niet voor terhand genomen. Dit jaar zie ik dat er vele jongeplanten tussen het gras opkomen. Ik constateer dathet zaad, eigenlijk de vruchten, vorige jaren kansgezien heeft zich te ontwikkelen. Welk een rijkdomkun je in een grasveld ontmoeten als je het maar eenpaar keer per jaar maait.

14

Ik moet nu denken aan wethouder de Peuter van Woudrichem die heel veelgrasveldjes in de dorpen aan laat leggen en er een ‘moordend’ maaibeheerop los gaat laten, want dat is lekker goedkoop. Er is, zo constateer ik, op hetgebied van natuur-bescherming, natuurbeleving nog veel werk aan de winkel.Zie *) op volgende bladzijde.

RoekenNatuur in de tuin, misschien wel het mooistewat je kan overkomen. Maar toch. Delaatste jaren hadden wij veel last van eenkolonie roeken in het bosje van de buurman.Al een paar jaar heb ik, zo vanaf beginfebruari aan de verkennende roeken‘gevraagd’ of zij niet eens een ander bosje opwilden gaan zoeken. Zo tegen donker ging ikmijn verzoek met handgeklap onderstrepen. Ditritueel heb ik de laatste vijf jaar in de maandenfebruari t/m april herhaald. En waarachtig ditjaar hebben zij mijn verzoek gehonoreerd.Waar ze precies naar toe gegaan zijn weet ikniet, maar een eksterpaar heeft een oudroekennest in beslag genomen. Dus nu moetenduiven maar ook merels weer extra oppassen bijhet broeden. Ik denk dat ik wel weer een aantaleierschalen in de tuin terug zal vinden.

MuskusrattenDe muskusrattenvanger van het waterschap heeft vijf klemmen gezet in deoever van onze vijver en het aangrenzende slootje. Ik heb meerdere malen ditdier zien onderduiken als ik langs kwam. Kenmerkend is de afgebetenirisstengel. De onderwaterdelen vreet hij op maar het bovenstuk laat hij achter.Een duidelijk beeld van z’n aanwezigheid. De rattenvanger heeft er al tweegevangen. Maar deze week reed ik met de kruiwagen langs de oever en daaropeens schoot mijn voorwiel in zo’n kuil van de graafgang. Boeren hebben opsoortgelijke manier last van dit dier. Maar het waterschap vreest deondergraving van dijken. Dat moeten we toch met elkaar niet willen. Dus kijk ikmet gemengde gevoelens naar de stokjes met daar aan de rattenklemmen.

é!

Hé, we krijgenweer een applaus,denk ik; vriendelijkeman die Koekkoek!

15

EendennestNog even iets over onze wilde eend. Vroeg in het voorjaar meldt zich al eenaantal jaren een koppel eenden in onze vijver. Als ik ’s morgens op sta en zeliggen met de kop in de veren te dobberen dan is daar weer dat machtigenatuurgevoel. Verleden jaar en het jaar daarvoor hadden ze een poginggedaan om onder de linde in het opgaande gewas aan de rand van de slooteen nest te leggen. Twee jaar geleden zijn er vijf kuikentjes geboren en grootgeworden. Verleden jaar hebben de kraaien de eieren geconsumeerd. Nu zitmoeder nog op 12 eieren. Ik hoop dat er wat van terecht komt.

WaterhoenHet waterhoen meldt zich dit jaar ook weer. Slechts één keer hebben we hetgenoegen gehad ook daadwerkelijk jongen in de vijver te zien groot worden.De Alm biedt waarschijnlijk toch betere huisvesting.Tot besluit. Maart en begin april hebben weer een prachtige natuurontwikkelinglaten zien. En als je er dan over mag schrijven, dan komt een herbeleving die degevoelens een stevige plaats geven in je zijn. ✿

*) Begin maart hebben enkele leden gevraagdof Altenatuur nog in discussie was met ge-meente Woudrichem over het groenbeheerdat momenteel uitgevoerd wordt. Naar aan-leiding van die telefoontjes heeft het bestuurhet ongenoegen geuit dat er veel struikenverdwenen ten behoeve van gazon. Met na-me stak het ons dat er totaal geen communi-catie over deze ingreep tot stand was geko-men. De ambtenaar en de wethouder hebbenper brief laten weten dat ingrijpen in hetgroenbeheer beter met burgers en de belan-genverenigingen gedeeld zullen worden.Altenatuur dringt aan op ecologisch groenbe-heer, waar echt aandacht is voor de soortendie van nature hier verwacht mogen worden.

?

16

Blauwe kiekendiefHerman van krieken

Het gaat niet goed met de blauwe kiekendief. Ook op de Waddeneilanden looptde soort gestaag achteruit. Op de Duitse Waddeneilanden neemt de populatievreemd genoeg toe. Via gekleurde ringen wordt uitgezocht of dat komt doorNederlandse vogels. Het jaar 1994 was met zijn 125 broedparen het hoogtepuntvan de blauwe kiekendievenpopulatie in Nederland. Maar toen trad het verval in,er zijn nog maar 24 paren over, waarvan 19 op de Waddeneilanden.

Volgens Ecomare heb je geluk als jeeen blauwe kiekendief ziet. Ik benzo’n geluksvogel. Vanaf half novem-ber tot eind maart 2012 zat eenpaartje blauwe kiekendieven achterons huis in de polder. Elke dag als ikthuis kwam uit het werk om ongeveer16.00 uur speurde ik de akkers enweilanden af. Het gebied wordt be-grensd door de Hillsestraat, Meeuwse-steeg, de Baan en de Ruttensteeg.Onze telescoop maakt het mogelijk omhet hele gebied af te speuren. Op dedoodlopende weg vanaf de Baan zieik soms mensen hun hond uit laten ofeen auto met mensen die denken datniemand ze ziet; een rendez-vous?Meestal zie ik alleen maar vogels ensoms een vos of een ree. Vanaf halfnovember zag ik bijna dagelijks éénof twee blauwe kiekendieven. Slankevogels met een lange staart en langevleugels, die tijdens de glij- en zweef-vluchten schuin omhoog worden gehou-den. Bij het uitgekleurde mannetje zietmen in de vlucht de lichtblauwgrijzebovenzijde en de witachtige onder-kant fel contrasteren met de zwartevleugelpunten. Een prachtig gezicht

dat deze vogel tot één van mijn favo-rieten maakt. Via de telescoop kon ikzijn vluchten laag boven het land goedvolgen waarbij het een enkele keergebeurde dat ik beide vogels in beeldhad. Het bruine vrouwtje is gemakke-lijk te herkennen door de witte bandop de staart. Regelmatig werd er ge-jaagd op een weiland richting Alm-kerk. Het vrouwtje had daar een vasteplaats op de grond langs de slootwaar ik haar veelal kon vinden. Hetmannetje zag ik vaak jagend. Als ikgroepen vogels op zag vliegen danwist ik dat één van beide majestueuzevogels in de buurt was. Op vrijdag 27januari zag ik beide vogels om onge-veer 15.00 uur samen met een slecht-valk, een torenvalk, 3 buizerdenwaarvan één biddend(ruigpoot?) endrie grote zilverreigers. Zaterdag 28januari zag ik rond 11 uur het mannet-je blauwe kiekendief aan de rand vanhet weiland op de grond een prooiverorberen. Om ongeveer 13.00 uurstonden 3 torenvalken boven hetzelfdeweiland te bidden. Ook op dinsdag 7februari, na 15 graden vorst, zag ikom 16.35 uur zowel het vrouwtje als

17

het mannetje jagend in de kou. Opmaandag 19 maart, mijn geboorte-dag, zag ik het mannetje om 8.50 uurrecht achter ons huis op een paaltjezitten. Mijn vrouw had dit geregeld alsverjaardagscadeau. Op 24 maart zagik het vrouwtje als laatste, daarna zijnde wintergasten waarschijnlijk vertrok-ken naar het hoge noorden. Leida en ikwachten daarna op de bruine kieken-dieven die terug komen uit Afrika omin de polder achter ons huis te jagen.Er is altijd wel wat te zien als je goedoplet en leert kijken. Prachtig allemaal,doch met de blauwe kiekendief gaathet in ons land steeds slechter. Er moetsnel actie worden ondernomen voor deblauwe kiekendief en enkele andereernstig bedreigde soorten, voor zedefinitief uit Nederland zijn verdwe-nen. Dit stelde SoortenbeschermingNederland december 2011 in een op-roep aan Tweede Kamerleden. Doorde onderhandelingen tussen Provinciesen staatssecretaris Bleker over het na-tuurbeleid is een beleidsvacuüm ont-staan. De verantwoordelijkheid voorhet verdwijnen van soorten moet vanafvolgend jaar (2012) verhuizen van hetRijk naar de Provincies. Maar ook nadat akkoord zullen Provincies zelf eerstnieuw beleid moeten maken en bijbe-horende budgetten moeten gaanreserveren.De blauwe kiekendief als slachtoffervan falend beleid, een nachtmerrievoor elke vogelaar. Gelukkig werd ereen nieuwe, en hoopvolle, ontwikkelingin Groningen vastgesteld. In 2010vestigden zich drie paren in graan-

velden, een novum in die provincie.Twee van de drie paren brachtensuccesvol jongen groot, respectievelijk2 en 4. Eén van de vrouwtjes bleek in2007 te zijn geringd in een nestwintergerst in het nabijgelegen Emden(Duitsland). De vogels jaagden veel-vuldig boven de faunaranden inge-zaaid met kruidenrijke mengsels (Koks2010). Ben Koks(o.a. beschermergrauwe kiekendief in Groningen) wilook in Brabant aan de slag met fau-naranden. In het kader van de weide-vogelbescherming worden er al ran-den aangelegd. Er is dus nog hoopvoor deze prachtige vogels die onzesteun goed kunnen gebruiken. ✿Gebruikte bronnen; Roofvogels van Europa, DeTakkeling Jaargang 19(2011), nummer 1,www.soortenbescherming.nl en VogelNieuwsVogelbescherming Nederland.

18

Insectenwand op Fort GiessenJohan Koekkoek

Medio 2010 wordt in het bestuur de uitnodiging besproken om deel te nemenaan een mini bijensymposium in Gorinchem. Vooral burgemeester Petter vanWoudrichem dringt aan om toch vooral als vereniging vertegenwoordigd tezijn. Twee bestuursleden melden zich op een vrijdagmiddag in het natuurcentrumvan Gorinchem. Zij komen terug met een inspirerend verhaal over versterkingven de biodiversiteit, vooral door nauw samen te werken met imkers. Als vereni-ging nemen we er notitie van en onderschrijven de noodzaak om aandacht tebesteden aan de insecten als diergroep.

In 2011 wordt er vanuit de provincie NoordBrabant aandacht gevraagd voor biodiversiteit,de uitnodiging was ondertekend door burge-meester Petter, hij blijkt voorzitter te zijn van deprovinciale werkgroep die biodiversiteit alshoofdthema voert. Op die uitnodiging zijn weingegaan en hebben met de drie gemeenten ennog enkele andere organisaties, zoals deAgrarische Natuurvereniging meegedaan aan hetverspreiden van hulpmiddelen voor verschillendediergroepen, wij deelden in Woudrichem vleer-muiskasten uit, in Werkendam waren het kunst-nesten voor zwaluwen en in Aalburg werden hoog-stamfruitbomen uitgedeeld. Naast de eerdergenoemde attributen zoals de vleermuiskast kreegiedereen een bijenhotelletje. Een soort kleinvogelhuisje gevuld met stukjes riet. Bij een tweedeactie van de Provincie hebben wij als verenigingook nog een stukje akkerrand ingezaaid metinsectenbloemen. Het zaad werd door de Provinciebeschikbaar gesteld.Kortom de laatste twee jaar is er in onze bestuurs-vergaderingen regelmatig van gedachten gewis-

19

seld over verdere acties ten behoeve van onder-havige diersoorten, de insecten. En als de lan-delijke dagbladen in 2011 publiceren over deverdwijning van bijen worden we als het waregetriggerd: wat is hier aan de hand?Er wordt contact gezocht met mensen die er wel-licht meer van weten. We vragen Ernst-Jan vanHaaften van Brabants Landschap eens naar zijnmening. Er blijkt een discussie aan de gang te zijn:Of de Varroamijt is de oorzaak van het verdwij-nen van bijenvolken of het is imidacloprid, eenland- en tuinbouw gif.In de discussie valt de naam van Tjeerd Blanc-quière, onderzoeker van Wageningen Universi-teit. Hij doet onderzoek naar de mogelijke oor-zaak van het verdwijnen van bijen. Zijn bevin-dingen wijzen in de richting van de Varroamijt.Terwijl Franse onderzoekers de oorzaak veelmeer in de richting van het landbouwgif zoeken.Dat landbouwgif heet imidacloprid en behoort totde groep neonicotines. Als je gaat lezen over datgif, dan word je als natuurminnaar niet vrolijk. Hetwerkt in op het zenuwstelsel van insecten waar-door ze de weg naar huis niet meer kunnenvinden en dus het loodje leggen. Natuurlijk is dehoeveelheid van dat spul bepalend of het voorbepaalde doelsoorten werkt, vooral luizen enwitte vlieg op appelen en op sierplanten. Zaai-zaad van bieten is ook met imidacloprid bewerkt.Het middel is officieel toegelaten tot de markt, inieder geval tot 2019. Ook kattenliefhebbersblijken voor het ontvlooien imidacloprid tegebruiken. Het is maar dat je het weet.Dit soort wetenschap prikkelt tot onrust. Onrust iseen bron voor actie.

20

Op een namiddag wandel ik door de tuin van éénvan onze bestuursleden, Pia Stierman. Zij heeft eenkeur van bijenhotelletjes in de echtelijke tuinhangen. Ik bewonder haar creaties. Onder dekoffie zegt ze: “we zouden toch iets moeten doenaan dat verdwijnen van bijen?” Wat bijvoorbeeld?“Nou, we zouden een insectenwand kunnen gaanmaken”. En ze laat er geen gras over groeien. Uiteen tijdschrift worden er verschillende voorbeeldenten tonele gevoerd. “Zullen we er eens over na-denken?”, zeg ik, terwijl ik m’n laatste kruimels vande koek naar binnen werk.Ons nadenken heeft geresulteerd in een werk-groepje op het fort in Giessen. Samen met ledenvan de Archeologische Vereniging, John Kollen enCees van Maastricht, hebben we eerst de briefbeantwoord van Brabants Landschap waarin weuitgenodigd werden om subsidie aan te vragen alswe een insectenwand zouden willen bouwen. Diesubsidie (Postcodeloterij) is inmiddels binnen en deinsectenwand staat klaar om met geschikte mate-rialen, takjes, rietstengels, blokken met geboordegaatjes, etc. verder opgevuld te worden.We willen nu als Forteducatie, alle genoemdebouwers zijn ook leden van Forteducatie, de wandgaan gebruiken bij de excursie van brugklassenop het fort. Leerlingen gaan bouwmaterialenverzamelen in de griend, kleine takjes of twijgjes.Riet wordt gehaald vanuit de oever van de fort-gracht. Van het riet en de takjes maken de leer-lingen een bundel die we roede zullen noemen.Deze roeden worden in de insectenwandgeplaatst. Na verschillende lagen worden er danweer dakpannen of steentjes of potjes of anderevoorwerpen in geplaatst. Soms met klei of cement

21

een beetje vastgemaakt. Kortom wij denken dathet een aardige actie is om even in het probleem-gebied van bijen te vertoeven. We kunnen deleerlingen deelgenoot maken van de wetenschap,dat met een chip uitgeruste hommels hun nest, nacontact met het landbouwgif imidacloprid, nietmeer terug kunnen vinden. Van dit onderzoekzullen we de hoofdbestanddelen weergeven ineen bijlage bij de lesbrief behorend bij deexcursie van het Altena College 2012. Deze bij-lage staat op blz. 51 van dit Altenatuurtje.✿

Waarmoet ikheen?!?

22

Globalisatie in de natuurAndré van den Berg

We leven in een bijzondere tijd.Dankzij de hoge welvaart reizen we de hele wereld door, het is allemaal moge-lijk geworden. Planten en dieren worden zo gemakkelijk adventief of bewustdoor de mens verspreid. Daarnaast spoedt de klimaatsverandering zich als eenovertreffende trap in een rap tempo voort. Omdat een graadje opwarming algrote gevolgen heeft voor soorten en ecosystemen zien we dat nieuwe soorten‘bij bosjes’ ons land bereiken, planten en insecten lopen daarbij voorop. Eengevolg van dit alles is dat er een vorm van globalisatie ontstaat.

Nog nooit beleefde ik een winter alsdezeEen winter waarin zoveel planten eendoorstart maakten, waarin zo laatnog en zo vroeg al, insecten, plantenen vogels buiten hun normale ver-schijningsperiode te zien waren hebik nog nooit mee gemaakt.Ondermeer schreef ik hier al overin ‘Overpeinzingen’; ‘t Altena-tuurtje 72, 2006.Nu een greep uit de actuelevoorbeelden. Rond 10 oktobervloog er nog een keizerlibeleen aantal dagen bij onzevijver en op15 novemberzagen we in Zuid-Limburg nogverschillende libellen envlinders vliegen tijdens ‘eenpannenkoek’ op een terras!Tot aan de jaarwisselinghadden we nog last vanmuggen en waren zo nu endan vleesvliegen te zien,terwijl in januari al de

eerste atalanta vlinders zichmeldden.Langs de Waalbanddijk en inbeschutte tuinen leek het wel lentezoveel soorten bloeiden er al enzoveel struiken vertoonden algroeischeuten met nieuwe bladeren.Vooral fluitekruid, bereklauw, klokjes,goudsbloem, stokroos en allerleistinzen planten bloeiden er heftig oplos.Onder water was het niet anders. Innovember gaven we de onderwater-

planten in onze vijver een

Keizerlibel

23

flink diepe snoeibeurt,toch was in januari allesweer aan-gegroeid totboven in de waterkolom.Iets dergelijks is de laatstejaren ook in hetpolderwater waar te nemen,wat extra maai-kosten metzich meebrengt.In de vogelwereld gebeur-den ook opmerkelijke dingen.Zo waren er in januari al mel-dingen van grasmus, boeren-zwaluw en kleine karekiet.Jammer dat in februari de winteralsnog inviel; niet omdat het nietleuk was maar omdat het volgenvan dit super vroege voorjaarvermoedelijk even inte-ressant zouzijn geweest.

Indirecte beïnvloeding door demensKlimaatsverandering is vrijwel zekereen indirect gevolg van menselijkhandelen, daar is de wetenschap hetover eens. Een gevolg van de opwar-ming is dat veel soorten zich buiten hunnormale verspreidinggebied gaanvestigen.

Directe beïnvloeding door de mensMensen rommelen graag met zaadjes enplantjes in eigen tuin; wanneer er geenbijzondere planten uit de natuur wordengehaald is daar weinig mis mee, dit is ver-moedelijk altijd al zo geweest. Wanneer hetdaar buiten opzettelijk en grootschaliggebeurt, zoals wel het geval is bij sommigeoverheden of instellingen vind ik dat dubieus.

Hoewel inge-zaaide dijken of andere stukjes

groen vaak best mooi zijn en voorname-lijk insecten ervan profiteren, wordt hettoch moeilijk om dit als waardevol tebestempelen. Domweg omdat je eigen-lijk niet meer weet waar naar je kijkt.Is het natuur die hier thuis hoort, is datveldsalie-plantje nu een gevolg vaneen beter natuurbeheer of komt hetvoort uit uitheems zaad en vormt hetgenetisch gezien misschien een be-dreiging voor de inheemse popu-laties. Bij ‘Floron zijn belangrijkemensen opgestapt omdat ze hetzat waren telkens geconfronteerdte worden met de vraag: is ditplantje inheems of is het inge-zaaid.Dat we ook door onze vakan-tiebezoekjes meewerken aanglobalisering staat buiten kijf,daar zijn voorbeelden ge-noeg van op te noemen.Zaden breng je gemakkelijkover via een vervoermiddel,schoenzolen enz.Insecten, maar ook bijvoor-beeld amfibieën of ande-re spectaculaire beesten

24

uiteenlopende redenenwel volhouden. Vaakheeft dit een negatieveinvloed op onze inheemseflora en fauna of gaat hetde maatschappij veel geldkosten. Bekende voorbeel-den zijn: uitheemse water-planten zoals waternavel,waternoot, waterteunisbloemof waterpest. Tuincentra,dierenhandel en vijverragespelen een negatieve rol in deverspreiding van exotischesoorten, maar we blijven daarnatuurlijk zelf verantwoordelijkvoor!Een wel zeer bekend voorbeeld uitdeze handel is de komst van deroodwangschildpad, die tegen-woordig van hier tot aan de Mid-dellandse Zee in beken, poelen, me-ren en rivierstranden voorkomt. Deaantallen worden, omdat deze dierenschuw zijn, nogal onderschat. Dezesoort wordt meestal klein als impuls-aankoop in huis gehaald en jaren laterin een nabij water gedumpt omdat menhet dier zat is, schildpadden kunnennamelijk erg oud worden. Van de mo-menten dat ik van afstand waarnemerben geweest bij bovengenoemdemenselijke activiteiten heb ik geleerd dathet opmerkelijk vaak om natuurliefhebbersgaat. Mensen met het hart op de goedeplaats, mensen die het niet over hun hartkunnen krijgen om dieren te doden en zedaarom met een goed gevoel hun vrijheidterug geven, niet beseffend dat ze daarmeeveel ander leven doden of onmogelijk maken.

kruipen graag ergens tussen. Zelf heb ik ooiteens een boomkikker bij het waterreservoir inonze caravan gevangen en vroedmeester-

padjesdie in de wielstutten verbor-gen zaten. Dit gebeurde tijdens hetinpakken voordat we de reis naarhuis wilden afronden. We konden zedus veilig in hun eigen omgeving te-rug zetten. Per ongeluk iets meene-men blijkt dus heel gemakkelijk.Kwalijk is het wanneer mensenelders dieren wegvangen om zein hun favoriete natuurgebied uitte zetten en hiermee denken denatuur thuis te verrijken. Het iseen mondiaal eeuwen oud klas-siek gebruik, hoe dom toch!Voor de betreffende dierenmoet het een martelgang zijnom in een ongeschikt milieu temoeten leven. Ze zijn danook meestal snel, of na eni-ge jaren weer verdwenen.Toch zijn er ook genoegsoorten, meestal genera-listen, die zich weten aante passen en het hier om

Boomkikker

25

Weer een heel anderfenomeen is de invasievan Aziatische korfmosselsin 1989 (Lek) en 1990(Merwede), die waarschijn-lijk met ballastwater vanschepen ons land bereikten.Over eventuele veroorzaakteschade binnen het rivierecosysteem is niet zoveel be-kend, in hoeverre ze als voed-sel dienen ook niet. Soms zie jescholeksters langs de vloedlijnazen op rollende dichte schel-pen. Misschien dat de meerkoetof duikeenden er ook van profi-teren. Mede dankzij massalesterfte tijdens strenge winters ont-staan langs rivierstranden schel-penbanken van soms wel 30 cm dik.Door de thermische verontreiniging,die veroorzaakt wordt door lozingenvan koelwater van met name ener-giecentrales, kan de populatie zichhandhaven en razend snel herstellen.Mogelijk dat

deze schelpenmassa, die een cumulatie vancalcium veroorzaakt, ooit de nieuwe biotoopgaat vormen voor een toekomstige kalkgras-land flora.Er zijn meer voorbeelden van exoten waar-van ik zelf denk dat ze ook nog een gun-stige uitwerking hebben of hebben gehadop het watermilieu in tijden dat het door-zicht in de waterkolom erg slecht was(1960-1990). Dit zijn de driehoeksmosselen smalle waterpest. De driehoeksmosselvanwege zijn waterfilterwerking en zijnbelang als voedselbron voor duikeen-den. De smalle waterpest, die het vaakals enige onderwaterplant wist vol tehouden in onze kale poldersloten.Tussen waterpest verzamelde hetbelangrijkste slootleven zich en wistenamfibieën, vissen, kevers en libellenzich voort te planten.

‘Ravon-blad geeft jaarlijks eenverspreidingsoverzicht en hieruitblijkt een toename van ondoor-dacht menselijk handelen. Zo zieje bijvoorbeeld dat de Russischerattenslang ons land is komenverrijken, dat Italiaanse kam-salamanders op de Veluwerondkruipen, dat de vroed-meesterpad in diverse stedenaanwezig is en bijvoorbeelddat de kamsalamandersamen met de boomkikker isuitgezet in Meijendel, eenplaats waar ze niet thuishoren, enz. De boomkikkerkwam vroeger alleen tenzuidoosten van de denk-beeldige lijn van

Aziatische korfmossel

26

en Kaspische Zee onsland konden en kunnenbereiken. Er schijnt ooknog een noordelijke routete zijn waarbij een paarsoorten vanuit de Wolgaons land hebben gevonden.De laatste 20 jaar zijn er inons land naar schatting 25vissoorten bij gekomen. Ookexotische ongewervelde uit hetgebied rond de Zwarte Zeedrukken een stevig stempel opde inheemse macrofauna en hetecosysteem.

In hoeverre flora en fauna kunnenglobaliseren is natuurlijk maar devraag omdat ze toch gebondenzijn aan specifieke leefomstandig-heden (de specialisten) of minderkritisch zijn (de generalisten). Het zijnvaak de generalisten die van der-gelijke situaties het meest profiteren.Volgens een groot aantal biologen zalglobalisatie voor vervlakking en eenvermindering aan biodiversiteit zorgen.

✿

Groningen naar Cadzand voor; tegenwoordigop verschillende plaatsen langs de gehelekust, dankzij uitzettingen van dieren uit:Kroatië, Frankrijk enz. Doordat het hierwarmer wordt kunnen ze het hier misschienvolhouden.Bij andere aquatische diergroepen is hetniet veel anders. Vooral rivierkreeften zijnde laatste jaren in snel tempo ons landbinnen gekomen (de meeste uit Noord-Amerika), we tellen nu 8 soorten. Onzeeigen rivierkreeft (Astacus astacus) is zogoed als uitgestorven. Welke schadeb.v. de rode Amerikaanse Rivierkreeftkan aanrichten heb ik in de FranseBrière gezien.In de modderige sloten van datnatuurreservaat komt als gevolg vanvraat en slecht doorzicht vrijwel geenonderwatervegetatie meer voor enwanneer je een sloot nadert schietenhonderden kreeften achterwaarts ineen kolkende massa weg.Bij de diergroep vissen is de soort-uitbreiding ook overweldigend,dit heeft verschillende oorzaken.Ten eerste zijn er door eenverbeterde waterkwaliteit eenpaar soorten ‘terug gekomen’.Ten tweede zijn er soortenuitgezet. Maar belangrijker istoch wel de totstandkomingvan het Main-Donaukanaal in1992, waardoor tweestroomgebieden met elkaarverbonden werden. Ditheeft als gevolg dat intoenemende mate nieuwevissoorten vanuit hetgebied rond de Zwarte- Europese rivierkreeft

27

Bever(s) in de buurt!Jan van Haaften

De Bever wordt dit jaar extra in het zonnetjegezet door de Zoogdiervereniging. 2012 isdaarvoor uitgeroepen tot jaar van de Bever!Niet dat het slecht gaat met de Bever, inte-gendeel er leven er inmiddels in Nederlandal zo'n 500 tot 600 dieren. Grote kans dusdat er vandaag of morgen ook een bij u opde stoep staat! Zeker als u bedenkt dat ernet weer een nieuwe burcht is gebouwd inde Sleeuwijkerwaard!

Wilt u meer informatie over de Bever dankunt u die vinden op www.jaarvandebever.nl

Burcht foto's: E-J van Haaften

Vraat

28

Jan van Haaften

Hallo jongens en meisjes,Pas liep ik in m’n tuin en daar hoorde ik vrolijk lachen. Ik dachtwie is daar zo blij! Eigenlijk wist ik het al wel, het was deGroene specht. Wie anders lacht er zo als hij door de luchtvliegt! Het is zijn manier van zingen! Prachtig, die mooie vogelmet z’n mosgroene veren pak, rode pet en grijsgele borst.

Mooi, denk ik, die heeft de winter dus weer overleefd!

Voor jou!

29

De Groene specht is eenstandvogel, dat betekent dathij dikwijls op dezelfde plaatsblijft. Ook in de winter zul jedan naar eten moeten zoeken,zelfs als er sneeuw ligt! Eengeluk, onder de sneeuw is degrond meestal niet zo ergbevroren.

Niet alleen in het bosmaar dus ook gewoon bijmij in de tuin is hij tevinden. Misschien is hij opzoek naar een vrouwtjeof naar een mooi plekjevoor een nest. Hetgereedschap voor hetmaken van zo’n nestheeft hij altijd bij zich.Dat is gemakkelijk. Metzijn scherpe snavelhakt hij zo een gat ineen boomstam.

30

Om bij dat zware werkstevig te zitten pakt hijde boom goed vast. Z’nstaart drukt hij tegende stam. Dan heeft hijde goede houding, nu zithij mooi rechtop. Nukan hij goed werken!

Als er een vrouwtjegevonden

is legt zij 6 tot 8 eieren in het

nest. Dejongen die dan uit het

ei komen blijven er zo’n 3 weken

en worden door beide ouders

verzorgden groot gebracht

.

31

Natuurlijk moet daarvoor brood op de plank komen! Hetvoedsel voor de jongen wordt gezocht tussen boomschors maarvooral op de grond. Bijvoorbeeld tussen het gras. Weer komtdan de scherpe snavel goed van pas. Vaak zie ik in het gras vandie kleine puntige kuiltjes, net een trechtertje. Daar heeft iegezocht naar eten.

Met zijn langeplakkerige tong ishet voor despecht geenprobleem om netals een miereneterrode en gelemieren te vangen.✿

32

Weidevogelbescherming 2012Len Bruining

Voorjaar 2011:In het Land van Heusden en Altena kunnen devrijwillige weidevogelbeschermers apentrots opzichzelf zijn. De cijfers van het vorige voorjaar latenzien dat ondanks de extreme droogte en somberevoorspellingen in het voorjaar van 2011 er eenongelofelijk record geboekt is.Naar de oorzaak blijft het gissen. Was er op derivierklei meer voedselaanbod en zijn deweidevogels naar onze streek uitgeweken? Ofmoeten we de oorzaak bij ons zelf zoeken? Het zegtniets over de overlevingskansen van de pullen, maarhet geeft toch stof tot nadenken.

Voorjaar 2012:Daarom wordt het dit voorjaar extra spannend,waarin de weersomstandigheden voorlopig identieklijken. De werkgroep startte de voorbereidingen al injanuari van dit jaar. Er werd nagedacht over desamenwerking met de loonwerkers en deweidevogelkring kwam onder leiding vangebiedscoördinator Meeuwis Millenaar bij elkaar. Destartavond vond op 15 maart plaats. Deweidevogelgroep bestaat dit jaar uit 58 vrijwilligers,verdeeld over 10 loopgroepen bij ongeveer 95bedrijven.32

33

En alweer was het Rinus Punt die het allereerstekievitsei in onze streek vond. Al een week of tweehield hij een perceel aan de Buitenstraat nabijGenderen in de gaten. Een aantal kieviten was erdruk in de weer met het maken van proefnestjesen op maandagmorgen 19 maart was het dan zover: in één van de nestjes vond hij twee eitjes, dedinsdag erna waren het er al drie.De vrijwilligers zijn inmiddels alweer volop opzoeknaar nesten, die over het algemeen al compleetzijn. Op de akkers worden legsels met vier eitjesgevonden, keurig met de puntjes naar elkaar toe.De grutto’s, wulpen, scholeksters en tureluurshebben al positie gekozen. Jan Honcoop vond totzijn grote verbazing het eerste wulpennest al op31 maart. Het kan niet lang meer duren of ookvan deze soorten worden legsels gevonden.

Collectief weidevogelbeheer:Dit is het tweede jaar dat er sprake is van collectiefweidevogelbeheer in drie kerngebieden: rondom de LangenBruggert en Oude Weide Steeg tussen Babyloniënbroek enEethen, de Wijkse Waard bij Wijk en Aalburg en deHeesbeensche uiterwaard bij de Heusdense brug. De provincieNoord-Brabant keert subsidie uit aan boeren die hun graslandwaarop grutto, wulp en tureluur broeden later maaien. Devogels krijgen op deze manier de kans in alle rust hun nest uit tebroeden en de kuikens vinden in het gras voldoende voedsel enbescherming tijdens hun eerste, kwetsbare levensfase. 33

34

Pilot project Global Position System (GPS)Door een financiële bijdrage van de Nationale PostcodeLoterij heeft de Werkgroep twee GPS-apparaten aankunnen schaffen. Met deze methode kan precies de locatievan de gevonden nesten aangegeven worden. Daarnaastwordt het makkelijker om de gegevens in te voeren op delandelijke website en in de toekomst kan er op eenefficiënte manier met boeren samengewerkt worden die ophun trekker ook over een GPS-systeem beschikken. Mogelijkkunnen we dergelijke apparatuur met een bijdrage van deRabobank volgend jaar voor alle loopgroepen aanschaffen.Meer nieuws hierover in het volgende Altenatuurtje.

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Grutto 4 - 6 5 6 10 17 14 19 30 35 37 Kievit 48 - 27 16 105 110 192 154 173 121 187 234 Scholekster 7 - 4 1 6 17 14 23 30 18 28 40 Tureluur 0 - 0 0 1 0 4 2 3 4 5 7 Wulp 0 - 0 0 1 0 3 1 5 8 4 14 Wilde eend 1 - 0 0 0 0 2 1 0 1 0 1 Knobbelzw 0 - 0 0 2 0 1 0 0 0 0 Canadese G. 1 0 0 Waterhoen 0 - 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Kleine Plev. 0 - 0 0 0 0 1 0 0 0 1 2 Rietgors 0 - 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Patrijs 0 - 0 0 0 0 1 2 0 2 0 Meerkoet 0 - 0 0 0 0 0 2 0 0 0 Graspieper 1 0 0 Zwarte stern 0 - 0 0 0 0 0 3 5 1 ? Fazant 1 3 Veldleeuwerik 2 Totaal aantal 60 - 37 22 121 137 237 202 237 181 261 340

34

35

PROGRAMMA ZOMER/NAJAAR 2012

Activiteiten worden vooraf aangekondigd in de streekbladen.Let ook op de website voor eventuele wijzigingen: www.altenatuur.nl.

Noteer de data vast in uw agenda!

Inventarisatie Fort Giessen 2012Enkele jaren geleden werd de natuur van Fort Giessen geïnventariseerd. In2012 wordt dit herhaald. De Vogelwerkgroep is gevraagd om op meerderedata de vogelpopulatie van het Fort in kaart te brengen. Daarnaast vragen weleden en belangstellenden om mee te helpen om de planten, amfibieën, vissen,nachtvlinders en overige dieren te inventariseren op de volgende data:

- Vrijdag 22 juni: Nationale NachtvlinderNacht op Fort GiessenAltenatuur doet dit jaar opnieuw mee aan de landelijkeNachtvlindernacht. Komt u meekijken welke prachtige soortennachtvlinders er op het laken vallen? Om 22.00 uur worden delampen opgesteld en, afhankelijk van het succes, gaan we door totin de nachtelijke uren. U kunt de hele avond meedoen of een uurtjelangskomen op deze gezellige happening. De vlinders worden in

het fortgebouw gedetermineerd en geadministreerd en vervolgensweer losgelaten.

- Zaterdag 23 juni:10.00 - 14.00 uur: planten/amfibieën/insecten/vissen etc.

- Zaterdag 25 augustus:10.00 - 14.00 uur: planten/amfibieën etc.21.00 - 24.00 uur: nachtvlinders

Iedereen kan meedoen, het is een uitstekende gelegenheid om plantenkennis opte doen of om meer te leren over amfibieën, vissen en ongewervelden. Doet uook mee? Noteer de data in uw agenda.

Zaterdag 8 september:Openstelling Fort Giessen op Open MonumentendagHet landelijk thema voor Open Monumentendag 2012 luidt: Groen van Toen.Hiermee wordt stilgestaan bij de rol, het belang en de betekenis van het groenin relatie tot monumenten. Aanleiding om juist in 2012 voor groen te kiezen is

middenpagina1

36

Fo

37

Forteducatie 2012

brugklassen

Altena College

38

het uitroepen van het themajaar Historische Buitenplaatsen 2012,maar het Open Monumentendag-thema behelst veel meer dan alleenlandgoederen of buitenplaatsen. Met het thema is er aandacht voormonumentaal groen in brede betekenis: stadsparken, tuinen, boerenerven,landgoederen, verdedigings-werken, landschapselementen (kades, wielen,dijken) en meer. Al jaren gebruiken Natuurbeschermingsvereniging Altenatuuren de Archeologische Vereniging Fort Giessen als verenigingsgebouw. Beideverenigingen stellen u in de gelegenheid om op Monumentendag het Fort-gebouw en het omliggende natuurterrein te komen bekijken. U kunt zelfrondlopen of meedoen aan groepsrondleidingen.U bent welkom op het Fort van 10.00 - 16.00 uur.

Dinsdag 23 oktober:Weer en Wolken.Het is meer al dan 10 jaar geleden dat Altenatuur een avond over ‘Het Weer’organiseerde. Hoog tijd dus om dit thema weer eens centraal te stellen. Hetbestuur heeft meteoroloog Christiaan Diem uit Leerdam uitgenodigd om alleswat u moet weten over Weer en Wolken toe te lichten. Voor de pauze zalChristiaan de basisprincipes van de weerkunde bespreken waarbij hij ookaandacht schenkt aan klimaat en de veranderingen hierin. Na de pauze ligt hetaccent op het waarnemen van weer, met name op het herkennen van wolken enandere weersverschijnselen. Het wordt een avond voor een breed publiek,alleen interesse is belangrijk, voorkennis niet. Een avond die u niet mag missen!Plaats: Fort Giessen. Aanvang: 20.00 uur.

Zaterdag 3 november:Altenatuur actief op de Landelijke Natuurwerkdag!Ook dit jaar doet Altenatuur weer mee aan de Nationale Natuurwerkdag. Delocatie is nog niet bekend. Informatie hierover is vanaf augustus beschikbaar opde landelijke site www.natuurwerkdag.nl (zoek onder provincie Noord-Brabantde locatie in het LvHenA) waar u zich tevens kunt aanmelden. Ook kunt u deAltenatuursite in de gaten houden en u vanaf augustus aanmelden via E-maildigge082@planet.nl of op tel nr 0183-402034. Na aanmelding ontvangt unader bericht. De natuurwerkdag vormt de start van het werkseizoen van deBeheercommissie. We hopen dan met een grote groep een flink stuk griend teknotten. Doet u ook mee?

Het verdere najaarsprogramma wordt gepubliceerd in het volgende nummervan het Altenatuurtje dat we in oktober hopen uit te brengen. Voor novemberwordt een lezing over Vogels gepland en een excursie naar een heideterreinergens in de provincie.

middenpagina4

39

Notulen ledenvergadering Altenatuur 2012Johan Koekkoek

Ledenvergadering gehouden op 28 februari 2012 Fort Giessen.Aanwezig 32 leden.Afmelding: Andre van den Berg, Riet de Pauw, Wiggele de Haas, Maja

Dubbeldam, Yvonne de Brieder, Hylke Tromp en Tijke Koekkoek.

Eerste ledenvergadering

1. Opening door de voorzitter

De voorzitter opent de eerste vergadering precies om 20.00 uur en zegt dathet een bijzondere vergadering is waarbij de statutenwijziging op de agendastaat.

2. Voorstel tot statutenwijzigingStatutair moet een besluit tot statutenwijziging worden genomen met eenmeerderheid van 2/3 van de stemmen in een vergadering waarin tenminste dehelft van het aantal leden aanwezig is. Indien dit laatste niet het geval is kanbinnen dertig dagen een tweede vergadering worden uitgeschreven, waarinongeacht het aantal aanwezige leden over het voorstel besloten kan worden.De uitnodiging voor deze eerste vergadering hebben alle leden middels eenbrief ontvangen.

3. SluitingDe helft van het aantal leden is niet aanwezig. Dus wordt de vergadering bijdeze gesloten en gaan we over tot de opening van de tweede vergaderingwaarvoor eveneens een agenda in de uitnodiging was opgenomen.

Tweede ledenvergadering

1. Opening om 20.10 uur

De voorzitter refereert in zijn openingswoord aan het proces dat middels onzevereniging is opgestart om duurzame energie te winnen uit zon en biomassa. Hijhaalt nog maar eens aan dat de Duitsers op dit vlak veel verder zijn. Met namede regelgeving rond collectieve zelflevering vormt een behoorlijk obstakel om

40

concreet aan de slag te gaan. Het is de bedoeling dat er een zelfstandigrechtslichaam de nieuwe ontwikkelingen vorm gaat geven. Een soortgelijkproces hebben we al eens eerder meegemaakt rond het tot stand komen vanhet Kringloopcentrum in Almkerk. De voorzitter memoreert dat zowel bij dezeduurzame energie ontwikkelingen als bij het tot stand komen van het Kring-loopcentrum in Almkerk, zo’n twintig jaar geleden, de secretaris een behoorlijkebijdrage levert en toen leverde.

2. Notulen

De notulen van de ledenvergadering van 17 februari 2011 zijn gepubliceerd inAltenatuurtje 87 worden zonder commentaar goed gekeurd.

3. Jaarverslag secretaris

De secretaris heeft als rode draad voor dit jaarverslag kenmerkende inbrengvan alle bestuursleden genomen.Met bijpassende dia beelden worden de activiteiten van het afgelopen jaargetoond en toegelicht.Dit jaar wil ik in de notulen volstaan met een tabel van het jaarverslag:

Len Bruining Initiator maar vooral ook coördinatrice van deweidevogelbescherming. Daarnaast staatversterking van het akkerrandenbeheer bij haarstevig op de rol.

Herman van Krieken

Jeanette Pollema

Jaap van Diggelen

Vogelwerkgroep. Verslag doen naar bestuur.Vogelwaarneming rond z’n huis melden, kiekendief.Voorzitter Kringloopcentrum: op de hoogte blijvenvan nieuwbouwplannen.

Ledenadministratie. Melden wat er in ‘m’n tuintje’zich afspeelt. Op de hoogte blijven van hetBiesbosch-circuit, Biesbosch museum.

Het wel en wee van soorten, in de regio of verdaar buiten, vooral verteld in meeslepende ver-halen in het Altenatuurtje. Alert zijn op aantallen.In de natuur maar ook in onze ledenadministratie.

41

Vragen naar aanleiding van het jaarverslag: de heer Kervezee, refereert aande maatschappelijke belangstelling voor PV-stroom. De heer Bakker vraagtaandacht voor het bijenprobleem: de varroamijt of insecticide. Over beideonderwerpen wordt kort van gedachten gewisseld.

Statutenwijziging:De voorzitter licht toe dat bij de secretaris het verzoek is binnengekomen omvoor Altenatuur de ANBI-status (Algemeen Nut Beogende Instelling) aan tevragen. Na overleg met de belastinginspecteur is gebleken dat Altenatuur aande eisen van een ANBI voldoet en daarom is per 1 januari 2011 de ANBI be-schikking toegekend.Een van de voorwaarden waaraan nog moestworden voldaan is dat de ANBI-status ook statutairwordt vastgelegd.

Johan Koekkoek

Ron Brouwer

Pia Stierman

Henk Kraaij Penningen. Verstrekken van de acceptgiro’s. Liefstper fiets. Jaarrekening en begroting. Kritischewaarnemer van maatschappelijke ontwikkelingen,in onderhavig geval, Bleker.

Vogelwaarnemer. Maar in het fort wordt aandachtbesteed aan de akoestiek en luchtkwaliteit.

Secretaris. Proberen de duurzame energie-paragraaf in de regio namens Altenatuur eenstapje verder te helpen.

Grensvlak cultuur/natuur. Stronken in de griend le-veren niet alleen hout maar tonen ook hun schoon-heid na het hakken. Oude spullen krijgen doorherschikken glans. Eigen tuin is voorbeeld atelier.

42

Daarom worden de volgende wijzigingen in de statuten voorgesteld:Artikel 2: Doel opnemen:

De vereniging dient het algemeen belang.De vereniging heeft geen winstoogmerk.

Artikel 12 lid 1, wijzigen in:Het boekjaar van de vereniging is gelijk aan het kalenderjaar.

Artikel 14 lid 1, aanvullen als volgt:De bijeenroeping kan, als een lid of donateur hiermee instemt, ookgeschieden door een langs elektronische weg toegezondenleesbaar en reproduceerbaar bericht aan het adres dat doorhet (ere)lid of donateur voor dit doel is bekend gemaakt.

Artikel 19 lid 3:1e zin: Het batig saldo na vereffening zal worden aangeboden aan deStichting “Het Noordbrabants Landschap”. Aanvullen met:mits die Stichting alsdan het algemeen belang dient.2e zin aanpassen: Bij het besluit tot ontbinding kan echter ook eenandere bestemming aan het batig saldo gegeven worden. Dezebestemming dient zoveel mogelijk in overeenstemming te zijn met hetdoel van de vereniging.

De heer Bakker vraagt of de datering in het voorstel opgenomen moet worden.De voorzitter antwoordt dat deze gemeld wordt in het officiële stuk.Alle aanwezige leden stemmen in met de voorgestelde wijzigingen.

4. Financieel jaaroverzicht 2011/begroting 2012 door de penningmeester

De penningmeester geeft bij verschillende onderdelen een toelichting, o.a. overde reserves en het kapitaal. Ook wordt even stilgestaan bij de voorgenomeninvestering omtrent Duurzame energie. Het is de bedoeling dat we PV-panelenop het fort gaan plaatsen. De voorziening is vermeld met een post PM.

5. Verslag kascontrole commissie

T.a.v. de administratie van Forteducatie wordt door de kascontrole commissieaanbevolen om de rekeningen naar de afnemers van forteducatie profes-sioneler uit te voeren. Waarvan acte.De penningmeester wordt gedechargeerd en bedankt voor het weer perfectuitvoeren van zijn administratie. De leden van de kascontrolecommissie, RobMulder en Ernst-Jan van Haaften, worden bedankt voor het verrichten van huntaak. Sietse de Boer gaat samen met Ernst-Jan volgend jaar de boekencontroleren.

43

6. Bestuursverkiezing

Len Bruining, Jeanette Pollema en Johan Koekkoek werden bij acclamatieherkozen.

7. Rondvraag

Sietse de Boer heeft getracht om via de website van Brabants Landschap heteen en ander te achterhalen omtrent de kapactiviteiten in de SleeuwijkerWaard. Dat is hem niet gelukt. Ernst-Jan van Haaften geeft hem nu, alsdeskundige van het Brabants Landschap, tekst en uitleg. De brug bij Gorcumlevert een belemmering op bij de hoogwaterafvoer in de Merwede. Vanwegedoorstroom moet o.a. een deel van de wilgenopstand verdwijnen. Bij de keuzevan de te kappen delen werkt RWS in de ogen van BL niet zorgvuldig genoeg.Zodra de Groesplaat aan de beurt komt, zal zorgvuldiger naar kwaliteit vande opstanden worden gekeken. Ook zullen dan bewoners bij het kapprocesbetrokken worden.Goof van Vliet uit Woudrichem vraagt aandacht voor het proces van deverbetering van de soortensamenstelling op de wallen van de vesting. Erworden vanuit de werkgroep Maas pogingen gedaan om belangstelling tewekken voor eetbare planten en besdragende struiken.Niets meer aan de orde?

Dan is het nu pauze.Na de pauze staat de quiz van de Baardmannetjes op het menu. Rinus Punt enHerman van Krieken hebben dit agendapunt voorbereid. Rinus presenteert het.Vanuit ‘de kantine’ krijgen we een hapje en een drankje aangereikt. Enkeleleden gniffelen als zij precies weten hoeveel legsels van weidevogels er gespotzijn het afgelopen jaar. De secretaris scoorde weer niet genoeg punten om deeindprijs in de wacht te slepen.De voorzitter, met prijs in z’n hand, dankte de quiz-masters voor hun geleverdewerk. Daarna sloot hij de bijeenkomst. ✿

De secretaris, J.H. Koekkoek

44

Groeten uit Niedersachsen!Hilde Schalk

Het leek mij leuk om een berichtje te schrijven voor in het Altenatuurtje. Ik weetniet precies hoe lang ik lid geweest ben van Altenatuur maar het zal 6 of 7 jaargeweest zijn. Het meest actief ben ik geweest in de vogelwerkgroep en hebsamen met Len Bruining de organisatie rondom de weidevogelbescherminggedaan. Verleden jaar heb ik afscheid genomen en was het voor mij de laatstekeer dat ik geholpen heb met de weidevogelbescherming. Nu het voorjaar weeris aangebroken denk ik nog wel eens aan hoe het weidevogelen in het land vanHeusden en Altena gaat.

Mijn man en ik zijn verleden jaar in septemberverhuisd naar Noord Duitsland, om een biologischegeiten-boerderij op te zetten. De vergunning isinmiddels rond en we kunnen van start gaan. Onzeboerderij ligt een paar honderd meter vanaf deweg in het buitengebied van Westoverledingen,zelf hebben we 2 ha in eigendom. Het is hier eeninteressant gebied met voornamelijk veengrond,dat is weer eens iets anders dan de zwarekleigronden waar ik het grootste gedeelte van mijnleven heb gewoond. Verder zijn er hier dezogenaamde Wallecken, wallen met struiken enbomen zoals, braam, vlier, lijsterbes, eiken en

Wallecken

45

berken, die rond-om de weilanden liggen enonder bescherming staan van de Duitse natuur-bescherming.Het leuke van een ander biotoop dan je gewendbent, zijn de verschillende planten en dieren dieje nog niet kent of niet veel hebt gezien. Zo kanhet zijn dat tijdens het werken in de moestuintussen de huis-, tuin- en keukenvogelgeluidenineens tot je doordringt dat er een gezang ofgeluid tussen zit die je niet kent. Zo heb ik hier degeelgors ontdekt en vanochtend een zingenderoodborsttapuit in mijn tuin. Verder zijn er hiernaast de boomkruipers ook boomklevers, er zijnlandkaartjes en citroenvlinders de vlinders die ikhier voor het eerst van mijn leven in het echt hebtgezien. Ja, dan moet ik nog wel eens aan Rinusdenken waar ik in het verleden mijn waarne-mingen aan doorgaf over Nieuwendijk enomgeving.Weidevogels heb ik hier bijna niet gezien, 1 keereen kievit. Het landschap is, denk ik, niet opengenoeg. Aan nattigheid is hier geen gebrek, als jeniet uitkijkt staat je weiland zo vol met zeggen enbiezen, vooral als er leem in de bodem zit. Hetmeeste vee eet dat niet, maar misschien dat degeiten het wel lekker vinden.Het mooie van een flink stuk terrein wat je inbeheer krijgt is ook dat je er zelf de hand in kunthebben. Ik hou niet van weilanden vol met voor-namelijk raaigras, geiten zijn ook veel meer knab-belaars dan dat het grazers zijn. De planning isdan ook de weilanden te laten doorzaaien, zodater een variatie ontstaat aan grassen en kruidenen alleen te bemesten met organisch materiaal.Daarnaast wil ik een aantal ruige stroken aan-leggen met struiken en wilgen waarvan het snoei-afval knabbelvoer voor de geiten is. Langs deslootkanten zijn we begonnen met het inzaaienvan een weidebloemenmengsel wat goed is voorbijen en vlinders. Ook de siertuin wordt aange-

Landkaartje

46

past en ingericht met planten voor insecten envogels, we hebben verschillende nestkastjes eninsectenkastjes opgehangen. Het nestkastje dat ikgekregen heb van Altenatuur heb ik in rood, wit,blauw geschilderd want ik vind dat ik, ondanks datik in Duitsland woon, toch Holland een beetje magpromoten. Het Duitse pimpelmeesje vind dat denkik ook goed want die is druk bezig in de kast.Hier in Duitsland is de wet en regelgeving m.b.t.natuur en milieuvriendelijke energie denk ik ookwat verder ontwikkeld dan in Nederland. Zomoeten we ter compensatie van het neerzetten van200m2 schuur ook 200m2 duurzaam boshaag-plantsoen aanleggen. Verder moet je als je ietswilt bouwen een installatie aanleggen die gebruikmaakt van milieuvriendelijke energie.In Nederland konden we op de wachtlijst voorsubsidie voor zonnepanelen gaan staan en vaakwas de pot van subsidie voor dat aankomendejaar al leeg, hier is dat eenvoudiger. We hebbenzonnepanelen op dak en een houtkachel metbakoven die ook de functie van de CV overneemt.Gas wordt alleen nog gebruikt als er te weinig zonis en de kachel niet brand.Het is leuk om brood, koekjes, pizza, taart etc. tebakken in de bakoven van de kachel, ik kan erdan dubbel van genieten. Het systeem zorgt erook voor dat de ruimte waar gemolken wordt, detankruimte en de kaasmakerij op temperatuurgehouden wordt. Het leukste vind ik nog dat ikstraks de melk in de tobbe d.m.v. het warme wateruit het systeem kan opwarmen. Dan vind ik dat ikbest wel op weg ben om kaas op een milieuvrien-delijke manier te maken. ✿

Hartelijke groet vanuit Niedersachsen!

Hilde Schalk

!

47

Nieuwe natuurwetHerman van Krieken

De bestaande natuurbeschermingswetten worden vervangen voor eenvereenvoudigde natuurwet. Een wet die verstrekkende gevolgen heeft voor deNederlandse natuur. Helaas kan ik niet anders dan constateren dat jagers enprojectontwikkelaars meer ruimte krijgen dan zij ooit hebben gehad. “Meerkogels en minder natuur”, aldus Ivo de Wijs. Het draait in tijden van crisisblijkbaar alleen nog maar om geld, natuur en milieu zijn uit.

Verantwoordelijk staatssecretarisBleker en oprecht rentmeesterschaplijken niet veel gemeen te hebben. DeProvincies krijgen nagenoeg heel hetuitvoeringsbeleid in de maag gesplitst.Toegerust op deze taak wat betreftmankracht, geld enkennis van zaken isde Provincie ingeen velden of we-gen. Natuur bete-kent voor destaatssecretaris datalleen die regelsuit de Vogelrichtlijnen de Habitat-richtlijn wordenovergenomen waarNederland echtniet onderuit kan. Inde Flora- en fauna-wet is bijvoorbeeld bepaald dat ergeen jacht mag plaatsvinden innatuurgebieden, maar aangezien datgeen verplichting is die door Europa isopgelegd, wordt dit verbod nugeschrapt. Alles wordt in het werkgesteld om vooral niet strenger te zijn

dan Europa heeft opgedragen. Het isde bedoeling dat burgers en onder-nemers de zorg en het beheer van denatuur op zich nemen. Het zou toch deoverheid moeten zijn die kwetsbarewaarden moet beschermen tegen het

op eigenbelanggerichte handelenvan burgers enondernemers?Wat mij nog hetmeest verbaasd isde ruimte diewordt gebodenaan de plezier-jacht. De lijst mette bejagen dierenwordt flink uitge-breid. De Provin-cies moeten eenbesluit nemen of

zij de jacht op deze soorten inder-daad openen en zo ja, gedurendewelke periode. De Provincies hoevendaarbij geen rekening te houden metde rode lijst en kunnen de jacht opbijvoorbeeld de patrijs zonderproblemen openen. Aangezien

H. Bleker

48

plezierjacht geen algemeen maat-schappelijk geaccepteerd belang is enin het wild levende dieren van onsallemaal zijn, kan het benutten ofoogsten van in het wild levende die-ren geen argument zijn om jagers hetrecht te geven zich deze dieren toe teeigenen. Watgeeft jagers hetrecht om fazan-ten die heel dewinter in onze tuinverblijven teschieten? Watgeeft jagers hetrecht om ons datkijkplezier teontnemen? Leidaen ik genieten inde winter elkedag van defazanten die meeeten als ik de vogels voer. Hetuitsluitend voor het plezier afschietenvan dieren is maatschappelijk nietmeer te verantwoorden. Verder is hetvoor een jager absoluut niet teoverzien wat het effect is van zijnhandelen op de populatie van debetreffende dieren of de natuur alsgeheel. De nieuwe Natuurwet zal totgevolg hebben dat planten en dierennog sneller uitsterven. De biodiversiteit

zal verder afnemen. In de stukkenstaat dat de Europese- en internatio-nale biodiversiteit doelstellingen nogniet binnen bereik zijn en dat deachteruitgang van biodiversiteit in dekomende jaren ook niet zal wordengestopt. De nieuwe wet stelt alles in

het werk om“geen last te heb-ben van natuur”.Het opzettelijkdoden vanamfibieën enreptielen zoals deringslag is opgrond van denieuwe wettoegestaan.GroensnoeperBleker maaktzelfs walvisvaartweer mogelijk!

Het wetsvoorstel gaat uit van eenandere kijk op natuur en fauna dan deFlora- en faunawet. Het uitgangspuntvan de huidige Flora- en faunawet isdat in het wild levende dieren inprincipe met rust gelaten worden. Hetbetekent een erkenning van deintrinsieke waarde, tot het wezen vaniets behorende waarde, van in hetwild levende dieren. In de nieuwe wetwordt de natuur beschermd voor zover

49

die natuur de mens ook iets oplevert ineconomische zin. Schrijver Koos vanZomeren heeft al afscheid genomenvan de natuur. In het najaar was ereen formele inspraakronde waar velengebruik van maakten. De Vogelbe-scherming schreef o.a. het volgende:“In ons dicht-bevolkte land iseen ijzersterkenatuurwet nodigdie op effectieveen efficiënte wijzebescherming biedtaan ons nationalenatuurlijk erfgoed.Daar voldoet hetwetsontwerp nietaan. Integendeel.De ontwikkelingvan een overheiddie de natuurruimhartig beschermt, naar eenoverheid die natuurbeleid reduceerttot iets wat vooral hinderlijk is, is uiterstzorgelijk. De degelijke en afgewogennatuurbescherming die de afgelopenhonderd jaar in Nederland tot stand isgebracht met een gezamenlijk draag-vlak bij politiek links en rechts, particu-lieren en overheid, boeren en bescher-mingsorganisaties dreigt met ditwetsontwerp te worden beëindigd”.

Nagenoeg alle natuurbeschermings-organisaties wijzen de wet af.Economische principes krijgen voor-rang boven kwetsbare natuur. Infebruari drukte de staatssecretaris dewet door de Tweede Kamer terwijl dewet een onaanvaardbare aantasting

van de natuur is.Provincies gingenschoorvoetendakkoord omdatanders alles stilkomt te liggen.Tevens wordt eenkorting opgelegdvan 600 miljoen.Rentmeesterschapmet de mondbeleden wordt inde praktijk eengotspe. Dehuidige regering

blijkt een ramp voor de natuur te zijn.Er is veel werk aan de winkel voor demensen die het oprecht goed voorhebben met onze leefomgeving. Wewillen de aarde toch allemaal zogoed mogelijk achterlaten voorvolgende generaties? ✿

Bewerking artikelen in Argus 2011 nummer 2 en 3

50

Opnieuw Bufu BufoJaap van Diggelen

Vandaag heb ik een lavendelheggetje dat nauwelijks teken van leven meer gafuit de voortuin verwijderd. De lavendel had drie seizoenen uitbundig gebloeid enallerlei insecten een gedekte tafel geboden, maar vorig jaar kwamen destruikjes nauwelijks meer op gang. De fors uitgegroeide struiken bleven ook ditjaar tot op heden zonder levensteken en ik concludeerde dat de meerderheiddood moest zijn.

Ik knipte met een takkenschaar de houten struikjes bij de grond af. Tot mijn ver-bazing hadden de dikste stengels jaarringen en ik telde er iets van 3 á 4. Nahet opruimen van het bovengrondse deel kwam het zware werk. Het uitwroetenvan de wortelstelsels met de spade en het eraf schudden en steken van aan-hangende grond. Om de korte overgebleven stompjes lavendel, die hier endaar toch nog sappig levend waren, stond volop onkruid en lagen talloze huis-jesslakken tussen de droge beukenbladeren die onder tegen het heggetjewaren gewaaid. Na enkele meters graafwerk ontdekte ik een klein glimmendrondje tussen het groen rond de lavendel stobbetjes. Het iriserende glimmenriep iets op van een loopkever maar ik zag niet een vorm die daarbij hoorde.Ik boog voorover en zag een wittig gestippelde vorm met langs de rand in een

donkerder deel het glimmende rondje. Deovergang van het onbepaald rondspringen vaneen beeld langs mogelijkheden van werkelijk-heid in je hoofd naar de flits van plotselingeherkenning, is een mysterie. De flits leverde indit geval het beeld op van een gewone pad(Bufo bufo), een klein exemplaar dat op zijnrug lag, het prachtig glimmende rondje was zijnoog. Toen ik wilde proberen het dier om tekeren ontdekte ik tot mijn ontzetting dat zijnlijfje helemaal open lag. Ik zag bloed en uit-puilende ingewanden. Ik had mijn spa op dezeplaats nog niet rond de lavendelkluit in degrond gestoken. Het moest zo zijn dat ik met deforse knipbewegingen rond de voet van destruikjes, de pad die meende (voorzover dat

-

Voorz icht igwerken

i .v .m. paddenvan

08 .00 - 20 .00 uur !

51

voor een amfibie mogelijk is) een goede schuilplaats te hebben gekozen, onge-lofelijk had beschadigd. Ten dode opgeschreven. Ik schepte het zieltogendebeestje op met wat grond en rommel erbij en gooide het geheel in een tuinhoekonder de Pachysandra planten. Ik werkte door en bleef denken aan de gruwel-daad die ik onbesuisd maar onbedoeld had begaan. Ik dacht terug aan vroe-ger. Aan mijn vader die, ongeveer op de leeftijd die ik nu heb, bij het maaienvan de boomgaard, ook wel eens een kikker dwars doorsneed met zijn zeis. “Itearme dier” zei hij dan in het Fries, als hij het tussen de zwadden aantrof. Ikmocht als klein jongetje pas naderbij komen als hij de zeis rechtop zette om hemte scherpen met de strekel. Nieuwsgierig en tegelijk vol afgrijzen bekeek ik dande resten van de kikker. Het wasuiteraard niet zijn bedoeling omde eeuwige waarschuwingen omuit zijn buurt te blijven als hij metde zeis het hoge gras maaide, opdeze gruwelijke wijze kracht bij tezetten, maar zo werkte het wel. Ikzie Heit weer staan met de zeisrechtop in de ene hand en destrekel in de andere, ik hoor weerhet ritmisch zingende geluid vande strekel op het levensgevaarlijke zeisblad. Vanmorgen vroeg las ik in eeninterview met Coen Simon, dit jaar winnaar van de prijs voor het beste filosofieboek, een definitie van heimwee die ik vast wil houden. “Heimwee”, zegt Simonis “de pertinente afwezigheid van het antwoord op de vraag waar het bestaanzich in godsnaam (excuseer, jvd) ophoudt”.Verder werkend dacht ik na over waarom het doden van de pad mij zo aan-greep en dat van de tientallen huisjesslakken die deze morgen al krakend on-der m’n laarzen sneuvelden veel minder. Om maar te zwijgen over alle anderelevende organismen: de enkele nog levende lavendelstruiken, het gras, depaardebloemen en al het andere wat we platweg onkruid noemen omdat hetergens staat waar ons tuiniersoog het niet hebben wil: het komt me bijnavreemd voor om te zeggen dat ik ze gedood heb. Volgens de afspraken die ikhierover maak in de eerste lessen biologie met mijn eerste klassers, is dat tochecht zo. Wat is leven? Moeilijke vraag. Die wordt gemakkelijker als we hemverschuiven: we noemen iets levend als het levensverschijnselen vertoont. Watzijn dan weer levensverschijnselen? Waarnemen, groeien, voeden, uitscheiden,voortplanten, bewegen, ademhalen. Niet alle levende wezens vertonen al dezeverschijnselen en evenmin in dezelfde mate. De eerste klassers leren vervolgensdat dood betekent dat ‘iets’ ooit levensverschijnselen heeft vertoond en dat we

52

‘iets’ levenloos noemen als het nooit levensverschijnselen heeft vertoond (voltooidverloren tijd grap ik daarbij dan, met een d dus). Zo lossen wij biologen hetraadsel van leven en dood op...... Naarmate een organisme meer levensver-schijnselen vertoont die lijken op die van onze soort, mens, lijken we er meermoeite mee te hebben om het te doden. In mijn tuin dus naar toenemendemoeite: plant – slak – pad. Het testen van gifstoffen, cosmetica of medicijnen opwatervlooien of insecten levert geen protest op. Dat is heel anders bij dier-proeven met konijntjes, katten of resusapen. Sommige actiegroepen schuwenterroristische aanslagen niet om dit te voorkomen.Het thema van de maand van de filosofie die momenteel loopt, is de ziel. Hetessay dat Bert Keizer schreef ter gelegenheid hiervan heet toepasselijk “Waarblijft de ziel?”. Het woord “ziel” zegt Keizer is volledig ingeburgerd in onsspraakgebruik. We weten allemaal bij benadering waar we het over hebbenbij een “zieltogende pad” waarvan het “ontzielde” overblijfsel nu ergens inonze voortuin ligt, alleen omdat ik vanmorgen met “hart en ziel” aan de slagging om m’n voortuin op te zomeren. Bij benadering weten we het, want neuro-sofen, geleerden die met een lancet onze hersenen fileren, en dan vervolgenswijs zeggen: “Wij zijn ons brein”, komen die ziel nooit tegen, beweren ze. BertKeizer protesteert tegen het terugvoeren van een complex begrip als ziel (ofgeest, of bewustzijn) tot enkel het gesputter van neuronen (zenuwcellen) in onzehersenen. Het voert nu te ver om hier op in te gaan. Ik raad u aan om het essayvan Keizer te lezen, al komt hij er uiteindelijk niet echt uit wat nu die geest ofziel van ons precies is. De mooiste uitspraak over het geest-lichaam probleemlas ik ooit bij Bertrand Russell.In vertaling gaat de schitte-rende dubbele betekenis uithet Engels helaas verloren:What’s mind? No matter.What’s matter? Never mind!Ik besef dat de pad in onzetuin niets meer heeft aan ditgesputter van mijn neuronen,dan wel aan deze vrucht vanmijn geest. Als de krant dikkerwas geweest of onze plannenwaren gewijzigd voor we detuin in doken, dan had hij noggeleefd.De arme ziel! ✿

53

Verslag van de roofvogeltelling in 2011Arie van den Herik

In 2011 werd er een start gemaakt met de telling van roofvogels in het Landvan Heusden en Altena. We hebben in dit jaar 4 keer geteld namelijk op 9januari, 1 mei, 21 augustus en 20 november. Op deze manier willen we u op dehoogte brengen van onze resultaten.

Route, telwijze, waarnemers

We hadden ons voorgenomen om hethele Land van Heusden en Altena tetellen. Dat is ons niet gelukt. Webestrijken met 3 groepen ongeveer 75procent van de streek. Iedere keerreden we dezelfde route. We maak-ten gebruik van de auto en telden de

roofvogels die we onderwegtegenkwamen. De ploeg bestaat uittien waarnemers. En zo vertrekken weom een uur of negen en telden tot eenuur.De afstand van de route varieerdetussen de 20 - en 30 km.

Het weerHet weer van 9 januari 2011.De temperatuur was 3.8 °C en dewindsnelheid 66 km per uur, geenneerslag

Het weer van 1 mei 2011.De temperatuur was 15.4 °C en dewindsnelheid 12,5 km per uur, geenneerslag

Het weer van 21 augustus 2011.De temperatuur was 20.3 °C en dewindsnelheid 5,2 km per uur, geenneerslag

Het weer van 20 november 2011.Het was heel mistig, daarom heb-ben we de telling niet laten door-gaan. Sperwer

54

9 - 1 1 - 5 21 - 8 20 - 11 Buizerd 73 43 55 Vervallen door mist Blauwe kiekendief 3 0 0 - Bruine kiekendief 0 4 10 - Boomvalk 0 0 2 - Sperwer 1 3 4 - Torenvalk 5 3 17 - Rode wouw 0 1 0 - Havik 0 1 0 -

!

De meest bijzondere waarneming wasnatuurlijk de rode wouw op 1 mei.Verder misten we ook een aantalsoorten. Zo hadden we geenslechtvalken gezien. Van die soortweten we wel dat er in de buurt vande Biesbosch een broedgeval was.Ook hadden we geen waarnemingengedaan van ruigpootbuizerd,wespendief en smelleken.

Op zondag 20 november 2011 liethet zicht te wensen over. Omdat webij elkaar waren, was ons groepjetoch op pad geweest. We zijn opzoek geweest naar roestplaatsen vande ransuil. We zijn 5 bekende

plaatsen van de ransuil langs geweest.In Sleeuwijk hadden we er 7, inAlmkerk 9, in Eethen 7 en in Genderenook 7. Op de andere plaats waren zeniet aanwezig. In de literatuur las ikdat er bij strenge winters weleensmeer dan honderd gezien waren opzo`n roestplaats. Het is ook nog niethelemaal duidelijk waarom die uilenzich verzamelen in de winter. Een vande verklaringen is dat het veiliger is ;een andere verklaring is dat er depaarvorming vastgelegd wordt en delaatste verklaring is dat de uileninformatie uitwisselen waar je hetvoedsel kan vinden. Al met al was heteen leuke ochtend, want om dieransuilen van dichtbij te kunnen zien,was wel spectaculair.

Naast de roofvogels werden devolgende waarnemingen gedaan: 2steenuilen, 2 ransuilen, 24regenwulpen, 14 patrijzen, 12 grotezilverreigers. In de wintertelling van 9januari hadden we alleen al in hetgebied waar ik zelf aan deelnammeer dan 40 reeën gezien.Volgend jaar gaan we weer aan degang. ✿

2011

Rode wouw

55

Forteducatie 2012; bijlage IJohan Koekkoek

Ook dit jaar zijn de brugklassen van het Altena College weer te gast geweestop het fort in Giessen (zie middenpagina). De Archeologische Vereniging heeftuitleg gegeven over de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Romeinen in hetLand van Heusden en Altena. Bij Altenatuur stond dit jaar de Bij centraal en is eruitvoerig uitgelegd wat de zon ons allemaal geeft. Biomassa!Hierna de bijlage die werd genoemd op bladzijde 21 (red.).

Bijen en Hommels

Van bijtjes en bloemetjes. En de gevaren.

Hoe belangrijk bijen en hommels zijn als bestui-vers in land- en tuinbouw, maar ook gewoon in denatuur, wordt ons van jongs af aan, bijna met depaplepel, ingegeven. De bijtjes en de bloemetjesvormen een geliefd onderwerp om met kinderenover de liefde en de omgeving te praten. Als nudeze diergroepen in gevaar komen, moeten deverhalen aan de opgroeiende jeugd ook ditaspect gaan belichten. Er is nu een boekje op demarkt gekomen dat Bijen in beeld heet, uitgaveKNNV, en kost € 4,95, waarin organisaties als deBijenstichting en Vroege Vogels meer bekendheidwillen geven aan deze bijzondere insecten. Hoemeer mensen weten van bijen en hommels hoebeter men deze dieren kan beschermen. Vooral ineigen tuinen kan dan aandacht gegeven wordenaan deze diergroep.

Aantal wilde bijen en hun nakroost

Er zoemen op aarde wel zo’n 20.000 soorten wil-de bijen rond; ruim 300 van die soorten komenook in Nederland voor. Velen kennen ongetwijfeldde in een kolonie levende honingbijen, maar demeeste bijen leven solitair, alleen. De vrouwtjesvan bijvoorbeeld de wormkruidbij, of van de

56

grote wolbij en vele andere soorten moeten dehele voortplantingsklus in hun eentje klaren. Nestbouwen, eieren leggen, stuifmeel ophalen voor hunkroost: geen werkster die ze helpt.

Kieskeurig

De meest voorkomende wilde bij in Nederland ishet roodgatje, herkenbaar aan het roodbruinehaardosje op de punt van haar achterlijf en tussenhaar vleugels. Ze scharrelen vaak rond in tuinen enzijn niet kieskeurig, maar verkeren wel graag opzanderige plekjes. Ze verzamelen nectar en stuif-meel op allerlei planten, variërend van paarden-bloem tot bloeiende wilg. Heel veel soorten zijnbehoorlijk kieskeurig. Hun tong bepaalt eigenlijkvan welke bloem zij hun voedsel graag halen.Bestuiven doen bijen op verschillende manieren:het stuifmeel blijft gewoon aan hun haren hangen,maar soms maken ze er bewust een balletje vandat aan hun achterpoten opgehangen wordt. Demaskerbij eet stuifmeel en spuugt het in het nestweer uit. En dan is er nog de koekoek onder debijen: Zij smokkelt haar eitjes de nesten van zand-bijen binnen en laat het voeren aan de zandbijenover.

De bedreigingen; Bedreiging1:

De Varraomijt

Al een aantal jaren geleden ontdekten imkers dathun bijenvolken soms ineens in elkaar schrompeldenof in zijn geheel verdwenen. Er is sindsdien behoor-lijk wat onderzoek gedaan om erachter te komenwat de oorzaak van dat verdwijnen kon zijn. Eenonderzoeker van de Wageningen Universiteit , deheer Tjeerd Blacquière zocht de oorzaak in derichting van de Varroamijt. Mijten en teken vormeneen aparte groep binnen de geleedpotigen. Hetzijn geen insecten of spinnen. Een paar soortenleven als parasiet, zij eten andere levende wezens

!

Roodgatje

57

op. De huismijt leeft van huidschilfers en komt inonze huizen voor. Voor de uitwerpselen van dezemijt zijn sommige mensen allergisch. De Varroamijtparasiteert dus op bijen. De bestrijding van dezemijt is heel moeilijk. Sommige imkers gebruikengif.

Biologische bestrijding van de Varraomijt met

een schimmel

De biologische bestrijding van deze Varroamijtwordt nu onderzocht. Men denkt dat sommigeschimmels in staat zijn deze mijt in de bijenkastaan te pakken. De schimmel doodt de mijt enverteert dan het lichaam. De bijen kunnen zichtegen deze schimmel verweren. In Amerika zijn erproeven die geslaagd mogen heten. In Europa,Nederland, is toepassing van deze Amerikaanseschimmel nog niet toegestaan.

Bedreiging 2:

Bijen en hommels slachtoffer van gif

Onderzoekers in Engeland en Frankrijk zoeken deoorzaak van het verdwijnen van bijenvolken enhet achteruitgaan van apart levende bijen enhommels in de toepassing van land- en tuinbouw-gif. De werkzame stof van dit gif heet imidaclo-prid. Dit gif wordt in de land- en tuinbouw toege-past om luizen en witte vlieg op planten, zoals

Witte vlieg

Varroamijtop bijenlarven

58

appel en sierplanten te bestrijden. Ook wordtzaaizaad van bieten gehuld in een laagje vanimidacloprid om vijanden buiten de deur te hou-den. De Franse en Engelse onderzoekers steldenzich de vraag: Is imidacloprid schuldig aan hetverdwijnen van bijen en hommels? Om daar achterte komen selecteerden zij bijen en hommels in hunleefomgeving.

Hommels met een chip

De Franse en Engelse onderzoekers rusten hommelsuit met een chip. (heel klein natuurlijk). Na heel veelproeven kwamen zij tot de conclusie dat de hom-mels die met imidacloprid in aanraking kondenkomen niet meer terug kwamen bij hun nest, terwijlde gechipte hommels die niet in aanraking kondenkomen met dat gif wel terugkwamen naar hun nest.De Nederlandse onderzoeker Tjeerd Blancquière,heeft met belangstelling de resultaten van z’n col-lega’s uit Frankrijk en Engeland gelezen. Hij twijfeltnog. Immers zijn onderzoeken naar de Varroamijtworden ook door andere onderzoekers en vooralimkers met belangstelling gevolgd en onderschre-ven. Maar dat imidacloprid bijen en hommels vanhun spoor brengt, met de dood tot gevolg, dathoudt Tjeerd nu toch ook tot de mogelijkheden.

59

Noot

Het onderzoek van Tjeerd Blancqiuère wordt vooreen belangrijk deel betaald door Bayer, de pro-ducent van imidacloprid.

Imidacloprid in oppervlaktewater

In het westen van Nederland (veel tuinbouw) is 24x de toegestane hoeveelheid imidacloprid in hetoppervlaktewater gevonden. Waarom is imida-cloprid in water zo gevaarlijk voor bijen en hom-mels? Imidacloprid wordt door de wortels vanplanten opgenomen en opgeslagen in hetstuifmeel. Bijen en hommels die foerageren opdeze planten leggen het loodje. Ook hunnageslacht treft hetzelfde lot, immers imidaclopridzit ook in hun voedsel. Imidacloprid verhindert hetdoorgeven van prikkels in het zenuwstelsel.

Oproep

Help bijen en hommels, gebruik geenimidacloprid. Weet u dat de vlooienband van katen hond werkt op basis van imidacloprid?

Biologische aanpak; leren van jezelf

Ben je een mens die graag dingen doet? Laat jeje niet zo snel inhalen? Doe je er nog een schepjebovenop? Maar dan.Je raakt gestresst. Je lichaam gaat zich verweren.Je hart gaat sneller pompen, en de bloedvatenmet de belangrijkste taak komen onder spanning

formule imidacloprid

60

te staan. Het bloed moet zo snel mogelijk doornauwere vaten getransporteerd worden. Je wilook snel eten: dus zo gauw mogelijk, zoveel moge-lijk energie naar binnen. Liefst vetten. Dan kun jeer weer tegen om je niet in te laten halen.Maar dan. Vet slibt in bloedvaten vast. De bloed-vaten worden weer nauwer. Bloed moet er nogsneller door om maar voldoende zuurstofrijk bloedin belangrijke arbeidsspieren en hersenen tekrijgen. De bloedvaten gaan zich ook uit zichzelfverder vernauwen, hoge bloeddruk, snellertransport. Het hart kan het niet meer aan . . . . . . .Hartaanval.

De oplossing?

De oplossing is een pil die de bloedvaten gaatverwijden. Hè, Hè, je kan er weer tegen. Je gaatal weer harder en je eet weer eens een lekkerfrietje-met. Gevolg uiteindelijk zo’n sterke hart-aanval dat je hersenen even geen bloed krijgen.Je gaat dood.Jammer dat je niet een nog sterkere pil had.Of, . . . . jammer dat je het niet wat rustiger aandeed en jammer dat je geen groente en broodging eten.

Gaat het ook en beetje over mezelf?

Tot mijn spijt moet ik melden dat ik diovan gebruik,een pil die de bloeddruk verlaagt. Maar bij dehalfjaarlijkse controle krijg ik de laatste jarensteeds een complimentje van de doktersassistente,m’n bloeddruk ontwikkelt zich als die van eenjongen vent, maar . . . . . niet overmoedig worden.Tijd nemen om leuke dingen te doen. En veelbewegen.

Nu naar de witte vlieg op appel

De witte vlieg eet graag blaadjes van appel.Zoveel dat hij de appel schade toebrengt. Dan

!

formule diovan

61

komt de sluipwesp, hij legt een eitje in de larvevan de witte vlieg. De larve van de sluipwesp eetde larve van de witte vlieg op. In een appel-boomgaard willen wij snel heel veel appels oog-sten. En als we de witte vlieg zien dan hopen wesnel op sluipwespen. Maar sluipwespen kun je nietbevelen om op te komen draven. Je moet geduldhebben. Maar een fruitteler wil toch een maxi-male oogst! Dus heeft men een pil bedacht tegende witte vlieg: die pil heet imidacloprid.Maar als er geen witte vlieg is? Dan verdwijnende sluipwespen. Dus zit er niks anders op danvolgend jaar ook weer imidacloprid te gebruiken.

Een boomgaard zonder witte vlieg en zonder

sluipwespen

Na een groot aantal jaren doet zich een anderprobleem voor. Appelbomen bloeien met mooiebloemetjes. Die bloemetjes moeten bestovenworden door bijen, insecten. Wat zien we nu. Alsde appelboom bespoten is met imidaclopridwordt dit door de boom opgeslagen in hetstuifmeel. De bij eet hiervan. Wil terugvliegennaar zijn bijenkast, maar kan zijn kast niet meerterug vinden. Imidacloprid verstoort het geheugenvan de bij. Hij en zijn nakomelingen sterven.

Dus. Oplossing

Meer sluipwespen zien te krijgen. Geen imida-cloprid meer gebruiken. Minder appels van deboom. De consument zal meer moeten betalenvoor een appel! ✿

Waarkwam ikook weervandaan?

62

KringloopperikelenHerman van Krieken

Kringloopcentrum Altena te Almkerk is begin jaren tachtig ontstaan uit demilieucommissie van Altenatuur. Johan Koekkoek en enige andere personen uitonze regio beseften al vroeg het nut van een gesloten kringloop. Tegenwoordignoemen we dat cradle to cradle.

Het Kringloopcentrum is een niet wegte denken bedrijf in het centrum vanAlmkerk. Bestuursleden zijn naast hetbesturen zeer actief als administra-tieve kracht, telefoniste, receptioniste,chauffeur, bijrijder, logistiek medewer-ker, stratenmaker, tuinman enzovoorts.Naast de vaste medewerkers (onge-veer 6 FTE) zijn er vele vrijwilligers enmensen die een alternatieve strafuitvoeren. Het Kring-loopcentrum biedtwerkgelegenheidaan mensen die eengrote afstand hebbentot de arbeidsmarkt.Mensen die door eenverslaving, psychischeproblemen, werke-loosheid of andereoorzaken tijdelijkondersteuning nodighebben wordt werk en structuurgeboden tegen een vrijwilligersver-goeding. Ook wordt werk aange-boden in het kader van de socialeactivering als mensen geen betaald

werk meer kunnen vinden doorbijvoorbeeld een te hoge leeftijd voorde meeste werkgevers. Verder doenjongeren hun maatschappelijke stagebij het Kringloopcentrum. Als laatstewil ik noemen dat via de reclasseringen Bureau Halt ook mensen bij hetKringloopcentrum werken. Alsbestuurslid ben ik trots dat hetKringloopcentrum zonder enige

subsidie volledigzelfstandig werkge-legenheid biedt aanmensen die wel wathulp kunnengebruiken. Het heeftmij daarom altijdverbaasd dat degemeenten Aalburgen Woudrichem zichweinig om hetKringloopcentrum

bekommeren. Aalburg is zelfs afge-haakt en betaalt nu veel te veel geldvoor de zeer beperkte dienstverleningvan Twiddus uit Waalwijk. Twiddusdraagt het predikaat ‘Sociale

Het heeft mij daaromaltijd verbaasd datde gemeentenAalburg en

Woudrichem zichweinig om hetKringloopcentrumbekommeren.

63

Werkgelegenheid’ als bedrijf, watdraait met hulp van veel gemeen-schapsgeld. Het is belangrijk datmensen met een SW-indicatie of eenreintegratietraject goed wordenopgevangen, doch een bedrijf als hetKringloopcentrum in Almkerk is voorde gemeenschap veel goedkoper. Hetkost de gemeenschap helemaal niets!Het Kringloopcentrum is een bijzonderdynamisch bedrijf met een directeurdie ik zelfs nog te kort doe als ik hemeen duizendpoot noem. Zelf ziet hijzich als het “duizenddingendoekje”.Sjoerd Althuizius is al vele jaren despil van het bedrijf die veelproblemen het hoofd moet bieden.Enige tijd geleden verloren we in eenmaand tijd drie medewerkers. De vrij-willigster die velejaren de boeken voorhaar rekening nam,werd getroffen dooreen hartstilstand.Korte tijd later is zijop veel te jongeleeftijd overleden.Onze vaste SW-medewerker gingna12 jaar Kringloopde plantsoenendienstin en het UWV dwong een fantastischevrijwilliger om plotseling fulltime in eenmagazijn te Sliedrecht te gaanwerken. Naast het overlijden datverwerkt moest worden hadden we

ook ineens een flink probleem met dedagelijkse personele bezetting. HetKringloopcentrum heeft te maken metvele factoren die de zaak regelmatigverstoren. Sjoerd moet altijd weer eenoplossing zoeken waarbij hij wel watsteun kan gebruiken. Ik vraag medaarom al lange tijd af: waaromwerken de gemeenten Aalburg enWoudrichem niet beter samen met hetKringloopcentrum? Waarom wil degemeente Woudrichem zonderoverleg plotseling de ophaalver-goeding niet meer betalen? Waarominformeert geen enkel raadslid bij onsnaar de gevolgen? Verwijzen naar degemeentelijke begroting is naar mijnmening een erg mager excuus, er iseen contract met verplichtingen en een

opzegtermijn.Woudrichem wil datburgers meedenken,wanneer gaat degemeente meedenkenmet hetKringloopcentrum?Gelukkig is degemeente Werken-dam een gunstigeuitzondering.Wethouders en amb-

tenaren van die gemeente zijn enwaren altijd betrouwbare partners opwie je kunt bouwen. We hebben zelfsoverwogen om te verhuizen naarNieuwendijk. Inmiddels is dit een

Wethouders enambtenaren van degemeente

Werkendam zijn enwaren altijdbetrouwbare

partners op wie jekunt bouwen.

64

achterhaald plan omdat we het panden de tuin van de buurman hebbengekocht. De aankoop is mogelijk dooreen zuinige bedrijfsvoering en deinzet van vrijwilligers en bestuurders.Denk bijvoorbeeld aan een bestuursliddat elke ochtend op de Kringloopwerkt als telefoniste, receptioniste enadministratieve medewerker. Alsbeloning ontvangt zij slechts eenreiskostenvergoeding. We haddenveel te weinig parkeerplaatsen, ditprobleem is nu eindelijk opgelost. Ookkrijgen we door de aankoop meerwinkelruimte waardoor we meergebruikte goederen kwijt kunnen. Wehebben natuurlijk ook meerverplichtingen en moeten het gat datde gemeente Woudrichem gaatveroorzaken, onge-veer 6.000 euro perjaar, goed maken. Ikhoop dat de samen-werking met degemeenten in detoekomst allemaaleen beetje soepelergaat en dat wegemeentelijke hulpkrijgen bij het velewerk dat we alsbestuur voor het Kringloopcentrumverzetten. De nieuwe Wet werkennaar vermogen die 1 januari 2013van kracht wordt schept verplichtingendie samen beter kunnen worden

ingevuld. De gemeenten Aalburg enWoudrichem zouden een voorbeeldkunnen nemen aan de Triodos Bankdie fantastisch met ons heeft mee-gedacht bij het vinden van eenoplossing voor de aankoop van hetperceel van de buurman. Ik vind heteen goede zaak dat we als Kringloopverhuizen naar een écht duurzamebank. Huisbankier Rabobank liet eenmooie kans liggen om zich maatschap-pelijke te profileren door het Kring-loopcentrum te helpen aan hetgevraagde krediet. Een trouwe klantvertrekt na bijna 30 jaar naar demeest duurzame bank ter wereld(bron Financial Times). Een beetjemeer empathie van de Rabobank haddit kunnen voorkomen. Ik troost me

voorlopig maar bij degedachte dat demeeste bestuurdersen account managers(verkopers) slechtsvoorbijgangers zijnen dat ons bestuurslidJohan Koekkoek zichal bijna 30 jaar mettomeloze energieinzet bij hetKringloopcentrum.

Altenatuur en het Kringloopcentrumzijn trots op zijn bestuurslid dieondanks alle perikelen weinig van zijngedrevenheid heeft verloren. ✿

Een trouwe klantvertrekt na bijna30 jaar naar demeest duurzamebank ter wereld(bron FinancialTimes).

65

Datum Waarneming Plaats en Waarnemer20 dec. 1 Kleine Zilverreiger Almkerk, Almkreek, Paul de Vos.23 dec. 1 IJsvogel Dussen, Corné Pruijsen.8 jan. 5 Dodaars Andel, Maas,

Cees & Hanny v. Andel.8 jan. 2 Ooievaars (op nest) Eethen, Len Bruining.8 jan. 2 Buizerden Babyloniënbroek,

1 Blauwe Kiekendief Leida & Herman van Krieken.1 Torenvalk (achter ‘t huis)

9 jan. 9 Grote Zilverreigers Altena (midden)6 Patrijzen Gezien met roofvogeltelling.

19 jan. 1 Ransuil (bos) Duylweg, Jan van Mersbergen.25 jan. 1 Steenuil (in de kast) Genderen, Rinus Punt.27 jan. 1 Sperwer (slaat merel Andel, fam. Hoevenaren.

in de tuin)30 jan. 1 IJsvogel Dussen (kasteel) Corné Pruijsen.

1 febr. 9 Staartmezen (tuin) Sleeuwijk, Hylke Tromp.2 febr. 1 Houtsnip4 febr. 3 Sneeuwganzen Boven Merwedegrienden4 febr. 1 IJsvogel Els Capelle, Eikenlaan, Sleeuwijk5 febr. 1 Sperwer (slaat merel Andel, fam. Hoevenaren.

in tuin buren)5 febr. 10 Patrijzen (in de Genderen, Rinus Punt.

sneeuw)6 febr. 22 Gr. Zilverreigers Almkerk, Arie Wezemer.8 febr. 1 Steenuil (bos) Almkerk, Jan van Mersbergen.9 febr. 2 Koperwieken(tuin op fruit) Sleeuwijk, Hylke Tromp.

Datum Waarneming Plaats en Waarnemer

Waarnemingenvan december 2011 t/m april 2012Rinus Punt

66

Datum Waarneming Plaats en Waarnemer

11 febr. 1 Ransuil Dussen, Corné Pruijsen.14 febr. 40 Putters (tuin)

9 Koperwieken Wijk en Aalburg, Nel Bouman.17 febr. 1 Steenuil (klaverplak) Wijk en Aalburg, Petra Furster.22 febr. 1 Waterhoen in haar tuin

zonder aangrenzend water Dussen, Jeanet Pollema.25 febr. 6 Patrijzen Almkerkseweg, Jan de Graaf.25 febr. 1 Klapekster Noordwaard, mevr. Van der Neut.25 febr. 1 Houtsnip (verk.slachtoffer) Sleeuwijk, Tol, Els Capelle.

26 febr. 210 Grutto’s Kornsche Boezem,100 Kieviten Len, Herman, Punt.

26 febr. 1 Groene Specht Groesplaat,2 Zaagbekken (paar) Gijsbert en Joke van der Beek

28 febr. 2 Patrijzen (paartje) Babyloniënbroek,4 Patrijzen Uitwijk, Rinus Punt.

1 mrt. 2 Steenuilen (paartje) Dussen, Corné Pruijsen.11 mrt. 30 Nijlganzen Klaverplak, Petra Furster.11 mrt. 5 Brilduikers Noordwaard, mevr. Van der Neut.

4 Wintertalingen Werkendam.1 Boomklever1 Cetti's zanger1 Boomklever3 Ringmussen (tuin)

11 mrt. 11 Buizerden (op thermiek) Genderen, Rinus Punt.15 mrt. 1 Wilde Eend (nest 1ei) Almkerk (bos) Jan & Jenny

67

Datum Waarneming Plaats en Waarnemer

19 mrt. 1eKievitsnest (2ei) Genderen, Rinus Punt.22 mrt. 3 Buizerden Sleeuwijk, Hylke Tromp.24 mrt. 1 Blauwborst Wijkse Waard, Len Bruining.25 mrt. 1 Grutto Klaverplak, Petra Furster25 mrt. 2 Ooievaars (op nest) Drongelen, Rinus Punt.26 mrt. 2 Veldleeuweriken Eethen (Lange bruggert)

48 Goudplevieren Len Bruining.27 mrt. 2 Leeuweriken (zingend) Eethen, Rinus Punt.

6 Leeuweriken (2 zingend) Babyloniënbroek,2 Leeuweriken (paartje) Waardhuizen.

28 mrt. 1 Witte Spreeuw Genderen, Hans Brouwers.31 mrt. 1eWulpennest (4 ei.) Uiterwaard. Jan Honcoop.

31 mrt. 1 Ruigpootbuizerd (gewond) Almkerk, Jan van Mersbergen.31 mrt. 1 Zwartkop (tuin) Sleeuwijk, Hylke Tromp.3 apr. 4 Velduilen Eethen (Lange bruggert)

Niels Treffers3 apr. 1eBoerenzwaluw Babyloniënbroek, Rinus Punt.

Bedankt voor het melden, ik blijf op mijn post om de nieuwe waarnemingente noteren!

Met vriendelijke groet,Rinus PuntHoofdstraat 48,4265 HL GenderenTel. 0416-352301E-Mail: mlpunt@hetnet.nl

68

Stand van zaken ontwikkelingen

Duurzame EnergieJohan Koekkoek

Samen met gemeente Werkendam (namens de drie gemeenten in het Land vanAltena) is er een POP-subsidieverzoek gericht aan de provincie Noord-Brabant.POP staat voor Provinciale Ontwikkeling Platteland. De Provincie heeft in ditsubsidietraject vooral de taak om Europese gelden op de plaats van het projectte krijgen. Wij staan op de lijst, maar de aanvragen overschrijden de inhoudvan de pot. Toch blijven we hoop houden, omdat er wellicht andere projectennet niet aan de gestelde voorwaarden voldoen. We wachten met spanning opde eventuele toekenning.

Met de woningbouwvereniging Woonlinie uit Woudrichem zijn we plannen aanhet uitwerken om een flink aantal bewoners van huurwoningen voor te stellendeel te nemen aan de zonneweide te Hank. De Woningbouwverenigingfinanciert dan en verrekent hun bijdrage in de woonlasten van de bewoners.Het ziet er naar uit dat de woonlasten op een lager bedrag uitkomen dan dieop dit moment zijn. Maar van groot belang wordt de verduurzaming van dewoning gezien zonder dat er aan de woning verbouwd behoeft te worden. Dieverduurzaming wordt voor eigenaren van huurwoningen steeds belangrijkeromdat de overheid steeds meer eisen gaat stellen aan bijvoorbeeld hetenergielabel.Hoe de rentabiliteit van de panelen op de zonneweide uitpakt hangt mede afvan de centrale overheid. Minister Verhagen had beloofd om per 1 april homof kuit te geven t.a.v. de zogenaamde collectieve zelflevering van energie. Eencompilatie van de mailwisseling volgt hier:

Op 5 december dient mevr. Van der Werf een motie in:

Mevrouw Van der Werf (CDA): Inde eerste termijn heb ik een pleido

oi

gehouden voor decentrale lokale energieopwekking. Daarmee wil mij

n fractie

een stap verder gaan dan zelflevering via het eigen dak of via de vv

e.

(Vereniging van Eigenaren J.K.) Collectieven van kleinverbruikers sta

an te

trappelen om samen te investeren.Dat hebben wij hard nodig. Zoals i

k al

eerder zei, is de energiewetgevingop dit moment gebaseerd op centr

ale

systemen en aparte posities voor producenten, leveranciers en consum

enten.

69

De opkomst van lokale opwekking door consumenten vraagt om eenherziening van wet- en regelgeving. De uitdaging is om modellen te vindenwaarbij lokale opwekking interessant is voor particulieren en bedrijven binnenverantwoorde financiële kaders. Daarin is de motie die ik straks zal voorlezenanders dan die van de heer Samsom. De motie van de heer Samsom klinkt heelsympathiek. Ook ik vind het goed dat naast de kosten wordt gekeken naar deopbrengsten van decentrale opwekking. Dat zullen wij echter toch betermoeten onderbouwen. Op het congres waarover de heer Jansen sprak zijnprijzen genoemd van 130 mln. en 180 mln. tot 1 mld. Dat lijkt mij op ditmoment te onzeker om er een nieuw systeem op te baseren. Daarom leg ik deminister de volgende uitdaging voor.

De Kamer,gehoord de beraadslaging, constaterende dat het decentraal opwekken enleveren van energie, zowel voor als achter de meter, wettelijk niet verankerdis, terwijl een groeiend aantal (collectieven van) kleinverbruikers decentraalduurzame energie wil opwekken;

verzoekt de regering, te onderzoeken hoe collectieven van kleinverbruikers diedecentraal duurzame energie willen produceren voor eigen gebruik, hiertoe instaat kunnen worden gesteld, door laagdrempelige modellen te ontwikkelen enwaar nodig wet- en regelgeving aan te passen, binnen verantwoordefinanciële kaders voor het Rijk;verzoekt de regering de Kamer hierover voor 1 april 2012 te informeren,en gaat over tot de orde van de dag.

Nu het is 1 april geweest. En op 2 april kreeg ik de gelegenheid om met mevr.Elly Blanksma van het CDA te praten over collectieve zelflevering van kleinver-bruikers. Zij is woordvoerder financiën. Zij gaf te kennen dat ze de proble-matiek kende. Zij zag een landelijke regeling nog niet verschijnen, maar waszeer gecharmeerd van de pilots op dit gebied. Dat zou zij ook gaan bepleitenbij de regering.Op 3 april werd ik ongeduldig, omdat ik op de site van de Tweede Kamer demotie niet geagendeerd vond voor de vergaderingen van week 14. Daaroverheb ik een mailwisseling opgestart. Eerst rechtstreeks naar de Tweede Kamer,maar daar ben ik in het ‘bos’ verdwaald. Toen heb ik de site van Marieke vander Werf opgezocht en haar secretaresse gebeld.

70

Nog geen uur later vond ik de volgende mail in mijn box:

29383 Meerjarenprogramma herijking van deVROM-regelgeving

Nr. 194 Brief van de minister van Economische Zaken, Landbouw en

Innovatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer derStaten-Generaal

Den Haag, 3 april 2012

Bij motie van de leden Van der Werf (CDA) en Wiegman-van

Meppelen Scheppink (CU) van 5 december 2011 wordt de regering

gevraagd te onderzoeken hoe (collectieven van) kleinverbruikers via

laagdrempelige modellen in staat kunnen worden gesteld om zelf

decentraal duurzame energie op te wekken, enuw Kamer daarover

voor 1 april 2012 te informeren.

Ik wil u hierbij aangeven dat ik zeer hecht aanhet versnellen van de

decentrale opwekking van duurzame energie.Daarom ben ik

voortvarend aan de slag gegaan met de uitvoering van de motie. Om

daadwerkelijk effectieve resultaten te kunnenmelden, heb ik echter

nog wat meer tijd nodig. Ik verwacht uw Kamer op korte termijn nader

te kunnen informeren over de resultaten.

De minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie,

M.J.M. Verhagen

Tweede Kamer, vergaderjaar 2011-2012,33 000 XIII, nr. 69

De werkgroep rond het thema Duurzame Energie wil nu proberen om in mei enjuni concrete stappen te zetten om in het najaar echt te beginnen in Hank. Westreven ernaar om eerst samen met de woningbouwvereniging de wettelijkekaders op een rij te krijgen om daarna met belangstellende burgers contact tezoeken voor de noodzakelijke afspraken.

71

StatutenwijzigingOp vrijdag 13 april gaan de voorzitter, Herman van Krieken en desecretaris, Johan Koekkoek, de nieuwe statuten ondertekenen bij de notaris.Het administratiekantoor, Van Rooyen uit Gorinchem, heeft geadviseerd omde huidige structuur: een stichting met daaronder een BV om te vormen toteen nieuwe stichting. Het voordeel is dat er slechts eenmaal eenboekhoudproces behoeft doorlopen te worden en dat we in de nieuwestichting ook de ANBI status kunnen regelen. In de statuten moet dan duidelijkopgenomen worden dat er geen winstoogmerk is, maar ook dat de eventuelerestgelden bij liquidatie van de stichting op een voor de belastingdienstverantwoorde post terecht komt: een organisatie met een soortgelijkedoelstelling als de huidige Kringloop. Met deze ANBI status is het mogelijkom spullen met een bepaalde minimumwaarde aan het kringloopcentrum teschenken. Bij verkoop van de spullen kan dan het verkoopbedrag aan degever bekend gemaakt worden. Deze kan dan dit bedrag als schenking inzijn boekhouding opnemen.

Nieuws van 't KringloopfrontJohan Koekkoek

Aankoop Kerkstraat 3

Op het moment dat ik ditschrijf is de koopovereen-komst voor een laatste con-trole naar de notaris. De datumvoor overdracht wordt één dezer dagenvastgesteld. De TRIODOS bank levert onstegen aantrekkelijke voorwaarde de beno-digde financiering. Over het tot stand komenvan de financiële overeenkomst zijn wij zeer tevreden. De architect heeft delaatste hand gelegd aan de nieuwe serre die Kerkstraat 1 met Kerkstraat 3gaat verbinden. De aannemer, die een jaar geleden een nieuw dak op hetpand Kerkstraat 1 aanbracht, heeft nu een passende offerte gemaakt voor denieuwbouw. Komende zomer hopen we dat de uitbreiding een feit is.

!

72

Toch Diftar in AalburgAfvalscheiding stimuleren door tarief, zo luidt de ondertitel in het Nieuws-blad van donderdag 5 april 2012. Aalburg gaat als laatste gemeente inAltena Diftar invoeren. Inwoners moeten straks per keer betalen voor hetaan de straat zetten van de afvalcontainer. In Werkendam en Woudri-chem bestaat het systeem al langer.Hoe lang kan het duren alvorens bestuurders tot inzicht komen? Zo’n achtjaar gelden schreef ons bestuurslid Herman van Krieken als voorzittervan het kringloopcentrum in het Altenatuurtje het volgende:Diftar heeft positieve gevolgen voor de gemeente, de burger en hetmilieu.Hij splitst het dan op in:Voordelen gemeente:➡ Duidelijke kostentoerekening en beschikbaar krijgenvan statistische gegevens.

Voordelen voor de burger:➡ Preventie en hergebruik wordt beloond➡ De vervuiler betaalt➡ Afvalbewustzijn wordt gestimuleerd

Voordelen voor het milieu:➡ Beperking van het restafval➡ Bevorderen van het zoeken van alternatieven, bijv.kringloopcentrum = producthergebruik, gebruikmaken van milieuparkjes = grondstofhergebruik, zelfcomposteren in eigen tuin, en milieustraat, groen(vooral hout) inleveren voor energiewinning.

De voorzitter van het kringloopcentrum schrijft in januari2004 dat Diftar de beste oplossing is om veel burgers overde streep te trekken. Een financiële prikkel blijkt echternodig om de stap vooral ten behoeve van het milieu tezetten. Het is best jammer dat niet de wetenschap tot ditinzicht heeft geleid maar de ordinaire euro’s.Burgers in Werkendam en Woudrichem hebben hetgebleken financiële voordeel van € 15,00/ jaar, zorekent het college van Aalburg ons voor, al 8 jaargenoten. Jammer voor het milieu maar vooral jammervoor de burgers van Aalburg.Maar beter laat dan nooit.

73

Kringloopcentrum AltenaKerkstraat 1, 4286 BA Almkerk. tel. 0183-403080

NIEUWE MEUBELEN?GROTE SCHOONMAAK?

OPRUIMEN?VERHUIZEN?

Bel maandag t/m vrijdagvan 9 tot 12 uur

het Kringloopcentrumvoor het ophalen van al uw

bruikbare spullen!

BANKJE NODIG?OF EEN LEUKE BLOUSE?

OF SERVIESGOED?OF DAT ENE BOEK?

Bezoek de Kringloopwinkelop de hoek van deKerkstraat en deWoudrichemseweg

in Almkerk!

OPENINGSTIJDEN KRINGLOOPWINKEL

ochtend middag

maandag gesloten 13.00 - 17.00dinsdag 9.00 -12. 00 13.00 - 17.00woensdag 9.00 -12. 00 13.00 - 17.00donderdag 9.00 -12. 00 13.00 - 17.00vrijdag 9.00 -12. 00 13.00 - 17.00zaterdag 9.00 -12. 00 12.00 - 16.00

Bruikbare spullen kunt u afgeven tijdens de openingstijden van de winkel.

- Inzameling - & Verkoop bruikbare goederen- Educatie & Voorlichting- Recycling

68

AANMELDINGSKAART

Ja,ikwilook

meehelpen

denatuur

inhetLand

vanHeusden

enAltena

tebescherm

en.Noteer

mijdaarom

alslid/jeugdlid

/gezinslid.

naam:______________________

voorletters:____________

straat:______________________

postcode:____________

plaats:______________________

tel:_________________________

Natuurbescherm

ingsvereniging

ALTEN

ATUUR

p/a.Mw.J.Pollem

a

Dr.v.V

uurestraat76

4271XHDussen

✁