Stageverslag - ukev.nlukev.nl/downloads/Stageverslag - DEF.pdf · Stageverslag Marketing Groningen...
-
Upload
trinhnguyet -
Category
Documents
-
view
250 -
download
2
Transcript of Stageverslag - ukev.nlukev.nl/downloads/Stageverslag - DEF.pdf · Stageverslag Marketing Groningen...
Stageverslag Marketing Groningen
Naam: Kevin Wagenaar Studentnummer: 322894
Vak: Stage Jaar 3 Docent: W. Wagenaar
Datum: 20-01-2016
Versie: 2
2
Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................................................................. 4
H1. Kenmerken van de organisatie ............................................................................................................................. 5
§1.1 Producten en diensten van de organisatie ................................................................................................ 5
§1.2 Afzetmarkt .............................................................................................................................................................. 5
§1.3 Branche .................................................................................................................................................................... 5
§1.4 Structuurkenmerken.......................................................................................................................................... 5
§1.5 Organisatiebeleid ................................................................................................................................................ 6
§1.6 Cultuurkenmerken .............................................................................................................................................. 7
§1.7 Besturingsvormen en leiderschapsstijlen ................................................................................................. 8
§1.8 Configuraties van Mintzberg .......................................................................................................................... 9
H2. Krachtenveld ............................................................................................................................................................. 10
§2.1 Micro, meso en macro omgeving ............................................................................................................... 10
§2.1.1 Micro ............................................................................................................................................................. 10
§2.1.2 Meso .............................................................................................................................................................. 10
§2.1.3 Macro ............................................................................................................................................................ 11
§2.2 Krachtenschema ............................................................................................................................................... 11
H3. Kenmerken communicatie .................................................................................................................................. 12
§3.1 Communicatiebeleid ....................................................................................................................................... 12
§3.2 Kanalen ................................................................................................................................................................. 12
§3.3 Boodschapdragers ........................................................................................................................................... 12
§3.4 Vorm en inhoud ................................................................................................................................................. 13
§3.4.1 Vorm .............................................................................................................................................................. 13
§3.4.2 Inhoud........................................................................................................................................................... 13
§3.5 Formele en informele communicatie ....................................................................................................... 14
§3.6 Communicatie over de organisatie ........................................................................................................... 14
H4. Communicatieprocessen ...................................................................................................................................... 15
§4.1 Mening over communicatie .......................................................................................................................... 15
§4.2 Communicatiepraktijken ............................................................................................................................... 15
§4.3 Grunig en Van Ruler ........................................................................................................................................ 15
H5. Content- en mediaopdracht ................................................................................................................................ 16
§5.1 Content 1: Vogelparadijs Lauwersmeer .................................................................................................. 17
§5.2 Content 2: Nacht van de Mode .................................................................................................................... 18
H6. Stagewerkzaamheden ........................................................................................................................................... 20
§6.1 Website ................................................................................................................................................................. 20
3
§6.2 Sociale media ...................................................................................................................................................... 22
§6.3 Evenementen ..................................................................................................................................................... 23
§6.4 Hand- en spandiensten .................................................................................................................................. 25
Bronnen............................................................................................................................................................................... 26
4
Inleiding Dit verslag bestaat uit vier onderdelen. Het eerste is een analyse van de organisatie Marketing Groningen (H1 t/m 4). In hoofdstuk 5 volgt de uitwerking van de content- en mediaopdracht. Het derde onderdeel is een overzicht van mijn stagewerkzaamheden (H6) en het laatste onderdeel (H7) is een reflectie op de stageperiode. In hoofdstuk 1 t/m 4 heb ik een analyse gemaakt van de organisatie Marketing Groningen en haar omgeving. De analyse is onderverdeeld in vier hoofdstukken, namelijk: de kenmerken van de organisatie, het krachtenveld van de in- en externe omgeving van de organisatie, de kenmerken van de communicatie in de organisatie en mijn eigen mening over de eerdere hoofdstukken, met de nadruk op communicatie. Voor het gemak van de opdrachten zal ik de term ‘organisatie’ gebruiken, echter is Marketing Groningen eigenlijk een stichting. Hoofdstuk 5 bestaat uit de uitwerking van de content- en mediaopdracht. Hiervoor heb ik een tekst over de vogels in het Lauwersmeer gebruikt en mijn werkzaamheden voor de Nacht van de Mode. In hoofdstuk 6 geef ik een overzicht van alle werkzaamheden in mijn stageperiode bij Marketing Groningen. Deze heb ik onderverdeeld in vier delen: website, sociale media, evenementen en hand- en spandiensten. Het laatste hoofdstuk is een reflectie op de stageperiode. Hierin kijk in naar mijn stageleerdoelen, de specifieke onderzoeksopdracht, de content- en mediaopdracht en de begeleiding vanuit zowel Marketing Groningen als de Hanzehogeschool.
5
H1. Kenmerken van de organisatie
§1.1 Producten en diensten van de organisatie
Marketing Groningen zet zich in voor de toerisme in de provincie Groningen. Zij helpt de
provincie Groningen, de gemeente Groningen en de regio’s Waddenland, Westerkwartier,
Westerwolde, Oldambt, Veenkoloniën en Eemsdelta-Hoogeland bij het genereren van toerisme
in desbetreffende regio’s en tracht deze regio’s op de kaart te zetten.
Daarnaast zijn ook UIT Groningen en de VVV onderdeel van Marketing Groningen. De organisatie
ontwerpt en verspreidt fysieke producten als gidsen, folders en andere op toeristen gerichte
drukwerken.
§1.2 Afzetmarkt De afzetmarkt van Marketing Groningen is in principe iedereen die
potentieel naar Groningen kan komen. Zij richt zich op mensen die bereid
zijn naar Groningen te komen en daar geld te besteden. Marketing
Groningen maakt hier onderscheid tussen twee soorten publiek:
Nederlanders en niet-Nederlanders. Voor Nederlanders ontwerpt zij
campagnes om hen naar Groningen te krijgen via bijvoorbeeld inserts in
kranten e.d. Voor niet-Nederlanders ontwerpt zij materialen in o.a. het
Duits en Engels en organiseert zij persreizen om buitenlandse journalisten
over Groningen te laten schrijven.
§1.3 Branche Marketing Groningen opereert voornamelijk in de toeristische branche, of ‘cultuur, sport en
recreatie’ om de CBS-indeling aan te houden. Zij informeert over (activiteiten in) de provincie
Groningen en activeert hen vervolgens om naar Groningen te komen.
§1.4 Structuurkenmerken De organisatie is vrij plat. De organisatie heeft een directeur C.J. (Hans) Poll en boven hem staat
de Raad van Toezicht, deze bestaat uit vijf personen, namelijk: J. de Jeu (voorzitter), G.J.
Lankhorst, C.A. Bos, P.L. Bregman en I. Walinga. Het secretariaat en de administratie
ondersteunen de directeur, dit zijn in totaal drie personen. De adjunct directeur B. Risselada
stuurt samen met de directeur de afdelingen marketing en Uit Groningen aan. Op dit niveau is de
organisatie plat, een ieder is hier evenwaardig en heeft geen personen meer onder zich.
In een organogram ziet dit er als volgt uit:
De cover van de winter-insert van 2015 met het thema 'Feestdagen'
6
§1.5 Organisatiebeleid De missie, visie en strategie van Marketing Groningen zijn als volgt.
Missie
Visie
Strategie
Door middel van de slogan ‘Er gaat niets boven Groningen’ wil de organisatie stad en provincie
Groningen op de kaart zetten. Daarnaast maakt zij gebruik van campagnes, organiseert zij
evenementen en verstrekt zij informatie over Groningen online en via de VVV om het aantal
bezoeken aan stad en ommeland te vergroten.
“Een integrale marktbenadering staat centraal in de visie van Marketing Groningen.
Toeristische marketing maakt deel uit van het bredere concept city marketing, een integraal
concept, waarin niet alleen toerisme maar ook onderwijs, cultuur en economie belangrijke
elementen zijn. Het merk Groningen dat gericht is op de toerist, is tenslotte niet los te zien
van het Groningen dat zich richt op potentiële studenten, werkgevers of nieuwe bewoners. De
integrale benadering staat ook centraal in de relatie tussen stad en ommeland. Stad en
provincie zijn geen concurrenten. Sterker nog, beide versterken elkaar. Marketing Groningen
behartigt de belangen van alle toeristisch-recreatieve instellingen en bedrijven. Marketing
Groningen doet dit door de consument centraal te stellen. Keuzes worden dan ook gemaakt
met de toerist als uitgangspunt.”
Bron: toerisme.groningen.nl
“Marketing Groningen heeft als belangrijkste taak om pro-actief het toeristische profiel van
Groningen uit te bouwen en te communiceren. Het doel van de organisatie is om meer bezoek
naar Groningen te genereren: bezoekers die ook nog eens vaker komen en meer geld besteden
in stad en provincie.”
Bron: toerisme. Groningen.nl
7
§1.6 Cultuurkenmerken Voor dit onderdeel heb ik gekeken naar de cultuurkenmerken van Sanders & Neuijen (Marcus &
van Dam, 2012). Zij beschrijven zes dimensies van bedrijfscultuur. Deze dimensies heb ik in
onderstaand schema gezet en vervolgens de plaats van de organisatie op deze schaal gezet.
De organisatie is erg resultaatgericht. Medewerkers werken hard en moeten zich constant
aanpassen aan de omstandigheden en de personen waar zij mee werken. Uitdagingen worden
aangegaan.
De organisatie is meer mensgericht dan werkgericht. Er heerst een informele sfeer en er wordt
rekening gehouden met persoonlijke problemen van medewerkers. De mens staat boven het
werk.
De volgende dimensie, organisatiegebonden vs. professioneel is in evenwicht. Medewerkers
identificeren zich met de organisatie en waar zij voor staan, Groningen promoten, maar
tegelijkertijd identificeren zij zich ook met hun beroep en gaat het om de competenties van de
medewerkers.
De organisatie is erg open. Er heerst een informele sfeer en het is belangrijk dat mensen zich op
hun gemak voelen. Niet alleen de medewerkers, maar ook de directie hebben veel informele
interactie met elkaar en dat zorgt voor een prettige sfeer.
De dimensie strakke controle vs. losse controle is ook redelijk in evenwicht. Ik neig echter wat
meer naar de strakke controle, ondanks dat losse controle gevoelsmatig meer voor de hand ligt.
Medewerkers zijn zich bewust van hun werk, de kosten die zij maken en zijn stipt. Toch worden
er ook veel grappen gemaakt over de organisatie en heerst er een informele sfeer buiten – maar
soms ook tijdens – de werkzaamheden.
De laatste dimensie is wel in evenwicht. De organisatie komt altijd tegemoet aan de wensen van
de klant en vinden een goed resultaat of tevreden klant belangrijker dan procedures. Wel
hebben zij hoge normen inzake ethiek en streven zij ernaar om met al hun activiteiten bij te
dragen aan de promotie van de provincie Groningen.
8
§1.7 Besturingsvormen en leiderschapsstijlen Er is sprake van een eenhoofdige directie, namelijk de heer Poll. Wel moet hij rekening houden
met de raad van toezicht, deze beoordelen de werkzaamheden en stellen het budget vast.
Doordat er een eenhoofdige directie is kunnen er snel knopen doorgehakt worden. Ondanks dat
zijn de meningen van de andere medewerkers voor hem erg belangrijk. Er is sprake van
consensus bij de besluitvorming.
Voor de leiderschapsstijlen kijk ik naar de stijlen die ontwikkeld zijn door Blake & Mouton, zoals
deze vermeld zijn door Marcus & van Dam (2012).
Blake & Mouton ordenen de stijlen op twee dimensies, namelijk productiviteit en
mensgerichtheid. Deze zijn respectievelijk gekoppeld aan de termen taakgerichtheid en
relatiegerichtheid.
Sterk mensgericht
Stijl 1.9 Stijl 9.9
Stijl 5.5
X
Stijl 1.1 Stijl 9.1
Weinig
Mensgericht Laag productief Hoog productief
Stijl 5.5, de gulden middenweg, van Blake & Mouton is het meest van toepassing op de
organisatie. Er is een evenwichtig verdeelde aandacht voor zowel productie als de mens. De
directeur omschrijft het zelf het liefst als: “Er wordt veel gegrapt, maar ook hard gewerkt”.
9
§1.8 Configuraties van Mintzberg Mintzberg heeft zeven verschillende configuraties gevonden om de organisatie-eigenschappen
in te delen. Het gaat hier om de ondernemersorganisatie, machineorganisatie, professionele
organisatie, gedivisionaliseerde organisatie, innovatieve organisatie, zendingsorganisatie en
politieke organisatie.
De professionele organisatie van Mintzberg (Marcus & van Dam, 2012)
Het meest van toepassing op Marketing Groningen is de professionele organisatie. Hierin zijn er
veel hoogopgeleide personeelsleden en zij worden ondersteund door de stafdiensten (hier:
secretariaat en administratie). De medewerkers hebben veel autonomie als het op hun eigen
werkzaamheden aankomt en de organisatie heeft een groot democratisch karakter.
10
H2. Krachtenveld
§2.1 Micro, meso en macro omgeving
§2.1.1 Micro
De factoren op micro-niveau zijn factoren waar de
organisatie zelf invloed op heeft. Belangrijke factoren hier
zijn het personeel, zij zijn als ware het kapitaal van de
organisatie. Dit zijn de directie, de staf en de marketeers die
werken bij Marketing Groningen, maar ook de medewerkers
van de VVV. Ook gaat het hierbij om de producten die zij
leveren: de middelen en campagnes die zij ontwikkelen
om Groningen te promoten. Als deze niet effectief zijn,
dan heeft het werk van de organisatie weinig nut. Andere factoren die van belang zijn zijn
techniek, de technologische middelen die zij gebruiken, en strategie, de manier waarop zij
Groningen op de kaart proberen te brengen. Financiën zijn ook belangrijk, maar daar Marketing
Groningen een non-profit organisatie is, wordt zij voornamelijk gefinancierd vanuit subsidies en
zodoende is het financieel beleid en winst en omzet minder belangrijke factoren.
§2.1.2 Meso
De factoren op meso-niveau zijn factoren die de organisatie eventueel kan en wil beïnvloeden,
en die tevens ook weer de organisatie kunnen beïnvloeden. Erg belangrijk is de concurrentie.
Op nationaal niveau zijn dit bijvoorbeeld organisaties op provinciaal niveau, zoals Marketing
Drenthe, of op stedelijk niveau bijvoorbeeld Amsterdam met haar ‘I Amsterdam’-campagne.
Marketing Groningen wil toeristen naar Groningen laten komen en zal hen moeten overtuigen
dat Groningen aantrekkelijker is dan Drenthe of Amsterdam. Daarnaast zijn er ook concurrenten
op internationaal niveau. Steden als Hamburg, Milaan of Barcelona zijn evengoed concurrenten.
De tweede grote factor is de consument. Zij zijn immers de toeristen die naar Groningen kunnen
komen en hopelijk hier ook geld uitgeven. Zij moeten gestimuleerd worden om voor een dag of
langere tijd (wonen, studeren) naar de provincie Groningen te komen. Zij zijn dan ook de
doelgroep van de organisatie.
Andere belangrijke factoren zijn de kapitaalverschaffers, in dit geval bijvoorbeeld Gemeente-
en Provincie Groningen, die subsidies geven aan Marketing Groningen. Zonder hen kan de
organisatie niet opereren.
Daarnaast is de media een belangrijke factor. Marketing Groningen organiseert persreizen zodat
de media schrijven over Groningen. Er moet voor gezorgd worden dat zij positief en niet negatief
(of niet!) over Groningen schrijven.
Ook distributie is van belang, denk aan de verspreiding van inserts, folders of boodschappen op
een andere manier.
De 'alle dagen welkom'-campagne ter promotie van de koopzondagen in de stad Groningen
11
§2.1.3 Macro
De factoren op macro-niveau zijn factoren waarvan de
organisatie afhankelijk is en doorgaans geen invloed op
heeft. Dit zijn de DESTEP-factoren. Belangrijke
DESTEP-factoren zijn economie, heeft de consument
geld over om te reizen of om op een andere manier
(shoppen, eten) te besteden in stad of ommeland? Ook
technologie is belangrijk. Momenteel promoot
Marketing Groningen ook via webspots op uitzending
gemist of via de sociale media, dit was 10 jaar geleden
nog niet mogelijk. Ook infrastructuur is belangrijk.
Wanneer een nieuwe lijndienst naar Groningen Airport
Eelde begint, dan breekt er weer een grote nieuwe
markt aan voor Marketing Groningen. Denk hierbij aan
Gdansk in Polen, waar Marketing Groningen
momenteel ook erg mee bezig is.
§2.2 Krachtenschema In een krachtenschema zien bovengenoemde factoren er als volgt uit.
1De Groningen-Bowie-bus zorgt voor een directe lijnverbinding tussen Groningen Airport Eelde en de binnenstad tijdens de ‘David Bowie is’ tentoonstelling in het Groninger Museum.
12
H3. Kenmerken communicatie
§3.1 Communicatiebeleid Het doel van de organisatie is als het ware communiceren.
Communiceren naar potentiële bezoekers en communiceren naar de
stakeholders. Al het materiaal dat naar buiten gaat heeft als doel het
promoten van Groningen. Websites, folders, flyers, inserts,
persberichten, campagnes: alles heeft betrekking op de missie van
de organisatie.
Daarnaast is er ook sprake van corporate communicatie. Twee keer
per jaar geeft Marketing Groningen het Marketing Groningen
Journaal uit, welke onder stakeholders verspreidt wordt. Hierin
staat alles wat bereikt is, welke evenementen er waren, welke er
nog gaan komen en ander nieuws rondom Groningen en Marketing
Groningen. In dit geval is er sprake van het informeren van de
stakeholders en dus niet het activeren van potentiële bezoekers.
§3.2 Kanalen Marketing Groningen gebruikt zowel moderne als traditionele kanalen. Internet, televisie, krant
en ander drukwerk wordt gebruikt voor het verspreiden van de boodschap van de organisatie.
Voor de interne communicatie is dit het internet en drukwerk, voor de externe communicatie
internet, televisie, krant én drukwerk.
§3.3 Boodschapdragers Boodschapdragers die de organisatie gebruikt zijn websites,
sociale media, nieuwsbrieven, webspots, reclamespots, krant,
folders, flyers en posters. Sterker nog, er is een hele lijn met ‘Er
gaat niets boven Groningen’-producten. Deze zijn in principe ook
boodschapdragers: van t-shirts tot glazen. Intern wordt er
gebruik gemaakt van websites, de cloud waarin gewerkt wordt,
e-mail en uiteraard het Marketing Groningen Journaal. Extern
zijn dit in principe alle bovengenoemde middelen. Er zijn
nauwelijks producten te verzinnen waar ‘Er gaat niets boven
Groningen’, de slogan en de boodschap van de organisatie, niet
op wordt gebruikt.
Het Marketing Groningen Journaal van winter 2015
Een 'Er gaat niets boven Groningen'-usb-stick in de vorm van de Martinitoren
13
§3.4 Vorm en inhoud
§3.4.1 Vorm
De huisstijl van Marketing Groningen is waarschijnlijk herkenbaar voor alle Groningen. Zij
gebruikt voor haar corporate uitingen het logo van de organisatie, Marketing Groningen, zelf.
Voor externe uitingen maakt zij gebruik van de ‘G’ van Groningen en ditzelfde beeldmerk met de
slogan ‘Er gaat niets boven Groningen’. In alle uitingen komen dezelfde kleuren naar voren:
zwart, wit en oranje. Daarnaast wordt er gebruik gemaakt voor een standaard lettertype bij deze
uitingen. Deze komen ook terug op de websites van Marketing Groningen. De hoofdwebsite is te
vinden onder http://toerisme.groningen.nl
§3.4.2 Inhoud
De uitingen van Marketing Groningen en haar campagnes hebben voornamelijk betrekking op
twee van de aspecten van Steehouder (2006), namelijk het referentiële aspect en het
appellerende aspect. Daarnaast is er ook sprake van het expressieve aspect.
Deze laatste komt terug in de slogan die gehanteerd wordt: ‘Er gaat niets boven Groningen’.
Waarom? Het speelt in op de gevoelens van de ontvanger, namelijk: Er gaat niets boven ons, dit
is wie wij zijn en kom naar ons.
Het referentiële aspect, de feitelijke informatie, komt terug op de informatieve informatie die
gegeven wordt over de stad, provincie of over activiteiten en evenementen. Dit kan zijn in de
vorm van informatie in folders over bijvoorbeeld Lauwersoog of informatie op de website over
de Nacht van de Mode in de stad Groningen.
Doordat Marketing Groningen mensen wil activeren om naar
Groningen te komen is er ook sprake van het appelerende aspect. Veel
van de teksten en informatie bevatten zinnen als ‘Kom ook naar…’,
‘Niks te doen? Bezoek dan…’ of uit zich in de G7, die Marketing
Groningen heeft gemaakt: zeven redenen om naar Groningen te komen.
De G7 bestaan uit de stad Groningen, borgen, wierden, de wadden
(voorheen Pieterburen), kerken, het Lauwersmeer en Bourtange. Deze
worden gepromoot als ‘zeker het bezoeken waard’.
Er is zelfs een G7 fietsroute
14
§3.5 Formele en informele communicatie In de organisatie is er onderscheid tussen formele en informele communicatie. Formele
communicatie is voornamelijk de externe communicatie, de boodschappen die naar buiten gaan.
Er wordt gecommuniceerd via gerede kanalen als internet en televisie, hebben een
georganiseerde verspreiding (bv. een mailinglist) en hebben altijd het logo van de organisatie,
zodat zij herkenbaar als zender is.
Informele communicatie vindt voornamelijk plaats tussen de medewerkers. Hier hoort ook de
VVV bij, welke geëxploiteerd wordt door Marketing Groningen en de communicatie naar
bedrijven en personen die reeds een lange tijd samenwerken met de organisatie.
In feite zijn zij elkaars verlengde. Formele communicatie leidt weer tot informele communicatie
en andersom.
§3.6 Communicatie over de organisatie In 2011 schreef hoogleraar Gert-Jan Hospers het boek ‘Er gaat niets boven citymarketing – Hoe
zet je een plaats op de kaart?’. Hierin beschrijft hij hoe citymarketing in zijn werk gaat en vooral
hoe het wél moet. Als case study gebruikt hij Marketing Groningen en haar ‘Er gaat niets boven
Groningen’-campagne. Hij noemt de campagne ‘een succesverhaal’ en schrijft met veel lof over
de activiteiten van de organisatie.
Op 9 mei 2015 verscheen het artikel ‘Groningen-pr op de ‘spitze’’ in het Dagblad van het
Noorden. Schrijver Richold Brandsma spreekt o.a. met Micheal Wendt, de
buitenlandcoördinator, van de Hafengeburtstag in Hamburg. Hij zegt dat hij onder de indruk ik
van de inzet van Marketing Groningen en zegt “Het is professioneel wat Groningen gedaan heeft.
De presentatie is geweldig. Wat zij (Marketing Groningen) gedaan hebben is toll”. In hetzelfde
artikel noemt Jan Pieter Loopstra, PvdA-raadslid, dat het neergezette evenement op de
Hafengeburtstag door Marketing Groningen enorme Groningen-promotie is.
In het artikel ‘Stad wint City Marketing Trofee’ uit het Dagblad van het Noorden van 19 juni 2013
schrijft de krant dat de jury van het Nationaal Congres Citymarketing ‘een consistent
marketingbeleid voert dat los staat van de waan van de dag’. Ook de inzet van sociale media
wordt geprezen door de jury. Marketing Groningen nam het op tegen haar concurrenten uit Den
Haag en Eindhoven en kon met de trofee naar huis, welke nog steeds prominent op het kantoor
staat.
15
H4. Communicatieprocessen
§4.1 Mening over communicatie Persoonlijk vind ik dat Marketing Groningen erg goed om gaat met de communicatie. ‘Er gaat
niets boven Groningen’ is niet voor niets één van de bekendste citymarketing slogans van het
land, dan wel niet dé bekendste. Deze is goed blijven hangen bij de toerist, dé doelgroep van
Marketing Groningen. In de overwegingen over op welke manier te communiceren houdt zij
rekening met de doelgroep van het bepaalde evenement of kanaal. Op de Instagram van de
Nacht van de Mode wordt op een andere manier gecommuniceerd, dan in een insert over het
Lauwersmeer.
§4.2 Communicatiepraktijken Ook in de uitvoering gaat zij goed om met de communicatie. Er worden altijd contacten
onderhouden met de opdrachtgevers, voornamelijk de gemeenten of regio’s in Groningen en er
wordt rekening gehouden met hun wensen. Daarnaast onderhoudt zij ook contacten met de
media, denk hierbij aan het organiseren van- of het deelnemen aan persreizen.
De vruchten worden hier ook van afgeworpen. In de media is Marketing Groningen vaak positief
aanwezig. Denk hierbij aan eerdergenoemde artikelen over de Hafengeburtstag of over een
hoogleraar die een half boek over Marketing Groningen schrijft onder het mom van ‘succesvol’.
§4.3 Grunig en Van Ruler Grunig (1989) beschrijft vier visies op communicatie met publieken: press agentry, public
information, two-way assymetrical en two-way symetrical. Marketing Groningen zou ik zelf
plaatsen onder two-way assymetrical. Zij wil de doelgroep voornamelijk activeren om naar
Groningen te komen en er is niet zo zeer sprake van tweerichtingsverkeer op gelijkwaardig
niveau. Zij luistert wel naar wat de afnemer wil en communiceert op die manier, maar
desondanks wil zij voornamelijk activeren, en zo is haar eigen boodschap ‘harder’ dan die van de
ontvanger.
In het geval van Van Ruler (1995) neig ik naar de visie ‘gecontroleerd eenrichtingsverkeer’. Er is
geen evenwichtig tweerichtingsverkeer - maar ook niet enkel eenrichtingsverkeer - en er is
sprake van het willen veranderen van kennis, houding en gedrag, met als uiteindelijk doel het
aantal bezoeken aan Groningen vergroten. Er wordt wel geluisterd naar de ontvanger, maar
voornamelijk in de vorm van feedback.
16
H5. Content- en mediaopdracht Voor Marketing Groningen heb ik allerlei soorten content gemaakt. Dit varieert van het
aanmaken van webpagina’s tot hele websites en van het aanmaken van evenementen tot het
onderhouden van de sociale media. Al deze middelen zijn voor de online-tak van Marketing
Groningen, ik ben immers onderdeel van de afdeling Online Marketing.
De volgende opdrachten zijn tweeledig en als volgt in te delen:
- Tekst voor de website (content/tekst, media/website)
- Het plaatsen van beelden op de Instagram (content/beelden, media/sociale media)
17
§5.1 Content 1: Vogelparadijs Lauwersmeer Marketing Groningen zet zich met haar Lauwersmeercampagne in voor de promotie van het
Lauwersmeer. Een onderdeel van deze campagne is de website
http://lauwersmeer.groningen.nl, een website over het Lauwersmeer. Op deze website is o.a.
informatie te vinden over activiteiten in het Lauwersmeer, toeristische bezienswaardigheden,
maar uiteraard ook over de natuur in het Nationaal Park Lauwersmeer.
Onder het kopje natuur valt ook het thema dieren. Het Lauwersmeer wordt neergezet als een
goede locatie voor vogelliefhebbers, maar de enige pagina’s onder dieren gingen over Schotse
Hooglanders, de zeearend en Konikpaarden. Een pagina met tekst over de vogels in het
Lauwersmeer ontbrak dus nog. Zodoende dat deze opdracht bij mij terecht kwam.
De opdracht was om een tekst te schrijven over de vogels in het Lauwersmeer van ongeveer één
A4 voor de website. Als bron voor deze tekst kreeg ik een dik rapport van het Instituut voor
Natuureducatie en Duurzaamheid, het IVN. Een nogal droog rapport met veel cijfers en
statistieken. Mijn opdracht was om hier een ‘korte’ toegankelijke tekst van te maken voor de
website.
Voor het schrijven van de tekst heb ik het rapport doorgenomen en me ingelezen in de
geschiedenis en natuur van het Lauwersmeergebied. Ik wilde van de tekst een lopend verhaal
maken, zodat het ook voor leken op het gebied van vogels te begrijpen is. Door steeds een
overzicht van vogels en gebieden te geven wilde ik de tekst tegelijkertijd ook interessant maken
voor vogelliefhebbers.
Zodoende heb ik besloten om de tekst te beginnen met een klein stukje geschiedenis – hoe is het
Lauwersmeer een vogelparadijs geworden? Hierna gaat de tekst over in een verhaaltje over
waar welke soorten vogels te vinden zijn. Zo weten vogelliefhebbers welke vogels er te vinden
zijn in het gebied en kunnen ook leken zich inbeelden over wat er allemaal aan vogels leeft,
voedt en broedt in het Lauwersmeergebied. De laatste alinea geeft een mooie opsomming over
hoe we weten hoeveel vogels er zijn en waarom het Lauwersmeergebied terecht tot
vogelparadijs gerekend mag worden. De oriëntatie op- en het schrijven van de tekst heeft me in
totaal een middag gekost. De organisatie had geen deadline o.i.d. gesteld voor de tekst. Het was
één van die dingen die blijft liggen op de plank, maar eigenlijk al wel had moeten bestaan.
Na goedkeuring kon de tekst gepubliceerd worden op de website, waar het te vinden is onder de
titel Vogelparadijs. Daarna is de tekst tevens voor de Engelse en Duitse versies van de website
door externe vertalers vertaald naar deze respectievelijke talen. Deze zullen binnenkort te
vinden zijn op de websites onder de titels Lauwersmeer Bird Paradise en Vogelparadies
Lauwersmeer. De tekst en de vertalingen zijn te vinden in bijlage 1.
18
§5.2 Content 2: Nacht van de Mode Voor de Nacht van de Mode heb ik op meerdere manieren content geleverd. Voor zowel de
website als voor de Instagram van de Nacht van de Mode heb ik updates geplaatst. Voor de
website ging het om het aanmaken en bijhouden van de inzendingen van de Best Geklede
Groninger. Voor de Instagram van de Nacht van de Mode heb ik socials gemaakt en daarnaast heb
ik op de dag van de Nacht van de Mode zelf foto’s gemaakt en deze gepost op haar Instagram. Het
inzetten van Instagram was voor ons een bewuste keuze, op dit sociale netwerk zijn immers veel
fashion bloggers en andere modeliefhebbers actief. Ik zal voor deze opdracht verder ingaan op
de content die ik geleverd heb voor de Instagram-pagina van de Nacht van de Mode.
Socials
Bij het lanceren van de pagina wilden we kijken hoe we mensen zo
goed mogelijk konden informeren over het evenement. Zodoende ben
ik gekomen met het idee om een blokkensysteem te gebruiken om
mensen een overzicht te geven van wat er zoal te doen is. Daarnaast
moest Marketing Groningen als afzender wel enigszins zichtbaar zijn.
De ‘blokken-socials’ zijn zodoende gemaakt in de stijl van de website
van Marketing Groningen - een afbeelding met een oranje blok erover
met witte tekst (zie ook de afbeelding van de dierenpagina bij content
#1). Ook het lettertype is hetzelfde als dat van van de website.
Daarnaast hebben we ook de hashtag #nvdm050 bedacht en groot
onderin gezet met de hoop de hashtag onder de aandacht te brengen.
De twee varianten die we
gebruikt hebben zijn ‘wat wordt jouw afterparty?’ en
‘waar kijk jij het meest naar uit?’. De toon van deze
vragen past ook bij de beoogde doelgroep (de fashion-
liefhebbers) en ook bij de toon van Marketing
Groningen. Zij gebruiken in hun online communicatie
het informele ‘je’ i.p.v. het formele ‘u’. Er is ook
bewust voor gekozen om de tekst op de afbeelding te
zetten. Daar Instagram een zeer visueel-ingesteld
medium is wordt een tekst in een afbeelding sneller
gelezen deze in de omschrijving van de foto.
De blokken zijn allen afzonderlijk gemaakt en ik heb een template gemaakt in photoshop, die ook
volgend jaar en eventueel later eenvoudig weer kan worden gebruikt. Enkel de afbeelding en de
tekst hoeven dan veranderd te worden.
Deze blokken zijn gebruikt voordat we professionele socials kregen van het designbureau Studio
Plakband. Daar het budget gebruikt is voor hun socials, zijn de mijne gebruikt als opvulling tot
deze beschikbaar waren. De socials zijn in één middag gemaakt.
19
Foto’s
Op de dag van de Nacht van de Mode was ik met de collega’s aan het werk
in de stad. Op de plaatsen waar ik was heb ik foto’s gemaakt voor de
Instagram-pagina. De foto’s die ik gemaakt heb zijn in twee categorieën te
verdelen: de collage’s en de gewone foto’s.
De collage’s heb ik gemaakt als
sfeerimpressies. Deze bestaan uit drie of meer
foto’s om de Instagrammers een idee te geven
van de bepaalde onderwerpen. Zo heb ik een
collage gemaakt van het stijlpunt op de Grote
Markt, waar mensen een makeover konden
krijgen. Daarnaast heb ik een collage gemaakt
van de Blogger Closet Sale op het Damsterplein,
een soort tweedehands kledingmarkt waar
bekende fashion bloggers hun eigen kleding
verkopen. Deze markt werd goed bezocht en ik
heb van de collega op het plein gehoord dat ze
de collage erg leuk vond.
Daarnaast heb ik nog ‘gewone’ foto’s gemaakt tijdens het evenement. Voornamelijk heb ik
geprobeerd om hierbij een blik achter de schermen te geven.
Zo heb ik een foto gemaakt in de Der Aa-kerk toen de ‘catwalk’
opgebouwd was om het publiek te teasen voordat de Der Aa-kerk
voor hen toegankelijk was. Ik was zelf aanwezig bij de opbouw en
het leek me een goed idee om de volgers een blikje achter de
schermen te geven.
Ook wilden we de pop-up modeshows wat meer onder de aandacht
brengen en zodoende heb ik voor aanvang van de shows
bijvoorbeeld de modellen gefotografeerd. De modellen waren hier
echter niet altijd van gediend. Eén van de dames gaf me constant
een gemene blik in de camera, dus die foto heb ik maar niet geplaatst. Wel is het onder de
collega’s de leukste foto van de modellen, dus hierbij krijgt ze wel een speciale vermelding.
20
H6. Stagewerkzaamheden In dit hoofdstuk zal ik ingaan op de werkzaamheden die ik tijdens de stageperiode bij Marketing
Groningen heb verricht. Een groot deel hiervan heeft betrekking op de online communicatie.
§6.1 Website
Meteen op de eerste dag werd ik wegwijs gemaakt met Kirra, het
systeem dat gebruikt wordt om de websites te beheren. Via Kirra
worden de webpagina’s aangemaakt, ingevuld en geüpdatet.
Daarnaast bleek het systeem later nog veel meer functies te
hebben. Kirra is ook een database voor bedrijven die vermeld
worden op de websites van Marketing Groningen, verleent
toegang tot de beeldbank, analyseert zoekresultaten en zo heeft
het nog veel meer functies waar ik waarschijnlijk nooit achter zal
komen.
Mijn eerste klusjes op de websites bestonden uit het overzetten
van webpagina’s naar flex-pagina’s. Het flex-systeem geeft meer
mogelijkheden om de pagina’s vorm te geven en Marketing
Groningen wilde al haar simpele platte webpagina’s in dit nieuwe flexibele formaat hebben,
zodat pagina’s beter en eenvoudiger in te richten zijn.
Na de eerste week ben ik o.a. bezig geweest met het checken van de pagina’s op inhoud en
opmaak, de zoekmachine optimalisatie en het aanmaken van evenementen voor op de website,
wat vooral vaak in de aanloop naar de maandelijkse nieuwsbrieven gebeurt (Nederlands, Duits
en persnieuwsbrief).
Ook ben ik rond week 4 bezig geweest met het kopiëren van gegevens van de website
tuinen.groningen.nl naar de database van Marketing Groningen. Dit waren meer dan honderd
tuinen waarvan alle gegevens – adressen, foto’s, beschrijvingen en meer – handmatig gekopieerd
moesten worden. Eerst van de ene site naar een word-document en daarna weer naar de nieuwe
site. Dit was een klusje van meerdere dagen en niet bepaald mijn favoriet. Uiteindelijk was het
wel erg fijn om alles ingevoerd te zien en deze gegevens kunnen in de toekomst weer eenvoudig
gebruikt worden.
Vervolgens kwam ik terecht bij de grotere klussen: het
aanmaken/inrichten van hele websites. Denk hierbij
voornamelijk aan het aanmaken van websites in de talen
Duits en Engels. De Nederlandse pagina’s werden extern
vertaald en het was mijn taak om deze vertaalde teksten
allemaal online te zetten door de Nederlandse pagina’s over
te nemen en de teksten en SEO’s te vervangen met de
vertaalde teksten. Het gaat hierbij o.a. om de Duitse en
Engelse citytrip-websites en de website van het Lauwersmeer
in deze twee respectievelijke talen. Ook de vertaling van de
website van de regio Eemsdelta heb ik online gezet.
Bovendien heb ik thematische pagina’s gemaakt voor
evenementen als David Bowie is en het Mesdagjaar, deze licht
ik verder toe in §6.3 ‘Evenementen’.
Kirra, het systeem dat gebruikt wordt om de websites te beheren
De Duitse versie van de citytrip-website
21
Daarnaast heb ik teksten geschreven voor de websites van
Marketing Groningen. Zo heb ik een tekst geschreven over de
vogels in het Lauwersmeergebied voor de
Lauwersmeerpagina. Ook heb ik teksten geschreven voor
enkele highlights op de citytrip-site: het Noorderplantsoen, de
Vismarkt en Terrassen. Deze werden toegevoegd na het
wegvallen van het Infoversum als highlight op de website,
deze was immers failliet verklaard en functioneerde zodoende
niet meer als toeristische trekpleister.
In week 12 kwam er de mogelijkheid om blogberichten te plaatsen op
de website. Hier heb ik er enkele van aangemaakt, zoals ’10 redenen om
deze winter naar Groningen te komen’, ‘10 shopping tips in Groningen’
en ‘10 tips voor eten en drinken in Groningen’, niet te vergeten het
Duitse ‘8 Gründe für einen Besuch im winterlichen Groningen’, het
Engels ‘8 reasons to visit Groningen this winter’ en het Poolse ‘7
powodów, by wybrać się na wycieczkę do Groningen’. Vooral deze
eerste, de 10 redenen, deed het erg goed op de kanalen van Marketing
Groningen. De likes gingen hard op Facebook (bijna 3000 likes), Twitter
liep veel beter dan anders (130+ engagements – i.p.v. het gebruikelijke
handjevol) en het zorgde ervoor dat er alleen in de ochtend al 5000
bezoekers op de website terecht kwamen. Ook voor Eurosonic
Noorderslag werd er een blogpost gemaakt met 10 tips voor de
muziekliefhebbers die geen kaarten hebben weten te bemachtigen voor
het festival.
De formule die ik hanteerde voor deze berichten was simpel: een
uitsnede maken van 1400x400 pixels van een goede afbeelding in
Photoshop, een tekstje van één of twee korte alinea’s (rechtstreeks
vanuit het evenement indien mogelijk, anders zelf geschreven) en een
verwijzing naar een plaats waar de lezers meer informatie kunnen
krijgen, bij voorkeur naar een pagina op onze eigen websites.
Daarnaast zijn er ook nog kleine klusjes voor de websites e.d. Denk
hierbij aan het plaatsen van nieuwsberichten op de website, het
(bij)schrijven van kleine stukjes hier en daar, kleine updates of kleine
photoshop-klusjes (bv. banners maken, watermerkjes toevoegen, etc.).
Citytrip Groningen: Terrassen
Citytrip Groningen: 10 redenen om naar Groningen te komen deze winter
22
§6.2 Sociale media
Voor Marketing Groningen ben ik ook bezig geweest met de sociale
media. Dit had mede te maken met m’n specifieke onderzoeksopdracht,
het vinden en opzetten van een nieuw geschikt kanaal.
Vooral de eerste tien weken ben ik bezig geweest met het opzetten en
onderhouden van de Instagram-pagina van Marketing Groningen:
toerisme.groningen. Vrijwel dagelijks heb ik gezocht naar foto’s om te
plaatsen op de pagina en daarna te kijken hoe deze foto’s het deden. De
foto’s werden ’s ochtends geplaatst en in de loop van de dag keek ik naar
de prestaties van de desbetreffende foto. Daarnaast maakten we ook
eigen foto’s. Zo heb ik op een regenachtige zaterdagmiddag anderhalf
uur op de Grote Markt gestaan tussen ouders en kinderen bij de intocht
van Sinterklaas voor een kiekje van de Goedheiligman. Je moet er wat
voor over hebben… In de tweede helft van de stageperiode heb ik
Instagram wat meer zelf het werk laten doen. Met het grotere aantal volgers lag er immers een
basis. Toch heb ik geprobeerd op andere manieren volgers en likes te verkrijgen. De focus lag
meer op het experimenteren (reposten, actualiteiten, oproepen tot het delen van foto’s) en het
vormen van een soort te gebruiken ritueel dan op het constant maar moeten onderhouden van
de pagina.
Daarnaast had ik ook toegang tot het Twitter-kanaal van
Marketing Groningen, @EGNBG. Het Twitter-kanaal
heeft een redelijk aantal volgers, ruim 1400, maar de
interactie op de pagina was vrij minimaal. Zodoende
kreeg ik mede de opdracht zo nu en dan wat te plaatsen
en te kijken of er nog meer gedaan kon worden. De
interactie op de Twitter-pagina nam geleidelijk toe. In
november kon al een toename geconstateerd worden,
maar in december was dit zo ver toegenomen dat de
pagina eigenlijk heel redelijk presteerde. Dit waren niet
zozeer mijn inspanningen, maar de toename van de
interactiviteit was toch erg boeiend om bij te houden via
bijvoorbeeld Twitter Analytics.
Tot het Facebook-kanaal had ik zelf geen toegang – deze
liep immers al erg goed op de huidige manier – maar
desondanks vond ik het wel interessant om te kijken
hoe posts op dit kanaal presteerden. Mede omdat ik zo
kon zien wat de volgers wel en niet interessant vonden
en kon kijken of ik dit kon doorvertalen naar de andere
kanalen. Hier was bijvoorbeeld ook de trend te
herkennen dat een willekeurige foto van de
Martinitoren het beter deed dan een mooie plaat uit de
provincie. Daarnaast is het natuurlijk ook interessant
om te zien wat posts doen die linken naar content waar
ik zelf aan heb (mee)gewerkt, zoals de blog posts.
Foto intocht van Sinterklaas op Instagram
'10 redenen om naar Groningen te komen deze winter' op Facebook
23
§6.3 Evenementen Marketing Groningen heeft te maken met een
hoop evenementen in de binnenstad. Het eerste
evenement waar ik zelf deel van uitmaakte was
de Nacht van de Mode. Voor dit evenement ben
ik o.a. bezig geweest met de Best Geklede
Groninger en de Instagram. Voor de Best Geklede
Groninger heb ik constant de website
bijgehouden. Groningers konden zichzelf en
anderen nomineren door een foto te plaatsen op
de Facebook-pagina van de Nacht van de Mode.
Het was mijn taak om deze foto’s op de website
te zetten, zodat deze bekeken en geliket konden
worden. Ook ben ik op de zaterdag van het
evenement zelf aan het werk geweest in de
binnenstad. Zo heb ik foto’s gemaakt voor o.a.
Instagram, maar ook meegeholpen bij de op- en
afbouw en communicatie in de Der Aa-kerk, hier
was in de avond de uitreiking van de Best
Geklede Groninger door Maik de Boer en
aansluitend een modeshow.
Een tweede groot evenement was de
wintercampagne, deze was met name gefocust op
de David Bowie-tentoonstelling in het Groninger
Museum. Voor Marketing Groningen ben ik o.a.
bezig geweest met het opzetten en inrichten van
de Bowie-pagina op haar citytrip-website, een
pagina met alle evenementen rondom David
Bowie in de Groningse binnenstad. In dit
overzicht werd de hoofdtentoonstelling
opgenomen alsmede de randprogrammering in
de binnenstad. Denk hierbij aan de Bowie-films in
het Groninger Forum, het Bowie-optreden van het
NNO en het Bowie Mania-evenement in de
binnenstad.
Daarnaast was het stiekem toch erg leuk om een
link naar deze pagina te zien op de website van De
Telegraaf, ondanks dat deze wel erg ver verstopt
was op de nieuwswebsite.
Best Geklede Groninger: Categorie man, pagina 1
Citytrip Groningen: David Bowie Is
24
Voor het programma rondom het Mesdagjaar, waar in winter
2015 allerlei afsluitende activiteiten voor werden georganiseerd,
heb ik een soortgelijke pagina gemaakt. Dit keer werd deze niet
geplaatst op de citytrip-website, maar op de toerisme-website.
De pagina gaf een overzicht van alle activiteiten die gehouden
werden rondom de schilder in stad en provincie, met als klapper
Moving Mesdag, de digitale versie van het Panorama Mesdag op
het Waagplein.
Een ander terugkerend evenement waarvan de website een
opfrisbeurt nodig had was Sinterklaas. De pagina moest bijgewerkt
worden voor de intocht van 2015 en delen van de pagina waren
sinds 2013 niet meer aangepast. Naast het opfrissen van de pagina,
inclusief afbeeldingen, heb ik nog pagina’s gemaakt voor andere
Sinterklaas-gerelateerde evenementen: het Pietenspektakel en de
Pepernotenfabriek in de Folkingestraat.
In de winter van 2015 waren er weer tal van
activiteiten in de binnenstad tijdens de zogenoemde wintercampagne. Ook
voor de winterprogrammering en winteractiviteiten heb ik een uitgebreid
overzicht gemaakt in de vorm van een soort evenementenkalender.
De laatste themapagina die ik gemaakt heb was voor het Eurosonic
Noorderslag festival, deze werd geplaatst op de Citytrip-website. Het
ging hier voornamelijk om wat er allemaal te doen is in de stad tijdens
Eurosonic Noorderslag en dan met name alle alternatieve
evenementen die tijdens het Eurosonic Noorderslag festival worden
georganiseerd en ook zonder kaarten te bezoeken zijn, zoals
Grunnsonic, Platosonic en het heel erg alternatieve Pleuropsonic. Naast
het festival en de alternatieve muziekfestivals zijn er ook kleinere
andere muziek-gerelateerde evenementen of activiteiten die het waard
zijn om te bezoeken wanneer de bezoekers van Eurosonic Noorderslag
even niet op het festival zijn, zoals de Bowie-tentoonstelling of een
tentoonstelling over strips en muziek in Het Nederlands Stripmuseum.
De cover van de winter-insert met het thema 'Feestdagen'
Toerisme Groningen: Hendrik Willem Mesdag
Sinterklaas.groningen.nl
Citytrip Groningen: Eurosonic Noorderslag
25
§6.4 Hand- en spandiensten Naast de voorgaande werkzaamheden zijn er ook veel andere klusjes die gedaan moeten
worden. Denk hierbij aan het opnemen van de telefoon - welke veelvuldig overgaat, het invoeren
en controleren van bedrijven in de database, het verzamelen van informatie of teksten voor
bepaalde websites, het toegang verlenen tot de beeldbank en het checken van nieuwsbrieven op
fouten e.d.
Ook heb ik hand- en spandiensten gedaan waar niet al
te veel bij nagedacht hoefde te worden. Denk hierbij
aan het vouwen van brieven voor de ondernemers (alle
ondernemers uit de provincie met een vermelding op
de website krijgen jaarlijks een brief), het in elkaar
zetten van naamkaartjes voor een symposium van de
Verhalen van Groningen, een beetje sjouwen en het
maken van honderden tasjes bij de VVV met
informatieboekjes voor Duitse toeristen die massaal
Groningen bezoeken op 3 oktober, de Tag der
Deutschen Einheit.
Daarnaast zijn er natuurlijk ook de ‘noodzakelijke klusjes’ voor iedereen: het in- en uitruimen
van de vaatwasser, het verwisselen van de watertank en het bijvullen van het water en de
koffiebonen in het koffieapparaat, wat misschien nog wel het allerbelangrijkste klusje is voor de
sfeer op de werkvloer.
Stapeltjes en tasjes maken voor Duitse toeristen bij de VVV op de Grote Markt
26
Bronnen Brandsma, R. (2015). Groningen-pr op de ‘spitze’. Dagblad van het Noorden, 9 mei 2015.
Citytrip Groningen. Geraadpleegd op 20 november via http://citytrip.groningen.nl
Dagblad van het Noorden. (2013). Stad wint City marketing Trofee. Dagblad van het Noorden, 19
juni 2013.
Evers, W.J.M. (1997). Formele openbare communicatie versus informele openbare
communicatie. Amsterdam University Press.
Grunig, J. (1989). Publics, audiences and market segments: Segmentation principles for
campaigns. Newbury Park: Sage.
Grunig, J. (2009). Paradigms of global public relations in an age of digitalization. Prism 6.
Hospers, G. (2011). Er gaat niets boven citymarketing – hoe zet je een plaats op de kaart?
Haystack.
Instagram Toerisme Groningen. http://www.instagram.com/toerisme.groningen
Lauwersmeer Groningen. Geraadpleegd op 11 november 2015 via
http://lauwersmeer.groningen.nl
Marcus, J. & Van Dam, N. (2012). Een praktijkgerichte benadering van marketing en
communicatie. Noordhoff Uitgevers.
Shopping Groningen. Geraadpleegd op 20 november 2015 via http://shopping.groningen.nl
Toerisme Groningen. Geraadpleegd op 1 oktober 2015 via http://toerisme.groningen.nl
Vos, M. et. al. (2013). Communicatie & Planning. ThiemeMeulenhoff.