Beschrijving specifiek werk kunstbeschouwing 3D Gustave Eiffel

MiekevanOsnovember2010

1

Specifieke beschrijving werk 3D kunstbouwwerk De Eiffeltoren

Beschrijving aan de hand van een drietal vragen:

• Hoe zit de verschijning van De Eiffeltoren eruit?

• Waarom heeft de maker het op deze manier gemaakt?Wat is de functie ervan en hoe past dit in het tijdsbeeld?

• Waarom dit bouwwerk gekozen als driedimensionaal werk?

Beschrijving van het kunstbouwwerk: De Eiffeltoren (1903)

Waarom heeft de maker het op deze manier gemaakt? De Eiffeltoren staat in het hart van de hoofdstad aan de linkeroever van de Seine in het 7e arrondisement van Parijs. De locatie is allerminst willekeurig, want deze is georiënteerd op de toppen van vier aanwezige kardinale punten, de Notre Dame, de Saint-Chapelle, de Saint-Jacques toren en het Louvre / de Dome des Invalides. Beleefde werkelijkheid Lopend of rondrijdend door Parijs zie je de Eiffeltoren als één lange verticale lijn. Hoe dichterbij je komt, hoe meer structuur je ziet en dan wordt duidelijk dat er aan het kunstbouwwerk geen verticale lijn te pas komt…. Als je de toren beklimt, ervaar je de details; de platen, de balken, de bouten vormen met elkaar een onnoemelijk grote hoeveelheid gekruiste, verstrengelde en uiteenwijkende onderdelen. Een verschijning die op het eerste oog een min of meer rechte lijn is, verwordt tot een wirwar van balken. Het standpunt van de toeschouwer is van wezenlijke invloed of je de toren ziet als een eenheid, dan wel ervaart als een ingenieus samenspel van constructiemateriaal. Bij het uitkijken over de stad vanaf de Eiffeltoren komt de stad over als een soort van weids landschap, waarin even alles lijkt samen te vallen. Al gauw ontstaat de neiging bekende punten te onderscheiden en structuur aan te brengen. Ook dan gaat de waarneming van de toeschouwer van een eenheid over in het zien van onderdelen. Eenieder gaat hierdoor een eigen beleving en interpretatie van het kunstbouwwerk aan. Ingenieur boven architect De constructie is in ijzer, omdat ijzer een draagvermogen heeft dat tienmaal groter is dan hout en twintigmaal zoveel als steen. Een voor die tijd nieuw materiaal dat relatief licht is, waardoor een minder zware fundering en draagconstructie volstaat. Alleen ijzer is bestand tegen de verticale druk en horizontale winddruk tijdens een storm. Dit is van groot belang aangezien de opdracht was een bouwwerk te realiseren van een ongekende hoogte: meer dan 300 meter! Binnen- en buitenruimte gaan in elkaar over. De toren kent geen dak en gesloten wanden. De zwevende lijnen van de balken doorkruisen bomen, huizen, kerken en de slingerende loop van de Seine. Tijdens het voortbewegen in de toren veranderen de gezichtspunten voor de toeschouwer voortdurend en geven een bijna 4D-effect. Aerodynamica als leitmotiv De Eiffeltoren is 312 meter hoog en opgebouwd op een fundering van vier betonnen voetstukken welke vijftien meter ondergronds (nog onder het niveau van de Seine) in een grindlaag van zeven meter verzonken de druk verdelen. De vier fundamenten zijn exact even hoog met gebruikmaking van een hydraulisch systeem. Vanaf daar rijzen een viertal pilaren op, welke de benen vormen van de toren, als een vierzijdige pyramide. Het bouwwerk lijkt op een grote letter ‘A’ met aan de voet een

Beschrijving specifiek werk kunstbeschouwing 3D Gustave Eiffel

MiekevanOsnovember2010

2

vierkant van 125 meter, gemeten aan iedere zijde. Aan de top verenigen de benen zich en vormen een vlak van 10 meter aan iedere zijde. Het geheel pyloonvormig. De vorm zo gekozen, zodat de wind er minimaal vat op heeft. De benen lopen vanaf de voet taps toe en bewegen ieder afzonderlijk mee op de wind. Op gezette afstand tussen de pilaren bevindt zich een plateau, een platform. Respectievelijk op een hoogte van 57 meter (4200m2), 115 meter(1650m2)en op 276 meter (352m2) hoogte. Deze zijn aangebracht om stevigheid te geven aan de poten. Een inmiddels deels afgebroken wenteltrap, gelegen aan de oostzijde van de toren, verbindt de plateaus en telt 1710 treden. Iedere toren bevat tussen de begane grond en de eerste verdieping ook een schuine lift, naast in de Zuidtoren gelegen een aparte goederenlift. Tussen de eerste verdieping en de top lopen nog eens twee duoliften. Afhankelijk van de temperatuur varieert de hoogte 15 centimeter. De wanden zijn een weinig naar binnen gebogen en de kromming ervan is door berekening bepaald om weerstand te bieden aan de wind. Destijds een noviteit Tot op de millimeter De ruwijzeren balken zijn tot op de millimeter nauwkeurig gemaakt, de gaten van de klinknagels tot op een tiende millimeter. Essentieel is dat ze naadloos passen aangezien smeedijzer niet is te lassen. De balken kennen een diversiteit aan vorm, een enorme puzzelconstructie. De constructie komt ondanks het massale gebruik van ijzer (8757 ton) niet massief over, eerder elegant door de talloze gebogen lijnen en de talloze openingen gebruikt in de constructie om donder en bliksem minder vat te laten hebben op het bouwwerk. De toren is daarmee min of meer doorzichtig, transparant .

Tussen de poten bevinden zich vier bogen met ieder een diameter van 74 meter. Een restvorm van de bruggen die Gustave Eiffel voorheen bouwde. Het ijzer hangt in een samenspel van spanningen. Zij steunen op de grond en geven het geheel een monumentaal karakter. Met een enigszins herkenbaar naturalisme van de Jugendstil zijn ze vooral esthetisch bedoeld en twee maanden nadat het platform was voltooid,aangebracht; zij hebben dan ook nagenoeg geen steunende functies.

Op de toren zijn fijnmazige ornamenten van smeedwerk aangebracht. Ook zijn aan de buitenkant in gouden letters namen aangebracht van 72 franse wetenschappers, ingenieurs en enkele andere personen uit de 18e en 19e eeuw.

Op de top werd een glazen koepel aangebracht, ‘de ballon captif’ voor een uitgelezen panorama. Ook strategisch van belang, zodat een herhaling van het beleg van Parijs zoals in de Frans-Duitse oorlog niet meer aan de orde zou zijn. Bij de 120-ste verjaardag van de toren is een webvormig uitwaaierende platform geplaatst met een transparante structuur uit Kevlar (ultralichte koolstofvezels) wat 1700 bezoekers per uur kan dragen.

Momenteel zijn metalen hekken geplaatst op de plateaus (ter voorkoming van zelfdoding of parachutespringen en bungeejumpen….). De toevoeging van de 166e antenne maakt dat de toren nu 325 meter hoog is. De voorziene sloop na twintig jaar is niet doorgevoerd, dankzij de excellente mogelijkheden die de toren biedt voor ontvangst van radio en tv. Om roest tegen te gaan is de toren van meet af aan in de verf gestoken. Aanvankelijk bij de oplevering nog bruinrood en later ook enige tijd okergeel. Momenteel met de beëindiging van haar 19e verflaag vanaf 2010 opgebouwd uit drie kleuren, in harmonie met de Parijse luchtschakering. In drietonen van donker aan de voet naar lichter aan de top. Het geheel bronskleurig.

Beschrijving specifiek werk kunstbeschouwing 3D Gustave Eiffel

MiekevanOsnovember2010

3

Gustave Eiffel heeft zijn eigen handschrift gevolgd en geen concessies gedaan, daar waar veel ingenieursbouwkunst in die tijd verweven werd met neostijlen of classicistische, gotische of eclectische aangezichten. Zo niet bij de Eiffeltoren. Een kunstbouwwerk waarin frictie ontbreekt tussen vorm en functie, opgetrokken in een geheel eigen stijl. Nog altijd uniek in vormcontour en hoogte.

Lineair; plastisch; statisch-symmetrisch ; piramidale compositie; open; diagonalen; perspectief; contourlijnen; uitsneden; rationeel; mathematisch; technisch; wijking en verkorting; rank; hoog; veelheid en eenheid afhankelijk van standpunt van de toeschouwer; ruimte, massa en volume zichtbaar gemaakt met hulp van transparantie; concaaf; chromatisch; eigen schaduw en slagschaduw.

Wat is de functie ervan en hoe past dit in het tijdsbeeld? Bouw van De Eiffeltoren als statement

Prestige-object van formaat De president van Frankrijk wil het 100-jarige verleden van de Franse revolutie met de bestorming van de Bastille in 1789 markeren en schrijft een prijsvraag uit : zij wil een grote ijzeren toren bij de ingang van de Champs-de Mars. De aanbesteding wordt gegund aan het team van Gustave Eiffel, met de ingenieurs Maurice Koechlin, Emile Nouguier en architect Stephen Sauvestre. De Eiffeltoren is een prestigeobject om de wereld te laten zien waartoe Frankrijk in staat is. ‘De Natuur’ schrijft in 1885: “ Het zal in uitgebreidheid en reusachtige installaties alle vroegere tentoonstellingen verre te boven gaan”. 300 meter gold in die tijd als een magisch getal. Gebouwd ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling van 1889 vormt het de monumentale toegang en een soort van eigentijdse reclamezuil. Geen gebouw als herinnering aan het verleden, maar een ode aan de toekomst.

Wereldtentoonstellingen leveren een belangrijke bijdrage aan de technische, industriële en economische ontwikkeling. Zij verbeelden het optimisme van de 19e eeuw. Voor de tentoonstellingen werden speciale expositieruimten gebouwd. Van meet af aan is de Eiffeltoren commercieel ingezet. Aan het eind van het tentoonstellingsjaar was 75% van de bouwsom al terugverdiend. De Eiffeltoren is nu eigendom van de staat.

Baken in een ruimtelijke context De Eiffeltoren is tot 1929 het hoogste gebouw van de wereld, tot het Crysler Building in New York en het Empire State Building het naar de kroon steken, met 329 meter. Nog steeds is het het hoogste bouwwerk van Europa, televisietorens niet meetellend. Nieuw aan de positionering was bovendien dat het kunstbouwwerk overal in Parijs was te zien, daar waar monumenten of prestigieuze bouwwerken voorheen vanuit slechts één richting in een stedelijke context waren te zien. Nog steeds is de toren vanuit een groot deel van de stad te zien; veel van de hoge gebouwen die er nu mee concurreren en het silhouet mee bepalen, bestonden indertijd niet. De Eiffeltoren was niet te negeren….

Ijzer en glas: de nieuwe schoonheid De nieuwe schoonheid komt tot uitdrukking met behulp van wetenschap, de industrie en de handel. Het gebruik van glas, ijzer en gietijzer zorgt voor een regelrechte revolutie in de architectuur. De idee is dat gebouwen niet langer een ideële Schoonheid hoeven te bezitten. Gebouwen moeten passen bij de gebruikers ervan en aldus ontvouwt zich een schoonheidmodel van maatschappelijke, praktische en progressieve geesten. Gevoed in de achterliggende periode door de positivistische utopie van de volgelingen van Saint-Simon, die er halfweg de negentiende eeuw al van overtuigd zijn dat de mens

Beschrijving specifiek werk kunstbeschouwing 3D Gustave Eiffel

MiekevanOsnovember2010

4

op weg is naar een nieuw hoogtepunt van haar geschiedenis: het organische stadium. De nieuwe artistieke schoonheid komt ondermeer tot uitdrukking in details van een constructie: alles, klinknagels en spijkers, vormen een nieuw gecreëerd kunstwerk.

Verguisd en omarmd De nieuwe technische mogelijkheden en de opkomst van nieuwe vormen, zetten echter het beeld van Victoriaanse architectuur onder spanning. Deze schoonheid die tot uitdrukking komt in gebouwen van glas en staal, roept dan ook bij een grote groep kunstenaars weerzin op. In hun optiek staat met name de functie die de buitenkant van gebouwen moet hebben, ter discussie. De overheersende gedachte tot dan toe is dat een gebouw in harmonie moet zijn met zijn omgeving, met het landschap. Dergelijke bouwwerken in ijzer en glas kunnen naar hun overtuiging nooit een verbinding leggen met de geschiedenis van het land, de hartstochten en de geestkracht van het volk. Dergelijke gebouwen hebben daarom een verkillend en vervreemdend effect op de burgerij, zichtbaar in een meer en meer consumptieve, egocentrische industriële maatschappij. Ze illustreren het verval van religieuze en morele waarden. Zij plaatsen namens een grote groep van schrijvers, schilders, beeldhouwers, architecten een protestbrief tegen de komst van de nutteloze en monstreuze Eiffeltoren – in de gezaghebbende Le Temps. Kortweg omschreven als de Toren van Babel. Als een inktvlek strekt haar schaduw zich over alle historische monumenten uit, aldus ondermeer Emile Zola, Charles Garnier, Dumas-fils en Guy de Maupassant. Hypothese van een nieuwe creatie ‘Boeien’ is zo’n beetje de reactie van Gustave Eiffel op dit protest. Hij is een vermaard ingenieur en bouwer, die zijn sporen in de infrastructuur heeft verdiend. Zo heeft hij op dertigjarige leeftijd als ‘De ijzertovernaar’ bijvoorbeeld al de binnenconstructie van het Vrijheidsbeeld op zijn naam staan. Zijn werken passen in de opkomende tijdsgeest, waarin Jules Verne zijn futoristische romans schrijft. De industriële revolutie is in grote opmars. In die zin is zijn Toren een voorloper van het technische tijdperk dat nog tot in lengte van jaren zal voortduren. Alles komt in beweging, alles verandert. Een eeuw na de Franse revolutie is Frankrijk in cultureel, wetenschappelijk en kunstzinnig een bloeiende natie. Eerste prefab-bouw Aan de rand van Parijs, in de werkplaatsen van Eiffel, worden alle onderdelen in elkaar gezet. Ter plaatse worden ze met kranen en gebruik van liften in positie gebracht. Als een soortement van Meccano vindt de lokale assemblage plaats. Een innovatie van ongekende omvang. Van elk van de 18.038 ijzeren stukken met gebruik van 2.500.000 klinknagels is een schets gemaakt omvattend een collectie van 5300 detailtekeningen. Een logistieke operatie van ongekende omvang. Op 31 maart wordt de Toren onder grote publieke belangstelling in gebruik genomen. De liften brengen de bezoekers, waaronder Paul Gauguin en James Whistler, naar de top van de toren. Sommige liften zijn zelfs nu nog werkzaam, dankzij zorgvuldig onderhoud. Iets wat nu gemeengoed is, was in die tijd een ongekend technisch hoogstandje. Het kan verkeren Vanaf de jaren 1929 geldt het bouwwerk als een teken van moderniteit en avant-garde. Over de hele wereld is het bouwwerk tot symbool van Parijs. En menig dichter, zanger, choreograaf, filmmaker en fotograaf brengen er ode aan in hun werken. Vandaag de dag is het het meest bezochte monument ter wereld. De Eiffeltoren is ook zonder (ruimtelijke) context een baken. Ook als je nog nooit in Parijs bent geweest, herken je hem. Van meet af aan heeft Parijs met de toren gewerkt aan merkbetekenis.

Beschrijving specifiek werk kunstbeschouwing 3D Gustave Eiffel

MiekevanOsnovember2010

5

Gustave Eiffel ontvangt de Legion d’Honneur voor zijn vindingrijkheid in design en architectuur. Hij vervolgt zijn inspanningen als wetenschapper en onderzoeker op het gebied van de aerodynamica tot aan zijn dood op 27 december in 1923 op 67-jarige leeftijd.

Mijn keuze? Ik heb tijdens mijn studie stage gelopen in Parijs. De Eiffeltoren maakte dagelijks deel uit van de skyline. Het begrip ruimte verkennend vind ik infrastructurele constructies zoals bruggen, fly-overs, viaducten en dit soort ingenieurskunst van een toenemende, ambachtelijke schoonheid. Voor mij indirect ook verbonden met het begrip vrijheid. Infrastructuur geeft mensen de mogelijkheid zich te verplaatsen en zich te oriënteren op hun omgeving. Te weten hoe een dergelijk bouwwerk tot stand is gekomen, dat wetende kijk je er met heel andere ogen naar. Niet meer zozeer als ‘toeristische attractie’, eerder als een ’staaltje’ vakmanschap en als kunstuiting van belang.

Parijs lokt. Er ontstaat een gevoel van nostalgie. Binnenkort beklim ik de Eiffeltoren, nu als een echte toerist, zij het met een andere blik dan voorheen!

Bronnen

http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=362 http://www.tour-eiffel.fr/teiffel/uk/ http://www.urbanxchange.nl/publicaties/Merken%20als%20bakens%20in%20het%20stedelijke%20landschap%20-%20Huub%20Kloosterman.pdf http://www.abfition.com/nl/frankrijk/eiffeltoren-wereldtentoonstelling-parijs.htm http://www.histotheek.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=863&Itemid=72 http://www.houwie.net/histart/natuur1885/toren001.html http://oudnieuws.web-log.nl/oud_nieuws/2008/03/31-maart.htmlhttp://kunstencultuur1.pbworks.com/w/page/9341676/Gustave-Eiffel-De-Eiffeltoren http://www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/bronnenbundels/1999/h1999_31a.htm Umberto Eco. De geschiedenis van schoonheid. Bert Bakkker 2010 (2005), p. 364. Barthes, R. Het werkelijkheidseffect. Vertaald [uit het Frans] door R. Hofstede. Groningen. Historische Uitgeverij, 2004, pp. 61-72.