Sprong in het diepe

Leraren als leerplanontwikkelaars

Jurgen Jansen

Schoolexamens onder de loep

In dit nummer o.a.

> contextvoor het voortgezet onderwijsnovember 2011

Aanmelden en meer info op www.betavak-nlt.nl

NLT blijft in beweging. Er zijn nu zo’n 70 gecertificeerde modules. Nieuwe modules zijn in ontwikkeling, bestaande modules worden geactualiseerd. Op de conferentie kunt u zich laten informeren over allerlei modules, over leerlijnen en kwaliteitsborging. Ook kunt u kennis en ervaringen uitwisselen met collega’s, en de contacten met andere scholen en uw regionale vaksteunpunt NLT verder aanhalen.

Uiteraard is er volop aandacht voor het nieuwe examenprogramma NLT per 2012/2013 en diept een bijzondere hoofdspreker een actueel onderwerp uit. De Stuurgroep NLT en de regionale vaksteunpunten NLT hopen u te verwelkomen op 7 februari!

Landelijke NLT-conferentie

Dinsdag 7 februari 2012Reehorst, Ede

De dynamiek van NLT

adv NLT conferentie.indd 1 20-09-11 16:18

4 Schoolexamensonderdeloep

8 DeStelling

10 Sprong in het diepe

13 Talentontwikkelingnietalleenvoorneusjevandezalm

16 Kenniscentrumleermiddelen

18 Leraren als leerplanontwikkelaars

22 Publicaties

25 Goedbeslagennaarhethogeronderwijs

26 Aandacht voor taal

29 Creativiteitalsaanjagervoorhetleren

30 Websites

31 Agenda

Inhoud

SLOPostbus20417500CAEnschede

T0534840840F0534307692Einfo@slo.nl

www.slo.nl

SLOContextiseenuitgavevanSLO©2011,Enschede.ISSN1878-7339

Allerechtenvoorbehouden.Nietsuitdezeopgavemagwordenverveelvoudigd,opgeslagenineengeautomatiseerdgegevensbestandofopenbaargemaakt,inenigevormofopenigewijze,zondervoorafgaandetoestemmingvandeuitgever.

Redactie: MoniquevanderHoeven,HettyMulder,JessicavanderVeenOntwerp:AxisMedia-ontwerpers,EnschedeDruk:TeSligte,Enschede

Met dank aan:SenaidaBron,HarryClaessen,NienkeDronkert,AntoineGerrits,HansvanGisbergen,JurgenJansen,RenévandeKraats,FransPinkse,HennyTax,HenkVeenstra,GerardWesthoff.

DefotografieismedetotstandgekomenmetCSGHetNoordikteAlmelo.

Bestel- & informatieadres

Colofon

SLO heeft een zestal speerpunten van beleid, programmalijnen genoemd. Ze komen in SLO Context wisselend aan bod.

p

10

18

26

Foto

grafi

e:E

boF

rate

rman

TheVoiceofHolland,DragonsDen,Soyouthinkyoucandance,Masterchef,HetbesteideevanNederland…stukvoorstuktv-programma’sdietegenwoordiggoedscoren.Overeenkomstisdezoektochtnaardebestekandidaat,verschilzitheminhetvakgebied.Heteneprogrammazoektnaardebestezanger,anderenaardebesteondernemer,danser,chef-kokofWillieWortel.Blijkbaarzienwegraaghoemensenfalendanwelbovenzichzelfuitstijgen.Gelukkigzijnwedeeerstegeneratievanditsoortprogramma’sinmiddelsvoorbij.Nietlangerligtdenadrukopfalendekandidaten,maarzijnercoachesomdeprestatiesvandebeterekandidatenteoptimaliseren.

Ookinhetonderwijszienweeendergelijkeverschuiving.Lageerderdenadrukvooralopdezwakkereleerlingendegemiddeldeprestatie,nuiserintoenemendemateaandachtvoordeexcellenteleerling.Ookindeactieplannendiedeministerinhetvoorjaarpresenteerde,wordtophetbelangervangewezen.Dekunstisvervolgensomdebalanstebewarenenoogtehoudenvooriedereindividueleleerling.

Datvraagtuiteraardveelvanscholeninhetalgemeenendeleraarinhetbijzonder.Metonzeleerplankaders,handreikingenenvoorbeeld-lesmaterialenondersteunenwescholenbijdezemooie,maaruitdagendetaak.IndezeSLOContextbrengenweeenaantalprojectopbrengstenonderuwaandacht,waarmeeuhetbesteuitálleleerlingenkunthalen.

Veelleesplezier!

Jessica van der VeenHoofdredacteurSLOContextj.vanderveen@slo.nl

444

Nulkommavijf:indediscussieoverdekwaliteitvandeschoolexamensisheteenmagischegrensgeworden.Meeristaboe,minderisbeter.Dienadrukopgetallenstaatnogalincontrastmetdevrijheiddiescholenhebbenbijhetinrichtenvandeschoolexamens.Sindsdeeindtermenvoorhetvoortgezetonderwijsglobalerzijngewordenenvoorschriftenoverwegingenvormvantoetsingzijnverdwenen,isermeertekiezen.

Scholenmogenbijvoorbeeldeigenonderdelenaanhetschoolexamentoevoegen,zemogenkiezenofleerlin-genpasinhetexamenjaarschoolexamentoetsenkrijgenofaleerderenookoverdewegingvandeschoolexamenonderdelenkunnenzezelfbeslissen.Hetideeisdatheteigenevaneenschoolterugkomtinheteigenevanhetschoolexamen.

Schoolexamens onder de loep

De kwaliteit van de schoolexamens staat ter discussie. Loopt het gemiddelde cijfer van centraal en schoolexamen te ver uiteen, dan trekt de inspectie aan de bel. Maar levert werken aan een kleiner verschil vanzelf betere schoolexamens op? Deelnemers aan het project Kwaliteitsborging schoolexamens havo/vwo vinden van niet: een hogere kwaliteit bereik je vooral door je werkwijze en programma van toetsing en afsluiting tegen het licht te houden.

Checklists en voorbeelden per vak

Teks

t:Su

zann

eVi

sser

•Fo

togr

afie:

Jan

Sch

artm

an

> slo programmalijn> vakontwikkeling

De programmalijn ‘vakontwikkeling’ heeft als doel om voor de verschillende vakken onder andere kerndoelen, examenprogramma’s en voorbeeld-materiaal te ontwikkelen.

p

55

InperkenHetisbelangrijkdatscholenenvaksectiesbewustmetdezevrijheidomgaan,zegtprojectleiderHansdeVriesvanSLO.“Sectieshebbenhunprogramma’svantoetsingenafsluiting(pta)vaak‘geërfd’.Hetgebeurtmaarzeldendatzijerhelemaalopnieuwnaarkijken:doenweweldegoededingen,staanwewelachterdekeuzesinditpta,leggenwedejuisteaccenten,wegenwedeonderdelenwelgoedtenopzichtevanelkaar?Sterkernog:omdatdeinspectiezonauwtoezietopdie0,5,perkensommigeschoolleiderszelfdeeigenheidvanhetschoolexamenin.Denkaaneenschoolwaardetalensectiesdeopdrachtkrijgenomleesvaardigheid-uithetcentraalexamen-ookmaarinhetschoolexa-menoptenemen,omdatderesultatenhierdoordichterbijelkaarkomen.”Jekuntjeafvragenofsturenopeencijferdekwaliteitvanhetschoolexamenwelbevordert,zegtDeVries.“Hetgetalalleenisnietzaligmakend.Natuurlijk,bijbizarreverschillenmoetjekijkenwateraandehandis.Maareenkleinverschilbetekentnietpersedatergoedeschoolexamenswordenafgenomeneneenwatgroterverschilkanbestteverantwoordenzijn.Diefixatieophetcijferisnietproductief.Datdirectiessturenopcijfers,begrijpik:kritiekvandeinspectieisgeengoedeprensturenopcijfersisrelatiefsimpel.SLOpleiterechtervoorommeertesturenopkwaliteit."

InstrumentenDatligtvoordehandomdatSLOzichsinds2009inopdrachtvanOCWbezighoudtmetdekwaliteitvandeschoolexamens.DeVriesleidthetprojectKwaliteits­borging schoolexamens havo/vwo,waaraanookKennisnet,deVO-raadenhetplatformvanvakinhoude-lijkeverenigingenVVVOmeewerken.Inhetprojectwordenvakspecifiekechecklistsgemaaktvoordeinrichtingvanhetschoolexamenprogrammabijdevakken.Vaksectieskunnendezechecklistsinvullenopwww.schoolexamensvo.nl.Zewordendanlangsallebeslissingengeleiddievoorhetschoolexamenprogram-mavanbelangzijn:deonderlingewegingvanexamen-onderdelen,dewijzevantoetsingendespreidingvandetoetsingoverdeleerjaren,enzovoort.Alsvaksectiesdelijststapvoorstapdoorlopen,kunnenzeaanheteindprecieszienwaarzestaanenwatzenogtedoenhebben.OpditmomentzijnerchecklistsbeschikbaarvoordevakkenFrans,Duits,Engels,scheikunde,natuurkunde,economie,maatschappijleer,geschiedenisenbewegen,sport&maatschappij(BSM).DaarnaastwerktSLOmetgroepenvakdocentenaandetoetsproblematiekpervak.Hoezieteengoedetoets

"Het idee is dat het eigene van een school terugkomt in het eigene van het schoolexamen."

Teks

t:Su

zann

eVi

sser

•Fo

togr

afie:

Jan

Sch

artm

an

< Jurgen Jansen

‘Er valt toch wel veel te verbeteren’ VanCSGHetNoordikinAlmelodedenvierdocentenmeeaandenetwerkbijeenkomstenvoordeexamenvakken:eenvoorFrans,tweevoorDuits,eenvoornatuurkunde.OnderhenJurgenJansen,docentFrans,teamleiderbovenbouwvwoenverantwoordelijkvoordekwaliteitvandeschoolexamensvwo.“Datwijopschooldeschoolexamensonderdeloepzijngaannemen,haddiverseredenen”,zegthij.“Zoschommelthetgemiddeldeverschiltussencentraalenschoolexamenaleentijdjetussende0,35en0,4.Ookkregenwevorigschooljaareenbriefvanleerlingendievondendatdetoetsingvoordebètavakkennietaanslootbijdestofindelessen.Enditjaarzagenweslechteresultateninvwo-5entotopzekerehoogtevwo-4-alweereenaanleidingomeensgoedtekijkennaaronzeresultaten.”Samenmeteenexternedeskundigehebbeninhoudelijkeexpertsuithetteambovenbouwvwodeexamenresultatenvandeafgelopendriejaargeanalyseerd:hoeverhoudendiezichtotlandelijkegemiddeldenenwaarmoetietsaangebeuren?Eencollegaheeftvervolgensderesultatentotopvak-endocentniveauuitgespit.Alserverschillenzijn,waarzitdatdanin?DaarnaastheeftJansenmetdriecollega’sdeelgenomenaandenetwerkbijeen-komstenvanSLOoverdeschoolexamens.“Danziejedatertochwelveelteverbeterenvalt.Hetzougoedzijnalsvakdocentenelkevijfoftienjaarronddetafelgaanzitten”,vindthij.HetNoordikheeftinmiddelsbeslotenconcentrischertegaantoetsen.Allevoorgaandestofgaatmeenaardevolgendetoets.“Daarmeewerkenwebetertoenaarhetexamen.Verdergaanwebewusterkijkennaardeniveauswaaropwetoetsen.Inonzetoetsenzitinhetalgemeenteveelreproductieenteweinigbegrip,integratieentoepassing.”VoorJansenseigenvak,Frans,werddatduidelijktijdensdenetwerkbijeenkomsten.Hetschoolexamenschrijfvaardigheidbleekwelergreproductiefendebeoordelingvrijtechnisch.HetEuropeesReferentiekader(ERK)kijktbreder:schrijfvaardigheidisookeenmeningkunnengeven,reagerenopeeninternetforum…“Daarmoetenmijncollega’senikietsmeedoen”,constateertJansen.“Voordeleerlingenwordthetalleenmaarinzichtelijkeralswijopmeerpuntenbeoordelen,aldenkiknietdatweállepuntenuithetERKgaangebruiken.Feitblijftdatbeoordelenaltijdsubjectiefis.Maardoorheterveelovertehebbenenregelmatigbijelkaartekijken,komjeeenheeleind.”

6666

eruitenhoekunnenwedieopbetrouwbarewijzebeoordelen?Voorviervakkenisdevakinhoudelijkeinformatieinmiddelsbeschikbaaropwww.schoolexa-mensvo.nl:Engels,economie,scheikundeenmaat-schappijleer.DitnajaarkomtdeinformatievoorFrans,Duits,geschiedenis,natuurkundeenBSMerbij.AanNederlands,aardrijkskundeenalletypenwiskundewordtmomenteelgewerkt.Voorderesterendevakkenstartdelaatsteprojectrondein2012.

Goede voorbeeldenDeinformatieopdesiteisuitdrukkelijknietbedoeldalsvoorschriftvoorhetschoolexamen,zegtDeVries.“Wewillengoedevoorbeeldenenideeëngevenwaarvoorbijdedocentenindenetwerkgroependraagvlakbestond.”Bijdemodernevreemdetalengaathetvooralomspreek-enschrijfvaardigheid(leesvaardigheidzitinhetcentraalexamen).Welkeeisenstelje,welkcorrectiemo-delisgeschiktenhoelegjeeenlinkmethetEuropeesReferentiekadermodernevreemdetalen?Erblekenflinkeverschillentezittenindemanierwaaropdocententegenschrijfvaardigheidaankijken,zegtDeVries:deeenveeltaaltechnischer,deanderjuistcommunicatiever.“Eenexperimentjewaarbijlerarendezelfdeschrijfproductenmethuneigencorrectiemo-delbeoordeelden,hadeenonthullendeuitkomst.Waardeenedocenteen5gaf,gafdeandereen7of8.Uiteindelijkisbinnenhetprojecteenbeoordelingsmo-delgekozenwaarmeeallebetrokkendocentenuitdevoetenkondenendatnaarverwachtingeenvrijbetrouwbarebeoordelingoplevert.”Bijdeanderevakkenbleekhetvoorallastigtezijnomhogeredenkvaardighedentetoetsen.Jewiltnietalleenzienofleerlingendekennisbezitten,maarookofzeerietsmeekunnendoen.Hetnieuweexamenprogrammaeconomiebijvoorbeeldsteektinopeconomischinzicht;datmoetjedanwelopeenpassendemaniertoetsen.Bijgeschiedeniswiljehistorischinzichttoetsenennietalleendefeitjes.Eenspecifiekevraagbijmaatschappij-leerishoedeactualiteitindetoetsingverwerktkanwordenopeenmanierdieverdergaatdanhetterug-vragenvanweetjes.Maatschappijleerisoverigenseenvakzondercentraalexamen.Voordedocentenmaatschappijleerdieaanhetprojectmeededen,wasdateenextramotivatie:dekwaliteitvanhetschool-examenisbelangrijkvoordestatusvanhetvak.Ookhetvormgevenvanpraktischeopdrachtenisbij

diversevakkenactueel,vangeschiedenistotnatuur-enscheikunde.Daarbijspeeltdevraagnaarhetdoel:watwiljealsdocentindiepracticaenproevenvanleerlingenzien?BSMtenslotteiseenpraktischvakmeteentheoreti-schecomponent.Belangrijkevragenbijditvakzijnhoejeomgaatmetdebeoordelingvandetheorie,hoejetheorieverbindtmetdepraktijkenhoejeindepraktijkbeoordeeltofdetheoriebegrepenis.Hoekanbijvoor-beeldkennisoverdeeigenveiligheidendievanandereninpraktijksituatieswordentoegepastenbeoordeeld?

ProfessionaliseringAlsdewebsitein2013voorallevakkenisgevuld,ishetwerkaandekwaliteitvanhetschoolexamenallerminst‘af’.DeVries:“Erwordtopscholenwelveelgetoetst,maargoedisietsandersdanveel.Dedocentenindenetwerkbijeenkomstenblekenzichdaarvanmaaraltezeerbewust.Alstoetsenzobelangrijkzijnopschool,redenerenze,danmoetenwemeeraandachtbestedenaandevraag:watiseengoedetoets?Datisnietopgelostmeteenprojecteneenwebsite,datiseenkwestievanlangdurigeaandachtvanscholenenallebetrokkenen:VO-raad,vakverenigingen,InspectievanhetOnderwijsenSLO.Daarbijisverdereprofessionalise-ringessentieel.”

Meer informatieMeerinformatieoverdeschoolexamenshavo/vwoistevindenopwww.schoolexamensvo.nl.Wiltudaarnaastmeerwetenoverdeschoolexamensvmbo?Raadpleegdan‘Schoolexamensvmbo.Overdeborgingvandekwaliteitvanhetschoolexameninhetvmbo’.DezepublicatieisgemaaktinhetprojectKwaliteitsborgingschoolexamensvmboeniseveneenstevindenopwww.schoolexamensvo.nl.

< Hans de Vries

7

DocentJosPausistweedagenperweekgedetacheerdbijSLOenleiddeditjaardenetwerkbijeenkomstenvoorhetvaknatuurkunde.“Heteerstewatopvielwasdateropscholenvaakpragmatischenroutinematigmetdepta’swordtomgegaan”,zegthij.“Bijdeenquêtesopwww.schoolexamensvo.nlzeidendemeestedocentenuitdenetwerkgroep:datwetenwewel.Maarbijnaderinzienblekenertochwezenlijkekeuzesintezitten.Hetisbijnatuurkundebijvoorbeeldaltijdzogeweestdatdestofuithetcentraalexameninzijngeheelinhetschoolexamenterugkwam.Indenieuwenatuurkundekomtereenverdelingvan40/60;indetweedefaseisdaaraleenvoorschotopgenomen.Indepraktijktoetsenbijnaallescholennogaltijddehelestofinhetschoolexamen.Datkan,mitsheteenbewustekeuzeis.Maardatislangnietaltijdhetgeval.Verderspelenerdiversezakenbijdepraktischeopdrachten.Alsdegemiddeldenvancentraalenschoolexamenuiteenlopen,blijktdatvooraltekomendoordatdetoetsingvanpraktischeopdrachteneen‘liftend’effectheeft.Docentenbeoordelendepraktischevaardighedenwel-daariszo’nopdrachtnatuurlijkbijuitstekvoorgeschikt-maarkijkenmindernaardenatuurkundigeinhoud.Gebeurtdatwel,dangaathetgemiddeldeschoolexamencijfermeerrichtingcentraalexamen.Opdatpuntmagduswelietsveranderen.Overigensvondendedocenteneenverschiltussencentraalenschoolexamenopzichgeenprobleem.Alseenschoolmaarkijktwaarhetaanligtenereengoedverhaalbijheeft.Gajeteveelvoorschrijvenenopdecijferssturen,danloopjehetrisicodatscholenminderplaatsinruimenvoorpraktischeopdrachtenendatzoueenstapterugzijn.Denatuurkundedocentenuitdenetwerkgroep(dieoverigensheelgedrevenenenthousiastwaren)verwachtenveelvanscholing.Hoekijkenweindepraktischeopdrachtenooknaarinhoudelijkeaspecten?Watishetverschiltussengoedehavo-engoedevwo-vragen?Daarnaastzoudenzetijdwillenhebbenomophetgebiedvanpraktischeopdrachteneensoverdeschuttingtekijkenentewerkenaansamenhangmetbiologieenscheikunde.”

‘Solide basis voor valide examens’ VeeldocentenzijnaangeslotenbijeenvandevakinhoudelijkeverenigingenvanhetplatformVVVO.Hoekanvolgensdeberoepsgroepdekwaliteitvandeschoolexamensbeterwordengewaarborgd?“Vooropgesteld:diversiteitindeschoolexamensisnietslecht”,zegtVVVO-voorzitterRenévandeKraats.“HetmooievandeNederlandsesituatieisdatweeensterkgewaarborgdcentraalexamenhebbennaasteenschoolexamenwaarinscholenhuneigenaccentenleggen.Natuurlijkmoetookdekwaliteitvandatschool-examenverzekerdzijn.AandevoorwaardendaarvoorhebbenVO-raad,SLO,Kennisnetenwijdeafgelopenjarenhardgewerkt.Erliggencriteria,erzijninstrumen-tenbeschikbaarviawww.schoolexamens.nlendevakverenigingenzijndrukbezigtijdenshuncongressenenstudiedageninhoudelijkescholingteverzorgen.Samenvormtheteensolidebasisvoortransparanteenvalideschoolexamensdiegoedinelkaarzitten.Datervervolgensnogverschillenkunnenzittenindebeoordeling,iseenanderekwestie.Vooreendeelisdatonvermijdelijk:zelfsdebeoordelingvanhetcentraalexamenisnietvolstrektobjectief.Eenverschilingemiddeldcijfertussencentraalenschoolexamenhoeftookniettebetekenendatdekwaliteittekort-schiet.Erzijnvakkenzoalsdetalen,dieinhetschool-examenandereonderdelentoetsendaninhetcentraalexamen.Vergelekenmetvakkenwaarincentraalenschoolexamendezelfdeonderdelenterugkomen,isdekansdangroterdathetgemiddeldecijfervoorcentraalenschoolexamenuiteenloopt.Eenleerlingkanimmersheelgoedzijninspreekvaardigheid(schoolexamen)maarslechtinleesvaardigheid(centraalexamen),ofandersom.Hetneemtnietwegdatiedereenvandocentenmageisendatzeprofessioneelenverantwoordschool-examenskunnenafnemen.Maardatbereikjenietdoorhetopstellenvanuitgebreideexamenvoorschriften.Daarmeeondergraafjedeeigenheidvanhetschool-examen.Jebereiktheteerderlangsdewegvandeprofessionalisering.Op1oktoberzijnwebegonnenmethetberoepsregistervoordocenten.Wienietopprofessioneleenverantwoordewijzekanexamineren,heeftdaaringeenplaats.”

Bewuster kiezen bij natuurkunde

< Jos Paus

< René van de Kraats

88

DeStelling

Teks

t:Tr

uusG

roen

eweg

en•

Foto

grafi

e:Ja

nSc

hart

man

In het Nederlandse onderwijs neemt de toets een steeds belangrijker plek in. Politiek, samenleving maar ook leraren zien

toetsresultaten als belangrijke graadmeter voor kwaliteit. Intussen is de vraag wat de uitkomsten van toetsen betekenen.

Wat zeggen de cijfers over leerdoelen en -inhouden, over de kennis en vaardigheden die leerlingen beheersen? Gaan

leerlingen door toetsing en examentraining beter leren? Wat is de voorspellende waarde van de cijfers? Draagt toetsing bij

aan kennisvermeerdering en ontwikkeling van leerlingen? Of verstoren toetsen het leerproces en leggen ze onnodig veel

nadruk op cijfers?

De emeritus hoogleraar:

“Goed kunnen sorteren is kennelijk belangrijker dan veel leren”

De sectormanager Cito:

“Toetsen zouden een hulp-middel moeten zijn waar-door je juist kunt inspelen op hoe leerlingen leren”

De leraar:

“Bij een gezonde mix van toetsvormen ontstaat een goed beeld van een leerling”

Wetoetsenleerlingenteveelenlerenzeteweinig

9

Gerard Westhoff Emeritus hoogleraar didactiek van de moderne vreemde talen, nu nog adviserend actief

“Toetsenzeggenweldegelijkietsoverdeprestatiesvaneenleerling,algeldtzoalsbijalles:toetswelmetmate.Eenschoolisteneerstebedoeldvoorhetaanlerenvankennisenvaardighedenententweedealsplekvoorpersoonlijkevormingvaneenleerling.Kennisenvaardighedenkunnengoedmettoetsenlangseengraadmetergelegdworden,maarbijtoetsenkunjeookdenkenaanbijvoor-beeldwerkstukken,onderzoeken,practica,discussies,mondelingenendeelnameaanorganisaties.Bijeengezondemixvandezetoetsvormenontstaataanheteindevanhetjaareenredelijkgoedbeeldvaneenleerling.Tochdenkikdatteveellerarennoghunhouvastzoekenindeschriftelijketoetsing:hetklassiekeproefwerkendeschriftelijkeoverhoring.Datdoortoetsingteveelnadrukopcijferskomtteliggen,isnietwaar.Hetisdesamenlevingdieconclusiesaancijfersverbindt.Leerlingen,oudersenanderebetrokkenenmakendevergelijkingtussenleerlingentoteenprobleem.Datbijvoorbeeldeen8maatschappelijkeenhogerestatusoplevertdaneen6zegtnietsoverhetgebruikvandezecijfers,maaroverhoedesamenlevingdaarwaardeaantoekent.Datzelfdezoujekrijgenalsjebijvoorbeelddewoorden‘goed’en‘voldoende’zougebrui-ken,of‘talentvol’en‘potentieel’.Daarnaastbiedendelaatstevoorbeeldenzoveelruimtevoorinterpretaties,datcijferseigenlijkeenbeteregraadmetervormen.”

Hans van GisbergenLeraar aardrijkskunde Lyceum Elst, Elst

Henny Tax Sectormanager vmbo Centrale Examens, Cito te Arnhem

“Eendubbelzinnigeuitspraak,wantwatisteveeltoetsenenwatisteweinigleren?Natuurlijkbeïnvloedentoetsenenleerproceselkaar.Alslerareneenvrijblijvendbeeldhebbenvanhoehetleerprocesmoetverlopen,kunnenzetoetsingalsverstoringbeleven.Wijvindendattoetseneenhulpmiddelzoudenmoetenzijnwaardoorjejuistkuntinspelenophoeleerlingenlerenenwiedatnodigheeftextraaandachtkuntgeven.Peronderdeelisdeontwikkelingvanleerlingengoedtevolgen,terwijljemeteenheleklasvóórjedeverschilleninontwikke-lingnietzomakkelijkziet.Toetsengevenleerlingentrouwenshouvast.Zevindenhetprettigalsjezeeenduidelijkeeisgeeftomaantevoldoenenomeenvoldoendetehalen,gaanzeharderwerken.Veeltoetsenzijninderdaadgerichtopcognitie,maarnietalle.EnkijkeensnaardeopsommingvanvaardighedenindeSLO-examenprogramma’sendeuitwerkingindecentraleexamens.Daarinziejetegenwoordigvoldoendeniet-cognitievevaardigheden,dieookdeelkunnenuitmakenvandetoetsingzoalsinhetschoolexamen.Hoeveelruimteerisvoorvaardighedenaanleren,hangtookafvandekwaliteitenvandeleraar.Wieeenprettige,werkzamesfeerweettecreëren,houdtvoldoendetijdoveromleukedingenmetleerlingentedoen,zoalswerkstukkenmakenensamenonderzoekdoenindeeigenomgeving.Daarnawillenleerlingenbestweerwerkenvooreenmeercognitievetoets.Juistdeafwisselingmaakthetonderwijsprocesboeiendenzetleerlingenaanombetereprestatiesteleveren.”

“Dooreenonthutsendeervaringalsbegin-nendleraar,begreepikdathetNederlandseonderwijsneteenaardappelsorteermachineis.Ikhadeennagekekenproefwerkbesprokeneneenjongendieeen4hadgehaald,kwamnaarmetoe:‘Nusnapikhet!Magikhetproefwerkoverdoen?’Eerstweigerdeik,maarwasdatlogisch?Die4stondtochnietmeervoorwathijinmiddelskon?Ikbeslootiedereensystematischtelatenherkansen.Maartoenbijnaalmijnleerlingendaardoorvoldoendeshaalden,kreegikproblemenmetcollega’s.‘Zokaniedereenhetleren’,zeidenze.‘Hoekunnenwedanaanheteindvanhetschooljaarbepalenwienaardemavomoetenwienaarhetvwo?’Goedkunnensorterenwasduskennelijkbelangrijkerdanveelleren.Datziejenogsteeds.Zogevenwebijhetcentraalexamen(CE)eenvoldoendealsleerlingentweederdevandevragengoedhebben.Metzo’nscorelaatjenatuurlijknietziendatjeechtkuntwatergevraagdwordt.Wiebijhetrijexamenviervandetienoverstekendevoetgangersaanrijdt,isgezakt!MaarbijhetCEmetenwenietofiemandhetkan,wemakendietoetsenexpresveeltemoeilijk.Zovergrootjedeverschillentussenleerlingenen‘discrimineert’detoetsbeter.Intussenblijvenzinvolledingenalsontwerpen,onderzoekdoen,problemenoplossen,logischredeneren,leidinggevenensamenwerkenbuitendebeoordeling,omdatzemoeilijktetoetsenzijn.”

Idee voor een volgende stelling?Stuur uw tip naar redactie-context@slo.nl

Teks

t:Tr

uusG

roen

eweg

en•

Foto

grafi

e:Ja

nSc

hart

man

1010

Waaromkiezensteedsmeervmbo-tl’erservoorhunschoolcarrièrevoorttezettenophethavo?Bijvoorbeeldomdatzedekortsteroutenaarhethbozoeken.Ofomdatzenogtotaalnietwetenwelkekantzeopwillenendeberoepskeuzeopdezemaniernogevenuitstellen.Somsisheteennegatievekeuze:nietnaarhetmbo.Hetstapelenvandiploma’swordtoverigensdoordeoverheidnietlangerontmoedigd.

EisenFormeelgeefteenvmbo-tldiplomatoegangtothethavo.Maarveelscholenstellenaanvullendeeisen.Dieeisenkunnenbetrekkinghebbenophetgemiddeldeeindcijfer,maarvaakwordtookgekekennaardemotivatievandeleerling.Zoproberendehavoscholentebevorderendatdedoorstromerhethaaltophethavo.Datisnunoglangnietaltijdhetgeval.Ookmétdeinstroombeperkingendoenex-vmbo’ershetmindergoeddandeanderehavisten.DitgeldtmetnamevoorwiskundeenNederlands,terwijlblijktdatzevoorEngelsjuistietsbeterpresteren.DeVO-raad(februari2010)vindtdatdeinstroombeperkingenopdenduurmoetenverdwijnen.Maardanmoetenerwelwatknelpuntenindeaansluitinguitdewegwordengeruimd.

KnelpuntenEenvandieknelpuntenisvolgensdeVO-raaddeniet-optimaleprogrammatischeaansluitingtussenvmbo-tlenhavo.Ditgeldtmetnamevoordekernvak-kenwiskunde,EngelsenNederlands.Eenanderprobleemisde‘anderemaniervanleren’.Ophethavomoetendeleerlingenzelfstandigerwerkenenplannen.Hettempoligthoger.Deleerstofeenhedenzijngroterenerismindercontrole.Debenaderingvandedocentenismeerleerstof-enminderleerlinggerichtdanophetvmbo.Metanderewoorden:deleerlingenwordenminder‘bijdehandgenomen’.”

Drie scenario’sHoedeaansluitingtussenvmbo-tlenhavoteverbete-ren?SLOheeftsamenmetscholendriescenario’s

ontwikkeldvoormaatregelenindebovenbouwvandetheoretischeleerwegomleerlingenbetervoortebereidenopdeoverstapnaarhethavo.EenvandeauteursisNynkeJansma:“Opbasisvanhuneigenomstandighedenenonderwijsvisiekunnenscholenorganisatorischeenonderwijskundigekeuzesmaken.Descenario’szijnbedoeldomdescholentehelpenbijhetkiezenvandejuistemaatregelen.Hetgaatomhoofdlijnen.Binnenelkvandedriescenario’skanelkeschoolweereigenkeuzesmaken.Descenario’szijnbeschrevenopdepuntenonderwijsinhoud,pedago-gisch-didactischeaanpakenorganisatieencultuur.”

Aparte klassenHeteerstescenarioishetsamenstellenvanaparteklassenvanafleerjaardrie:leerlingenkunnenkiezenvooreendoorstroomklasvmboofhavo.Jansma:“Watbetreftdeonderwijsinhoudkrijgendeleerlingenindehavostroomeenprogrammadattoewerktnaaraansluitingopdehavobovenbouw.Sommigevakkenwordenuitgebreidmetonderdelendienietinhetvmbo-examenprogrammazitten.Eventueelkunnenleerlingenextraexamenvakkenkiezen.Kijkenwenaardepedagogisch-didactischeaanpak,danzienwedatdiehelemaalgerichtisopeenoptimaleaansluitingbijdehavobovenbouw.Zowordterhavolesmateriaalgebruikt,zijndeleerstofeenhedenenopdrachtenomvangrijkerdannormaalophetvmbo,moetendeleerlingenmeerzelfstandigwerkenenplannenenwordenerstrengereeisengesteld.Dehavostroomheefteenduidelijkhavokarakter:deleerlingenzittenzomogelijkopdehavolocatieenhebbendeelslesvanhavodocenten.Ditgeldttrouwensookvoordebeideanderescenario’s.”

Extra lessenScenario2ishetaanbiedenvanextralesseninaparteuren.“Ditvindtplaatsnaasthetregulierevmbo-pro-gramma,”legtJansmauit.“Hetextraaanbodisgerichtopaansluitingophavobovenbouw.Denkbijvoorbeeldaaneenhavorelevantprogrammavoorwiskunde.Ookvoorditscenariogeldtdatdepedagogisch-didactischeaanpakvergelijkbaarismetdieophethavo.Hetzoumooizijnalsdeextralessendoorhavodocentenenopdehavolocatiewordengegeven.”

Individueel programmaHetderdescenarioishetaanbiedenvaneenindividueelprogrammaaanleerlingenmethavoplannen.Zekrijgen

SpronginhetdiepeSteeds meer leerlingen stromen van vmbo-tl door naar het havo. Maar dat verloopt lang niet altijd probleemloos. Leerlingen ervaren de overgang vaak als een sprong in het diepe. SLO ontwikkelde drie scenario’s voor een optimale doorstroming.

Teks

t:Re

néLe

verin

k•F

otog

rafie

:Jan

Sch

artm

an

> slo programmalijn> doorlopende leerlijnen

De programmalijn 'doorlopende leerlijnen' heeft als doel de continuïteit van de leerstof tussen opeenvolgende leerjaren en sectoren in het onderwijs te bevorderen.

p

1111

De programmalijn 'vakvernieuwing' heeft als doelom voor de verschillende vakken onder andere kerndoelen, examenprogramma's en voorbeeld-materiaal te ontwikkelen.

Spronginhetdiepe

Teks

t:Re

néLe

verin

k•F

otog

rafie

:Jan

Sch

artm

an

1212

Teks

t:Re

néLe

verin

k•F

otog

rafie

:Jan

Sch

artm

an

eeningediktvmbo-programmaenhoudenzichindevrijgekomentijdbezigmethavogerichteactiviteiten.Jansma:“Hetindividueleprogrammawordtinsamenspraakmetdeleerlingsamengesteldenkrijgtinsamenwerkingmethethavogestalte.Devmbo-docen-tenkennenhethavo-onderwijsvoorhunvakgoed.Eventueellopenleerlingenmeemethavoleerlingen.”

KiezenOpgrondwaarvankiesjevooreenbepaaldscenario?Jansma:“Dathangtafvanomstandighedendiejenietzomaarkuntbeïnvloeden,zoalsdelocatie,deleerling-populatie,deleerlingenaantallenendeschoolorganisa-tie.Ookeenvastgegevenvormendeonderwijsvisieendeonderwijskundigeinrichtingvandeschool.Wordtvmbo-tlprimairgezienalsonderdeelindeberoepsko-lomofgaatmenuitvanhetalgemeenvormendekaraktervanvmbo-tl?Wordtergewerktmetklassikaalonderwijsofmetmeergedifferentieerdonderwijs?Nadatervooreenbepaaldscenarioisgekozen,volgtdeconcretevormgevingvanhetonderwijs.Hetscenariogeeftdegrotelijn,hetkader,maarhierbinnenzijnnogtalvanorganisatorischeenonderwijskundigekeuzentemaken.”

De publicatie Scenario’svoordeaansluitingtussenvmbo-tlenhavo is te downloaden van:http://www.slo.nl/organisatie/recentepublicaties/

ChristelijkeScholengemeenschapHetNoordikinAlmelobesteedtveelaandachtaandedoorstroomvanvmbo-tlnaarhavo.Inhetafgelopenjaarisdaar,indegroepleerlingendiewillendoorstromennaarhavo,inhetderdeenvierdeleerjaarvandevmbo-tlgeëxperimenteerdmeteenzelfontwikkeldLogboek Keuzebegeleidingtl­havoenmeteenexperimenteelLeestrajectinhetvierdeleerjaar.

HetNoordikhadbehoefteaaneeninstrumentomleerlingen,ouders,vakdocentenenmentorenbewusteenroltelatenspelenindereflectieenvoorbereidingopdeoverstapnaarhavo,zodatdezesuccesvollerzoukunnenverlopen.Daaromheeftdeschool(locatieVanRenneslaan,devmbo-vestiginginAlmelo)insamenwerkingmetSLOhetLogboek Keuzebegeleiding tl­havo ontwikkeld.HetisookgeschiktvooranderescholenenkanalsonderdeeldienenineenbreedLOB-programma.HetLogboekisbedoeldvoorleerlingendieinscenario2zitten(ziehoofdartikel/RL):zevolgennaasthetregulieretl-curriculumextralessenindevierdeklastl,gerichtopdedoorstroomnaarhavo,enwordenbegeleiddoorhunmentorinhetreflecterenophunkeuze.HetLogboekbevateenplanningbevatvoorhetprocesvanvoorbereidingopdehavo:voorverschillendeinteractiesdietijdensditprocesplaatsvindenzijnhulpmiddelenopgenomen.Hetiseenmultifunctioneelhulpmiddel,datkenmerkenvertoontvandossier-enportfoliovorming.

Leesproblemenkunneneenobstakelzijnbijsuccesvolledoorstromingvanuitvmbo-tlnaarhavoenverderevervolgstudies.Hetgaathierbijmetnameomhetlezenvanzakelijketeksten,dusfunctioneellezenofstuderendlezen.Vooreengoedestartinhethavomoetendoorstromendeleerlingenverderzijndanniveau2F,zoalsomschreveninhetReferentiekaderTaal.HetLeestraject,getiteldBeter Lezen,isontworpenenindevormvaneenpilotuitgevoerddoorSLOmetde‘doorstroomgroephavo’vantienvierdejaarstl-leerlingen,dievrijwilligdeelnamen.

Depilotbestonduiteenleestrajectvanvijfsessiesoflessenvanongeveer60minutenperweekenhadtotdoeltebekijkenhoehetzatmetdeleesgewoontenenleesvaardigheidvanleerlingenennategaanofleerlingenlezenbelangrijkvondenvoorhunstudieenofzeproblemenhaddenmethetlezenvanzakelijketeksten.Deleerlingenkregendiverseleesopdrachtenvoorgelegdwaarmeezehunvaardigheidkondenverbeteren.Hettrajecthaddustegelijkeenonderwijsdoeleneenonderzoeksdoel.Opbasisvandeuitkomstenzoukunnenwordenbepaaldofleerlingenbaathebbenbijextraaandachtvoorlezenindevormvaneendergelijktraject.

Demeerderheidvandedeelnemendeleerlingenbleekleesproblementehebben,sommigenrealiseerdenzichditpastijdenshettraject.Doelvanhetprojectwasvooralleerlingenkennistelatenmakenmeteffectievereenmeergevarieerdemanierenvanlezenenhundaarmeemiddeleninhandentegevenomhunleesniveauteverhogen.

Twee producten voor een soepele overstap

< Nienke Dronkert (CSG Het Noordik)

13

“Talentontwikkeling niet alleen voor neusje van de zalm”

Een speerpunt voor veel scholen is talentontwikkeling. Soms gericht op de echte uitblinkers, vaak ook op alle leerlingen. Dit laatste is het geval op het Greijdanus College in Zwolle. Deze en andere scholen krijgen van SLO leerplankundige ondersteuning op het gebied van talentont-wikkeling. Daarbij is een van de vragen: hoe stel je vast of je bereikt wat je wilt bereiken?

Teks

t:Re

néLe

verin

k•F

otog

rafie

:Jan

Sch

artm

an

13Henk Veenstra

> slo programmalijn> diversiteit in het leerplan

De programmalijn ‘diversiteit in het leerplan’ heeft als doel om - binnen gemeenschappelijke leerplankaders - recht te doen aan de diversiteit in de leerlingpopulatie.p

1414

HetSLO-projectTalentontwikkelingondersteuntscholenbijhetontwikkelenenconcretiserenvaneenvisieoptalentontwikkeling.DekunstdaarbijisvolgensprojectleiderStéfanievanTuinenomdeactiviteitenophetgebiedvantalentontwikkelingeenvasteplaatsinhetcurriculumtegeven:“Daaromzoudenscholennamoetendenkenovervragenals:hoepastditinonzevisieoponderwijsenwatisdesamenhangmetandereactiviteitenenhetreguliereaanbod,kortom,welkeplekkrijgttalentontwikkelinginonscurriculum?”

WebsiteEenvandeopbrengstenvanhetprojectisdewebsitewww.talent.slo.nl,bedoeldvoordocenten,directieledenenteamleidersdieineenschooldekartrekkerszijnvantalentontwikkeling.Hierzijnondermeervoorbeeld-arrangementenvoorverschillendevormenvantalentontwikkelingtevinden,diezijnontwikkeldinsamenwerkingmetdedeelnemendeprojectscholen.Hierbijkomenonderwerpenaandeordealsdiagnoseentoetsing,differentiërenenoverdraagbaaruitdagendlesmateriaalmaken.Envooralook:hoesteljevastdatjejedoelenvoortalentontwikkelinginjeonderwijs-materiaalen-programmawerkelijkrealiseert?

OpbrengstEenvolgendestapisdanookhetprojectOpbrengst­gericht werken aan talentontwikkeling.Hierbijligthetaccentmeeropdeevaluatievanleeropbrengsten.VanTuinen:“Scholenhebbenbehoefteaanondersteuningbijhetopbrengstgerichtinzettenvanvoorbeeldarrangementenenhetmetenvanleer-opbrengsten.Zowelindeonderbouw,alsindetweedefaseendebovenbouwvanhetvmbo.Menwilzichthebbenopwattalentondersteuningoplevert,zekerookomdaterveelenergieentijdmeegemoeidis.Doelvanditprojectiseenhandreikingvoordoel-enopbrengstgerichterwerkenaantalentontwikkeling.Verderwordtgewerktaanbruikbareinstrumentenvoorhetmonitorenvanleeropbrengstenvantalent-ontwikkeling.Eenderdeonderdeelvanhetprojectiseenevaluatieonderzoekvanenkeleveelbelovendetrajectenvoortalentontwikkeling.”

Mix van confectie en maatwerkEenvandedeelnemendescholenishetGreijdanusCollegeinZwolle(2.000leerlingen;lwoototenmetgymnasium).Adjunct-directeurHenkVeenstraisverantwoordelijkvoorhetonderwijsindehavo-vwoonderbouwenindiehoedanigheidookvoortalent-ontwikkeling.Eenjaarofachtgeledenstarttedeschoolmetplusklassen,bedoeldvoorhoog-enmeerbegaafdeleerlingen:“Diehebbenweuitgebouwdtotklas1totenmet3.Erzatenallesoortenbollebozendoorelkaar.Leerlingendie‘gewoon’heelgoedkunnenleren,maarookhoogbegaafdekinderenmetAsperger.Hetwaseensucces,vondenwijenookdeouders.Intussenisdeschoolbehoorlijkinzijndidactischeenpedagogischekwaliteitengegroeid.Oudersgingenzichafvragenofhetwelechtgewenstwasdathunkindinzo’napartegroepmetalleenmaarhoogbegaafdenzat.Docentenmeendendatdespecifieke,individueleaanpakvandeplusklassenmisschienookwelgoedwasvoorálleleerlingen.Toenhebbenwegezochtnaareenmixvanconfectieenmaatwerk,waarbijleerlingendiemeergetalenteerdzijn,hoogbegaafdofniet,vooreendeelhetstandaardprogrammadraaien,endaarnaastderuimtekrijgenomhuneigenwegindeschooltezoeken.Zijmogenuitlessenwegblijvenenmeteigenklussenaandeslaggaan.Dieklussenkrijgenzevanhuntalentcoaches.Diezijnervoorelkleerjaar.Zeproberendeextragetalenteerdeleerlingengoedinhetviziertekrijgenenzeuittedagenmeertedoendanhetreguliereprogramma.Voorwaardeisweldatzeindegewonelessenhunniveauhalen.Isdathetgeval,dankunnenzedetijddiezeoverhebbennaareigeninzichtbesteden.Bijvoorbeeldaantrainingenvoordeschaatsclub,alszeindeselectiezitten.Of,alszemuzikaalzijn,alvastnaarhetConservatoriumommodulestedoen.OfbijonsaandeoverkantnaarHogeschoolWindesheim.Ofietsmetfotografiedoen.Zemogenookextralesstofkiezen,ofverdieping.Zemoetenhetwelallemaalzelfregelen.Methunvakdocent,methunmentor.”

DocentenDitvraagtextrainspanningvandedocenten.Zijzedaaroptoegerust?Veenstra:“Deafgelopenjarenhebbenwijsterkingezetophetverderontwikkelenvandidactischevaardighedenenactiverendedidactiek.Daaromdurfdenwehetaanomdecollega’stevragennetietsmeertebiedenaandegroepmeergetalen-teerdeleerlingenendaarmaatwerkvoorteontwikkelen.SamenmetdemensenvanSLOhebbenweonsbeziggehoudenmetdevraagwaaruitdagendeopdrachtenaanmoetenvoldoenenhoejedelesstofzowelcompacterkuntmaken,alsverrijken.Detalentcoacheshebbenwegevraagddatprocestemonitoren.Diehebbenduseendubbeletaak.Enerzijdsdeleerlingencoachenenanderzijdsdecollega’sbijdeleshoudenentevragen:hebjewatopdeplankliggenophetmomentdateenleerlingvoorjouwvakietsextra’swildoen?”

< Stéfanie van Tuinen

1515

MetenHoemeetjeofleerlingenvooruitgangboekeninactiviteitendiebuitenhetreguliereprogrammavallen?Veenstra:“Dathangtervanafofjemetenalseenabsoluutofeenrelatiefbegripziet.Zittendeleerlingenineenprojectofineenproces?Wijzeggen:zezittenineenproces.Datprocesmoetjevolgenenjemoetmarkerenwaterindatprocesgebeurt.Alsleerlingenbepaaldeprestatiesgeleverdhebben,gevenwedaarvoorgeencijfer,maarweleencertificaat.Zemoeteneenlogboekbijhouden.Zoontstaateenportfoliovanwatdeleerlinggedaanheeftinklas1,2en3.Zodocumenterenwijdat,maarwijlatenhetnietvaninvloedzijnopdebeoordelingvanhetconfectiewerkdatdieleerlingmoetdoen.Hetstaatooknietophetrapport.Welkrijgenzebijhetrapportdatcertificaatmee.Opdiemanierlatenweziendathetvoordeleerlingeenmeerwaardeheeft.”

BrandweerDecertificatendiedeleerlingenindeonderbouwverzameldhebben,vormendebasisvooreenvolgendestapindebovenbouw,waarindeleerlingineensoortBigPicture-opzetnogmeervrijheidkrijgtwatbetreftaanwezigheidbijdelessenindebovenbouwom-vooreendeelbuitendeschool-grote,openprojectenaantepakken,waarhijzelfvoorgekozenheeft.Veenstra:“Zowaserafgelopenjaareenleerlingdieeenonderzoekgedaanheeftvooreenaantalbrandweerkorpsen.Zijheefteenprotocolgemaaktwaarinzijbeschrijfthoejebijeenbrandineenhooggebouwgehandicapterolstoelersbenedenkrijgt,terwijldeliftbuitenwerkingis.Dieleerlingheeftzelfstrainingengegevenaandebrandweerkorpsen.”

SamenwerkingWaaruitbestaatdesamenwerkingmetSLO?“Wijhaddeninhetverledenduszelfalheteenenanderontwikkeldophetgebiedvantalentontwikkeling,maaralsjeindefasekomtvankeuzesmakenenvanborging,danishetheelprettigdatjekuntsamenwerkenmeteenpartnerdiethuisisopdiegebieden.Bovendien:vreemdeogendwingen.Eninspireren!DoormeeteliftenmethetprojectTalentontwikkelingkwamenweineennetwerkvanscholendieelkaarkunnenconsulterenenvoortstuwen.DaarnaastmakenwegebruikvandeexpertisevanSLO,vooralbijhetformulerenvanuitdagendeopdrachtenenhetontwerpenvaneendoorlopendelijnvanonderbouwnaarbovenbouw,waarbijwijvandeeerstetotdezesdeklastegendeleerlingenzeggen:ontdekjetalentenenwijgevenjederuimte.Onzeambitieisomdiegedachteuittebreidenvan-nualleen-vwonaarhethavoenallegeledingenvanhetvmbo.Talentontwikkelingisnietalleenvoorhetneusjevandezalm.Alleleerlingenhebbeneentalent.Jemoetzealleenopdegoedemanieruitdagen.”

TrendsHoeisdieinvesteringinactiviteitenbuitenhetlesroosterinharmonietebrengenmetdeactuelenadrukopopbrengstgerichtonderwijs?Veenstra:“UitdestukkenvandeVO-raadenookvanhetprojectDurvenDelenDoenblijktdatdebesteinnovatiesgebeureninscholendiehuneigenkoerstrekkenendatookblijvendoen.Ikdenkdatwijeenschoolzijndietegendetrendvanvandaagdedagingaat,doordatwijdeplusklassenhebbenafgeschaftenvoordezenieuwevormgekozenhebben.Wijwillendathetniveauwaaropalleleerlingenpresteren,zohoogmogelijkis.Maardathoeftlangnietaltijdincijfersuitgedruktteworden.”

16

Kenniscentrum Leermiddelen

Kenniscentrum Leermiddelen (KCL) heeft als doel overzicht te bieden in het aanbod en kennis te vergaren over de ontwikkeling, de invoering en het gebruik van leermiddelen. Op deze plaats voorziet het KCL u van informatie over recente ontwikkelingen. Voor de meest actuele informatie hierover kunt u terecht op www.slo.nl of www.leermiddelenplein.nl.

Teks

t:Ti

ddo

Eken

s

Arrangeren: wat heeft de leraar nodig?Arrangeren is een populair begrip in het voortgezet onderwijs. Maar wat wordt er nu precies onder arrange­ren verstaan? Is arrangeren bijvoorbeeld hetzelfde als ontwikkelen? SLO heeft het containerbegrip afgebakend en aangescherpt. Doel hiervan is dat leraren in de toekomst zelf kwalitatief hoogwaardige arrangementen kunnen maken. Duidelijk is dat het telkens om de drieslag doelen­inhoud­bronnen gaat.

Korte geschiedenis arrangerenHetbegriparrangerenisinonderwijslandaaneenflinkeopmarsbezig.Ofernugesprokenwordtoveronderwijsinnovatie,professionaliseringvandeleraar,leermiddelenbeleidofmaatwerk,hetbegriparrangerenspeeltinaldezegesprekkeneenbelangrijkerol.HetinitiatiefWikiwijszietinarrangerenbijvoorbeeldeenmiddelomdeleraarteprofessionaliseren.Alsdeleraarzelfzijnleermiddelengaatsamenstellen,zoisderedenering,ontwikkeltdeleraarzijnprofessionaliteiteneigenaarschap.Endaardoorwordthetonderwijsbeter.Maarookwordtarrangerengenoemdalshétmiddelommaatwerkenkwaliteitaanleerlingentekunnenleveren.ArrangerenisbovendienpopulairgewordenonderinvloedvandeWetGratisSchoolboeken.Nuscho-lendekostenvanleermiddelenvoorhunrekeningnemen,ishetdeoverwegingwaardomlerarentestimulerenzelftearrangerenmetgratisbeschikbare,openleermiddelen.Arrangerendusalseenefficiency-maatregel.Enookduikthetbegriparrangerenopalshetomdigitaleleermiddelengaat.Digitaliseringmaakthetarrangerenvanlesmateriaalimmerstechnischmogelijk.Arrangerenspeeltkortsamengevateensleutelrolintalvanonderwijskundigeambities.Dekernvandezeambitiesissteedsdezelfde:eenhogerekwaliteitvanonderwijs.VoorSLOwashetstrevennaarkwaliteitsbor-gingeenbelangrijkeredenomeennadereverkenningtedoennaararrangeren.Datbleeknieteenvoudig.AllereerstisarrangereneentypischNederlandseaangelegenheid,waardoorerweiniginternationaalvergelijkingsmateriaalis.Daarnaastiserweiniggevalideerdonderzoekgedaannaararrangeren.DeSLO-studiezeteenbelangrijkestapvoorwaartsdoordenadrukteleggenopde‘beredeneerdekwaliteitineenleerlijn’.

Kwaliteitsborging dankzij leerplankundig kaderOmtweeredenen-kwaliteitsborgingenomdatweinigbekendisoverarrangeren-achtteSLOeenverkenningnoodzakelijknaardestandvanzakenrondarrangeren.MoniquevanderHoeven,sectormanageronderbouwvobijSLO,beschrijftdeaanleiding:“Deverkenningisuitgevoerdalsvoorstudieomtekunnenbepalenhoelerarenkunnenwordenondersteundbijhetarrangerenvandigitaleleermiddelen.Omdattekunnendoen,moetjeeerstdebeschikbarekennisendefinitiesinventariseren.Pasdankunjeverdergaanonderzoekenwatlerarennodighebbenomverantwoordtekunnenarrangerenendekwaliteitvanonderwijstekunnenborgen.Inhetrecenteverledenhebbenweeenpilotscholinguitgevoerdrondcurriculumontwerp.Dezecursusmeteenstevigekennisbasis,praktischeopdrachtenenveelaandachtvoorreflectiebleeksuccesvol.Wijwillendezecursusnuuitbreidenmeteentraininginkwalitatiefenverantwoordarrangeren.Daaromhebbenwevragenaanlerarengeformuleerdomheldertekrijgenwaaraanpreciesbehoefteis.Dekernvraagis:hoevindenselecteerikrelevanteengeschiktebronnendiepassenbijdedoeleneninhou-den?Dezevraagkunjenietbeantwoordenzondereenleerplankundigkader.Alleenalsjeditleerplankundigkaderhelderhebt,kunjezinvollesmateriaalvanhetinternetplukkenenkwalitatiefgoedeleermiddelenarrangeren.”VanderHoevenvoegtdaaraantoedatarrangerengeendoelopzichhoorttezijn:“Hetgaaternietomdatjealleszelfsamensteltengeennieuwemethodesmeerhoeftaanteschaffen.Wijvindenhetvooralbelangrijkommetverstandenverantwoordelijk-heidhetjuisteleermiddelophetjuistemomenttekiezen.Hetgaatdusvooralomkwaliteitsborging.”

Leraarbehoefte centraalSLOsteltindestudiedebehoeftevandeleraarcentraal.Watisernodigomlerarenteondersteunen?Welketoolshebbenlerarennodigomsuccesvol(digitale)leermiddelentearrangeren?Dezeverkenningisgebaseerdoptelefonischeinterviewsmetzestiglerarenoverhunopvattingenvanarrangeren.Daarnazijnveertiendiepte-interviewsgehoudentijdenshetarrangeerproceszelf.Waarlopenarrangeursindepraktijktegenaan?Welkebehoeftenaanondersteuninghebbenzij?Dezepraktischeinformatieverzamelingisvervolgensgecombineerdmetliteratuuronderzoek,onderanderenaardedefinitiesvanarrangeren.Omdaterweinigwetenschappelijkepublicatiesoverarrange-renbestaan,isgebruikgemaaktvanuiteenlopendepublicatiesdieinhetNederlandsonderwijsaangehaaldworden.BasTrimbos,leerplanontwikkelaarbijSLOenprojectlei-der,beschrijftwathemvooralopvielindediepte-inter-viewsmetleraren:“Arrangerendelerarenformulerendrievragenwaarbijzeondersteuningnodighebben.Watzijndedoelenvoormijnvak?Welkeinhoudenpassenbijdezedoelen?Enwelkebronnenkanikwaar

17

> kijk ook op leermiddelenplein.nl

vindenvoordezedoeleneninhouden?Indepraktijkblijktnamelijkdatdoelenvaakglobaalgeformuleerdzijn,waardooreenzoekactieteveelbronnenoplevertdienietrelevantennietgeschiktzijn.Datmaakteenextrafilteringnoodzakelijk,bijvoorbeeldopleerling-kenmerkenofopleeractiviteiten,maardievoorzieningisermeestalniet.”Trimbosbenadrukthetbelangvanvocabulaires,vaneengemeenschappelijkbegrippen-kadervoordebeschrijvingvandoeleneninhouden.“Pasalsjededoeleneninhoudenconsistentbeschrijft,kunjeeffectiefarrangeren.Danweetjealsleraarookpreciezerwelkebronnenerbijpassen.Zo’nconsistentebeschrijvingkunjehetbestesamenmetdelerarenzelfmaken.Lerarenkunnendanookbetereenarrangementmakendatnaadloosindeleerlijnpast.”Arrangeren is kijken naar kwaliteitSLOkiestopbasisvaneengrondigliteratuuronderzoekvoordevolgendedefinitievanarrangeren:‘het beredeneerd selecteren, combineren en bewerken van leermiddelen voor onderwijsdoeleinden’.Hetwoord‘beredeneerd’iscruciaalindezedefinitie,omdatdaarmeegefocustwordtopdekwaliteitsaspectenvanhetlesmateriaal.Hetmateriaalmoetvanvoldoendekwaliteitzijnendeselectieencombinatieervanmoetberedeneerdzijnineenleerplankundigkader.Datbetekentdatbijarrangerentelkensverschillendeaspectenaanbodmoetenkomen,zoalsbijvoorbeelddesamenhanginvisie,doeleneninhoud,degroeperings-vormen,deleeractiviteitenendetoetsing.DeLeermid-delenmonitor2010/2011bevestigtdatooklerarenhiernaaropzoekzijn.Ongeveertweederdevandelerareninhetvogeeftaanbehoefteaanondersteuningtehebbenbijhetinpassenvanleermiddelenineenleerlijn.Dezeondersteuningzienlerarenvolgensdemonitorhetliefstindevormvaneenonlinetool,dieleermiddelenaantussendoeleneninhoudenvandeleerlijnkoppelt.

Training voor arrangeren binnen een leerlijnNaaraanleidingvandeverkennendestudietrektSLOenkeleconclusiesoverdeondersteuningsbehoeftenvandeleraren.SLOschetstallereerstenkeleknelpuntenindehuidigepraktijk:• tijd:lerarenhebbenteweinigtijdomtearrangeren;• techniek:detechnischearrangeermogelijkhedenzijn

beperkt;• metadatering:zoek-envindmogelijkhedenzijn

beperkt;• beoordelingscriteria:beoordelingscriteriazijn

gebrekkig;• ontwerpprincipes:erheersteengebrekaankennis

vanontwerpprincipes.DeondersteuningsbehoefterichtzichvolgensSLOvooralophetarrangerenvanleermiddelenineendoorlopendeleerlijn:hetzorgvuldigsamenbrengenvandoelen,inhoudenbronnen.VanderHoevenzegthetzo:“Hoekunjedeafstandtussendevoorkennisvaneen

leerlingenhetbeoogdeleerdoelhetbesteoverbrug-gen?Welkecombinatievandoelen,inhoudenenbronnenhebjedannodig?Lerarenhebbenhiervoorzowelkennisnodigalshandigetools.Voorwaardeisdatdemetadateringovereenkomtmetdetaaldielerarenzelfhanteren.SLOontwikkeltdaaromeentrainingwaarinlerarenlerenberedeneerdekeuzestemaken,zodatzebinneneenleerlijndejuistematerialenkiezeneninzetten,dienauwaansluitenbijdeleerlingbehoefteendespecifiekecontextvandeschool.”

Meerinformatie:• Leermiddelenmonitor 2010/2011: gebruik,

ontwikkelen, kwaliteit en beleid: www.slo.nl/leermiddelenmonitor

• Cursus curriculumontwerp: van les naar leerlijn. www.cursuscurriculumontwerp.slo.nl

ECK2 helpt bij arrangerenSLOparticipeertsamenmetKennisnetendeindeGEUverzameldeuitgeversinhetprogrammaECK2(educatievecontentketen2).Ditprogrammaisbedoeldomlerareninstaattestelleneenoptimalemixvanleermiddelentemakendieaansluitopdeleerbehoeftenvanhunleerlingen.Hetprogrammawerktvanuitdevisiedatonderwijsflexibeler,efficiëntereneffectieverwordtdoordeinzetvaneenmoderneleermidde-lenmix,waarvanookdigitaleleermiddelenonderdeeluitmaken.EénvandeprojectendieinhetkadervanECK2uitgevoerdwordt,is‘arrange-ren’.Inditprojectwordenenkelevakkenpilotsuitgevoerdomhetsamenstellenvaneenoptimaleleermiddelenmixtechnischteondersteunen.Daarbijwordthetberedeneerdcombinerenvanmateriaalvanuitgeversmet‘open’materiaalbeproefdenkomthetberedeneerdcombinerenvan‘open’materiaalaandeorde.Essentieelisdaarbijdatalhetmateriaalopdezelfdemaniergelabeldwordt.Bijdatlabelen(metadateren)wordtaangegevenopwelkeinhoudenleermidde-lenbetrekkinghebbenenaanwelkeleerdoelenindeleermiddelenwordtgewerkt.SLOisbinnendepilotverantwoordelijkvoordeinhoudelijkelabels.Depilotheeftineersteinstantiebetrekkingophetvo,maarwordtvervolgensuitgebouwdnaarhetpoenmbo.Voormeerinformatie:http://contentketen.kennisnet.nl/programmaeck2

Teks

t:Re

néLe

verin

k•F

otog

rafie

:Jan

Sch

artm

an

Lerarenalsleerplan-ontwikkelaars

18

1919

ProjectleiderNienkeNieveen(SLO)zietvoorscholenzowelplus-alsminpuntenindetoegenomenautono-mie:“Jekrijgtalsschooldekansjeambitiestevolgen.Bijvoorbeeldalstechnasium,cultuurprofielschoolofschoolmettweetaligonderwijs.Ookkunjebepaaldeaspectenvanhetonderwijs,zoalszelfstandigwerkenofintegratievanvakken,meernadrukgeven.Maardanmoetjeweldemensenendekennisinhuishebbenomdatindejuistevormtegieten.Docentenhebbendevrijheiddemethodenaareigeninzichttegebruiken.Eriseenenormaanbodaandigitalealternatieven.Ditbetekentdatjeverantwoordekeuzesmoetmakeneneenlogischverbandmoetaanbrengentussendeverschillendecomponentenvanjeonderwijs.Datisingewikkelderdanjedenkt.Haalmaareenseendeeluitjemethode,vuldanaanmetopdrachtenuitWikiwijs,zorgvooreenlogischeopbouwenprobeereenadequatemaniervantoetsentevinden.Daariskennisvoornodigdielangnietiederedocentparaatheeft.Alsschoolkunjedanzeggen:jammer,erzitniksandersopdanallesmaardichttetimmeren,ofjezorgtdatjedocentenwéltoegerustzijnvoordietaak.”

Leerplankundige kennisDocentenzoudendanbijvoorbeeldmoetennadenkenoverhoezedoorlopendeleerlijnenkunnenontwerpenenwathunvakmetanderevakkentemakenheeft.Verticaleenhorizontalesamenhangdus.Aspectendiemerkwaardiggenoegindelerarenopleidingennauwelijksaanbodkomen.Nieveen:“Hetzougoedzijnalsstudententijdensdeopleidingeenleerplankundige

basisaangereiktkrijgenenbijvoorbeeldeensmethetcurriculairespinnenwebhebbengewerkt.Dathoeftechtgeenmaandeninbeslagtenemen.Maarvóórjestudentenhiermeeconfronteert,moetnatuurlijkdeopleiderzelfookverstandvanleerplanontwikkelinghebben.Vandaardatonzefocusookgerichtisopprofessionaliseringsactiviteitenvooropleidersinlerarenopleidingenennascholingsinstituten.”

Eigen lespraktijkZo’nnascholingsinstituutisTwenteSchoolofEducation(TSE)inHengelo,eensamenwerkingvanUniversiteitTwente,HogeschoolEdithStein(pabo),ExpertisOnderwijsadviseursenSaxionHogescholen.TSEiseenvandeopleidingsinstitutendiedecursusCurriculum-ontwerpgaaninzettenbijdena-enbijscholingvandocenten.OpleiderFransPinkse:“WijlevereneencompleetprofessionaliseringstrajectonderdenaamVO-palet,bedoeldvoorlerareninhetvoortgezetonderwijsdiezichverderwillenontwikkelen,vaakinhetkadervaneenLC-ofLD-benoeming.HeteerstedeeliseenoriënterendefasewaarindecursisteneenaantallezingenkunnenbijwonenvanbekendeNederlandersoverallerleionderwijskundigeonderwerpen.Vervol-gensgaanzeovernaareenvaardighedenfase,waarinzeeenkeuzekunnenmakenuiteenaantalonderdelen,zoalsonderzoek,motiveren,communicatieenklassen-management.Tenslotteiserdeverdiepingsfase,waarindecursistenkunnenkiezenuitdrieuitstroom-profielen.Eendaarvaniscurriculumontwerper.Metdattrajectzijnweonlangsgestart.Hetisechtmaatwerk.

Teks

t:Re

néLe

verin

k•F

otog

rafie

:Jan

Sch

artm

an

< Senaida Bron

Nienke NieveenScholen hebben veel ruimte om hun eigen curriculum te bepalen en keuzes te maken in wat ze wel en niet belangrijk vinden. Daar zijn leerplankundige vaardigheden voor nodig. En juist daar ontbreekt het vaak aan in de school. Leerplanontwikkeling komt bij de lerarenopleiding nauwelijks aan de orde. Ook in de na- en bijscholing heeft het tot nu toe geen hoge prioriteit. Om in die leemte te voorzien is in een samenwerkingsproject van SLO, Stichting Carmelcollege en Twente School of Education het traject Leerplankundige professionalisering van docenten en opleiders opgezet. Inmiddels heeft dit traject geleid tot een Cursus Curriculumontwerp. Diverse lerarenopleidingen en nascholingsinstituten overwegen inmiddels de inpassing hiervan in hun opleidingsaanbod.

> slo programmalijn> leerplankundige professionalisering

De programmalijn ‘leerplankundige professionalisering’ heeft als doel een bijdrage te leveren aan het ‘curriculair competenter’ maken van leraren, team- en schoolleiders.

p

2020

Voorelkedeelnemergeldtdatzijneigenvakofvakkenclusterendeproblemenwaarhijindatopzichtmeegeconfronteerdwordt,centraalstaan.OnsuitgangspuntisdeCursus CurriculumontwerpvanSLO,waaraanwijsamenmetdecursisteeneigeninvullinggeven.Inheteerstedeelzijnercollegesoverhoejejeeigenlespraktijkkuntanalyserenenverbetervoorstel-

lenkuntbedenken.Inhettweededeelwordtditverderuitgedieptopbasisvandespecifiekeverbetervraagdieerligt.Deopzetvantweedelenwordtmedeingegevendooreenaanpakgebaseerdopdouble loop learning.Decursistendiewenubinnenhebben,zijnoverhetalgemeengedrevendocentendiehetonderwijsvanbinnenuitwillenvernieuwen.Hetisdebedoelingdatdeanalysesenverbetervoorstellenzoveelmogelijkbetrekkinghebbenopdeeigenlespraktijk.Zoadviserenwijookdestage-urenintezettenopdeeigenschool.”

Behoefte aan professionaliseringAanhethuidigeprofessionaliseringspaletdoendocentenmeevaneenzestalCarmelscholen,HetNoordikteAlmeloenCSGReggesteijnteNijverdalenRijssen.Voordebegeleidingenfeedback-sturingvanuithetveldiseenstuurgroepgeformeerdbestaandeuitTSE-programmaleidersendrieschoolleiders/bestuur-ders:WimDrenthvanHetNoordik,HenriHamminkvanDeGrundel/TwickelteHengeloenHarryClaessenvan

Pilotproject Curriculaire ontwikkel-competentiesSenaidaBron-Sambo(BonhoefferCollegeEnschede,vmbo-afdeling)waseenvandedeelnemersaanhetSLO-pilotprojectCurriculaire ontwikkelcompetenties.AanleidingommeetedoenwasvoorLC-docentBronhaarwensommetlessenseriestegaanwerken:“Hetisbestlastigomdatoptezettenenhetkostbovendienveeltijd.Ookomdatikeensoorteenmanssectiebenvoordevakkennatuurengezondheid.Alsikietsbedenk,moetikhetdusookhelemaalzelfuitwerken.Toendiecursuscurriculumontwerpvoorbijkwam,dachtik:ditismijnkansomhetmeeigentemaken.”Waaromeenlessenserie?Watmistejeinhetboek?“Ikwilgraageigendingentoevoegen.Ietsuithetnieuws,ofzakendiejeeentijdjevolgt.Maarhoemaakjedaareensamenhangendverhaalvan?Vandaarmijnbelangstellingvoordiecursus.”Leidraadwashetcurriculairespinnenweb(J.vandenAkker(2003).Perbijeenkomstwerdeneenaantalonderdeleneneensystematischeaanpakbesproken.Eersttheoretisch,daarnatoegepastopdelessenvandedeelnemers.Opschoolmoesteenenanderindepraktijkuitgewerktworden.Decursusduurdeeenjaar,metregelmatigcollegesenveelhuiswerk.Bestpittig,almetal,maarBronvondhetzeerdemoeitewaard:“Debegeleidingwaszeerintensief.Zowelpersoonlijkalsviadeelektronischeleeromgeving.Zeerwaardevolwasookdeuitwisselingmetdeanderedeelnemers.JekonwelmerkendatSLOzelfnogzoekendewasnaardedefinitievevorm.Zohebjealsdeelnemerookeenrolinhetontwikkelenvandecursus.Ikbenzeertevredenoverhetresultaat.Hetluktmenuveel

betereensamenhangendelessenserietemaken,inclusiefdoelen,plannen,organiseren,uitvoerenentoetsen.InhetkadervanmijnLC-functiebenikhieropschoolkartrekkervanburgerschapsvorming.Ikmerknualdathetmijbeterluktomcollega’stemotiverenenopéénlijntekrijgen.”

Figuur 1: Het curriculaire spinnenweb

Dekernendenegendradenvanhetspinnenwebverwijzennaartienonderdelenvanhetcurriculumdieelkeenvraagoverhet(plannenvan)lerendoorleerlingenbetreffen.Inhetspinnenwebfungeerthetonderdeel‘visie’alscentrale,verbindendeschakel;deoverigeonderdelen(leerplanaspecten)zijnverbondenmetdievisie.Idealiterzijnzeookmetelkaarverbonden,zodatersprakeisvanconsistentieensamenhang.Demetafoorvanhetspinnenwebonderstreepthetkwetsbarekaraktervaneencurriculum.Spinnenwebbenzijnweliswaarenigszinsflexibelmaardreigentochtescheurenalsertehardeneenzijdigaanbepaaldedradengetrokkenwordtzonderdatdeanderedradenmeebewegen.

< Frans Pinkse

2121

< Harry Claessen

hetTwentsCarmelCollegeteOldenzaal.Hoeishetgesteldmetdeleerplankundigevaardighedenvandegemiddeldedocent?Claessen:“Datverschiltperdocent.Hethangtervanafwatmendeafgelopenjarenalgedaanheeftophetgebiedvanonderwijsontwikke-ling.IndepilotCurriculumontwerpdiewesamenmetSLOhebbenuitgevoerd,bleekdathetweldegelijkprofessionaliseringvereistomopeenverantwoordemanieraancurriculumontwikkelingtekunnenwerken.Datheeftnietelkedocentzomaarinhuis.Wezienwelsteedsmeerdatdocentennietlangergenoegennemenmetwathetlesboekvoorschrijft,enhunlessenaanpassen.Maardatgebeurtnognietsystematischenerwordtteweiniggekekennaarheteffectervanophetlerenvanleerlingen.Datbesefleidtbijdocententoteenbehoefteaanprofessionalisering.Verderishetvanbelangomeensoortonderzoekshabitusteontwikkelenbijdocenten.Hetgaatdaarbijzowelomhethoeenwaaromvancurriculumontwikkelingalsomonderzoeknaardeeffectenvandieontwikkeling.Gaanleerlingennuookandersenbeterlerendoordieandereaanpak?”

ResultatenClaessenzietinditopzichtverbandenmetdegroeiendeaandachtvooropbrengstgerichtwerkenenhetfeitdatscholen,dusookdocenten,zichintoenemendematemoetenverantwoorden:“DeinspectiebrengtderesultateninbeeldenscholenbetrachtendaarnaasthuneigentransparantieindevormvanVenstersvoorVerantwoording.Desamenlevingraaktmeergefocustopderesultatenvanhetonderwijs.Jezietdatterugbijdedocenten.IndesamenwerkingmetTSEhebbenwijopbrengstgerichtwerkenalsrodedraadinhetprofessi-onaliseringspalet-VOverweven.Indatkaderishetgoeddateraandachtisvoorprofessionaliseringinleerplan-

ontwikkeling.Jekuntalleenverantwoordingvoorietsafleggen,alsjeweetwatjedoet,waaromjedatdoet,hoejedatorganiseert,welkehulpmiddelenjegebruiktenhoejederesultatenvanjelessengaatvaststellen.Stukvoorstuktypischeleerplanvragen.”

LoopbaanbeleidEenandereprikkelishetloopbaanbeleidzoalsdatdelaatstejarenbinnendeStichtingCarmelcollegegestalteheeftgekregen.Claessen:“Wijhebbenonsintensiefafgevraagd:watwillenwemetonsonderwijs,welkeplekkrijgtprofessionaliseringdaarinenhoestemmenwedatafmetonsloopbaan-beleid?SamenmetSLOzijnwegaannadenkenoverdeontwikkelingvaneenprogrammaCurriculumont-werper.Hetleerplanspeelteencrucialerolinallerleionderwijsontwikkelingen,zoalsdesamenwerkingvanvakken,projectonderwijsenaansluitingsproble-matiek.Daarnaastwaserbijdedocentendebehoeftehuneigenvakverdertebrengen.DaaromhebbenwefunctieprofielenLClesstofspecialistenLDonderwijskundigcoördinerenddocentmethetaccentopvakinhoudelijkspecialismeontwikkeld,dieinhetkadervanloopbaanbeleideenperspectiefrichtingLCenLDbieden.”

"Het leerplan speelt een cruciale rol in allerlei onderwijsontwikkelingen, zoals de samenwerking van vakken, projectonderwijs en aansluitingsproblematiek."

2222

PublicatiesMet enige regelmaat verschijnen er publicaties die geschreven zijn door SLO­medewerkers of waaraan zij een aanzienlijke bijdrage hebben geleverd. Deze publicaties worden uitgegeven door SLO en zijn ­ tenzij anders vermeld ­ gratis te downloaden op www.slo.nl of te bestellen tegen kostprijs. Onderstaand een overzicht van de meest recente publicaties:

Langer gemeenschappelijk onderwijsEen variatie aan modellen

SLO • nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

Voortgezet onderwijs

Langer gemeenschappelijk onderwijs Door:J.E.Bron,D.Klein,A.Thijs

Hetsysteemvanvroegeselectieinhetvoortgezetonderwijswerktvooralinhetnadeelvanleerlingendiewelhetleerpotentieelhebbenmaardatophetmomentvanselectienogonvoldoendezichtbaarkunnenmaken.Geschatwordtdattwintigprocentvandeleerlingenonderpresteert.Eenalternatiefmodelzouzijnomleer-lingenlangergemeenschappelijkonderwijstebieden.Ditmodelvan'comprehensiveeducation',waarbijleerlingeninheterogenegroepeneengemeenschappelijkcurricu-lumvolgen,wordtgehanteerdinverschillendeEuropeselanden.Dezeverkenningbeschrijftervaringendieerinhetbuitenlandzijnmethetlangerbijelkaarhoudenvanleerlingeninhetvoortgezetonderwijs,welkemodellendezelandenhanterenbijhetinrichtenvanhetonderwijsenhoeerwordtomgegaanmetheterogenegroepen.

Rekenen: op niveau komen en blijven Handreiking bij beleidsvorming en verbetering van een rekencurriculum in de onderbouw van het voortgezet onderwijsDoor:N.denBraber,K.Buys,V.Schmidt

Totenigejarengeledenwerddeverzorgingvanhetrekenonderwijsvooralalseentaakvanhetprimaironderwijsgezien.Recentelijkisechterhetbredeinzichtontstaandataandachtvoorduurzameverwervingvanrekenkundigekennis,inzichtenvaardighedenooktotdeverantwoordelijkheidvanhetvoortgezetonderwijshoort.Dezehandreikingbevataandachtspuntenenstappenplannendiescholenkunnengebruikenomeenrekenbeleidsplanteontwikkelenenomhetbestaanderekencurriculumteversterken.

Concretisering referentieniveau 3S rekenen Door:V.Schmidt,I.Locatelli,J.Tolboom

InhetReferentiekadertaalenrekenenisinreferentieni-veausvastgelegdwelkekennisenvaardighedenleerlingenmoetenhebbenaangaanderekenen/wiskunde.Omscholenenanderebelanghebbendenteondersteunenbijhetontwikkelenenaanpassenvanlesmethoden,leermid-delen,toetsen/examensinhetrekenonderwijsisSLOgevraagdeenconcretiseringtemakenvanelkvandereferentieniveausuithetReferentiekadertaalenrekenen.Dezepublicatiegeeftconcretiseringenvanhetniveaus3Svoorhavo/vwoenmbo.Elkrekendoeluithet

referentiekaderisvoorzienvaneentoelichting,aanvullendevoorbeelden,suggestiesenopmerkingen.

Handreiking schoolexamen wiskunde A, B, C havo/vwo (3 publicaties) Behorend bij de cTWO-examenprogramma'sDoor:N.Alink,J.Krüger,J.Tolboom

Vanaf2009vindenindetweedefasevanhetvoortge-zetonderwijspilotsplaatsvoorhetnieuweexamenpro-grammawiskunde.InhetkaderhiervanheeftSLOeenhandreikinggemaaktmetsuggestiesenadviezenvoordeinvullingvanhetexperimenteleschoolexamen.Indehandreikingwordendeexperimenteleprogramma'swiskundeBvoorhavoenvwovergelekenmetdehuidigeprogramma's.Verderwordtbeschrevenwelke(sub)domeineninhetcentraalexamengetoetstwordenenwelkeinhetschoolexamengetoetstmoeten,danwelmogenwordenenwordtingegaanopafstemmingmetanderevakken.

Taalbeschouwing Een inventarisatie van empirisch onderzoek in basis- en voortgezet onderwijs Door:H.BonsetenM.Hoogeveen

ResultatenvandevijfdeliteratuurstudiebinnenhetprojectHetTaalonderwijsNederlandsOnderzocht(HTNO).Ditprojectinventariseerdehetempirischonderzoeknaartaalonderwijsinhetbasisonderwijsdatisuitgevoerdtussen1969en2004.Dezestudiebehan-delthetdomeintaalbeschouwing.Achtereenvolgenskomenonderzoekenaandeordediegerichtzijnop:doelstellingen,beginsituatievandeleerling,onderwijs-leermateriaal,onderwijsleeractiviteiten,instrumentatieenevaluatie.Eenverschilmetdeviervoorgaandestudiesisdatindezepublicatieookhetonderzoekinhetvoortgezetonderwijswordtbeschreven.DaaromwerdinditdeelonderzoeksamengewerktmethetzusterprojectHetSchoolvakNederlandsonderzocht(HSNO).

Printing-on-demandMetingangvan1april2011isSLOovergegaanopprinting-on-demand.Daardoorishetmerendeelvanonzepublicatieseenvoudigtebestellenviadewebsite.Viawww.slo.nl/publicatieskomtuinonzeproductcatalogusterecht,waarinuopauteur,titeloftrefwoordkuntzoeken.Eenmaaldegewenstepublicatiegevonden,kuntukiezenvoordegratisdownloadofeenprintexemplaartegenkostprijs.EenprintexemplaarbesteltuvervolgensinhetbestelstysteemvanMicrowebEdu,onzeprinting-on-demandpartner.Microwebzorgtervervolgensvoordatuwbestellingbinnen5werkdagennaarhetdooruingevuldeadreswordtverstuurd.

2323

Concretisering referentieniveaus gesprekken en spreken in het vo Door:B.vanderLeeuw,Th.Meestringa,C.Ravesloot

OmdeniveausvanhetReferentiekadertaalteconcreti-serenheeftSLOsamenmeteendocentenpanelonder-zochtwelkevoorbeeldenerinhetvoortgezetonderwijstevindenzijnvangesprekkenensprekenopdevierniveausvanhetReferentiekadertaalenhoehetwerkenmethetReferentiekadertaalzichverhoudttotdepraktijkkennisen-ervaringvandocentenNederlands.Dezepublicatiebevatvoorbeeldenopniveau1F,2F,3Fof4F,meteentoelichtingwaaromdeopdrachtendedaarbijbehorendeleerlingprestatieillustratiefisvoorhetbetreffendeniveau,hoedievoorbeeldenzijngevondenenwelkeinzichtenhetwerkenmethetReferentiekaderheeftopgeleverd.

Doorlopende leerlijnen taalvaardigheid klassieke talenDoor:R.Bekker

Veelscholenkampenmeteenovergangsproblematiektussendebasismethodeklassieketalendieindeonder-bouwgebruiktwordtendestapnaarauthentieketekstenindetweedefase.Devaardigheiddiebinnendelesme-thodeinstappenwordtaangeleerd,blijktinveelgevallennietvoldoendeontwikkeldtezijnomdeauthentieketekstenuitdeoudheidindebovenbouwtevertalen.OmdezeovergangteversoepelenheeftSLOsamenmetdocentenensectiesklassieketalenvoorbeeldenvaneendoorlopendeleerlijnontwikkeld.Ineenapartebijlageishetachtergrondmateriaaldatinhetprojectisontwikkeldopgenomen.

Handreiking schoolexamen maatschappij-wetenschappen havo/vwo Behorend bij de pilot examenprogramma'sDoor:L.Meijs

Metingangvanhetnieuweschooljaar2011wordteenpilotgestartwaarinhetnieuweexamenprogrammamaatschappijwetenschappenhavoenvwobeproefdzalwordenopuitvoerbaarheid,organiseerbaarheidentoetsbaarheid.Dezehandreikingbijhetschoolexamenopentmeteenbeschrijvingvandeuitgangspuntenenkeuzesdiegemaaktzijntenaanzienvanhetnieuweexamenprogrammaenbeschrijftdeveranderingentenopzichtevanhetnunogvigerendeexamenprogramma.Daarinwordtingegaanophetwerkenvanuitdeconcept-contextbenaderingenopdedifferentiatietussenhavoenvwo,dieaanhetexamenprogrammatengrondslagligt.Vervolgenswordendeonderdelenvoorhetschoolexamenuitgelegdentoegelicht.TevenswordtingegaanophetProgrammavanToetsingenAfsluiting(PTA)entoetsingvandeschoolexamen-onderdelen.

Vakdossier aardrijkskunde Stand van zaken in de tweede fase Door:H.Noordink

Voorhetvakaardrijkskundegeldtsinds2007eennieuwexamenprogramma.Deeersteexamensdieopditnieuweprogrammagebaseerdzijn,zijninmiddelsafgenomen.Vandaardatdebehoefteontstondaaneennieuwvakdossiervoorhetvakaardrijkskunde,omdatdeuitkomstenervanbruikbaarkunnenzijnvooreventueletussentijdsebijstellingenvanhetexamenprogramma,vooreventuelebeleidsmaatregelenvandezijdevanOCWenvoorverbeteractiesalsgewenstonderzoek,scholingsaanbodofontwikkelwerk.Inditvakdossierwordtdehuidigesituatievanhetvakindetweedefasegeschetstenwordenaanbevelingenvoordetoekomstgedaan.

Freebiking in het voortgezet onderwijs (dvd) Door:D.Houthoff,G.vanMossel

FreebikinginhetvoortgezetonderwijsisdetweedeleerlijndieisontwikkelddoorhetnetwerkFreesportvanSLO.Dedvdisbedoeldvoordocentenlichamelijkeopvoedingenkantijdensdelessenalsvoorbeeldmateri-aalvoorleerlingenwordengebruikt.OpdedvdstaanvierparcoursenvanzowelBiketrialindegymzaalalsMTBoutdoor.Bijbiketrialgaathetomeenstart,enjoy,coolenextremeparcours.BijMTBgaathetomeenstart,shortfield,longfieldenmountainparcours.Deparcoursenwordenuitgevoerddoorrookies,expertsenmasters.Daarnaastleggenenkeleprofi'sdiverseparcoursenaf.Opdedvdstaateenaantalmethodischebeeldenmetbelangrijkeaandachtspunten.Bovendienbiedtdedvdeendocumentmeteennaderetoelichtingopfreebiking.

Watereducatie curriculumvoorstel Door:J.G.Bron,F.Oorschot,E.vanVliet

InopdrachtvaneninsamenwerkingmetdeStuurgroepWatereducatieiseencurriculumvoorstelwatereducatieontwikkeldmetalsdoelhetthemawaterinhetbasis-enhetvoortgezetonderwijseenmeervanzelfsprekendeplaatstegeven.Hetcurriculumvoorstelbiedteeninhoudelijkeprioriteringvandevelemogelijkeaspectendieaanhetthemawaterzijnteonderscheiden.Hetisbedoeldalseenlandelijkschooloverstijgendkader,datuitnodigteninspireerttotuitwerkingenopschool-enklasniveau,waarbijwordtuitgegaanvaneigenkeuzes,inspanningenenprofileringvanscholen.Opbasisvanditcurriculumvoorstelkunnenconcreterelessenplannenontwikkeldwordeninsamenwerkingmetscholen,water-schappenen(regionale)partners.Intweelossebijlagenzijnvoorbeelduitwerkingengemaaktvoorpoenvo.

nationaalexpertisecentrum

leerplan-ontwikkeling

Vakdossieraardrijkskunde

Vakdossier Aardrijkskunde

H. N

oordink

slo

Watereducatie Curriculumvoorstel

SLO • nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

2424

Curriculumevaluatie bètaonderwijs tweede fase (5 rapporten) - samenvattend eindrapport - examenpilot Nieuwe Natuurkunde havo/ vwo 2007-2010 - examenpilot experimentele biologie - programma havo/vwo 2007-2010 - ontwikkeling en invoering NLT 2007-2010 - examenpilot Nieuwe Scheikunde havo/ vwo 2007-2010Door:W.Kuiper,E.Folmer,W.Ottevanger,L.Bruning

Deviapilotsondersteundevernieuwingvanhetbètaonderwijsindebovenbouwhavo/vwoisonder-worpenaaneenonafhankelijke,meerjarigecurriculu-mevaluatie.Hetdoelvandeevaluatiewasinzichttekrijgenindehaalbaarheid,uitvoerbaarheidentoets-baarheidvandevernieuwdeprogramma’s.Daarnaastisnagegaaninhoeverreenonderwelkeconditiesgelijktijdigeinvoeringvanmeerdereconceptexamen-programma’sopscholenmogelijkisdanwelinhoeverretussendevernieuwdeprogramma’safstemmingensamenhangmogelijkis.Deevaluatierapportageinzijngeheelomvat,naasteensamenvattendeindrapport,deelrapportagesoverdeexamenpilotsvoornatuur-kunde,scheikunde,biologie,endeontwikkelingeninvoeringvanNLT.

Evaluatie examenprogramma economie voor vwo Door:E.Welp,H.C.Kneppers,N.Dieteren

Verslagvaneendriejarigpilotprojectdattotdoelhadhetexamenprogrammaeconomie,zoalsdoordecommissieTeulingsgeadviseerd,teevalueren.Hetdoelvandepilotwashetbeantwoordenvandevraagofditexamenpro-grammatoetsbaar,haalbaarenonderwijsbaaris.Algemeenkanwordengeconcludeerddaterverbeterpun-tenmogelijkzijn,maardatditexamenprogrammahaalbaarisindetijd,onderwijsbaarvoordocentenleerlingentoetsbaarvoordeexamenmakers.Aanbevelingenvanuitdepilotbetreffendewerkversievandesyllabus,eventueleaanpassingvandestofopeenlatermomentenhetinstallerenvaneenplatformwaardeervaringenuitdepilotkunnenwordengeborgdenuitgedragen.

Natuurwetenschappelijke vaardigheden onderbouw havo-vwo Door:W.Spek,M.Rodenboog

Doorlopendeleerlijnenzijneenhulpmiddelbijeenbetereafstemmingensamenhanginhetleerplanvoorhetvoortgezetonderwijs.Indezepublicatiewordenleerlijnenbeschrevenvoordenatuurwetenschappelijkevaardighe-denvoordeonderbouwhavo-vwo.Hetbetreftvaardighe-dendieookindeeindtermenindetweedefasevannatuurwetenschappelijkevakkenvoorkomen,namelijk:

onderzoeken,ontwerpen,reken-enwiskundigevaardig-heden,modelvorming,redeneren,waarderenenoordeleneninstrumentelevaardigheden.Deleerlijnenzijnbeschrevenindevormvantussendoelenmetalseinddoelinstroomindetweedefasevanhavoenvwo.

Scenario's voor de aansluiting tussen vmbo-tl en havo Door:N.Jansma,E.vanKleunen,V.Schmidt

Inonderzoekdatdelaatstejarenisgedaannaardespecifiekepositievandetheoretischeleerwegennaardeaansluitingvanvmbo-tlopzowelmboalshavowordtvaakgeconstateerddatdezeaansluitingnietoptimaalis.Deontvangendescholensignalerenbijtl-leerlingenhiateninkennisbijbepaaldevakkenenproblemenbijdeovergangnaareenandere'maniervanleren'.Dezepublicatiebeschrijfteendrietalscenario's(aparteklassen,extravakkenenindividueelprogramma)waarmeevmbo-scho-lendeaansluitingtussendetheoretischeleerwegenhavokunnenoptimaliserenopeenmanierdiepastbijhunspecifiekeomstandighedenenonderwijskundigevisie.

Logboek Keuzebegeleiding tl-havo Een hulpmiddel voor leerlingen, ouders, docenten en mentoren Door:F.Hulshof,N.Dronkert,M.Boode,M.Rodrigues,E.vanKleunen

Uitonderzoekisgeblekendatdeaansluitingvmbo-tlopvervolgonderwijsnietaltijdoptimaalis.Vaakblijktdatleerlingennietvoldoendeopleidings-enberoepsbeeldhebbenomdejuistevervolgopleidingtekiezen.Leerlin-gen,oudersendocentenkunnenditlogboekgebruikenalsplannings-enbegeleidingsinstrumenttijdenshetdoorstroomtrajectnaarhavo.

LOB als vakHandreiking bij de invoering van LOB als vak in het vmboDoor:N.Jansma

Vmbo-scholenhebbenbijdevormgevingvanLOBverschillendekeuzemogelijkheden.LOBkanvollediglosstaanvanhetonderwijsprogrammaofvollediggeïnte-greerdzijn.Dezehandreikingrichtzichopeenmogelijk-heiddietussendezebeide'uitersten'inligt,namelijkLOBalsvak.BeschrevenwordthoeeenleerplanLOBalsvakkanwordeningevuldenwordendebelangrijksteuitgangs-puntenvoorLOBkortgeformuleerd.DezeuitgangspuntenwordengekoppeldaandeleerplankundigekeuzesdiegemaaktmoetenwordenbijdeinvullingvanLOBalsvak.AlsbijlageiseenhandreikingopgenomenvoorhetkiezenvanleermiddelenvoorLOB.

Curriculumevaluatie bètaonderwijs tweede fase

SLO

Piet Heinstraat 127511 JE Enschede

Postbus 20417500 CA Enschede

T 053 484 08 40F 053 430 76 92E info@slo.nl

www.slo.nl

SLO is het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling. Al 35 jaar geven wij inhoud aan leren en innovatie in de driehoek beleid, wetenschap en onderwijspraktijk. De kern van onze expertise betreft het ontwikkelen van doelen en inhouden van leren, voor vele niveaus, van landelijk beleid tot het klaslokaal.

We doen dat in interactie met vele uiteenlopende partners uit kringen van beleid, schoolbesturen en -leiders, leraren, onderzoekers en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties (ouders, bedrijfsleven, e.d.).

Zo zijn wij in staat leerplankaders te ontwerpen, die van voorbeelden te voorzien en te beproeven in de schoolpraktijk. Met onze producten en adviezen ondersteunen we zowel beleidsmakers als scholen en leraren bij het maken van inhoudelijke leerplankeuzes en het uitwerken daarvan in aansprekend en succesvol onderwijs.

SLO • nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

2011023 • Omslag CE_SLO 1 21-02-11 11:38

Natuurwetenschap-pelijke vaardigheden onderbouw havo-vwo

havo - vwo

SLO • nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

SLO

Piet Heinstraat 127511 JE Enschede

Postbus 20417500 CA Enschede

T 053 484 08 40F 053 430 76 92E info@slo.nl

www.slo.nl

SLO is het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling. Al 35 jaar geven wij inhoud aan leren en innovatie in de driehoek beleid, wetenschap en onderwijspraktijk. De kern van onze expertise betreft het ontwikkelen van doelen en inhouden van leren, voor vele niveaus, van landelijk beleid tot het klaslokaal.

We doen dat in interactie met vele uiteenlopende partners uit kringen van beleid, schoolbesturen en -leiders, leraren, onderzoekers en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties (ouders, bedrijfsleven, e.d.).

Zo zijn wij in staat leerplankaders te ontwerpen, die van voorbeelden te voorzien en te beproeven in de schoolpraktijk. Met onze producten en adviezen ondersteunen we zowel beleidsmakers als scholen en leraren bij het maken van inhoudelijke leerplankeuzes en het uitwerken daarvan in aansprekend en succesvol onderwijs.

Natuurw

etenschappelijke vaardigheden onderbouw havo-vw

o

Wim

Spek en Maaike Rodenboog-H

amelink

slo

Natuurwetenschappleijke vaardigheden havo-vwo.indd 1 16-02-11 11:11

2525

Teks

t:Tr

uusG

roen

eweg

en

Goed beslagen naar het hoger onderwijs

Deaansluitingsperikelenhebbennietzozeertemakenmetkennis,maarmeermetalgemenestudievaardig-heden.Voorhethogeronderwijsredenomallerleiinitiatieventeontplooien,gerichtopbeterevoorlichtingaanvo-leerlingen.EenvoorbeelddaarvanishetprojectKies Actief,waarinzevenhbo-instellingensameneenzelfscanvoorvo-leerlingenontwikkelen.

BewustOokhetvoortgezetonderwijsneemtzijnverantwoor-delijkheid.Menigevo-schoolisbezigmethetopzettenvaneenleerlijnalgemenevaardigheden.Maardatblijktvaaknietmeetevallen.Welkniveaumoetdeleerlingbereiken?Hoehoogligtdelatvanhethogeronderwijs?Enhoebevorderjegroeiinvaardigheid?Hoetoonjediegroeiaan?Hoebeoordeeljedevorderingenvandeleerlingen?

VerbindingHetSLO-projectAansluiting vo­hoisbedoeldomopdievrageneenantwoordtegeven.Zeshavo-envwo-scho-lenwerkensinds2009samenmetSLOaaneenleerplankundigeverbindingtussenvoenho.Projectlei-derFransResink:“Primairedoeliseenmodelvooreenleerlijn.Ditiseenfasegewijsstappenplanomdeleerlingviatelkensuitdagenderopdrachtensteedsstudievaardigertemaken.Hiermeeisdebasisstructuurgelegdvooreenbetereaansluitingtussenvoenho.Eenandereopbrengstvanhetprojectiseenscanvoorpraktischeopdrachten,volgensResinkdébouwstenenvooreendoorlopendeleerlijndiegerichtisopeenbetereaansluitingtussenvoenho.“Aanvoorbeeldenensuggestiesgeengebrek:elkevakmethodeofvakcommunityheeftwelmaterialentebieden,enanderszijnernogwelsitesalswww.wikiwijs.nlenwww.vo-content.nl.Maarhoescheidjehetkafvanhetkoren?Hoepasjeopzichbruikbarevoorbeeldenof(eigen)ideeënzóaan,datzepassenindeleerlijnenaansluitenopdebehoeftevandeleerlingen?Daarvoorisdezescaneenprimahulpmiddel.”

WildgroeiOokderolvandedocentisvangrootbelang.Daarbijgaathetvooralomhetbedenkenvanreflectievragenenwerkvormendiedeleerlingenstimulerenomvandeeneopdrachtnaardevolgendetegaan.Dekunstisdeopdrachtenaftestemmenopdegroeiincompetentiesenvaardighedenvandeleerling.Resink:“Waarweooktegenaanlopen,isdaterlangzamerhandeenwildgroeiontstaataanopvattingen,definitiesenclassificatiesvanbenodigdevaardigheden.Hetisabsoluutnoodza-kelijkdatdaarlijninkomt.Eengemeenschappelijketaal,zodatiedereenweetwaaroverhetgaat.Inhetprojectproberenwijdaareenbijdrageaanteleveren.”

Meerinformatie:SLO,FransResink,(053)4840253,f.resink@slo.nl

De doorstroming van voortgezet naar hoger onderwijs is problematisch. In het project Aansluiting vo-ho ondersteunt SLO scholen die hun leerlingen beter willen voorbereiden op de volgende stap in hun carrìère.

Teks

t:Re

néLe

verin

k•F

otog

rafie

:Jan

Sch

artm

an

Katholieke Scholengemeenschap Etten-Leur: groeiproces“Indederde,vierdeenvijfdeklashavohebbenweeentrajectuitgezetwaarinweproberenhavistenhbo-bekwaamheidtelatenbereiken.IndederdeklaswordtvooralgefocustopOriëntatieopStudieenBeroep(OSB).Indevierdeklasligtdenadrukophetzicheigenmakenvanprobleemgestuurdonderwijs(PGO)enhetkiezenvandejuistevervolgopleiding.Inhavo5wordtopeenprobleem-gestuurdemaniergewerktaanhetprofielwerk-stuk.Deinstructievoorhetprofielwerkstukendeopdrachtendiedaaraanvoorafgaan,kunnenwemetdefasebeschrijvingvanSLOendebijbeho-rendeopdrachtenscanscreenenophunbijdrageaandecompetentieontwikkelingvandeleerlingen.Uiteraardisditallesnogeengroeiproces.”J. Zengerink, afdelingsleider havo 4/5, Katholieke Scholengemeenschap Etten­Leur.

25

2626

Aandachtvoortaal

SLO heeft van 2008 tot eind 2010 acht scholen gevolgd die systematisch meer aandacht aan taalonderwijs zijn gaan besteden. Niet alleen het referentiekader taal van de Commissie Meijerink inspireerde de scholen daartoe, ook bestond bij deze scholen al langer het besef dat leerlingen gebaat zijn bij versterking van de taalvaardigheid.

De acht scholen - van Middelharnis tot Groningen, van Ulft tot Zoetermeer - hebben ieder op eigen wijze invulling gegeven aan versterking van het taalonderwijs. Ze zijn kritisch gaan kijken naar het huidige taalonderwijs en ze hebben nieuwe leermiddelen ingevoerd. Maar ook hebben ze succesvolle bestaande aanpakken met nieuw elan onder de aandacht van alle collega’s gebracht. Duidelijk is dat het onderwerp taal leeft in de school. En hoewel de ambities groot zijn, tonen de acht scholen in het SLO-project Aandacht voor taal tegelijk realiteitszin en nuchterheid. Zij adviseren vooral kleine stappen te zetten en concrete zaken af te spreken. Dit artikel beschrijft de uitkomsten van het project en blikt terug op de stappen die de scholen hebben gezet.

Praktische gereedschappen voor taalbeleid

Teks

t:Ti

ddo

Eken

s•Fo

togr

afie:

Jan

Scha

rtm

an

2727

> slo programmalijn> doorlopende leerlijnen

De programmalijn 'doorlopende leerlijnen' heeft als doel de continuïteit van de leerstof tussen opeenvolgende leerjaren en sectoren in het onderwijs te bevorderen.

p

Deachtdeelnemendescholenhebbenonderbegelei-dingvanSLOinviercentralebijeenkomstenervaringenenaanpakkenvoortaalonderwijsuitgewisseld.Deonderbouwstondhierbijcentraal.SLO-medewerkersbegeleiddendescholenoplocatie.Extraaandachtvoortaalonderwijsisbijenkelescholeningegevendoordereferentieniveaustaalmaareenbelangrijkermotiefiseengedeeldezorgoverenkelebasaletaalvaardigheden.Debetrokkenscholenblijkenheterunaniemovereenstezijndatdeleesvaardigheidvanleerlingentekort-schietbijhetonderwijsinanderevakken.Dezeconstateringwordtvrijweldirectgevolgddoorhetbesefdatdewoordenschatvanleerlingenonvoldoendeis.OgenschijnlijkegewoneNederlandsewoordenzoals‘toelichten’,‘functie’of‘toepassing’stellenleerlingenindeonderbouwvoorproblemen.Deze‘schooltaalwoor-denschat’verdientdusnaastlezenextraaandacht.Ookhetexactbegrijpenvandetheorieinanderevakkenenhetvoorbereidenvaneentoetsvoorzaakvakkenblijktalsneleencruciaalaandachtspunttezijn.Totslotgevendedeelnemendescholenaandatdespelling,metnamedewerkwoordsspelling,tewensenoverlaat.Elkeschoolheeftvervolgenseenofmeervandezeproblemenaangepakt,iederopzijneigenwijze,passendbijdeeigenschoolcultuurendeleerwensenvanhunleerlingen.

Streven naar samenhang met basisonderwijsHetgezamenlijkestartpunt-begrijpendlezen,woordenschatenspelling-isgoedterugtezienindeuitwerkingenvandeachtscholen(ziekader).Deverschilleninuitwerkingwordenveroorzaaktdoorverschillenderandvoorwaardenzoalsbeschikbaarheidvaninternetofeenextrabudgetvoorleermiddelen.Ookzijnerverschillendoordatelkeschoolzijneigentraditiekentinhettaalonderwijs.Eennieuwedimensieinhetproject Aandacht voor taalishetstrevennaarsamenhang.Nietalleenkijkendeschoolvertegenwoor-digersoverdegrenzenvanhuneigenvakheen,ookblijktereensterkebehoeftetezijnomdeaansluitingmethetbasisonderwijsteversterken.Concreetgaathetdanomdesleutelrolvanleesvaardigheidenwoordenschatbijanderevakken.Overdeaansluitingmethetbasisonderwijsgevendeelnemersaandatdeuitwisselingvanleerlinggegevensbeterkan.Erisweiniginhoudelijkeinformatieoverhetpreciezetaalniveauvandeleerling.Indezogenoemdewarmeoverdrachtzouditpuntverbeterdkunnenworden.

Schooldictee als werkvormInteressantisdekeuzevanenkelescholenomeendicteewedstrijdvoorleerlingenendocentente

organiseren.BijDePassieinUtrechtnemenleerlingenhettegendocentenop,terwijlhetDriestarCollegeinGoudaeendicteeheeftafgenomenonderalledocententijdensdeopeningsbijeenkomst.Opdezemanieristaalineenkeervooriedereenduidelijkopdeagendagezet.Hetiseenhandigemaniergeblekenomnietalleenhetnutmaarookhetplezierdatjeaantaalkuntbelevencentraaltestellen.Deprojectscholenhebbenookdenodigeervaringopgedaanmethetinvoeringsproces.JosBakkervanhetTwentsCarmelCollegeinOldenzaaladviseerthetvolgende:“Zetkleinestappenenspreekconcretezakenaf.”

Het Referentiekader Taal (RKT)Detaalniveaus1Ftotenmet4FwordenbeschreveninhetReferentiekaderTaal(RKT).Vooralledeelnemendescholenwasditdocumentvanafhetbegineenleidraad.Defunctievanditreferentiekaderisdoorhetprojectheenverschillendgebleken.Aanvankelijkwerdhetkadervooralgezieninhetlichtvantoetsing.Hoekunnenwedeachterstandenvanleerlingenwegwerken?Hoewetenweofonzeleerlingenop1Fof2Fzitten?Laterishetreferentiekaderechterookdoordescholengebruiktomzelftaallessenteontwerpen.Datleiddetotverrassendeuitkomsten.Normaliterwordteenleeslesbijvoorbeeldontworpenopbasisvandebeschikbaretekstmaardoorhetreferentiekaderkunnenronddezelfdeteksteenvoudigverschillendeleeslessenwordengemaakt.Deenelesrichtzichophoofd-enbijzaken,deanderelesopsignaalwoordeneneenderdelesbijvoorbeeldopdevolgordevangebeurtenissen.Hetreferentiekaderleiddeinditgevaltotcreatieveprocessenenleukerelessen.Behalveaantoetsingenhetontwerpenvanlessen,leverthetreferentiekaderookeenbijdrageaaneenschoolbreedtaalbeleid.HetreferentiekadertaalbevatnietalleeninformatievoordedocentNederlandsmaarvoorallecollega’svanallevakken.

ToekomstperspectiefDeprojectscholenervarenhetreferentiekaderalsnuttig.Ookzijndedeelnemersinstaatgeblekenom

Teks

t:Ti

ddo

Eken

s•Fo

togr

afie:

Jan

Scha

rtm

an

“De aansluiting tussen basis­ en voortgezet onderwijs kan beter. Dat geldt trouwens ook voor de aansluiting met de tweede fase.”

2828Concrete opbrengsten van de projectscholen

School Opbrengsten

TwentsCarmelCollegedeThij,Oldenzaal internestudiemiddag:ontwerpenvanleeslessendoorpo-envo-collega’sopbasisvanreferentiekadertaal

DriestarCollege,Gouda docentendictee;samentoetsenvoorbereidenmeteenstappenplan;functioneleleeslessenontwerpenmetintegratievaneenschrijfopdracht

OranjeNassauCollege,Zoetermeer begrijpendlezenensamenvattenvanschoolboektekstenbijo.a.aardrijkskunde,geschiedenis,biologie,economie

CSGWalcheren,Middelburg ontwerptaalbeleidsplaneninvoeringNieuwsbegrip

PrinsMauritsCollege,Middelharnis onderzoeknaarschooltaalwoordeninbovenbouwhavo/vwo,inzetMuiswerkspelling,NieuwsbegripenCito-VAS-toets

DePassie,Utrecht schooldicteevoorleerlingen(leerjaar3)éndocenten

Almende,Ulft postersenboekjemetschooltaalwoordenvandeweek

GomarusCollegeGroningen inzetDiataaleninvoeringextrauurtaalmetaandachtvoorgrammaticaentaalverwerving

praktischinvullingtegevenaandesomsabstractedoelenindedagelijkselespraktijk.Betekentdatnudatdezeextraaandachtvoortaalvoldoendeis?Nee,gevenallescholenaan,hetisnudeuitdagingomleerlingenopeenhogerniveautebrengen,van1Fnaar2Fenhoger.Daarnaastisaandachtvereistvoordeovergangvanonderbouwnaarbovenbouw,vooraldeovergangvanhavo/vwo-3naardetweedefase.Evenalsdeaansluitingtussenbasis-envoortgezetonderwijskanookdezeaansluitingnogsterkverbeterdworden,zogevenverschillendedocentenaan.

Praktische tips en instrumenten op www.basistaal.slo.nlDeuitkomstenvanhetprojectAandachtvoortaalzijngepubliceerdopdewebsitewww.basistaal.slo.nl.Dankzijdeachtscholenisereenrijkeengevarieerdesitemetinformatie,tipsenvoorbeeldentotstandgekomen.Desitemaaktduidelijkdathetwielnietopnieuwuitgevondenhoeftteworden:“Deinhoudvandesiteisgebaseerdopbekendeaanpakkenenonder-zoeken.Eengeheelnieuwetaaldidactiekisnietnodig.Opveelpuntenvolstaathetomgoedeideeëndieopdeachtergrondzijngeraaktweernaarvorentehalen.”Dewebsitegeeftvervolgensvoordevaardighedenlezen,spellingenformulerenconcretelesvoorbeeldenenpraktischetips.Maarookbevatdesitehandigeinstrumentenomzelftaalbeleidtemaken.Zozijnerscansomhettaalonderwijsinbasis-envoortgezetonderwijsinkaarttebrengen.Ookvindtdebezoekerachtergrondinformatieoverwoordenschatdidactiek,

eenopzetvooreenwoordenschrifteneenlijstvan180belangrijkeschooltaalwoorden.HandigisbovendienhetstappenplanomeentoetsvoortebereidendatalsA4,posterenalsboekenleggerkanwordengeprint.Dewebsitewww.basistaal.slo.nllaatduidelijkzienwatdeachtprojectscholenhebbengedaan.MaarbelangrijkerishetvoordeelvooralleanderescholeninNederland:desitebiedtgereedschappendiedirectinzetbaarzijn.

www.basistaal.slo.nlbiedtconcretelesvoorbeelden,praktischetipsenachtergronden

teamsstapvoorstapombewustekeuzestemaken.Onmisbareonderdelenvanhetplanzijnsamenwerkingmetderden(culturelepartnersmaarookvervolgonder-wijs),communicatie,randvoorwaardenenevaluatieenontwikkeling.

Voortdurend verbeterenNietalleenaaninhoudelijkeontwikkelingenorganisatievanhetonderwijsprogramma,ookaanborginginhetcurriculumhebbenscholendeafgelopenjarenuiteraardhardgewerkt.HetSteunpuntCultuurprofielscholenbegeleiddedeafgelopenjarenscholenmethetontwikkelenvanleerplannenendoorlopendeleerlijnen(vanonder-naarbovenbouw,maarookvanprimairnaarvoortgezetennaarvervolgonderwijs).Deontwikkeldematerialeneninstrumentenzijntevindenophetledendeelvandewebsite.Datgeldtookvoorinformatieoverthema’salshetontwikkelenvanmeerdereprofielen,takenvandecultuurcoördinator,samenhangtussen(kunst)vakken,vakoverstijgendeprojecten,hetcultuurportfolioenmediawijsheid.Rass:“Metdescholenzijnwevoortdu-rendbezighetcultuurcurriculumteverbeteren.Vanuitdeschoolvisiemaakjekeuzesvoordeinhoudvandeonderwijspraktijkenvanuitdiepraktijkwordtdevisiesteedsweergevoedenbijgesteld.”

Wiltutoegangtotalleontwikkeldeinstrumenten,laatudaninformerenovereengratisaspirant-lidmaatschapvoordesite.Voormeerinformatiekuntuterechtopwww.cultuurprofielscholen.nlenbijSteunpuntCultuurprofielscholen,AstridRass(a.rass@slo.nl)ofAntoineGerrits(AntoineGerrits@cultuurnetwerk.nl).

Deschoolalsbroedplaatsvoorcreatieveontplooiingofalsspringplankvoorkunstzinnigtalent?Sindsdeoverheidscholenderuimtegafomzichteprofileren,iseendiversiteitaancultuurprofielenontstaan.“Vaakwillenscholenbeteraansluitenbijdewensenvanleerlingenommeermetkunstencultuurtedoenenkiezenvooreenbreedprofiel”,zegtSLO-projectleiderAstridRass.“Zodrascholenveeltijdaankunstencultuurbesteden,merkenzedathetpositieveeffectenheeftopdeinzetenmotivatievanleerlingenbijanderevakken."

Cultuur in ieder curriculumEencultuurprofielschoolzetkunstencultuurprominentophetroosterenbiedtveelextra’s.Opdeeneschoolishethelecurriculumdoortrokkenvankunstencultuur,opdeandereligthetaccentopbepaaldekunstdisciplines,bijvoorbeelddoorvormingvaneentheaterklas.Maarwelkerolkunstzinnigevormingookkrijgttoebedeeld,allecultuurprofielscholenzoekenvoortdurendnaareensamenhanginhetleerplan.Nietalleensamenhangtussenkunstvakken,maarooktussenkunstvakkenennietkunstvakkenenSLOondersteunthendaarbij(ziekader).Eenschoolhoeftgeencultuurprofielschoolte(willen)zijnomkunstencultuuropeengoedemanierinhetcurriculumvormtegevenofaantescherpen.Voorinformatieovercultuureducatieeninspirerendeschoolportrettenkunnenallescholenterechtopdewebsite,dieisontwikkelddoorhetSteunpunt:www.cultuurprofielscholen.nl.

Cultuurplan makenOpdewebsiteisbijvoorbeelddecultuurprofielplangeneratortevinden.Metditdigitalehulpmiddelkaniedereschooleenhelderevisieopcultuureducatieformu-lerenenvertalennaarhetlesprogramma.Degeneratorwerptvragenopals:Leggenwehetaccentopontwikke-lingvancreativiteitofopbepaaldekunstdisciplines?Integrerenwekunstencultuurinallevakken?Gevenwemediawijsheideeneigenplek?Welkerolspeeltdeidentiteitvanonzeschool?Richtenweonsindebovenbouwopuitstroomnaardecreatieveindustrieofvervolgopleidingen?Vervolgenshelptdegeneratorcultuurcoördinatoren,betrokken(kunst)docentenen

Creativiteit als aanjager voor het lerenAandacht voor kunst en cultuur kan leerprestaties en schoolklimaat positief beïnvloeden. Dankzij de ontwikkeling van cultuurprofielscholen is veel kennis en ervaring beschikbaar over het verweven van cultuureducatie in het curriculum. Alle scholen kunnen daarvan profiteren.

Website is inspiratiebron voor cultuureducatie

Scherp op kwaliteitHetSteunpuntCultuurprofielscholen(samenwerkingtussenSLOenCultuurnetwerkNederland))ondersteuntdeVerenigingCultuurProfielScholen(VCPS).SamenmetdeVCPSheefthetSteunpuntkwaliteitscriteriaopgesteldvoorhetkeurmerk‘Cultuurprofielschool’.Scholendieeenzelfevaluatieformulierhebbeningevuldendevisitatieproceduregoedhebbendoorlopen,mogenzichcultuurprofielschoolnoemen.InmiddelsteltNederlandeenkleineveertigcultuurprofielscholen.NaastontwikkelnetwerkenorganiseerthetSteunpuntstudiedagenvoordeledenvandevereniging,waarscholenmetelkaaruitwisselenenverderbouwenaanhunontwikkeling.Rass:“Diversethema'swordentijdenszo'ndagbehandeldenwestartendoorgaansmeteenvraagvandegastschool,waarcollega-scholenkritischnaarkijken.Zohoudenzeelkaarscherpopkwaliteit.”Openvoorallescholenisdeconferentie‘CultuurLeertAnders’,diedeVCPSenhetSteunpuntiedernajaarorganiseren.

29

Teks

t:Tr

uusG

roen

eweg

en

3030

Websiteschineesopschool.slo.nlInhetvoorjaar2010kwamergroenlichtvanhetministerievanOCWomeenpilottestartenrondomdeinvoeringvanhetnieuweschoolvakChinesetaalencultuur.OpdezewebsitekuntudetienpilotscholenvolgendiemetChinesetaalencultuuralseindexamen-vakvanstartzijngegaan.

differentiatiehv.slo.nlWebsitemetinformatieoverdemogelijkhedenomindelessenvan3havoen3vwotedifferentiëren.Desitebevatnaastalgemeneinformatieookvakinhouden,voorbeeldlesmaterialen,toetsvoorbeelden,organisatie-modellenendebevindingenvanscholendiealgewerkthebbendedegedifferentieerdeprogramma'sendidactiek.

basistaal.slo.nlDezewebsitebiedtinformatie,tipsenvoorbeelden,bedoeldomhetspellen,formulerenenlezenvanleerlingenindeonderbouwvanhetvoortgezetonderwijsteverbeteren.Recentisdewebsitegeactuali-seerdmethandigeinstrumentenomzelftaalbeleidtemakenenpraktijkvoorbeeldenvanscholendiehandenenvoetenproberentegevenaantaalbeleid.Zozijnerscansomhettaalonderwijsinkaarttebrengen.HandigisverderhetstappenplanomeentoetsvoortebereidendatalsA4,posterenalsboekenleggerkanwordengeprint.Kortom,desitebiedtgereedschappendiedirectinzetbaarzijn.

cursuscurriculumontwerp.slo.nlSLOheefteencursusontwikkelddiedebelangrijkstetheorieën,aanpakkenenmodellenrondleerplanontwik-keling(curriculumontwikkeling)aandeordestelt.Decursusisineersteinstantiebedoeldvoorlerarenoplei-dersenonderwijsondersteunersdiedocentenofleidinggevendenwillenopleidentotlesstofontwikke-laars.Desalnietteminkunnendematerialenuitdecursusookdooranderebelangstellendengebruiktworden.Dezewebsitebiedtueenoverzichtvandecursusenbijbehorendematerialen.

olympiadeschool.slo.nlDeolympiadeszijnbedoeldomindividueeltalentindeschoolentalentbewustzijnopschoolniveautestimule-ren.Dewebsitebiedtinformatieoverhet(ontwikkelenvanmodellenvoorhet)inbeddenvanolympiadesinhetleerplanenhetPTAenhetkeurmerk'Olympiadeschool'.

www.betanova.nlOpdezewebsitevindtuactueleinformatieoverhetinvoeringstrajectvoorallevakvernieuwingenindebètavakkenindebovenbouwhavoenvwo.Daarnaastbiedtdesiteexamenprogramma's,syllabi,lesmateriaalenexamensuitdepilots,aangevuldmetlinksnaarandererelevanteinformatiebronnenzoalsuitgeversenregionalesteunpunten.

freesport.slo.nlSLOheeftnadeleerlijnFreerunninginhetvoortgezetonderwijsnuookdeleerlijnFreebikinginhetvoortgezetonderwijsontwikkeld.Hetdoelhierbijisomeenaantalfreesportenveiligentoegankelijktemakenvoorhetbewegingsonderwijsendenaschoolsesportinhetvoortgezetonderwijs.DezewebsitebevatvoorbeeldenvanparcoursenvanzowelBiketrialindegymzaalalsMTBoutdooreneenaantalmethodischebeeldenmetbelangrijkeaandachtspunten.

Kijkvoormeerinformatieoveronderstaandeagenda-itemsopwww.slo.nl/primair/agenda.

17 november 2011Cursus 'Van start met BSM'

HetexamenvakBSMwordtopsteedsmeerscholenaangeboden.Omscholenteondersteunenbijhetopstartenvaneennieuwexamenvakwordtdecursus'VanstartmetBSM'voordetiendekeergeorganiseerd.Hetdoelvandecursusisdedeelnemerstebegeleideninhetopstellenvaneeneigenprogrammavantoetsingenafsluiting(PTA)voorBSM.

Datum: donderdag17november2011Locatie: CultuurnetwerkNederland(LOKV),Utrecht.Tijd: 15.00-19.00uur

Meerinformatie:http://www.slo.nl/agenda/00115/

25 en 26 november 2011Jubileumconferentie Het Schoolvak Nederlands

HetSchoolvakNederlands(HSN)biedtuophaarjubileumconferentiepraktijkgerichteeninnoverendepresentatiesvooralleleergebiedenwaarinNederlandsonderwezenwordt.Ukuntvrijkiezenuitdeca.10presentatiesdiegegevenwordeneneriseeninforma-tiebeursmetNederlandseenVlaamsepublicaties.SLO-medewerkerBartvanderLeeuwverzorgteenpresentatieoverexemplarischeopleidingsdidactiek.

Datum: 25en26november2011Plaats: DenHaag

Meerinformatieeninschrijvingvindtuopwww.hetschoolvaknederlands.org.

2 februari 2012Tweede Fase conferentie: Toets wijzer!

Op2februari2012organiseertSLOdeTweedeFaseconferentieToetswijzer!Deconferentiewordtgeopendmeteenplenairsesessie.InmeerdererondesmetworkshopseninteractievesessieswordtingegaanopdeverschillentussenSEenCEendekwaliteitvanhetschoolexamen,hettoetsenenbeoordelenbijopenopdrachten,deprofessionaliseringvandocentenophetgebiedvantoetsen,taalenrekeneninheteindexamenenhetProfielwerkstuk.

Datum: 2februariPlaats: ZwolleTijd: 09.30-17.00uur

Meerinformatievindtuindeagendaopwww.slo.nl.

Agenda

7 februari 2012Conferentie Betavak NLT: De dynamiek van NLT

OpdeconferentieDedynamiekvanNLTkuntuzichlateninformerenoverallerleimodules,overleerlijnenenkwaliteitsborging.Erisaandachtvoorhetnieuweexamenprogrammaper2012/2013eneenbijzonderehoofdsprekerdiepteenactueelonderwerpuit.

Datum: 7februariPlaats: Ede

Meerinformatieeninschrijvingvindtuopwww.betavak-nlt.nl.

2011-2012Trainingen Ondernemend onderwijs

Indetraining'Ondernemendonderwijs'lerendocenten,schoolleidersenmanagersommeteenanderekijkoponderwijs,samenmetondernemersuitdedirecteomgeving,hetcurriculumopondernemendewijzeintevullen.Essentieeldaarbijzijnhetverleggenvanhetleer-proces,aandachtvoorinitiatief,hetstrevennaarwederzijdsvoordeelenhetarrangerenvanuitdagendonderwijs.Ondernemendonderwijskanzichuiteninkleinschaligeprojecten,eenmeerteamgerichteaanpakofzelfseen'totaalconcept'alsondernemendeschool.Indetrainingwordeninstrumentenaangereiktomondernemendonderwijstoteensuccestemaken.

Voormeerinformatie:www.grijpdebuitenkans.nl.

31

3232

De kwaliteit van het schoolexamen.

Vaksecties en scholen zijn verantwoordelijk voor de kwaliteit van het schoolexamen. Dat houdt meer in dan het terugbren-gen van het verschil tussen de resultaten van schoolexamen en centraal examen.

In het project kwaliteitsborging schoolexamens werkt SLO sa-men met vakdocenten uit de tweede fase van havo en vwo aan de kwaliteit van het schoolexamenprogramma en de kwaliteit van toetsen. Voor de vakken Frans, Duits, Engels, economie, geschiedenis, natuurkunde, scheikunde, maatschappijleer en BSM is het project inmiddels afgerond. De resultaten zijn te vinden op de vernieuwde website www.schoolexamensvo.nl. U vindt daar onder andere een digitale checklist voor de eva-luatie van het schoolexamenprogramma en vakvoorbeelden van toetsen, toetsvoorbeelden en correctiemodellen.

Schoolexamensvo.nl

adv_schoolexamensvo.indd 1 28-09-11 13:32