Jongeren in groepsvorming

Vormen van en motieven achter jongerenculturen

Radboud Universiteit Nijmegen

Faculteit der Religiewetenschappen

Thesisbegeleider: dr. M.J.M. de Koning

Tweede lezer: dr. C.J.A. Sterkens

Door: Roel van Rijswijk (0859443)

2011

I

VOORWOORD Ik wil graag deze scriptie beginnen met een duidelijke stelling. Geen stelling met

betrekking tot de inhoud, maar een stelling over het proces. Het schrijven van deze scriptie heeft veel te lang geduurd. Waar ik graag claim, te pas en te onpas, dat ik een snelle schrijver ben, heeft het veldwerk alsook het literatuuronderzoek, vooral dankzij mijn plots verkregen fulltime baan, een behoorlijke tijd in beslag genomen. Het is niet altijd handig om een baan met een studie te combineren. Dat zal iedereen direct onderkennen. Het eindproduct dat voor u ligt is daar een bewijs van. Het koste mij weliswaar geen bloed, zweet en tranen maar wel aanzienlijk wat vrije dagen. Voor iemand die de wetenschap een warm hart toedraagt, zich op willekeurige momenten heeft uitgesproken tegen het intellectueel faillissement van de universiteiten en graag in de toekomst de wetenschappelijke benadering omarmt om bepaalde complexe problemen te ontrafelen, was het frustrerend en zwaar om te merken dat het schrijven van een belangrijk eindproduct van mijn studie soms op een tweede plaats moest komen. Het is af.

Rest mij nu nog het bedanken van de mensen die mij op allerlei wijzen steunden tijdens het schrijven van dit stuk. Mijn begeleider uiteraard, Martijn de Koning, die op de meest onwaarschijnlijke momenten tijd vrijmaakte om mij van repliek te dienen. Ik bedank hem voor zijn inbreng die weliswaar niet zozeer het onderwerp van mijn scriptie beïnvloedde, maar de inhoud er van des te meer. Ik bedank hem ook voor zijn antitheses, die er, mijns inziens, toe hebben geleid dat deze scriptie in balans is geraakt, waar ik op bepaalde momenten die balans verloren was. Tot slot bedank ik hem voor zijn slagvaardigheid, wanneer die gewenst was.

Daarnaast wil ik graag Steven Lenos bedanken, van Radaradvies, omdat hij mij de kans heeft gegeven voor een belangrijk deel een eigen koers te varen bij invulling van mijn onderzoeksstage. Ik weet dat die vrijheid niet vanzelfsprekend is en ben hem daarvoor zeer erkentelijk. Ook heeft mij geholpen bij de zoektocht naar een goed onderwerp voor dit onderzoek. Zonder hem was dit eindresultaat onmogelijk geweest.

Tot slot bedank ik Marloes van Mook, mijn partner, omdat ze er was als ik het even niet zag zitten. Ook bedank ik haar omdat ze me voortdurend wees op het belang van deze scriptie en omdat zij geen bezwaar maakte als het schrijven ervan ten koste ging van andere zaken. Los van enkele tekstuele suggesties, die uiteraard welkom waren, heeft zij de lijn bepaald van het proces, meer nog dan mijn baan of mijn onderwerp. Leven en onderzoeken zijn zaken die voortdurend samen gaan. Als een mens niet leeft, kan een mens niet onderzoeken. Leven is immers de essentie van het zoeken. Het feit dat een mens wil leren begrijpen, impliceert dat een mens is. Mijn leven is van haar doordrenkt en derhalve bedank ik haar voor het enige dat zij als vanzelfsprekend ervaart: het simpele feit dat ze er is. Dank daarvoor.

Roel van Rijswijk.

II

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord ............................................................................................................................................................... I

Inhoudsopgave ........................................................................................................................................................II

Inleiding .................................................................................................................................................................. 1

1. Theorie over motieven achter groepsvorming................................................................................................... 11

1.1 De Adolescentie .......................................................................................................................................... 11

1.2 Jongerenculturen in meervoud .................................................................................................................... 14

1.3 Conclusie over de motieven achter groepsvorming .................................................................................... 16

2. Factoren bij groepsvorming .............................................................................................................................. 18

2.1 Theorieën over de factoren die leiden tot groepsvorming ........................................................................... 19

2.2 Verschillende factoren van binding............................................................................................................. 21

2.3 Jongeren en religie, Geslacht en Afkomst................................................................................................... 23

3. Het veldwerk ..................................................................................................................................................... 27

3.1 Observaties op ROC Mondriaan ................................................................................................................. 27

3.2 Individuele gesprekken met leerlingen........................................................................................................ 30

3.3 Groepsgesprekken met drie groepen jongeren ............................................................................................ 35

3.4 Conclusies over het veldwerk in relatie met de factoren van binding ......................................................... 41

4. Algehele Conclusie ........................................................................................................................................... 44

Bibliografie ........................................................................................................................................................... 47

Bijlagen ...................................................................................................................................................................A

Vragenlijst...........................................................................................................................................................A

Identiteitskaarten .................................................................................................................................................D

1

INLEIDING

Groepsvorming onder jongeren is, als onderwerp van maatschappelijke discussies,

buitengewoon actueel. Groepen jongeren in Eindhoven1, Den Haag2 en Amsterdam3 halen,

bijvoorbeeld, met regelmaat het nieuws vanwege crimineel gedrag en geweld. Politiek

gezien lijkt de neiging om dergelijke problemen etnisch te duiden steeds explicieter te

worden; politieke lijsttrekkers spreken over rot-Marokkanen en de achterlijke islamitische

cultuur als men hedendaagse problemen wil duiden (Wiegers & Beck, 2005, p. 9-10). De

andere kant van het debat lijkt gedomineerd te worden door partijen die beargumenteren dat

ze zelf ook jong zijn geweest en het afzetten, tegen de gevestigde orde, nou eenmaal bij jong

zijn hoort4. Enerzijds focust het debat zich dus sterk op etniciteit en anderzijds op een

vanzelfsprekende rebellie die bij jong zijn zou horen en niet zo zeer iets met afkomst te

maken heeft.

GROEPSVORMING EN CULTUUR

Groepsvorming onder jongeren werd al door Stanley Hall (1904) voor een groot deel geduid

met het begrip jongerencultuur (Hoksbergen, Meer, & Schoon, 1989, p. 11). Het begrip

jongerenculturen, waar later inhoud aan gegeven zou worden, moest de diversiteit van

groepen duiden. Met andere woorden: er is niet één jongerencultuur. Wanneer we daar wel

van uitgaan, en ‘de jeugd’ of de jongerencultuur als één groep definiëren, kunnen we niet

voorbij gaan aan de kritiek van Bourdieu5 die stelde dat het begrip ‘jeugd’ een verhullende

werking heeft. Daarbij grijpt men een gemeenschappelijke leeftijd aan om daaronder ‘sociale

universa’ te scharen die bijna geen overeenkomsten hebben (Dieleman, 1993, p. 32). Het

begrip dient dus als paraplubegrip voor een verzameling aan jongeren. Er bestaat in de

vroege theorievorming van, bijvoorbeeld Hall, de neiging om niet verder tot categorisering

of indeling over te gaan.

1Zie o.a. op de site van het Eindhovens Dagblad: http://www.ed.nl/regio/eindhovenstad/7634042/Actie-op-criminele-jongeren-Woensel.ece (bezocht op 19 november 2010) 2Ter illustratie een artikel over criminele bendes in Den Haag: http://www.elsevier.nl/web/Nieuws/Nederland/276984/Steeds-meer-criminele-bendes-in-Den-Haag.htm (bezocht op 19 november 2010) 3Een artikel op de website van de Volkskrant over de aanpak van criminele jongeren in Amsterdam: http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/1037601/2010/10/23/Amsterdam-gaat-criminele-jongeren-harder-aanpakken.dhtml (bezocht op 19 november 2010) 4 Ter illustratie een discussie over een vuurwerkverbod in Schiedam op: http://headlines.nos.nl/forum.php/list_messages/23097 5 Bourdieu, P. (1979), La dinstinction. Critique sociale du judgement. Les editions de Minuit, Paris.

2

Er zijn nochtans meerdere varianten binnen het begrip jeugd; meerdere groepen of culturen.

Groepen en culturen zijn weliswaar niet zonder meer hetzelfde, omdat een groep niet per

definitie een cultuur behelst, maar waar het de bestudering van jongeren betreft, lopen ze in

elkaar over. In ieder geval is een heldere werkdefinitie van wat een cultuur behelst voor deze

uiteenzetting van belang. Een cultuur is, in deze uiteenzetting, niet zozeer ‘een

samenhangend geheel van symbolen en betekenissen dat de mens oriënteert op de

werkelijkheid waarin hij leeft’ (Shadid, 2007, p. 45 ). Veel meer zal getracht worden cultuur

te benaderen als een sociaal product dat niet vaststaat, maar telkens ‘geproduceerd en

gereproduceerd moet worden door mensen die allen, ieder voor zich, proberen van hun

situatie het beste te maken.’ (Shadid, 2007, pp. 47-49). Met andere woorden: culturen zijn

dynamische indelingen, die productie en adoptie veronderstellen. Men behoort niet per

definitie tot een bepaalde cultuur maar voelt zich verbonden met, of wordt ingedeeld in een

bepaald systeem. Vooral over dat laatste, waar Brubaker over schrijft in zijn ‘Beyond

Groupism’ zal later nog meer geschreven worden. Daarbij speelt de hypothese dat etniciteit

vooral een onderdeel is van een sociaal systeem van classificatie (Fenton, 2010, pp.112-

114) een rol. Het dynamische karakter van ‘de cultuur’ is, bij dit onderzoek, een evidente

vooronderstelling: wanneer de collectieve identiteit vast zou staan, zou een numeriek,

kwantitatief, onderzoek volstaan. Uitgegaan van dat dynamische karakter van cultuur is

kwalitatief onderzoek noodzakelijk, waarbij identiteit niet als verklarend begrip aan de

orde komt maar als begrip dat inzichtelijk gemaakt moet worden. Daarom is er in dit

onderzoek voor gekozen respondenten op hun verbondenheid te bevragen. Wanneer er

gekozen was voor een kwantitatief onderzoek, en er bijvoorbeeld gebruik was gemaakt van

enquêtes, dan was er niet de benodigde ruimte geweest om door te vragen.

Jongerenculturen zijn, niet onbelangrijk, weliswaar groepen die zich door gedeelde

kenmerken met elkaar verbonden zien, maar ook groepen waarvan de kenmerken of stijlen

ook de eigen vriendengroep overstijgen. Laten we ter verduidelijking van dat onderscheid de

‘gabberscene’ noemen. Een groep die in de jaren ’90 erg dominant was op diverse

middelbare scholen, maar niet ophield te bestaan buiten de deuren van die instituten. Sterker

nog: gabbers waren er overal. Niet alle gabbers kenden elkaar, maar door overeenkomst in

stijl waren zij als jongerencultuur met elkaar verbonden. Binnenschools waren zij een

vriendengroep, en tegelijkertijd waren zij, vanwege hun identiteitskenmerken, onderdeel van

een grotere groep: een jongerencultuur. Dát onderscheid en de dunne scheidslijn daartussen

is in ieder geval een belangrijke reden dat de begrippen cultuur en groep ook in deze

3

uiteenzetting elkaar soms overlappen. Iets dat uiteraard enkel het geval is, wanneer de

groepen, die zich vormen, aansluiten bij een bepaalde collectieve identiteit die gebaseerd is

op gedeelde eigenschappen.

Om op het schaalniveau van het ROC Mondriaan conclusies te kunnen trekken over de

vorming van jongerenculturen, worden de begrippen groepsvorming en jongerenculturen

hier, in principe, als synoniem voor elkaar gebruikt. Daarbij is de kanttekening dat dit niet

vanzelfsprekend het geval is wel van groot belang. Met andere woorden: groepsvorming is

deels gelijk aan de vorming van een jongerencultuur binnen de muren van de

scholengemeenschap. Groepsvorming kan weliswaar iets anders zijn dan de vorming van een

jongerencultuur, maar aangezien dit onderzoek zich richt op tendensen en niet op specifieke

gevallen, mag de lezer er van uitgaan dat groepsvorming in principe dezelfde uitwerking

heeft als de vorming van een jongerencultuur. Groepsvorming veronderstelt voornamelijk

dat er iets gedaan wordt met de aspecten uit de cultuur. Culturen of groepen zijn niet op

zichzelf staande entiteiten. Zij bestaan doordat zij worden vormgegeven; de leden van de

groep definiëren feitelijk de cultuur (Brubaker, 2004, p. 8).

Definiëring speelt in deze uiteenzetting een grote rol. Richard Jenkins schrijft in zijn boek

‘Rethinking Etnicity’ over een internal en een external definition. Beiden zijn van belang

wanneer we het over groepsvorming hebben. Hij schrijft: “First there are processes of

internal definition: members of a group signal to fellow group members or others a self-

definition of who they are, their identity.” Vervolgens schrijft hij: “On the other hand, there

are processes of external definition. These are other directed processes, during wich one

person or set of persons defines other(s) as ‘X’, ‘Y’, or whatever. This may, at its most

consensual, be a validation of the others’ internal definition(s) of themselves.” (Jenkins,

1997, p. 55). Culturen, met andere woorden, worden enerzijds door de leden van de groep,

en anderzijds door anderen gedefinieerd. Beiden aspecten van definiëring komen in deze

uiteenzetting nog verder aan bod.

4

VRAAGSTELLING

Deze studie houdt zich bezig met het ontstaan en bestaan van jongerengroeperingen. Daarbij

komt een bepaalde mate van vooronderstelde rebellie naar voren, alsook etniciteit als

dominante bindingsfactor, ook in het kader van jongerencultuur. De uiteenzetting is

opgebouwd uit twee onderdelen, te weten: motieven en factoren.

In mijn onderzoek ben ik uitgegaan van de volgende vraagstelling:

Wat voor motieven en factoren gaan er schuil achter de vorming van

jongerengroeperingen?

Uit de algemene vraagstelling zijn de volgende deelvragen afgeleid, welke allen gezien

moeten worden in het licht van de locatie waarop het onderzoek zich richt:

- Wat zijn de motieven achter groepsvorming?

- Welke factoren zijn identiteitbepalend?

Door deze uiteenzetting op te delen in twee delen is getracht de beweegredenen (motieven)

alsook de kenmerken op basis waarvan men (de respondenten) de identiteit bepaalt

(factoren) van een divers samengestelde groep jongeren, een multi-etnische groep op het

genoemde ROC, inzichtelijk te maken met behulp van bestaande theorieën en gedachten.

Bij de uitwerking van de gegevens is uiteraard de verzamelde data uit eigen veldwerk

gebruikt. Daarnaast is literatuur gebruikt om bepaalde begrippen en bewegingen te kunnen

duiden.

MOTIEVEN

Het eerste deel van deze uiteenzetting richt zich op de motieven achter groepsvorming. De

term ‘motieven’ verwijst naar de redenen die jongeren hebben om tot een bepaalde vorm van

identiteitsvorming of groepsvorming te komen. Uiteraard was dit ook op andere manieren te

benoemen geweest. De term ‘motieven’ is gebruikt vanwege haar letterlijke betekenis: een

motief is een reden om iets te doen en in dit kader is ‘een motief’ een reden om tot een

bepaalde vorm van groepsvorming te komen.

Om tot de kern van dit vraagstuk te komen is gekozen voor een literatuurstudie. Er is veel

geschreven over jongeren en identiteit alsook over jongeren en groepsvorming en deze

5

uiteenzetting heeft dan ook vooral als doel om dominante onderzoeken te vergelijken en deze

te toetsen aan de hand van het eigen veldwerk.

FACTOREN

Ten tweede zal deze uiteenzetting zich richten op factoren die een rol spelen bij

groepsvorming. Om hierbij tot uitspraken te kunnen komen is onderzoek gedaan op het ROC

Mondriaan te ’s Gravenhage., waarvan de bevindingen in hoofdstuk drie verder worden

toegelicht.

AFBEELDING 1 – HET LOGO VAN HET ROC MONDRIAAN OP HET PAND AAN

HET LEEGHWATERPLEIN IN DEN HAAG

Met factoren worden de kenmerken bedoeld op basis waarvan men identiteit bepaalt. Een

andere term die daarvoor gebruikt had kunnen worden is identity marker. Er is geen

expliciete reden waarom gekozen is dit aan te duiden met de term ‘factor’ of ‘factoren’. Bij

deze afweging is uitgegaan van de vooraanname dat niet de term van belang is, maar de

invulling die men aan de term geeft. Met andere woorden: er is hier gekozen voor deze

term, maar ook hier had er gekozen kunnen worden voor een andere term. Derhalve is van

belang dat de invulling van de term ‘factoren’ helder is gedefinieerd als:

kenmerken op basis waarvan men (de respondenten) de identiteit bepaalt.

Bij deze studie is uitgegaan van de vooraanname dat er zoiets bestaat als aanwijsbare

jongerengroeperingen en is er getracht te ontdekken welke factoren een rol spelen bij de

totstandkoming van deze groepen.

6

Bij het plaatsgebonden onderdeel (ROC Mondriaan) van deze uiteenzetting, ligt de expliciete

nadruk op de actualiteit. Vanwege het beweeglijke karakter van jongerenculturen zijn de in

de literatuur omschreven tendensen slechts relevant wanneer de literatuur zich niet baseert op

oude onderzoeken. Wetenschap bouwt weliswaar altijd voort op oudere inzichten, maar om

actuele tendensen juist te interpreteren is een actuele kijk op die tendensen onmisbaar. Er is

hierom getracht literatuur te vergaren van maximaal enkele jaren oud. Alle oudere literatuur

die wel aangehaald is in deze uiteenzetting omschrijft in hoofdzaak geen tendensen of

expliciet aanwijsbare bewegingen, maar spreekt in algemenere termen over de vorming van

jongerenculturen en groeperingen. Wanneer we oudere literatuur zouden gebruiken welke

tendensen of bewegingen benoemt, bestaat de kans dat het tendensen of bewegingen

benoemt die nu niet meer herkenbaar zijn. Om een overzicht te kunnen geven van het

theoretische kader waar binnen deze uiteenzetting zich bevind, is uiteraard het raadplegen

van oudere literatuur zeer relevant.

Het doel van dit onderzoek is het in beeld brengen van de bestaande jongerengroeperingen

op de eerder genoemde onderwijsinstelling. Er bestaat geen enkele pretentie dat de

conclusies die er aan deze uiteenzetting verbonden worden integraal overgenomen kunnen

worden in soortgelijke stukken met betrekking tot landelijke tendensen, maar er is getracht

het een veelzeggend stuk te laten zijn, wanneer we kijken naar de aard van groepsprocessen,

jongerencultuur en identificatie/identiteit.

METHODISCHE VERANTWOORDING VELDWERK

Er is bij het veldwerk gebruik gemaakt van diverse onderzoeksinstrumenten, waaronder, in

chronologische volgorde, observatie, individuele interviews en groepsgesprekken. De

laatste twee genoemde instrumenten komen in deze uiteenzetting uitvoerig aan bod. De

observatie dient vooral ter toetsing van de uitspraken van jongeren. Zij komt weliswaar

expliciet ter sprake in deze rapportage, maar uiteindelijk moet zij vooral dienen als

toetsmogelijkheid achteraf van de uitlatingen van jongeren of conclusies van de

groepsgesprekken. Daarnaast zijn de observaties gebruikt om al vroeg in het onderzoek

enig inzicht te verkrijgen in de verschillende mogelijke groepen op het ROC Mondriaan.

Het is evident dat, in het kader van zelfdefinitie, de individuele gesprekken voor het

verkrijgen van dat inzicht van groter belang zijn geweest.

7

Wanneer we uitgaan van zelfdefiniëring als belangrijk bij identiteitsvorming, is het

eveneens van belang bij het onderzoek naar die identiteitsvorming de kaders zoveel

mogelijk te laten bepalen door de respondenten en niet door de gekleurde blik van de

onderzoeker.

Door drie verschillende instrumenten in te zetten is getracht een zo compleet mogelijk

beeld te krijgen van de situatie op het ROC Mondriaan. Er is begonnen met observaties,

daarna hebben individuele gesprekken en groepsgesprekken plaatsgevonden.

Opeenvolgend hadden de drie methoden een sterke samenhang. De observaties zetten een

eerste koers uit voor de individuele gesprekken en waren achteraf toetsend, de individuele

gesprekken waren bepalend bij de groepsindeling voor de groepsgesprekken. Er is getracht

de uitkomsten van de drie methoden zoveel mogelijk leidend te laten zijn in de

vervolgstappen van het onderzoek. De drie instrumenten:

1. Observaties:

Voor de observatie is er besloten gedurende drie weken diverse dagdelen door te

brengen op het ROC Mondriaan. Hierbij is er tevens gekeken naar de diverse plekken

waar de observant zich kon opstellen. Het ROC Mondriaan bestaat uit diverse

afdelingen. Juist de algemeen toegankelijke delen, bleken buitengewoon waardevolle

observaties op te leveren, omdat dat de plekken waren waar groepsvorming zichtbaar

werd. Bij de observaties werden de leerlingen van het genoemde ROC geobserveerd,

zoveel mogelijk in hun eigen, schoolse, habitat. Er is gelet op groepsprocessen, waarbij

de spontaniteit van de interactie is meegenomen: is het gerelateerd aan school en

studiegericht of spontaan en niet of minder noodzakelijk? De observant heeft zich

zoveel mogelijk buiten dat proces gehouden en heeft vooral getracht te zien wat er zich

afspeelt in het schoolgebouw. Het besluit dat dit onderzoek op één school plaatsvindt

heeft een belangrijk effect: de groepsvorming vindt niet plaats in de ‘vrije ruimte’.

Wanneer we dit plaatsen in een groter onderzoekskader raakt dit een punt dat het

benoemen waard is. J. Patrick Williams schrijft, verwijzend naar onderzoek van het

Centre for Contemporary Cultural Studies, universiteit Birmingham: “CCCS theory

tended to emphasize leisure over other social realms, such as school or family, because

leisure spaces were relatively free of dominant cultural forces (at least in youths’

minds) and thus were where subcultural expressions were most likely to appear.”

(Williams, 2007, p. 572). CCCS legt voornamelijk een focus bij vrije tijdsbesteding,

8

juist omdat de veronderstelling bestaat dat daar meer vrije groepsvorming plaats heeft

dan op school. Bij het veldwerk daarentegen ligt de focus op de school en de

groepsvorming in het schoolgebouw.

2. Individuele interviews:

De interviews vonden plaats op twee verschillende dagen. Een van de momenten werd

volledig gecoördineerd door een medewerker van het ROC. Bij het tweede moment

werd gekozen om dat niet te doen, expliciet om te trachten sociaal wenselijke

antwoorden te vermijden. Er is in dit geval uitgegaan van de vooronderstelling dat

volledig door de school gearrangeerde interviews mogelijkerwijs een andere aard

zouden kunnen hebben dan een niet vooraf ingepland en door de opleiding geïnitieerd

interview. Het is door het aantal interviews lastig om een eventueel verschil tussen

beiden soorten interviews aan te tonen.

Het was de bedoeling om 25 tot 30 jongeren te interviewen, vooral om het

onderzoek werkbaar te houden. Uiteindelijk werden er 28 interviews afgenomen. De

gemiddelde leeftijd van de respondenten lag rond de 19 jaar (exact 19,26 jaar) en de

groep was opgebouwd uit 17 vrouwen en 11 mannen. Het is in het kader van dit

onderzoek belangrijk daarbij te vermelden dat een aanzienlijk deel van de respondenten

aangaf islamitisch te zijn (12 respondenten). Aangezien de oorspronkelijk opzet was

om de diverse groepen gelijkmatig te interviewen, zou dat een probleem kunnen

opleveren. Daar dient bij opgemerkt te worden dat tijdens de observaties de indruk is

ontstaan dat er onder de (in ieder geval vrouwelijke) leerlingen meer uitgesproken

moslims aanwezig zijn dan christenen of anders gelovigen. Deze conclusie is vooral

gebaseerd op uiterlijke kenmerken zoals de hoofddoek. Daarbij spelen vooraannamen

van de observator ontegenzeggelijk een belangrijke rol. Een belangrijke kanttekening

bij deze aanpak is ook dat islamitische vrouwen zich doorgaans uiterlijk explicieter

onderscheiden dan christelijke vrouwen of vrouwen van bijvoorbeeld joodse afkomst.

Dat wil zeggen: de hoofddoek is bij veel islamitische vrouwen een vrij gebruikelijk

kledingstuk. Andere grote religies zijn minder herkenbaar aan iets dergelijks.

Uiteraard is er voor gewaakt dat respondenten niet willens en wetens iets zouden

aandragen zonder daar achter te staan. Er is kritisch doorgevraagd indien er een

vermoeden was dat de situatie daar om vroeg. Het is moeilijk te beoordelen niettemin,

en we moeten achteraf onderkennen dat sociaalwenselijke antwoorden niet uitgesloten

kunnen worden.

9

3. Groepsgesprekken:

Omdat het de bedoeling is om een duidelijk beeld te krijgen van de diverse

groeperingen op het ROC Mondriaan, is besloten het onderzoek af te sluiten met enkele

groepsgesprekken. Een belangrijke reden daarvan is uiteraard dat er getracht is

groeperingen bij elkaar te brengen en te toetsen of zij zich tot dezelfde groep vinden

behoren. Hierbij is het van groot belang dat er, onder andere naar aanleiding van de

individuele gesprekken, besloten is om deze groepen op basis van afkomst te

selecteren. Tevens is van belang dat, om het onderzoek een ietwat grotere schaal te

geven, gekozen is voor een andere locatie van het ROC Mondriaan. Tot nu toe werd al

het onderzoek verricht op de locatie aan het Leeghwaterplein, maar de

groepsgesprekken vonden plaats met jongeren die lessen volgen op de locatie

Haverkamp. Bij de indeling in groepen dient te worden aangetekend dat Rogers

Brubaker in zijn gedachten over groepsvorming vrij uitgebreid ingaat op de rol van

anderen bij de benoeming van die groepen. Hij stelt dat mensen niet zondermeer

onderdeel uitmaken van een bepaalde (etnische) groep, maar dat juist bij benoemen van

die groepen, in relatie met daartoe behorende individuen, categorisatie en labelen een

belangrijke rol spelen. Een belangrijk punt van aandacht van Brubaker is, zoals hij het

noemt, het ‘groupism’. Binnen dat groupism bestaat er de neiging om etnische groepen,

nationaliteiten en rassen als wezenlijke entiteiten te behandelen waaraan belangen en

eigenschappen kunnen worden toegeschreven (Brubaker, 2004, pp. 7-10). Juist om

deze neiging, de neiging om groepen als vaststaande entiteit te behandelen, te tackelen,

is gekozen om het benoemen van de zogenaamde factoren zoveel mogelijk bij de

respondenten zelf neer te leggen. Dat gaat het zogeheten groupism niet tegen, maar

maakt wel inzichtelijk hoe men zichzelf en anderen categoriseert. Er is, bij deze

groepsgesprekken, gekozen afkomst een belangrijke rol te laten spelen bij de indeling

van de groepen, omdat afkomst, blijkens de individuele gesprekken (maar ook deels de

observaties, ter bevestiging), een herkenbare factor is bij de aanwezige groepen op het

ROC Mondriaan.

Deze drie methodes vullen elkaar aan en versterken elkaar. De observaties toetsen de

theorie, de individuele interviews en groepsgesprekken toetsen zowel de observaties als de

theorie en tot slot worden de observaties afgezet tegen de groepsgesprekken en individuele

interviews. De combinatie van deze verschillende methodes is gebruikt om enerzijds

interactie tussen verschillende respondenten te garanderen, omdat zij inherent verbonden is

10

aan groepsprocessen, en anderzijds de ruimte te laten aan nuance. Bovendien is getracht de

ruimte te laten voor het vrijelijk geven van antwoorden. Een vragenlijst had de

vooronderstellingen van de onderzoekers mogelijk te veel ruimte gegeven in dit onderzoek

en had interactie als onderzoeksvorm onmogelijk gemaakt. Door de antwoorden zo min

mogelijk op voorhand aan te reiken is de ruimte voor vooronderstellingen zo veel mogelijk

beperkt. Door de inzet van groepsgesprekken is de ruimte voor interactie zo veel mogelijk

benut.

Niet alleen is er gekozen om de praktijk te spiegelen aan de theorie; tevens is er gekozen

om een klein theoretisch kader te gebruiken bij de totstandkoming van de vragenlijsten

en/of interpretatie van observaties. Deze twee theoretische uiteenzettingen, waarvan de

uitgebreidere literatuurstudie het gehele hoofdstuk één beslaat en de theorie in hoofdstuk

twee hoofdzakelijk is bedoeld om het veldonderzoek te verdiepen, vormen een

samenhangend stuk, hoewel zij ook los van elkaar gelezen kunnen worden. De theorie in

hoofdstuk twee blijft aan de oppervlakte, en dient vooral om definities helder te krijgen en

aannamen van de onderzoeker inzichtelijk te maken. De theorie in hoofdstuk één is vooral

bedoeld om een inzicht te geven in de het wetenschappelijk denken met betrekking tot

adolescentie en jongerencultuur in het algemeen. Aan het einde van deze uiteenzetting zijn

de gebruikte antwoordvellen voor de individuele gesprekken als bijlage toegevoegd.

Tot slot is het van belang te benoemen dat in deze gehele uiteenzetting niet gesproken zal

worden over Turkse of Marokkaanse jongeren. De terminologie die wel gebruikt zal

worden is Nederlands-Turks of Nederlands-Marokkaans. Op deze keuze zal verder worden

ingegaan in hoofdstuk 3.3.

11

1. THEORIE OVER MOTIEVEN ACHTER GROEPSVORMING

Wanneer we gaan kijken naar de vorming van groepen verdient het aandacht in te zoomen

op de vraag waarom bepaalde groepen ontstaan en in welke aspecten of op wat voor

manier zij anders zijn dan culturen die we dagelijks tegenkomen. Juist het feit dat bepaalde

factoren, die vaststaand zijn of lijken, een belangrijke rol spelen, zoals dat in hoofdstuk

twee aan bod zal komen, lijkt het onderscheid tussen jongerenculturen en ‘volwassen’

culturen te betwisten. Er zijn echter voldoende aanknopingspunten waaruit we zouden

kunnen concluderen dat er wel een onderscheid is.

1.1 DE ADOLESCENTIE

De groep waarop we ons richten bestaat uit jongeren. Deze levensfase, tussen kind en

volwassene, wordt ook wel adolescentie genoemd. Een term die afstamt van het Latijnse

werkwoord adolescere, dat opgroeien betekent. De leeftijdsgroep verschilt per cultuur,

maar in principe beslaat het de periode tussen het tiende en het tweeëntwintigste levensjaar

(Crone, 2010, pp. 12-13). Tijdens deze levensfase vinden er verschillende ontwikkelingen

plaats die ervoor zorgen dat een kind een volwassene wordt met een eigen identiteit

(Grimhuijzen, 1996, p. 15).

HALL

Er zijn diverse wetenschappers die zich met deze levensfase hebben beziggehouden. De

eerste die zich in de westerse psychologie intensief over dit fenomeen boog was Stanley

Hall en derhalve in feite de grondlegger van adolescentiepsychologie (Hoksbergen, Meer,

& Schoon, 1989, p. 11). In zijn boek ‘Adolescence’ uit 1904 omschrijft Hall de levensfases

als een herhaling van de evolutie. Daarbij vergelijkt hij de eerste zes jaar, kindertijd, met

de ontwikkeling van de aapmens en vanaf het zesde jaar tot seksuele rijping met de

oermens. De adolescentie is volgens Hall de periode waarin de oermens zich ontwikkelt tot

de geciviliseerde mens (Kohnstamm, 2002, pp. 54-55). In het boek ‘Adolescenten in vele

gedaanten’ wordt de periode omschreven als: “…als een nieuwe geboorte waarin sprake is

van plasticiteit [red. kneedbaarheid, vormbaarheid] die het mogelijk maakt dat de mens een

stap vooruit doet in zijn evolutionaire ontwikkeling.” (Hoksbergen, Meer, & Schoon, 1989,

p. 11). Voor een jong mens leidt deze ontwikkeling, volgens Hall, onherroepelijk tot een

stressvolle situatie, die hij als Storm and Stress betitelde. Die Storm and Stress zou

psychoanalyticus Anna Freud later als noodzakelijk voor een gezonde ontwikkeling

12

betitelen (Crone, 2010, p. 16). De drie kenmerken die, volgens Hall, tijdens de adolescente

periode steeds terug te vinden zijn, zijn: conflicten met ouders, stemmingswisseling en

risicovol gedrag (Crone, 2010, p. 15). Paul Hodkinson schrijft: “For pioneering

psycholigist Stanley Hall, adolescence was a response to the physical or psychological

changes encountered during and after puberty. The transition of body and mind to an

eventual state of adulthood was deemed, by definition, to be characterized by confusion,

trauma and upheavel (Hodkinson, 2007, pp. 1-2). Verwarring, trauma en opschudding zijn

bij Hall belangrijke elementen waar het de adolescentie betreft.

De redenering achter Hall zijn ‘Storm and Stress’, waarbij hij de evolutie betrekt, wordt

niet meer breed gedragen. Ook de vanzelfsprekendheid van de drie kenmerken die hij

daarbij noemt, is later door veel deskundigen verworpen. De periode van adolescentie

wordt echter nog altijd breed gedragen gezien als een stressvolle periode. Het individu leert

zich in en aan te passen aan zijn omgeving. Een veranderingsproces dat van groot belang

blijft, ook na de adolescentie (Rögels, 2004, p. 57).

ERIKSON

In het kader van psychodynamische theorieën met betrekking tot de adolescentie, komen

we onder andere bij Freud. Bij hem spelen aspecten als drift, maar ook angst en emotionele

instabiliteit een grote rol. De overgang van adolescent naar volwassene ligt juist in het

vinden van het evenwicht tussen driftmatige behoeften en de eisen van het geweten

(Hoksbergen, Meer, & Schoon, 1989, p. 12).

De psycholoog Erik Erikson stelt dat in deze levensfase de ontwikkeling van het Ego

(Freud) centraal staat. Deze fase kenmerkt zich door een identiteitscrisis, waarbij de

adolescent het zicht op zichzelf kwijtraakt. “In de puberteit en de adolescentie wordt al het

vertrouwde waarop het kind eerst gesteund heeft, weer in twijfel getrokken”, aldus

Erikson (Erikson, 1971, p. 251). Volgens Erikson is het daarom belangrijk dat de jongere

tijd en gelegenheid heeft om zich in allerlei relaties en situaties te begeven, zonder

maatschappelijke verantwoordelijkheden, om zodoende tot een eigen identiteit te kunnen

komen (Kohnstamm, 2002, pp. 56-57). Met andere woorden: de adolescentie is bij uitstek

de levensfase om een eigen identiteit te ontwikkelen. Deze levensfase, de vijfde periode

(van acht; zuigeling, peuter, kleuter, basisschool, adolescentie, vroege volwassenheid,

middelbare volwassenheid, late volwassenheid) in Erikson’s fasetheorie, stelt het probleem

13

van identiteit tegenover identiteitsverwarring. De adolescent moet bepalen wie hij in de

toekomst wil zijn en moet derhalve keuzes maken (Klaassen, 1991, p. 87). Identiteit staat,

bij Erikson, voor: “…een stabiele, sociaal gevalideerde zelfdefinitie en het hebben van een

levensplan.” (Borgt, 2004, p. 165). De adolescentie is, volgens Erikson, de periode waarin

de mens de zelf definieert en het levensplan uitstippelt. Een ‘opgave’ noemde Drs. Marinus

Traas in 1990, de zoektocht naar een eigen identiteit, die door de jongere zelf moet worden

volbracht. Waarbij leeftijdsgenoten, de vriendengroep en de autonome ruimte van de

jeugdcultuur volgens hem als houvast kunnen dienen (Traas, 1990, pp. 105-106).

HARTER

Het idee van Erikson onderstreept ook Susan Harter (1990; zie Kohnstamm) in de

publicatie Self and identity development. Zij benoemt het als zelfwaardering, maar erkent

dat daarbij het behoren tot een groep een belangrijke rol speelt. De mate van

zelfwaardering wordt dan ook bepaald door drie contrasten die het evenwicht tussen het

zelf en de ander moeten bepalen. Dat zijn:

1. Hoe ze zijn en hoe ze willen zijn,

2. Hoe ze zichzelf zien en hoe ze denken dat anderen hen zien,

3. Hoe ze zichzelf kennen en zichzelf naar buiten voordoen.

De drijvende kracht is weliswaar het streven naar en het vasthouden van een positieve

zelfwaardering, maar daarbij is het uiteraard van groot belang waar je bij wilt horen of

wiens acceptatie je zoekt (Kohnstamm, 2002, pp. 58-59). Het ‘ergens bij willen horen’ is

een motief dat op veel plekken als belangrijk wordt aangeduid. Frank van Strijen, oprichter

van Jeugd enzo6, schrijft daarover: “Veel van de jongeren ontlenen hun bestaansrecht aan

de groep. Het gevoel dat ze ergens bij horen is cruciaal.” (Strijen, 2009-2011, p. 143)

Strijen omschrijft de groep als een belangrijk onderdeel bij de eigen identiteitsvorming.

6 Jeugd enzo is een organisatie die ondersteuning geeft aan iedereen die (semi) professioneel met jongeren werkt. Frank van Strijen werkt al jaren met jongeren en is derhalve opgenomen als ‘ervaringsdeskundige’.

14

1.2 JONGERENCULTUREN IN MEERVOUD

JONGERENCULTUUR

De Amerikaanse socioloog Talcott Parsons introduceerde het begrip ‘jongerencultuur’ om

de groeiende generatiekloof tussen jongeren en ouderen te duiden. De houding van de

nieuwe jongeren zou de vooruitgang en welvaart van de samenleving tegenwerken, aldus

Parsons. Het Centre for Contemporary Cultural Studies (CCCS) in Birmingham trok die

lijn verder, met jeugdsociologische onderzoeken die grote impact zouden hebben op het

nadenken over jongerencultuur. Zij zagen jeugdstijlen vooral als een reactie van de

jongeren op hun dagelijkse leefomstandigheden, waarbij het profileren door middel van

rebellie een grote rol innam (Hermes, Naber, & Dieleman, 2007, pp. 65-66).

Symbolic Warfare, is de term die Paul Hodkinson gebruikt in zijn omschrijving van deze

theorie (Hodkinson, 2007, p. 4). Die rebellie is later bestreden, vanwege het als evident

gepresenteerde karakter ervan. Het is niet inherent verbonden aan jongeren. Er zijn ook

jongeren die ver blijven van die rebellie. Bovendien: wanneer we een eigen stijl

beschouwen als verzet, is de vraag relevant waartegen jongeren zich verzetten.

Of zoals Patrick Williams schrijft in zijn uiteenzetting met betrekking tot jongerenculturen:

“For many youth-subculture participants, style operates as a form of resistance to the adult

world. From ‘obnoxious’ hair styles and clothes to ‘obscene’ lyrics, many youths revel in

how uncomfortable mainstream folk become when confronted with difference. But

analytically speaking, is a hair style a form of resistance? And if so, resistance against

what?” (Williams, 2007, p. 580)

Er zijn ook onderzoeken die de tegenbeweging koppelen aan de zoektocht naar een eigen

identiteit, waarbij jongeren een identiteit ‘bouwen’ buiten de conventionele en

gebruikelijke wegen en zich bijvoorbeeld meer richten op muziek. Michael Brake schrijft

hierover:

“Youth cultures have offered, we have argued, symbolic elements of which can be used to

build an identity outside the restraints of class and education. One attraction of youth

cultures are their rebellious unconventionality. This has been symbolised in style and

Music. If white popular music has been response to black popular music, European popular

music has been a response to American music.” (Brake, 1985, pp. 189-190)

15

Muziek is, net als etniciteit en religie, een factor die ook bij de, in hoofdstuk drie

uitgewerkte, individuele interviews door enkele respondenten werd aangedragen.

JONGERENCULTUREN

Het idee van één homogene jongerencultuur is door aantoonbare diversiteit falsifieerbaar.

Leeftijd kan weliswaar een bindende factor zijn, maar is dat doorgaans niet. Binnen de

grote groep adolescenten bestaat er een behoorlijke diversiteit. De vriendschap tussen

jongeren met verschillende achtergronden is altijd zeldzamer dan relaties tussen jongeren

met overeenkomsten (Kassenberg, 2002, pp. 22-23). Iets dat later in deze uiteenzetting nog

verder zal worden besproken.

Die diversiteit verwerpt de notie van jongerencultuur niet, maar vraagt om nuances. De

duiding van culturen in meervoudsvorm of het spreken van subculturen biedt hierbij de

oplossing. Kohnstamm schrijft bijvoorbeeld over adolescenten die ‘een aparte categorie

vormen in de huidige westerse samenleving met een eigen soort levensstijl, één

jongerencultuur, waarbinnen, vanwege een diversiteit aan levensstijlen subculturen (red.

in dit stuk aangeduid met de term jongerenculturen) onderscheiden worden’ (Kohnstamm,

2002, p. 168). Zij maakt een sterk onderscheid tussen vriendenclubs en subculturen,

waarbij de subcultuur meer bijdraagt aan het identiteitsgevoel en de vriendenclub vooral

sociale vaardigheden aanleert.

De stelling dat subculturen een bijdrage leveren bij de vorming van individuele én

collectieve identiteit lijkt evident. Daarbij lijkt de subcultuur, meer dan een vriendengroep,

welke uiteraard vaak kruislings verbonden is met de subcultuur, het gevoel te faciliteren bij

een groter geheel te horen. “For insiders, subcultures provide a sense of cohesion and

belonging.”, aldus Eric Chamberlin (Chamberlin, 2007, p. 189). De selectie van vrienden is

op diezelfde redenering te baseren. Daarnaast is uiteraard positieve bevestiging van groot

belang waar het de opbouw van de vriendengroep betreft. Ron Scholte en Rutger Engels

schrijven hierover: “De onderliggende veronderstelling is dat gelijkheid leidt tot positieve

bevestiging, omdat de ander dezelfde interesses heeft en dezelfde opvattingen en meningen

koestert. Dit is zeker tijdens de adolescentie van groot belang, omdat jongeren zich in deze

levensfase geconfronteerd zien met de ontwikkelingstaak om een eigen identiteit en

zelfbeeld te ontwikkelen.” (Scholte & Engels, 2007, p. 97). Dit sluit aan bij de aanname dat

jongerengroeperingen zich doorgaans baseren op gedeelde eigenschappen.

16

STIJLSURFEN EN ETNICITEIT

Waar echter in het verleden dit soort groeperingen gescheiden van elkaar bestonden, lijkt

dat nu minder het geval te zijn. De jeugd zoals zij nu bestaat, behoort, dankzij onder andere

de verregaande individualisering en massacommercie, maar ook globalisering en de daarbij

horende massacommunicatie, niet meer bij één vorm van jongerencultuur (Grimhuijzen,

1996, pp. 50-51). De meeste jongeren doen aan ‘stijlsurfen’, zoals gedefinieerd in het boek

Leefwereld van jongeren. Zij combineren meerdere stijlen en wisselen deze in snel tempo

af. Niet alleen wat betreft kleding, maar ook wat betreft vormen en uitingen. Jongeren laten

zich niet zozeer vastleggen in één bepaald hokje. Ze behoren tot meerdere “subclubs”.

Slechts een minderheid rekent zich wel tot één specifieke vorm van jeugdcultuur (Hermes,

Naber, & Dieleman, 2007, pp. 63-64). Daarbij dient uiteraard te worden aangetekend dat

bepaalde vormen van stijl niet gemakkelijk te wisselen zijn. Weliswaar vallen zij op

diverse manieren te benoemen, maar een Nederlands-Marokkaanse jongere kan zichzelf

geen Nederlands-Turkse jongere noemen zonder de grip op de realiteit te verliezen (de

sociale realiteit staat dat niet toe). Het begrip stijlsurfen is derhalve geen begrip dat alle

andere perspectieven in onderzoek te verwaarlozen maakt. Juist afkomst en religie, zaken

die niet of nauwelijks (vanwege sociale druk) te veranderen zijn, zijn zaken die expliciet

aanwijsbaar blijken, wanneer we het veldwerk in hoofdstuk drie verder uitwerken.

1.3 CONCLUSIE OVER DE MOTIEVEN ACHTER GROEPSVORMING

Adolescentie en jongerencultuur zijn met elkaar verbonden. De adolescentie is daarbij een

levensfase en de jongerencultuur is een reactie op de vele veranderingen en de

identiteitsvinding en –verwarring die verbonden zijn met deze levensfase. De begrippen

lopen niettemin soms door elkaar heen. Hall bijvoorbeeld onderschrijft met zijn Storm and

Stress, en de daaraan verbonden neiging van de adolescent om zichzelf af te zetten, toch

minstens deels de theorie van de CCCS Birmingham over het vanzelfsprekende verband

tussen jongeren- of jeugdcultuur en rebellie.

Dat verband lijkt uit de lucht gegrepen. Jongeren zijn niet zo zeer bezig zich af te zetten

tegen anderen als dat ze bezig zijn een eigen identiteit te vinden. Een proces waarbij men

logischerwijs elementen overneemt en verwerpt van andere personen of groeperingen. Het

lijkt geen houdbare stelling dat rebellie en jongerenculturen zo verbonden zijn met elkaar,

al helemaal niet als we het ontstaan van jeugdcultuur afhankelijk maken van de neiging tot

rebelleren. Er is veel meer te zeggen voor de theorie van Erikson, waarin hij weliswaar wel

17

een bepaalde crisis benoemt, maar daarbij niet het rebelse element als vanzelfsprekend

benoemt. Susan Harter gaat nog iets verder en spreekt in mindere mate van crisis, maar

meer van zelfwaardering. De identiteitscrisis, zoals Erikson hem benoemde, waarbij de

adolescent zichzelf kwijtraakt en tot een eigen identiteit moet komen, in een

transitieperiode, is bij Harter veel meer een proces van zelfwording waarbij de contrasten

en evenwicht een essentiële rol spelen.

Het begrip jeugdcultuur is minder vanzelfsprekend dan adolescentie. Adolescentie is een

levensfase; weliswaar een westers concept maar wel heel concreet aanwijsbaar.

Jeugdcultuur is een concept of idee van hoe die levensfase en de vorming van de eigen

identiteit, die daarmee gepaard gaat, vorm kan krijgen. Wanneer je spreekt van

jeugdcultuur dan moet je voortdurend kritisch reflecteren op de meerwaarde van dat

begrip. Is jeugdcultuur niet nog altijd wat het was toen het ontstond? Een begrip om een

generatiekloof te duiden? Dat laatste lijkt een plausibele conclusie, die verdere

uiteenzetting verdient.

De jeugdcultuur is in het verleden ‘bestreden’, zij zou agressief en rebels zijn. Het is

precies dezelfde gedachte die met adolescentie gepaard ging, en dat is niet geheel

onlogisch omdat adolescentie en jeugd- of jongerencultuur in de tijd van Hall nog

synoniem waren voor elkaar. Maar wanneer jeugdcultuur zich tekent door groepsvorming,

door gedeelde identiteit zoals we dat eerder al aanhaalde, dan moeten we erkennen dat er

niet één homogene jeugdcultuur is. De jeugdcultuur, die zich dan in dit geval vooral laat

herkennen door de leeftijdsgroep waartoe de leden behoren, is opgebouwd uit

verschillende vormen van jeugdculturen. Het betreft daarbij jongeren in culturen die

allerlei verschillende facetten als dominant beschouwen voor hun eigen identiteit. Juist dat

bindt hen.

Tegelijkertijd zijn het dan ook weer juist die culturen die onder druk zijn komen te staan

dankzij diverse wereldwijde ontwikkelingen. Jongeren passen niet zozeer meer binnen één

groep of één cultuur. Meer dan dat combineren zij meerdere stijlen en uitingen, waar

mogelijk.

18

2. FACTOREN BIJ GROEPSVORMING

Nu het waarom achter de groepsvorming door middel van een theoretisch kader is

ingekleed, gaan we in hoofdstuk twee kijken naar welke vormen er te onderscheiden zijn.

Bij de totstandkoming van dit onderdeel van deze uiteenzetting is er uitgegaan van de

definitie van de term jongerencultuur zoals gehanteerd in ‘Leefwerelden van Jongeren’.

Namelijk: “Een groep en stijl die zich in gedrag, uiterlijk en opvattingen (extra) profileert

ten opzichte van andere jongeren(groepen)” (Hermes, Naber, & Dieleman, 2007, p. 186).

Er zijn verschillende definities hanteerbaar, maar deze leek het best werkbaar, juist omdat

ze zoveel mogelijk los staat van waardeoordelen waar het de theorievorming betreft.

Binnen deze definitie kan groepsbindende factor van een bepaalde jongerengroep heel

helder aanwijsbaar zijn, zoals de voorheen dominante groep ‘gabbers’ of ‘altos’, maar ook

minder expliciet. Als groepsvorming plaats heeft op basis van een gedeelde hobby of

muzieksmaak is dat in sommige gevallen minder expliciet aanwijsbaar dan wanneer dit

gebeurt op kledingstijl of levensbeschouwing, al is het maar omdat het zich uiterlijk dan

minder aftekent. Juist om al die zaken aan bod te laten komen is er voor gekozen om bij dit

onderzoek diverse methoden te hanteren.

De ordening van de diverse bindingsfactoren is misschien wel het meest complexe

onderdeel van deze uiteenzetting. De leidende vraag daarbij is, uiteraard: hoe zijn de

verschillen tussen groepen jongeren in de delen? In ‘Leefwerelden van Jongeren’ wordt

hierover gezegd: “Traditiegetrouw worden in sociale wetenschappen sociaal milieu,

leeftijd, geslacht en religie als onderscheidende factoren gebruikt, Als gevolg van

immigratie gedurende de laatste decennia, is etnische afkomst daar als belangrijke

onderscheidingscategorie bij gekomen.” (Hermes, Naber, & Dieleman, 2007, p. 32). Dat

zou, op zichzelf, al een behoorlijk onderzoeksveld vereisen. Men vervolgt echter: “Maar

zowel sociaal milieu, leeftijd, religie en etnische afkomst zijn objectieve criteria (red.:

Brubaker betwist de objectiviteit van deze criteria) en bepalen niet wat iemand denkt of

vindt, welke betekenis iemand zelf toekent aan bijvoorbeeld muziek of kleding.” (Hermes,

Naber, & Dieleman, 2007, p. 32). Met andere woorden: we moeten verder kijken dan de

voor de hand liggende factoren en, juist ook stilstaan bij kleding, muziek en andere minder

harde criteria.

19

In het boek ‘Grondslagen van interculturele communicatie’ zegt Prof. dr. W. Shadid: “Het

eerste uitgangspunt van de sociale categoriseringstheorie is dat de mens zijn omgeving in

talrijke samenhangende sociale categorieën (groepen) indeelt. Hij doet dat aan de hand van

specifieke en onderscheidende criteria zoals geslacht, beroep, afkomst, religie, politieke

ideologie, cultuur en woonplaats. Men spreekt dan ook van mannen en vrouwen;

buitenlanders en Nederlanders; Amsterdammers en Rotterdammers; werkenden en

werkelozen; moslims en christenen. Echter, ieder individu is tegelijkertijd lid van meerdere

van deze groepen, die niet horizontaal naast elkaar worden geplaatst, maar voor

hiërarchisch worden geordend op basis van erkende criteria in de samenleving.” (Shadid,

2007, p. 181). Een identiteit is, met andere woorden, opgebouwd uit meerdere factoren.

De dominantie van die factoren kan enorm verschillen. Shadid baseert de ordening op

‘erkende criteria’ in de samenleving. Bij dit onderzoek is besloten niet met vooraf

vaststaande ordeningen te werken, maar de ordening puur (of zoveel mogelijk) bij de

respondenten neer te leggen, juist om de schijn van vooringenomenheid en de kans op

gekleurde opinievorming uit de weg te gaan.

Daarbij is van belang dat er gekozen is om de individuele identiteit van de jongeren en de

groep waarin men zich beweegt aan elkaar te koppelen. Hiervoor is gekozen vanuit de

vooronderstelling dat ‘in de meeste gevallen vriendschap ontstaat tussen mensen die iets

gemeenschappelijks hebben’ (Kassenberg, 2002, p. 22). Om te onderzoeken of dit

daadwerkelijk het geval is, is er voor gekozen de individuele identiteit en de groep waarin

men zich beweegt los te bevragen. Zodoende krijgen we een duidelijk beeld van hoe men

zichzelf ziet, en kunnen dit achteraf koppelen aan de resultaten met betrekking tot de

groep.

2.1 THEORIEËN OVER DE FACTOREN DIE LEIDEN TOT GROEPSVORMING

Wanneer we gaan kijken naar factoren die leiden tot groepsvorming, is het veilig om te

stellen dat het aantal theorieën en gedachten hierover behoorlijk divers is.

Amy-Jane Gielen wijdt in haar boek ‘Radicalisme en identiteit’ een heel hoofdstuk aan het

bepalen van wat identiteit nu is. Zij begint met: “Recentelijk hebben critici in de sociale

wetenschap serieuze vragen opgeworpen over de chaotische kakofonie aan definities van

het concept identiteit die zich in de sociale wetenschappen voordoet” (Gielen, 2008, p. 21).

20

Het lijkt helder dat het benoemen van de factoren die bijdragen aan de identiteit, in deze

lijn, ook geen gemakkelijke taak is.

POSTMODERN

Voor dit onderdeel van de uiteenzetting is gekozen om twee theorieën te hanteren die

tezamen een belangrijk deel van het veld omvatten. Enerzijds is dat de definitie die Gielen

als postmodern beschrijft. “Postmodernisten gaan er vanuit dat er geen realiteit bestaat. Er

is sprake van een bombardement aan externe invloeden (zoals globalisering en de

diversiteit van het media-aanbod), waardoor authenticiteit verloren gaat. Dat heeft ook

gevolgen voor de conceptie van identiteit. Waar men in de moderne samenleving op zoek

gaat naar zijn/haar authentieke self, verliest dat in de postmoderne samenleving aan

betekenis. In het postmodernistische paradigma is er sprake van een supermarkt waarin

identiteiten kunnen worden geselecteerd en gecombineerd.” (Gielen, 2008, pp. 23-25). Met

andere woorden: “Een van de meest in het oog springende kenmerken van de huidige

samenleving is, en dat is eigenlijk het meest wezenlijke van het postmodernisme: alles

moet kunnen, alles bestaat ook naast elkaar en alles loopt ook door elkaar heen.” (Büdgen,

2004, p. 27). Vooral op de individuele identiteit, waarmee de identiteit van de persoon

bedoeld is, lijkt het selecteren en combineren van toepassing. Deze gedachtegang toont

sterke gelijkenis met het concept ‘stijlsurfen’ dat in hoofdstuk één al aan de orde is

geweest.

COLLECTIEVE IDENTITEIT

De andere definitie gaat in op de collectieve identiteit. Gielen schrijft waar het deze

collectieve identiteit betreft: “Sociale (red. collectieve) identiteit wordt gedefinieerd als

‘the individuals’s knowledge that he/she belongs to certain social groups together with

some emotional and value significance to his/her group membership’ (Tajfel, 1979, p. 31).

Met andere woorden, identiteit is een conceptie van jezelf als groepslid (Abrams & Hogg,

1990, pp. 2-3). Mensen zien zichzelf niet alleen als unieke en aparte entiteiten, maar ook

als een integraal onderdeel van een groep of sociale eenheid, ook wel collectieve identiteit

genoemd” (Gielen, 2008, p. 28).

Deze collectieve identiteit, een identiteit die men naast de individuele identiteit ontwikkelt,

is een belangrijk element van dit onderzoek. Wat dat betreft gaan we niet zo zeer op zoek

naar de scheidslijn tussen collectieve en individuele identiteit. Veel meer zoomt dit

21

onderzoek in op de factoren die de individuele identiteit bepalen en de factoren die bepalen

bij welke groep men zich vind horen. Interessant aan deze uiteenzetting is de keuze voor

een adolescente onderzoeksgroep. Adolescentie is bij uitstek de periode waarin identiteit

een belangrijke en tweezijdige rol speelt (zie ook hoofdstuk 1.1). “De adolescent overziet

zijn leven en moet bepalen wie hij in de toekomst wil zijn, dat vraagt om keuzen en

beslissingen ten aanzien van beroep, relaties, seksualiteit en politiek.” (Klaassen, 1991, p.

87). Maerten Prins schrijft hierover: “Adolescentie is een periode van zelfanalyse en

zelfevaluatie. Jongeren ontwikkelen een coherent zelfbeeld in interactie met

leeftijdsgenoten, door sociale categorisatie en door gebruikmaking van stilistische

artefacten.” (Prins, 2007, p. 79). Juist vanwege het feit dat die identiteit zo’n belangrijke

rol speelt in de levensfase van de gekozen respondenten, kan dit leiden tot interessante

gesprekken of onderzoeksresultaten.

Tot slot wordt bij onderzoek naar de ontwikkeling van de collectieve identiteit de locatie

van belang geacht, omdat school en collectieve identiteit zeer hecht met elkaar verbonden

zijn. “Voor schoolse integratie zijn niet alleen leerresultaten belangrijk, maar juist ook hoe

leerlingen zich voelen tussen leeftijdsgenoten. Hoe vergaat het leerlingen sociaal-

emotioneel op school? Zijn ze opgenomen in een vrienden- of vriendinnenclub? Horen ze

ergens bij?” (Hermes, Naber, & Dieleman, 2007, p. 100).

Het beantwoorden van die vragen voert te ver voor dit onderzoek, maar de uiteenzetting

van Hermes, Naber en Dielemans geeft aan dat de collectieve identiteit, of het ergens bij

horen, juist op een scholengemeenschap van aanwijsbaar belang is.

2.2 VERSCHILLENDE FACTOREN VAN BINDING

Er zijn bij de vorming van identiteit verschillende belangrijke factoren te onderscheiden.

Die factoren beslaan een breed gebied. Zowel smaak als afkomst, overtuiging en geslacht

zijn daarbij van belang. Zoals eerder aangehaald schrijft Kassenberg hierover: “Ook uit de

vele jeugdstudies komt naar voren dat vriendschap tussen jongeren met verschillende

etnische achtergrond, met een verschillende sociaal economische status, van verschillende

sekse (tot een zekere leeftijd), van verschillende leeftijden en verschillende interesses altijd

zeldzamer zijn dat relaties tussen jongeren met overeenkomsten op die aspecten.”

(Kassenberg, 2002, pp. 22-23). Het doel van deze uiteenzetting is het ontwarren van de

verschillende factoren en te bezien welke factoren wel en welke niet van invloed zijn op de

22

vorming van individuele (eigen) of collectieve (groeps) identiteit. Daarbij bekijken we

naast afkomst ook religiositeit. Weliswaar gaven in de Rotterdam Jongeren Survey (RJS)

vrijwel alle Nederlands-Turkse en Nederlands-Marokkaanse respondenten aan zichzelf als

moslim te beschouwen (Entzinger & Dourleijn, 2008, p. 137), maar in hoeverre betekent

dat, dat het in hun beleving direct bijdraagt aan de vorming van een individuele identiteit?

Dat wil zeggen: in hoeverre beïnvloedt het jezelf als moslim beschouwen je gedrag, je

uiterlijk of de vorming van je individuele identiteit? Het onderscheid tussen collectieve en

individuele identiteit wordt in deze uiteenzetting heel pragmatisch gebruikt: Het is niet

evident dat de factoren die men van het meeste belang acht voor de eigen persoonlijke

identiteit eveneens de graadmeter is om te bepalen bij welke groep men zich vindt horen.

Het onderzoeken en bevragen van zowel de individuele als de collectieve identiteit moet

dat vraagstuk tackelen. Dat komt terug bij de individuele gesprekken in paragraaf 3.2.

Daarnaast is het van groot belang om stil te staan bij het feit dat jongeren en hun zoeken

naar identiteit vaak gekleurd worden door trends. Jeugd is, wellicht in haar zoektocht naar

identiteit, buitengewoon ontvankelijk voor trends. Modeverschijnselen of populaire

groeperingen zijn daarvan voorbeelden. Niet geheel onlogisch dat zij daarvoor

ontvankelijk zijn, aangezien een bestaande trend , breder of gemakkelijker toegankelijk is

dan iets dat als een vaststaand gegeven wordt gezien, zoals afkomst of sociaaleconomische

klasse. Immers: als men zich kaalscheert kan men zich een gabber noemen, maar een

Nederlandse-Marokkaan kan zichzelf niet Chinees noemen, zonder voor zichzelf en voor

diens omgeving ongeloofwaardig te zijn.

Daarentegen kan bijvoorbeeld een Libanees, woonachtig in Australië zich op een bepaald

moment meer Libanees voelen dan op een willekeurig ander moment. Tot op een bepaalde

hoogte is dus óók etniciteit ‘fluid and shifting’ (Noble, 1999, pp. 42-43). Daarbij speelt

uiteraard de sociale realiteit, zoals aangehaald in hoofdstuk 1.2 in de alinea over stijlsurfen,

een belangrijke rol.

Als we, in het kader van dit onderzoek, oudere literatuur (zie bijvoorbeeld STAMPS, 2000)

naslaan met betrekking tot jongerenculturen en groepsvorming, dan komen we daarbij

groeperingen tegen die nu niet meer (in die vorm) bestaan (provo’s, maar ook in meer of

mindere mate de dominante gabbercultuur). Eveneens ontbreken groeperingen of stijlen

die inmiddels wel aanwijsbaar aanwezig zijn (R&B, HIPHOP). Dat zijn overigens niet

23

perse groeperingen die een zware impact hebben op de identiteitsvorming, of waar

gesproken kan worden van identificatie (vereenzelviging). Zoals reeds gezegd: er zijn veel

verschillende factoren die een rol kunnen spelen en er zijn ook veel onderzoeken die

andere factoren belang toekennen. Juist daarom is getracht om bij de individuele

interviews zo breed mogelijk te bevragen. Alle opties liggen open. Zoals ook zichtbaar is

gemaakt door middel van de bijgesloten ‘identiteitskaarten’ is de diversiteit van de

antwoorden breed gehouden en was er ruimte voor het aanvullen met eventuele eigen

factoren.

Uit die verscheidenheid van factoren die een rol spelen bij groepsvorming kunnen we

concluderen dat, ondanks dat het menselijk netwerk steeds minder regio gebonden is, er

geen eenduidige tendens te onderscheiden is in de aanwezigheid en dominantie van de

factoren. In de adolescentie periode, die we in dit onderzoek belichten, is het daarbij van

belang of een bepaalde groepering al bestaat (in de bestudeerde context). Zo kan een

alternatieve en kleine groep uitgroeien tot een dominante en grote groep.

Afkomst en religiositeit zijn deels een uitzondering op die regel. Wanneer deze factoren,

afkomst of religie, de groepsvorming gaan bepalen, staat die vorming al grotendeels vast.

Dat wil zeggen: switchen is minder gemakkelijk, mede door sociale druk en wenselijkheid.

Een mens is immers sowieso (vaststaand) van een bepaalde afkomst en ook religie is, in de

adolescente levensfase, veelal onderdeel van een vanuit thuis meegegeven deel van de

traditie.

Die stelling lijkt haaks te staan op de theorie van Brubaker, maar dat is niet het geval. In

principe is identiteit wel aan labels onderhevig, maar die labels worden veelal bepaald door

vastomlijnde kaders waarvan de jongere zich niet gemakkelijk ontdoet.

2.3 JONGEREN EN RELIGIE, GESLACHT EN AFKOMST

RELIGIE

Bij de benadering van het vraagstuk met betrekking tot identiteits- en groepsvorming zijn

er een drietal factoren die, wat ons betreft, iets meer aandacht verdienen, te weten: religie,

geslacht en afkomst (etniciteit). Ten eerste is er veel literatuur op het gebied van

islamitische jongeren en identiteitsvorming. Daarbij lijkt een steekhoudende conclusie te

zijn dat jongeren hun islamitische achtergrond erg relevant achten bij de vorming van hun

24

identiteit. “Bijna alle ondervraagde ROC-leerlingen vinden moslim-zijn (heel) belangrijk

voor hun identiteit (96%)” (Korf, Wouters, Place, & Koet, 2008, p. 54). Dat is een

conclusie die volgt uit een groots opgezette panelstudie die uitgevoerd werd in opdracht

van Forum, een institituut voor multiculturele ontwikkeling. Zij stellen, in lijn met die

conclusie: “Net als in voorgaande jaren [red. hiermee verwijzend naar eerdere

onderzoeken; van Allah tot Prada (2006) en Van vasten tot feesten (2007)] blijkt uit de

panelstudie dat moslim-zijn in de meeste netwerken onlosmakelijk verbonden is met je

identiteit.” (Korf, Wouters, Place, & Koet, 2008, p. 53). Het discutabele karakter van deze

conclusie, juist wanneer we de islam als religie benoemen, komt aan bod wanneer de

conclusies van de individuele gesprekken in relatie tot de observaties worden bekeken

(hoofdstuk 3.2). Daarbij zal de hypothese dat religie en afkomst bij sommige mensen

overlappen worden aangehaald.

GESLACHT

Religie is echter niet de enige belangrijke groepsbindende factor. Ten tweede en ten derde

spelen geslacht en afkomst, volgens eerder onderzoek, een belangrijke rol. “De

vriendengroepen van de jeugdigen in de panelstudie zijn bijna niet gemengd naar geslacht,

behalve die van Surinaamse jeugdigen. Dit betekent niet dat jeugdigen helemaal geen

contact hebben met jongeren van het andere geslacht. Op school en op straat zoeken

jongens en meisjes elkaar op, maar ze sluiten meestal (nog) geen hechte vriendschappen

met elkaar.” (Korf, Wouters, Place, & Koet, 2008, p. 71). Hanneke de Graaf schrijft

daarentegen: “Tijdens de adolescentie gaan jongens en meisjes weer vaker met elkaar om

[red.: in verhouding met de kindertijd], soms als ‘stel’, maar ook vaker in vriendschappen.

Sommige kenmerken van hun vriendschappen blijven dan echter wel bestaan: jongens

doen liever iets met vrienden, meisjes praten vaker met elkaar en delen meer persoonlijke

zaken” (Graaf, 2007, p. 113). Deze twee stellingen, die ogenschijnlijk haaks op elkaar

staan, versterken de conclusie die later in deze uiteenzetting zal worden getrokken:

geslacht als factor van belang verdiend verdere uitdieping. Óók omdat in het voorliggende

onderzoek wel in groepen gedacht is, maar niet zozeer gekeken is naar een eventuele

elementaire scheiding tussen jongens en meisjes, waar het het proces van groepsvorming

betreft. Aan die elementaire scheiding kan bijvoorbeeld een andere benadering ten

grondslag liggen.

25

Zoals Mieke de Waal schrijft: “Het verschil in bewegingsvrijheid tussen jongens en

meisjes heeft zijn weerslag op de wijze waarop zij hun onderlinge omgang in de vrije tijd

organiseren. Zeker aan het begin van de adolescentie trekken jongens vaker in

groepsverband met elkaar op, terwijl meisjes met één of enkele vriendinnen tegelijk

omgaan.” (Waal, 1993, p. 219).

AFKOMST

Met betrekking tot afkomst trekken de onderzoekers de volgende conclusie uit de

panelstudie van Forum: “De netwerken van de jeugdigen in de panelstudie zijn ook sterk

mono-etnisch.” (Korf, Wouters, Place, & Koet, 2008, p. 71).

Wanneer we afkomst of etniciteit als belangrijke factor benoemen, dan is het belangrijk om

stil te staan bij de definitie en afbakening van het begrip etniciteit. Dat kan met behulp van

Brubaker, maar daaraan voorafgaand is het logisch om de Noorse antropoloog Frederik

Barth aan te halen. De Noor wordt als zeer invloedrijk gezien waar het de discussie met

betrekking tot etniciteit betreft. Tot dat moment was het gebruikelijk om de culturele

inhoud van een etnische groep centraal te stellen, omdat het de gewoonte was om etnische

groepen gelijk te stellen aan culturele groepen. Wanneer mensen een cultuur deelden, werd

men gezien als een etnische groepering. Barth legde daarentegen in zijn essay over

etniciteit, Ethnic Groups and Boundaries uit 1969, een belangrijk zwaartepunt bij o.a. de

grenzen tussen de verschillende groeperingen, omdat etniciteit gevormd wordt in relatie tot

anderen. De sociale interactie kreeg een belangrijkere rol; de relatie binnen een bepaalde

groep, maar veel meer nog de interactie en verhoudingen ten opzichte van andere groepen

was bij de Noorse antropoloog iets waar hij veel nadruk op legde. Zo kunnen bepaalde

groeperingen wel dezelfde taal spreken, maar dat maakt niet dat zij, vanzelfsprekend, tot

dezelfde groep behoren (Fenton, 2010, pp.88-92).

Frederik Barth definitieert een etnische groep als volgt in zijn essay:

“A Group which has a membership which indentifies itself and is identified by others as

constituting a category distinguishable from other categories of the same order.” (Fenton,

2010, p.91). De invulling van cultuur van de groep kan veranderen, maar de identiteit van

de groep blijft gehandhaafd.

26

Daarnaast zegt hij:

“We can assume no one-to-one relationship between ethnic units and cultural similarities

and differences. The features that are taken into account are not the sum of ‘objective’

differences but only those which the actors themselves regard as significant – some

cultural features are used by actors as signals and emblems of differnce, others are

ignored.” (Barth, 1969, p. 14. In: Fenton, 2010, p.91)

In essentie gebeurt definiëring van een etnische groep wat hem betreft hoofdzakelijk van

binnenuit. De leden van de groep bepalen welke culturele kenmerken ze gebruiken en

welke ze negeren; zij definiëren zo deels de etniciteit waartoe zij zichzelf vinden behoren.

Wat betreft afkomst of etniciteit valt te zeggen dat die term zich erg richt op categorisering

van groepen. Etniciteit is vooral een rubriek die we, geheel in lijn met Brubaker, gebruiken

om in te kunnen delen en waaraan we eigenschappen toekennen. Zoals hij schrijft, niet

zozeer één vaststaande eigenschap, maar een kwestie van categorisering van bepaalde

eigenschappen:

“It may be that ‘ethnicity’ is simply a convenient—though in certain respects misleading—

rubric underwhich to group phenomena that, on the one hand, are highly disparate and, on

the other, have a great deal in common with phenomena that are not ordinarily subsumed

under the rubric of ethnicity.” (Brubaker, 2004, p. 27)

Wanneer we die theorie volgen, dan onderzoeken we niet zozeer de bestaande culturen,

maar de manier waarop mensen zichzelf en anderen, alsook de groep waartoe ze zichzelf

rekenen, etiketteren.

27

3. HET VELDWERK

3.1 OBSERVATIES OP ROC MONDRIAAN

LOCATIE

Het ROC Mondriaan is gevestigd op meerdere plaatsen in de regio Haaglanden. Het

Regionaal Opleidingen Centrum verzorgt middelbaar beroepsonderwijs,

volwasseneducatie en functiegerichte trainingen. Er zijn circa 24.000 studenten/cursisten

verbonden aan het instituut.7 Om het onderzoek behapbaar te houden is er gekozen voor

een locatie, aan het Leeghwaterplein. Deze locatie, nabij het station Den Haag HS, heeft

een etnisch gedifferentieerde groep leerlingen.

DE JONGEREN

Tijdens observaties is gebleken dat kleine en grote(re) groepen relatief gelijkmatig

verdeeld zijn. Dat wil zeggen: kleine en grotere groepsverbanden zijn in gelijke mate

aanwezig. In de aula is hier al veel van te zien. Aan sommige tafels zitten drie of vier

mensen een potje te kaarten; aan andere tafels is een groep van 15-20 personen druk met

elkaar in gesprek.

Iets dat opvalt tijdens de observatie is de, schijnbaar, beperkte interculturaliteit waar het

etnische afkomst betreft. Weliswaar is er bij de vrouwelijke leerlingen meer sprake van

interculturele groepsvorming, maar bij de gehele populatie lijkt de afkomst een belangrijke

rol te spelen waar het groepsvorming betreft. Uiteraard kent een observatie zijn

beperkingen. Bij observaties zijn niet alle zaken evident. De uiterlijke kenmerken die doen

weliswaar vermoeden dat zowel de groepjes die bij elkaar staan in de gang, alsook die bij

elkaar zitten in de gezamenlijke aula, een etnische achtergrond delen, maar zekerheid op

basis van observaties zijn er op dit vlak geen. De observator baseert zich hierbij op

hoofddoekjes, op Noord-Afrikaanse uiterlijke kenmerken, op een Turkse tongval, maar al

deze zaken zijn gevoelig voor interpretatie. Hoe herken je die tongval, wanneer draagt

iemand een hoofddoek vanwege zijn religie en in hoeverre zegt een Noord-Afrikaans

uiterlijk ook daadwerkelijk iets over iemand zijn afkomst? Al deze zaken, conclusies van

de observatie, zijn redelijkerwijs aan de interpretatie van de onderzoeker onderhevig. Het

is goed dat te benoemen, omdat bij interpretatie altijd het risico bestaat dat dingen anders

worden geïnterpreteerd dan ze in werkelijkheid zijn.

7 Na te lezen op: www.rocmondriaan.nl

28

Waar interculturele communicatie wel plaatsvindt, lijken de jongeren van autochtoon

Nederlandse afkomst, meer dan jongeren van allochtoon Nederlandse afkomst, buiten deze

groepsvorming te vallen. Met andere woorden: bij de vorming van interculturele

groeperingen zijn geen of amper jongeren van autochtoon Nederlandse afkomst betrokken.

Hieruit zijn de volgende conclusies te trekken:

1. De leerlingen van het ROC Mondriaan mengen op het gebied van etnische afkomst

amper.

2. Vrouwelijke leerlingen mengen beter dan mannelijke leerlingen.

3. Leerlingen van allochtoon Nederlandse afkomst mengen meer met allochtoon

Nederlandse leerlingen van andere afkomst dan met autochtoon Nederlandse

jongeren (maar over het geheel: zie punt 1).

Een ander belangrijke constatering is de veelal geslachtsgebonden groepsvorming. Na de

afkomst lijkt dit het man- of vrouw-zijn een belangrijk selectiecriterium. Daar moet bij

aangetekend worden dat dit uiteraard ook kan samenhangen met de opleiding die men

volgt. Op meerdere van die opleidingen is de groep leerlingen op het gebied van geslacht

weinig divers. Op bepaalde opleidingen zijn vrouwen dominant aanwezig (verzorging). Op

anderen valt het aantal mannen juist op (beveiliging). Op basis van de observaties is de

volgende conclusie te trekken:

4. Mannelijke en vrouwelijke leerlingen van het ROC Mondriaan mengen amper.

Een derde belangrijke constatering is dat, tegen de interne gedragsafspraken8 in, veel

allochtoon Nederlandse studenten de Nederlandse taal mengen met woorden uit een

vreemde taal, specifiek Turks of Arabisch. Dit gebeurt meer bij Nederlands-Turkse dan bij

Nederlands-Marokkaanse leerlingen. Een belangrijke kanttekening bij die aanduiding, op

basis van afkomst, is uiteraard dat dit een aanduiding is die later zelf aangedragen zal

worden door de leerlingen. Nederlands-Marokkaanse jongeren zijn wellicht ook Berbers,

bijvoorbeeld, en Nederlands-Turkse jongeren zijn mogelijk ook Koerd. Later in dit

8 Op het ROC Mondriaan is een gedragscode (gedragslat) vastgesteld die het spreken van Nederlands als belangrijke voorwaarde benoemt. Zie ook afbeelding 2 en 3.

29

onderzoek, bij de individuele interviews komen de termen Turks en Marokkaans naar

voren, welke vervolgens hier zijn gebruikt. In ieder geval is de volgende conclusie evident:

5. Veel allochtoon Nederlandse leerlingen gebruiken een vreemde taal als extra vorm

van communiceren (het betreft hier zowel een mengvorm alsook een eigen taal

naast het Nederlands).

AFBEELDING 2 + 3– DE VOORKANT EN ACHTERKANT VAN DE INTERNE ‘GEDRAGSLAT’

CONCLUSIE VAN OBSERVATIES

Er is duidelijk sprake van groepsvorming op het ROC Mondriaan. Dit lijkt niet zo zeer te

gebeuren op basis van smaak of hobby, maar meer op basis van afkomst en geslacht.

Uiteraard is dit iets dat getoetst moet worden aan de hand van de interviews. In ieder geval

strookt de conclusie van de observaties met de eerder aangehaalde conclusies op dit vlak,

uit andere onderzoeken (zie o.a. hoofdstuk 2.1). Hierbij lijkt vooral de rol van geslacht en

afkomst evident. Religie was niet zozeer op basis van uiterlijk te onderscheiden.

Bovendien is het moeilijk in te schatten of religie een groepsbindende factor is, of dat juist

die afkomst hierbij een belangrijke rol speelt.

30

Bijvoorbeeld: wanneer diverse Marokkaanse jongeren samen in een groep

vertegenwoordigd zijn, is het moeilijk in te schatten of het de gedeelde religie of de

gedeelde afkomst is die tot de groepsvorming leidt.

3.2 INDIVIDUELE GESPREKKEN MET LEERLINGEN

DE UITKOMSTEN

Bij de interviews kwamen drie zaken expliciet aan bod, de individuele identiteit, de

collectieve identiteit van de eigen groep en de collectieve identiteiten die, volgens de

geïnterviewden, voorkomen op het ROC Mondriaan.

INDIVIDUELE IDENTITEIT

Naar de eigen individuele identiteit werd op twee verschillende momenten gevraagd. Bij

de eerste vraag werd de respondent gevraagd tien punten te verdelen onder verschillende

factoren die bij (kunnen) dragen aan de persoonlijke identiteit. De laatste vraag had de

vorm van een praktische opdracht (zie bijlage: vragenlijst), waarbij de respondent enkele

vellen met daarop factoren op volgorde diende te leggen. Het opmerkelijke aan deze twee

verschillende benaderingen was dat bij de uitwerking duidelijk werd dat er behoorlijke

verschillen waarneembaar waren in de verdeling van de punten en de volgorde waarop

men de vellen heeft gerangschikt. Juist omdat de resultaten elkaar deels tegenspreken zou

dit een diskwalificatie van de methode kunnen impliceren, er volgt tenslotte geen

eenduidige conclusie op twee vragen van dezelfde strekking. In dit geval is er gekozen

voor een andere benadering, waarbij de twee uitkomsten zijn gecombineerd. De

antwoorden uit vraag 1 zijn op volgorde gerangschikt en genummerd (waarbij de meest

genoemde of hoogst gewaardeerde opties een HOOG nummer kregen) en hetzelfde is

gedaan met de volgorde van de identiteitskaarten (waarbij de vellen die men bovenop

legde een HOOG nummer kregen, aflopend tot het onderste vel). Deze cijfers werden bij

elkaar opgeteld en op basis daarvan werd een rangschikking gemaakt van de vijf factoren

die men het belangrijkst acht. Daarmee is het probleem van de tegenstrijdige antwoorden

niet ondervangen, maar de conclusies zijn door deze opportuun geïntroduceerde

combinatie van antwoorden wel sterker dan ze anders zouden zijn. Er is niet gezocht naar

een verklaring voor de genoemde verschillen.

31

Op volgorde zijn de zaken die van belang zijn bij de vorming van een individuele

identiteit:

1. Afkomst (van ouders)

2. Levensbeschouwing

3. Muziek(smaak)

4. Geslacht

5. Hobby

GEDEELD IDENTITEITSKENMERK

Vervolgens kwam het voornaamste gedeeld identiteitskenmerk van de vriendengroep

waarin men zich beweegt aan bod. Hierbij werd men expliciet gevraagd een keuze te

maken. Dit had als doel om de respondent te laten zoeken naar het gedeelde

identiteitskenmerk, zonder dat men te gemakkelijk zou vervallen in de stelling dat een

vriendschap natuurlijk is ontstaan.

De top vier/vijf van gedeelde identiteitskenmerken is geworden:

1. Klas (9 keer genoemd)

2. Afkomst (van ouders) / Leeftijd (6 keer genoemd)

3. Wijk (waarin men woont) (5 keer genoemd)

4. Muziek(smaak) (2 keer genoemd)

32

AFBEELDING 4 – GRAFIEK MBT GEDEELDE IDENTITEIT VRIENDENGROEP

Dit zijn niet alleen de meest gegeven antwoorden, zoals dat bij de vragen met betrekking

tot de individuele identiteit het geval was. In geen van de interviews werd een antwoord

gegeven dat hier niet tussen staat. Uiteraard, zoals al gezegd, dient daarbij te worden

aangetekend dat men gevraagd werd slechts één antwoord te geven om de respondenten tot

één (expliciete) keuze te dwingen.

GROEPSVORMING

Ten derde vroegen we leerlingen naar groepsvorming binnen het opleidingsinstituut,

zonder dat zij daar zelf onderdeel van uit hoefde te maken. Dit was eigenlijk de meest

interessante vraag, omdat de respondenten hier antwoord op konden geven zonder zichzelf

bloot te geven. Uiteraard biedt de beantwoording van deze vraag plaats voor zowel

vooroordelen als constateringen, omdat men gevraagd wordt om te omschrijven wat men

zelf ziet of ervaart, maar juist die eigen visie en ervaring is bij een kwalitatief onderzoek al

snel van belang. We bevragen de respondent niet alleen om feitelijkheden bloot te leggen,

maar ook om gevoelens te bepalen. Men mocht meerdere antwoorden geven.

33

De groepsverbanden op het ROC Mondriaan, te ’s-Gravenhage, hebben, volgens de

respondenten, het volgende gedeelde identiteitskenmerk (top vijf):

1. Levensbeschouwing en afkomst (werden allebei 22 keer genoemd)

2. Klas (17 keer genoemd)

3. Geslacht (14 keer genoemd)

4. Leeftijd (11 keer genoemd)

5. Muziek(smaak) (8 keer genoemd)

AFBEELDING 5– GRAFIEK MBT IDENTITEITSKENMERKEN VAN GROEPEN ALGEMEEN

OPVALLENDE UITKOMSTEN

Wat meteen opvalt wanneer we de antwoorden op deze drie verschillende vragen naast

elkaar leggen, is de dominantie van de afkomst. Hoewel de volgorde wel afwijkt werd het

kenmerk afkomst bij zowel de individuele identiteit als de collectieve identiteit vaak

genoemd. Dit komt overeen met de conclusies die getrokken werden uit de eerdere

observaties. Afkomst speelt een belangrijke rol. Een van de respondenten geeft bij het

benoemen en uittekenen van de verschillende groepen op het ROC te kennen dat taal een

belangrijke rol speelt. Iedereen spreekt volgens haar (tenminste deels) in een eigen taal en

dat bepaalt voor een belangrijk deel de groepsvorming. Ook dat komt overeen met een

belangrijke conclusie die naar aanleiding van de observaties werd getrokken. Veel van de

allochtoon Nederlandse leerlingen gebruiken een vreemde taal als extra vorm van

34

communiceren. Het is evident dat dit bijdraagt aan groepsvorming. Wanneer men de taal

niet spreekt, kan men zich in het groepsproces niet mengen. Het is bij observaties niet

gebleken dat autochtoon Nederlandse jongeren zich in groepen bewegen waar deze

mengtaal/straattaal wordt gesproken. Het is echter niet uit te sluiten dat ook bepaalde

autochtoon Nederlandse jongeren de taal voldoende beheersen om tot die groep te kunnen

behoren. Daarmee is de conclusie dat het een drempel opwerpt niettemin niet verworpen.

Muziek(smaak) komt ook bij alle drie de antwoorden aan bod, maar is als antwoord

duidelijk minder expliciet dan de afkomst. Dat maakt het nog geen te verwaarlozen factor.

Schijnbaar is muziek een belangrijke factor onder jongeren. Een factor die, in ieder geval

op een bepaald niveau, als bindende factor werkt.

De collectieve identiteit, waarop dit onderzoek zich in hoofdzaak richt, is nu opgebouwd

uit twee exponenten. Enerzijds hebben we de groep waartoe men zichzelf rekent. Een

groep die zich veelal baseert op klas, afkomst, leeftijd, woonwijk en muzieksmaak.

Anderzijds hebben we de groepen zoals men die denkt te onderscheiden op ROC

Mondriaan. Deze groepen worden in hoofdzaak gevormd door gedeelde

levensbeschouwing, afkomst, klas, geslacht, leeftijd en muzieksmaak.

CONCLUSIE VAN INDIVIDUELE GESPREKKEN IN RELATIE TOT OBSERVATIES

Wanneer we de afgenomen interviews naast de observaties leggen, valt er te concluderen

dat afkomst een belangrijke rol speelt bij identiteit. Dat is zo bij collectieve identiteit (het

label dat men geeft aan de groep waartoe men zichzelf vindt behoren) maar ook bij de

individuele identiteit. Iets dat zich niet zo zeer beperkt tot respondenten van allochtoon

Nederlandse afkomst, overigens. Ook onder de respondenten met Nederlandse afkomst

wordt aangegeven dat men afkomst belangrijk acht. Een van de respondenten zegt

hierover: “Ik ben 100% Hollands en er trots op.”

Naast afkomst is muziek een terugkerende factor bij de beantwoording van de vragen. Het

antwoord wordt weliswaar niet heel vaak gegeven, maar vaak genoeg om bij alle drie de

vragen die gesteld werden (zowel naar individuele als naar collectieve identiteit) bij de vijf

meest gegeven antwoorden voor te komen. Dit is niet uit de observaties gebleken, maar dat

diskwalificeert de conclusie op geen enkele manier. Muziekvoorkeur is niet altijd even

goed te constateren op basis van uiterlijk.

35

Een ander punt van aandacht is levensbeschouwing. Omdat dit element wel genoemd werd

bij de individuele identiteit en de aanwezige groepen, maar niet bij de collectieve identiteit

(de groep waartoe men zichzelf vindt behoren), verdient deze factor ongetwijfeld meer

aandacht. Het lijkt zo te zijn dat juist dit element wegvalt wanneer men gedwongen wordt

een afweging te maken. Zoals gezegd mocht men bij het benoemen van de eigen

collectieve identiteit slechts één bindende factor noemen. Wellicht is dat een reden dat

levensbeschouwing uiteindelijk is weggevallen, hoewel we redelijkerwijs moeten stellen

dat dit een gewaagde conclusie is. In ieder geval is het opvallend d